Adrian Berry _ Sonsuzluun Kylar

TBTAK POPLER BLM KTAPLARI

indekiler

Gemiin zinde 1
Galileo ve Yunuslar . 3
Varlmz Mucize 7
lahi Dzenbazlk 11

ldren Aalar 15
lk Byk Ulusal Yarlar 19
Morinalar Bulan Ama Japonya'y Bulamayan Adam 23
teki Byk Patlama 27
Hazine Seven Bir Canavar 31
Edmond Halley, "Pembeli Korsan" 35
Bizim Gibi empanzeler 39
Sahte Kefen... < 43
...Ve Sahte Uzayllar , ,47
Nasl Bir Yar Kaybedip Dnyay Kazandk 51
En ldrc Silah 55
Ata Patlamas 59
Bir Arkeolog Olarak Napoleon 61
Gerontokratlar ; 65
Nostradamus Gazeteciydi Khin Deil 71
Tarihin Sahibi Kim? 75
Volkanlar ve Devrimler 79
Msr'n Beyaz ehri 83
imdiki Yaam Tarzmz 87
ilingirin Kz 89
Antarktika'ya Giden Turistleri Durdurun! 93
ldrc Dozlar 97
Firkin, Kilderkin, Hogshead ve Dierleri . 101
u eytan Jonglrler , , 105

Geriye kalm olabilecek btn hatalarn tek sorumlusu benim.

Gemiin zinde



Galileo ve Yunuslar
Fransa sahili aklarndaki bir deniz kazasnda bir grup balky kurtaran drt
yunus byk aknlk uyandrmt. Kaptan yunuslarn bu yaptn "inanlmaz bir
ey" olarak tanmlamt.
Hayvanlarn ikisi teknenin kna ikisi de bana geerek kazaya urayan tekneyi
kaldrm, rzgrn savurduu kayalklardan uzaklatrmak iin yarm saat
abalamt. leri bitince de yzp gitmilerdi.
Yunuslar inceleyen ve onlarn gezegenimizdeki en zeki ikinci memeli unvan iin
ekitiklerini dnen bilim adamlarn hi artmad bu olay.
Baz yunuslar Amerikan Donanmasna ait Trident denizaltlarm sabotajc
balkadamlara kar koruyacak ekilde eitilmitir.
Yzcleri kendi doal dmanlar olan kpekbalklarndan kurtardklar
kantlanmtr. Bazlar otistik ve Down sendromundan mustarip ocuklarn
tedavisine yardm edecek ekilde eitilmitir. Bir yunus da Norve'te bir feribota k
olmasyla nam salmtr. Yaklak drt metre uzunluundaki k yunus Hanna,
Norve'in bat sahilindeki adalar arasnda ileyen 50 metre uzunluundaki Voksa adl
feribotu 10 gn boyunca tavlamaya almt. Hatta gemiyi limana kadar takip
etmi, orada souk elik gvdeye usul usul srtnmt.
"Gemiye gerekten k olduuna dair bir kant yok. " diyor Santa Cruz'daki
Kaliforniya niversitesinden emekli yunus uzman Ken Norris. "Yolcular artmak
ve elendirmek iin k rol yapm olabilir. Kimse bir yunusun gerekten ne
dndn bilemez.
Sesleri ve vcut ritimleriyle birbirleriyle konuabilirler, bellekleri de hayret vericidir.
Bir keresinde eitilmemi bir yunus grubunun, eitilmi bir grubun karmak
akrobatik gsterisini izlediine ahit olmutum. sene sonra, bir eitim ya da prova
olmakszn, eitimsiz grup gsteriyi hemen hemen btn ayrntlaryla tekrar
etmiti."
Zihinsel zrl ocuklara yunuslarla birlikte yzmeleri retilerek, eitimlerinde
byk baar salanyor. Miami'deki Yunus Aratrma Merkezi'nden psikolog David
Nathanson, bu ocuklarn renmeleri nndeki en byk engelin dikkatlerini
odaklayamamalar olduuna inandndan yunuslarla oyun oynamann ilgilerini
ekebileceini dnm. ok da baarl olmu: nde gelen konuma terapistlerinin
kendisini konumaya ikna etme abalarna karlk vermeyen yandaki bir ingiliz
ocuk ilk szcn sylemi. Bu szck "Tina "ym, oyun oynad yunusun ad.
Ama en olaanst yunus hikyesi yunuslarn davranlarna deil politika ve bilim
tarihine dair. Galileo'nun yarglanmasndan bir yunusun daha dorusu bir yunus
simgesinin sorumlu olduuna inanldn anlatyor bu hikye.
Scientific Amehcan'm Kasm 1986 saysnda ortaya atlan ve bilim tarihileri
tarafndan giderek benimsenen bu kuram, imdiye kadar inanlmas g grnen bir
gerei 70 yandaki zararsz bir adamn, sadece Jpiter'in uydular olduunu ve
Dn-yann Gne'in evresinde dndn syledii iin ikence ve yaklarak
ldrlmekle tehdit edildiini aklyor.
Matbaann, Balca iki Dnya Sisteminin Diyalogu kitabnn i kapandaki
yunuslu simgesine takan engizisyoncularn Galileo'nun Protestan bir politik casus
olduuna inandklar syleniyor. Sene 1632'ydi. Otuz Yl Savalar tm hzyla
sryordu ve kat bir skolastisizme saplanm olan Katolik din brokratlar
paranoyaya kaplmt.
Yunus! Bu szck bile onlar ileden karmaya yeterdi. Yunuslar Delfi'deki Apollon
tapmayla zdeletiriliyordu. Ho-meros'un Uyadasmda Apollon Truvallarn
balca ilahi destek-isiydi. Truva'dan kurtulanlardan biri olan Francus, Fransz
hanedannn kurucusuydu. "Yunus" ayn zamanda "dauphin" yani Fransz tahtnn
vrisi anlamna da geliyordu. O sralarda ft Fransa Protestanl destekliyordu.
Dolaysyla bir Katolik iin yunus imgesi ihanet demekti.
Biz yunuslar byleyici bulabiliriz. Ama Galileo onlara kar daha kark hisler
beslemi olmal.
Varlmz Mucize
nsanolunun var oluu kimsenin aklnn hayalinin alamayaca kadar inanlmaz bir
olay. Aslnda iki milyarda birlik bir olasln gereklemesi sonucu burada
bulunuyoruz. Earth and Planetary Science Leffers'daki bir yaz 65 milyon yl nce
Dnyaya arpp dinozorlar ldren asteroit hakknda ok ilgin baz bilgileri gn
na karyor. Dinozorlar ldren arpmann kendisi deil, meydana geldii
blgeydi.
nk 20 kilometre apndaki cisim Meksika'daki Yucatan yarmadasnda Chicxulub
denilen bir yere dt ve denizin al-tmda (felaketle ilgili ilk kantlarn bulunduu
1980 ylndan sonra olay yerinin bulunmasnn ve incelenmesinin ok zor olmasnn
nedeni de bu) 300 kilometre apnda bir krater meydana getirdi. :. ..
....*. ,
Chicxulub'un kkrt asndan ok zengin bir blge olduunu sylyor yazarlar.
Asteroidin evreye kkrt dalmasna ve atmosferin alt katmanlarnn kkrt
dioksitle dolmasna yol at ve daha ykseklerde slfirik asit bulutlan yaratt ak.
Bu olay, gne nlarnn Dnyaya ulamasn engelleyerek, birka on yl sren ksa
bir buzul a balatm olmal. Bunun nedeninin ge ykselen ve senelerce orada
asl kalarak "kozmik ka" sebep olan byk miktardaki toz ve kurum olduu
zannediliyordu. Ama byle bir eyin meydana gelmi olamayacana artk kuku
yok. Toz alt ay iinde yere inerdi - o kadar ok hayvan ldren kresel karanln
olumas iin ok ksa bir zaman bu.
Oysa bilgisayar simlasyonlar, slfrik asit taneciklerinin tozdan daha hafif
olduklar iin gkyznde 30yl kadar kalm ve gezegeni kaplayan kesif bir sis
yaratm olabileceini gsteriyor. Bu sre zarfnda scaklk sfrn altna dt iin
otul dinozorlarn beslendii bitkilerin ou lm olmal.
"Bu asteroit Dnya nm baka herhangi bir yerine arpm olsayd,'' demi
Kaliforniya, Pasadena'daki Jet tki Laboratuvar bilim adamlarndan Kevin Baines,
"dnya apnda ykc bir iklim deiikliine neden olacak ekilde atmosfere yaylan
muazzam miktarda kkrt ortaya kmazd."
Aslnda dinozorlar ortadan kalkt iin biz varz. "Biz insanlar varlmz, bu
arpma blgesinin esizliine borluyuz." demi Baines. nk etil dinozorlar
gezegende kol gezdii mddete bizim insansmaymun benzeri atalarmzn
evrimlemesi imknszd. Zeki olabilmeleri iin hayvanlarn belli bir bykle
ulamas gerekir - o bykle ulaamadan hepimiz oktan yenmi olacaktk.
imdi kkrt grece az bulunur bir element. Evrende en ok bulunan elementler
arasnda dokuzuncu ve yerkabuunun sadece % 0,06'sn oluturuyor. Dinozorlarn
soylarnn tkenmesini bir de istatistiksel olaslk hesaplarnn nda dnn.
20 kilometre apnda bir asteroidin Dnyaya ka ylda bir arpabileceini kimse
bilmiyor ama 100 milyon ylda bir, makul bir tahmin gibi grnyor. yle diyelim,
arpsa bile kkrtl bir blgeye arpma olasl ok az. Baines'in deerlendirmesine
gre bu olaslk yirmide bir.
Yaygn kannn aksine kkrt birikintileri volkanik etkinlik sonucu olumuyor, uzun
zaman nce lm canllarn arkada brakt kalsiyum slfat kalntlarndan
oluuyor. Deniz olsun, kara olsun Dnyann 500 milyon kilometrekarelik yzeyinin
ancak yirmide birinin byle birikintilere sahip olduu tahmin ediliyor. Bu yzden de
kkrtn neden olaca bir kozmik kn meydana gelme olasln hesaplamak iin,
100 milyonda biri yirmide birle arpyoruz. Sonuta byle bir ey olma olaslnn
iki milyarda bir olduu ortaya kyor.
Sz konusu asteroit Chicxulub'a arpmasayd Dnya zerinde zeki yaam formlar
ortaya kabilir miydi? Baz bilimkurgu yazarlar dinozorlarn eitli alt trlerinin
yksek teknolojiye ulaacak ekilde evrimleebileceini ne srmtr. Ama bu
biraz pheli. Madem byle bir atlm yapabileceklerdi, 140 milyon yllk varlklar
boyunca neden yapmadlar?
Chicxulub tr olaylarn gerekleme olaslnn ok dk olmas, Samanyolu
Galaksisinde zeki yaam formlarnn izini neden bulamadmz da aklyor.
Dinozorlarn ortaya kma olaslnn ne kadar olduunu kimse bilmiyor ama eer
yok olma olaslklar ok dkse, dier tm bakmlardan yaamaya elverili dier
yabanc gezegenlerde zeknn ortaya kabilmesi pek de mmkn grnmyor. ok
ansl hayvanlarz.
lahi Dzenbazlk
rlmemi bir skandal gn na karld. ki st dzey devlet memuru koca bir
serveti zimmetlerine geirdikten sonra, dier memurlara da rvet vererek gizliden
gizliye byk bir inaat iine girimi. Bunda tuhaf bir ey yok diye dnebilirsiniz.
Tek tuhaflk amalarnda: Kendilerini tanr yapmak istemiler.
Kutsallk korsanl yapmak iin kurulmu bu olaand dzenin 4000 yl kadar
nce Eski Msr'da meydana geldiini sylyor, Sakkara piramitlerinde baz ipular
ele geiren bir grup arkeolog. ki ahlakszn plan gayet basitti ve onlara gre
baarlyd da. Ama i br dnyaya gelince, o ayr konu...
Resmi Msr dinine gre firavunlar lnce otomatik olarak tanrya dnyordu.
Bunun nedeni, kraliyet mezarlnda ya-
10
tanlarn onlar ziyarete gelen ruhlar tarafndan kral addedilmesi ve hemen ilahi
konuma terfi ettirilmesiydi. ki grevli, Ihy ve Hetep adlarnda st dzey iki rahip,
yzlerce yl nce lm ve tannlam firavun Teti'ye (M 2325-2310) "hizmet
etmek"ya-ni onu korumaktan sorumluydu.
Teti'nin kutsal mezar alan iinde gizliden gizliye kendi mezarlarn ina etmeye
baladlar. Kendilerine piramit yapacak kadar ileri gitmediler, bu her eyi ak etmek
olurdu. Ama Teti'ye tapanlarn mezara getirdii hediyeleri aldlar ve kendi
mezarlarn ve bu mezarlara uzanan gizli koridoru yaptracaklar ta ustalarn ve
tezyincileri tutmak iin bunlar takas ettiler.
Msr uzmanlar daha nce hi byle bir keif yapmamt. Bakalarnn mezarlarna
kendi isimlerini kazyarak ruhlar kandrmaya alan szde tanrlara rastlanmt ama
kendi mezarn yutturmaya alanlar hi grlmemiti.
Kraliyete mensup bir Msrly bekleyen ahret yaamnn keyfini srme arzusu,
Westminster Abbey e defnedilmeyi garantilemek iin "nfuzlarn kullanan " mhim
ahsiyetlerin bildik "gmlme snobluu'ndan ok farklyd. Ihy ve Hetep bu dnyada
ebedi hret deil, br dnyada ebedi keyif istemiti.
"Her Msrly olabildiince rahat bir ahret yaam beklerdi ama bir kraln ahret
yaam lks ve ihtiam asndan her eyin tesindeydi." demi Boston'daki Gzel
Sanatlar Mzesi arkeologlarndan Rita Freed. "Daimi bir ziyafet ve sevimeyle ya da
dnyadayken en keyif aldn eyle dolu bir yaam. Ama hi hazmszlk ekmiyor,
akamdan kalmyor ya da hastala yakalanmyordun. Asla yalanmyor,
imanlamyordun.
Kardei Setle mcadele eden Osiris gibi, bir savann muzaffer rolnn keyfini
srebiliyordun. Ama asla ldrlmyor, yaralanmyordun ve her zaman kahramanca
bir imgen vard, bir taarruzun ban ekiyor ya da tek bana dzinelerce dman
ldryordun. Hep kazanyordun."
"Ama Msrl bir sper-tannnn yaamnn tek bir sakncas vard." demi
Philadelphia'daki Pennsylvania niversitesi mze mdr David Silverman. "Bu
dnyadaki rahipler sana tapmay braktklar anda yaamn sona eriyordu. Byle iki
vaka grlmt. Firavun Akhenaton'un (M 1353-1335) ve Kralie Hatepsut'un
(M 1473-1458) lmlerinden sonra, kraliyete leke srdklerine karar verilmiti.
Akhenaton Gne'e tapmay icat etmi, Msr'n geri kalan btn tanrlarn ortadan
kaldrmaya almt, zavall Hatepsut'un halefleri ise onun kadn olduu iin zaten
tahta kmam olmas gerektiine karar vermiti. Bu iki tanrya tapnmak resmen
yasaklanm, bunun zerine tanrlklar sona ermiti."
Ayn ekilde, Ihy ve Hetep'in de hevesleri kursaklarnda kalacakt. Tek bir
kanlmaz ama lmcl hata yaptlar. Koridorlarn ve mezarlarn yapsnlar ve tanr
arayan ruhlar kandrmak iin mezarlara koyulacak "kraliyet metinlerini" yazsnlar
diye tuttuklar yardmclarn btn hikyeden haberdar olmas gerekiyordu.
iki adam yardmclarn ldrtecek kadar akllyd belki ama bunu yapamazlard, o
zaman cenaze trenlerini kim yapard? rreed'e gre sonu tam da beklenecei gibi
oldu. Tanr adaylar lmlerinden sonra kendi kazdklar kuyuya dt. Mezarla-
12
13
rn yerini bilen yardmclar, efendileri lr lmez mezarlar yamalad.
Bu "gangsterler harikalar diyarnda" mitolojisinde, taze tanr iki dzenbaz, oktan
lm ilahlar Teti'yle birlikte, tapmlma-nn nimetlerinden mahrum kalm ve
tanrlklar annda sona ermi olmal.
14
ldren Aalar
slar dalarda dmesine kar yardmsever koruyucular olan ve doann ho bir
paras saylan yaprak .. .. dkmeyen yksek aalar bir zamanlar "katil"di.
Dnya zerindeki yaamn ounu yok eden, yinelenen kitlesel yo-kolulardan
sorumluydular.
400 ila 350 milyon yl nce ilk olarak gnmzde Devon ve Corn-wall denilen
yerlerde bulunan fosillerin ve kayalarn kendilerine has zelliklerinden yola klarak
verilen isimle Devoniyen Dnem'de meydana gelmiti bu olay.
Dnya tarihi hayvanlarn tmnn ya da ounun aniden ld kitlesel yokolularla
doludur. Bunlarn en bilineni 65 milyon yl nce dev bir asteroidin ya da bir
kuyrukluyldzn Dnya ya arpmasyla dinozorlarn ortadan kalkmasdr.
15
Ama imdiye kadar esrarn korumu, o kadar iddetli bir sebebi olmayan daha eski
baka yokolular da vard. Sanki devasa bir grnmez el gklerden inmi ya da
derinlerden km, ardnda nasl bir ey olduuna dair hibir ipucu brakmadan
atalarmz ortadan kaldrmtr.
Devoniyen Dnem, yaklak 100 milyon yl sonra ortaya kacak olan dinozorlarn
hkmranlk devrinden ok daha nceye rastlar. Ama 500 milyon yl nce
Kambriyen Dnem de gerekleen byk "yaam patlamas" denizleri mercanla ve
bol miktarda dier ilkel deniz canllanyla doldurmutu.
Dnya imdikinden ok farklyd. Ay imdi olduundan daha yaknd ve bu
Dnyann dnn o kadar hzlandryordu ki bir gn yaklak 2J saatti, bu yzden
bir yl yaklak 400 gn ekiyordu - bu durum topran anma hzn da byk
lde artrmt. Avrupa'yla Kuzey Amerika arpmt. Bunun sonucunda oluan
ve sk sk meydana gelen volkanik patlamalarla byyen dalar, Dnya nn imdiki
gibi yzde 70'ini deil yzde 85'ini kaplayan okyanuslarn kabarmasna neden
olmutu. New Sci-entist'e gre sekiz kere tekrarlanan Devoniyen "krizlerin" nedeni,
karada imdiki amlarn, ladinlerin, kknarlarn, karaamlarn atalar olan yaprak
dkmeyen yksek aalarn evrimleme-siydi. Devasa okyanuslarn ve onlara akan
nehirlerin kylarnda hzla oaldlar.
Ohio'daki Cincinnati niversitesinden jeokimyac Thomas Algeo "Kk trmanc
bitkilerden yksek aalara evrimle-meleriyle sorun patlak verdi." diyor. "Kkleri
derinlere uzand ve daha nce plak olan blgelere yayldlar. Kkleri bugnk aa
kkleri gibi topra tutma zelliine sahip deildi; derinlere iledike yzeyi ve
kayalar paraladlar, topra erozyona ak hale getirdiler."
Yamur ard arkas kesilmeyen toprak kaymalarna neden oldu. Toprak paracklar
ve ayrm besinler tepelerden nehirlere ve okyanuslara akt ve orada su
yosunlarnn ve bakterilerin saysnda ok byk bir arta neden oldu. ;

Bu organizmalar ldkten sonra rrken okyanuslarn de-rinlerindeki oksijeni
tketti ve deniz canllar szcn tam anlamyla bouldu. Bu kuram evrim ve ilk
kozalakl aalarn yaylmas hakknda bilinenlere uyuyor.
Her yokoluun ardndan, aalarn nfusunda bir sonraki yokolua neden olan bir
patlama meydana geliyordu. Devoniyen Dnemde olumu, yosunsu maddelerle dolu
siyah eyi ka-yalara da dikkat ekiyor Algeo.
Ama bu kitlesel yokolu ve daha sonraki kitlesel yokolular bir felaket miydi yoksa
bir nimet mi? Zeki yaam formlarnn ortaya kn geciktirdiler mi, hzlandrdlar
m? Algeo ikincisinin doruluuna inanyor. "Her kitlesel yokolu, yok olan
canllarn yaam alanlarnda yeni yaamlarn yaylmasna olanak tanr. lmlere
neden olan aalarn karalarn ilerine sokulmas, plak alanlar grbz bir bitki
yaamnn ele geirmesine ve btn gezegeni kaplamasna neden olmutur. Bu da,
sonunda iinde byk kara hayvanlarnn var olabilecei bir ortam domasna yol
amtr."
ok daha sonralar dinozorlarn yok olmasna gelince, o da dinozorlarn yaratt
boluu primat atalarmzn doldurmasna olanak tanyarak insann ortaya kmasn
mmkn klmtr. (Bkz. Varlmz Mucize, s. 7)
Bugn Dnyann souk ve dalk blgelerini kederli gzellikleriyle dolduran
kozalakl aalara minnettar olmak iin ok sebebimiz var.
16
lk Byk Ulusal Yarlar
t yar/ tutkunlar bu sporun en azndan drt bin yl nceye, Avrupallarn atalarnn
ilk iki tekerlekli sava L arabasn yapt zamana dayandn bilmeyebilir.
Gnmzde at yarlarnda kullanlan kimi deyimler bile ilk olarak, Avrupa dillerinin
ounun atas olan bir dil konuan bu insanlarn dzenledii yarlarda kullanlmt.
Adlarn, Kazakistan'da kalntlarnn bulunduu bir blgeden alan Sintata-Petrovka
halk yle baarl olmutur ki torunlar hem Avrupa hem Asya'da hkim konuma
gelmitir*. Kahramanlk hikyeleri ve efsaneleri, bin yl sonra yazlan ve Hin-
vjnmzde bu blgede en nefret edilen insanlardan biri, bu atlarn torunlarn sosis
yaplmalarn" emrederek ortadan kaldrtan eski Sovyet diktatr Nikita Kru-ev dir.
'in Central Asia, a Desert Horse Gallops Back from Soviet Abyss", International
Herald Tribune, 11-12 Kasm, 1995.
19
distan'da hl kutsal metin kabul edilen Sanskrite Veda'lar-da mevcut.
Sava arabalarna yar kutsal bir stat vermilerdi, sahipleri ldnde arabalarn da
onlarla birlikte gmyorlard. Sinta-ta-Petrovka'da bir sava arabasnn kalntlarnn
bulunduu bir mezarn incelenmesi, bu ilk arabaclarn ayn zamanda ata binen ilk
insanlar olduunu ortaya kard.
Moolistan ve Karpatlar arasnda uzanan usuz bucaksz yeil ovalarda yaayan bu
gebelerin sava arabas yarlar, Rigveda adndaki kutsal metinde ayrntl olarak
anlatlr. Arabalarn eitli amalar urunayartnrlard. Spor bu amalarn en
nemsiziydi belki. Yasal anlamazlklar zmek, sulanan birinin sulu olup
olmadna karar vermek ve cenaze trenleri dier amalard. Ilyada'da anlatlan,
Akhilleus'un cenaze treninde dzenlenen sava arabas yar daha ileriki tarihlerden
bir rnektir.
Ama en nemlisi sava arabalarnn savata bir r am olmas. Drtnala giden bir
atl tarafndan kolayca gerilip atlabilen ksa yayn icadna kadar sava arabas ideal
askeri arat. New York, Oneonta'daki Hartwick College'dan arkeolog David
Anthony "Sava arabasnda ayakta duran bir sava hedefine iyice yaklaarak
mzrak frlatabilir ya da byk yayla ok atabilir, sonra da hemen uzaklard. ' diyor.
Bu sava arabalarnn, Ortadou'da ortaya kmalarndan en az iki yzyl nce
Kazakistan'da var olduunu gsteren mezar alanlarnda tarihleme almalar yapan
Anthony, sava arabalarnn "Avrasya steplerinde, grece uygarlamam halklar
tarafndan " icat edildiini sylyor.
Gnmz alkanlklarna benzer tek alkanlklar kumara olan dknlkleriydi.
Fndklar zar olarak kullanrlard. Rig-vec/a'da, karsnn kendisini terk etmesine
ramen alkanlndan vazgeemeyen bir kumarbaza yaklan at yer alr.
Bin yldr sava arabas en stn askeri silaht. Sonralar Hi-titlerin, Msrllarn ve
Mikenlilerin zaferler elde etmesini mmkn kld. Ancak M birinci bin ylda yerini
svarilere brakt.
20
Atn evcilletirilmesi ve sava arabalarnn icad insan tarihindeki en nemli
gelimelerden birine neden oldu, insan kendinden daha hzl ve gl hayvanlarn
"klesi" olmaktan "kral" olmaya terfi ettirdi. Kiev'in 200 kilometre gneyinde
tarihnce-sinden kalma bir ky olan Dereivka'da bulunan at dilerinin incelenmesi
sonucunda da bu ilerlemenin kantlarna rastland. Yedi sekiz yalarnda bir aygrn
kemiklerinin yannda, gem olarak kullanld anlalan ve zerinde dizgin olarak
deri kaylar olan bir geyik boynuzu paras bulundu. Kk azdile-rinin
mikroskopta incelenmesi atn aznda gemin yaratt anmay ortaya kard.
Atlar ve sava arabalar, ilk Avrupallarn yaamlarnn hemen hemen her alannda
devrim yaratmt nk atllar otlaklarda bir gnde yayalara nazaran kat daha
hzl yol alabiliyordu. Sintata-Petrovka halk icatlarndan yle memnundu ki
grne gre ya atlarna ya da at bal bir tanrya tapyorlard.
Rigveda kutsal ikizlerin nasl bir rahibin ban kesip yerine l bir atn ban
koyduklarn anlatr. Kafas kesilen rahip atn bandan konumutur. Byle
sahnelerin gerekten de yaand anlalmaktadr. Anthony inceledii bir mezarlkta,
kurban edilen bir insann bann yerine bir at ba konduunu grmtr.
su-
Ama M yaklak bin yllarnda arabaclarn yerini alan variler bu deiiklikten pek
de holanm olamazlar. nk MS 4. yzyla yani Hunlarm Asya'dan kna kadar,
Bat zengiyle tanmamt. zengisiz bir at srmek bir sava arabasnda ayakta
durmaktan ok daha rahatszlk verici bir durum olmal.
22
Morinalar Bulan Ama Japonya'y Bulamayan Adam
ngiltere'nin, Kuzey ve Gney Amerika'ya giden nc kifi John Cabot'm ilk
seyahatinin 500. yln anmak iin, gemisi Matthew'min hemen hemen tpks,
seyahati aynen tekrarlamak iin Bristol'den yola kacak.
Cabot'm seyahati Anglo-Amerikan tarihindeki nemi dolaysyla bu ekilde anlmay
hak ediyor - gnmzde yalnzca Ko-lomb'un ilk seyahati ve bir de Mayflowerm
seyahati benzer ekilde tekrarlanmtr. ngiliz halefleri Kuzey Amerika ktasnn
byk blmn kefeden ve smrgeletiren Cabot olmasayd o usuz bucaksz
topraklar spanya'nn eline geebilir, bu da insanlk iin kestirilmesi imknsz
sonular dourabilirdi.
Cabot'm, aristokrat kkenleri bir iire de ilham veren Mas-sachusetts'h nl bir
ailenin kurucusu olduuna inanlyor:
23
te gzel Boston, Fasulyeyle morinann vatan. Lowell'lar bir tek Cabot'larla
konuur, Cabot'lar bir tek Tanryla.
Uluslararas Deniz Festivali kapsamnda Helical Bar emlak \ -irketinin
sponsorluunda 1997de denize alan Alatthew nun } modern taklidi, aslyla tpatp
ayn olmayacak. Kukusuz Cabot! ve 17 kiilik mrettebatn sahip olmad
tuvaletleri ve dular olacak. Modern bir mutfa da olacak.
Mrettebat sigara imeyenlerden oluacak, asl seyahat yaplrken ttn henz
kefedilmemi olduundan bu gayet yerinde; sefer gvenlii yasalarna uymak iin
bir telsizi ve acil durumlar iin bir motoru olacak. Ama yatak olmayacak ve henz
seilmemi maal mrettebatn kendi deklerini getirmeleri ve yerde uyumalar
gerekecek. j.
Venedikli Giovanni Caboto'nun byleyici bir hikyesi var. j| Genliinde, o
zamanlar sadece bir hac yeri olmayan, ayn zamanda, Douyla Bat arasndaki mal
dei tokuunun yapld dnyann en byk pazar olan Mekke'ye gitmi. Dou
baharatlarnn, parfmlerinin, ipeklerinin ve deerli talarnn nereden geldiini
sorduunda Asya'nn kuzey dou ucundan geldiklerini renmi. Bu mallara bu
pazarda fahi fiyatlar de-mektense, Avrupallarn Asya'ya sefer dzenleyip
dorudan ticaret yapmalar gerektiini dnm hemen. Kolomb gibi tu- tulacak
en iyi rotann batya gitmek olduuna karar vermi. | Bylece Avrupa'ya nclk
edecekmi.
ispanya ve Portekiz tarafndan reddedilince ismini Ingilizle-tirmi ve ingiltere Kral
VII. Henry'nin desteini kazanmay baarm. Kral ona "bugne kadar Hristiyanlarn
bilmedii, putperest ve kfirlerin yaad adalar, lkeleri, blgeleri ve yreleri
arayp bulmas" ve kralla katmas iin bir imtiyaz belgesi vermi. Kral ganimetlerin
bete birini, Cabot geri kalann alacakm. 1497 Maysnda yelken aan Matthew 52
gnde Newfoundlands ulam, Cabot da be yl nce Kolomb'un inand gibi
Asya'ya geldiine inanyormu. Ama tek faydal kefi Grand Banks aklarndaki
denizin zenginlikleri olmu. Mrettebat sadece suya sepet sallayp sonra da yukar
ekerek saysz morina yakahyormu.
Cabot ingiltere adna el koyduu pek ok yeni ada bulmu ama Newfoundland'de bir
Dou kltrnn olmay onu hayrete drm. Yerliler, Mekke'de grd zarif
eyleri yapamayacak kadar ilkel grnyormu.
1498de ikinci bir seyahate km. Kral birinciden ok memnun kald iin bu sefer
alt geminin parasn vermi. Jao Ilav-rador adndaki biri Cabot'a Grnland'n
aslnda Asya'nn bir paras olduunu sylemi. Grnland'n kuzey batsndaki buzlu
blgelere doru giderse zengin Japon krallna ulaacan iddia etmi. Ama Cabot
m yolunu buzdalan tkam. Yardmc kaptanlar onu isyanla tehdit etmi ve Cabot
istemeye istemeye dnmeye raz olmu.
Bu, byk kiflerden biri olmasn engelleyen zaafm gsteriyor: Cabot sonralar
hem Macellan'n hem de Francis Drake in sergileyecei o merhametsizlie sahip
deildi. Macellan benzer bir isyanla karlatnda anlamazla neden olan
sorunlar grmek iin iki elebay gemisine davet etmi, sonra birinin kafasn
kesmi, tekini de ssz bir adaya brakmt.
Aslna baklrsa Cabot'n ikinci seyahatinin elle tutulur tek baars Labrador a ad
verilmesi oldu. Bu ad bilgisiz akl hocas Jao Ilavrador'un adndan geliyordu.
24
25
teki Byk Patlama
iziin konusu olan ve Evren'in balangcnda yer alan Byk Patlamaya deil de,
br Byk Patlamaya yani yaklak 500 milyon yl nce birdenbire atalarmz dahil
gelimi hayvanlarn oluumuna yol aan biyolojik Byk Patlamaya dair kayda
deer, belki de uursuz keifler yaplmakta.
Galaksideki uygarlklarn sradan eyler olduunu dnenler Dnya zerindeki
yaamn ksa hikyesini bir gzden geir-seler iyi ederler. Gezegenimiz yalnzca
tarihinin yzde 99,9'un-da zeki yaam formlarndan yoksun olmakla kalmam, bu
srenin yzde 90'mda da sadece en ilkel yaam formlarna ev sahiplii yapmtr.
Gelecekte yldz kiflerinin, Gne benzeri bir yldzn etrafnda dnen, yaamaya
elverili bir gezegene gittik-
27
terinde Klingonlarla karlaacaklar fikrini pek de desteklemiyor bu durum.
4 milyar yl nce yaamn ilk ortaya kndan Kambriyen Dnem deki karmak
yaam formlarna ulaana kadar, biyolojik adan ilgin hibir eyin meydana
gelmedii 3,5 milyar yllk bir duraklama vard. Dnya Gne'ten tam da zerinde
yaamn gelimesine imkn verecek uzaklktaysa da, baka dnyalardan ziyarete
gelen bir uzaygemisi, astronotlar kayalarn arasn yoklamadka, hibir eye
rastlamayacak ve gelimi yaratklarn her yerde bulunduu kuramnn yanl olduu
sonucuna varacakt kukusuz.
Grnen o ki Charles Darwin'in dnd milyonlarca yllk dnemlere yaylm
aamal deiimlerin aksine, biyolojik Byk Patlama birdenbire meydana gelmiti.
Kambriyen "patlamann" tam tamna 543 milyon yl nce gerekletii konusunda
artk btn uzmanlar hemfikir. Ondan nce yalnzca ilkel yaam vard, hemen
ardndan da ilk karmak hayvanlar ortaya kt.
Kambriyen "patlamann' anahtar, ondan hemen nceki jeolojik dnem olan
Vendiyen Dnem de. Okyanuslarda byk
nektarlarda oksijen grlmesi bu dneme rastlyor; grne gre karbon
bileiklerinin karbon ve oksijen olarak ayrmasna muazzam bir tektonik hareketlilik
neden olmu. Hayvanlar ancak oksijenle ok sayda hcre gelitirebilir ve
byyebilirdi. Ama Vendiyen tektonik hareketliliin nedeni henz bilinmiyor. Tek
bildiimiz meydana gelmi olduklar ve Dnya tarihinin byk gizeminden
birinden sorumlu olduklar.
Bu gizemlerden birincisi bir kere ilkel yaamn neden ortaya ktdr, ikincisi
Kambriyen patlama, ncs de ok sonralar zeknn ortaya kdr. Bu olaylar
olmasa biz var olmazdk. Ama o olaysz 3,5 milyar yl dnldnde en azndan
ikinci gizemin ortaya kma olaslnn ok dk olduunu, o olmaynca da
ncnn lafnn bile edilemeyeceini iddia edebiliriz; bu da gezegenler zerinde
zeki yaam formlarnn ok ender rastlanacak bir ey olmas gerektiini iddia
etmemizi kolaylatrr.
Bu yzden de Enrico Fenninin Samanyolu'ndaki Dnya d uygarlklara dair mehur
retorik sorusuna "Neredeler?" bir cevabmz var: Hayvan safhasna hi
eriemediler. Yine de bu o kadar kt bir haber olmayabilir. Bize kar duracak
hibir uzayl yoksa galaksi bizim demektir.
28
29
Hazine Seven Bir Canavar
n korkun efsanevi hayvanlardan biri olan grifon gerekten de yaam olabilir.
Gerek kimlii byk olaslkla Titanis olmal. Titanis kendinden kk yaratklar
korkuya boarak kol gezen "dev bir kutu".
nce efsane. Heredotos, tarihinde, bir zamanlar skitya'da -Krm dolaylar tek
gzleri olan, Arimaspianlar diye bir kabilenin yaadn syler.
Bu insanlar kartal bal, aslan gvdeli devasa hayvanlar olan gri-ronlar yani
"griffin"lerle srekli sava halindeymi. Bu sava fiziksel olduu kadar maddi bir
savam. Grifonlann skitya'da bol bulunan altn ve deerli talara kar byk bir
sevgisi varm. Ari-maspianlar ne zaman bu deerli eyleri ele geirmek iin
yaklaacak olsa grifonlar zerlerine atlayp onlar parampara ediyormu.
31
Szde yalnzca efsanelerde var olan, tehlikeli hayvanlarn bekilik ettii hazine
hikyelerine, antik dnem efsanelerinde ska rastlanr. yi bir hikye anlatma
frsatn hi karmayan Herodotos da halkn hafzasnda kalanlardan faydalanmt
belki de. Herakles'in on birinci "ii" Hesperidlerin Bahesindeki altn elmalar
koruyan ejderhalar ldrmekti. Tolkien'in The, Hobbit'indeki ejderha Smaug, en ok
ald bir hazinenin zerinde uyuklarken rahat ediyordu. Grifon efsanesi, Titanis'in
"hazinesini" yani yavrularn ya da yumurtalarn korumasndan kaynaklanm
olabilir.
"Heredotos'un grifon tarifi Titanis'in bilimsel tanmna uyuyor. " diyor ingiliz
akademisyen George Clive. "eviklii, asla-nnkine benzeyen bacaklar, yrtcl
ayn hayvan olduklarna inanmamz iin kant tekil ediyor."
Titanis'in gagasnn bulunmas vcudunun bir modelinin yaplmasn mmkn kld.
Kaliforniya, Berkeley'deki Institute of Human Origins den Larry Marshall "Gelmi
gemi en tehlikeli ku. " diye tanmlyor onu. Uamayan, devekuu benzeri bir
yaratkt, avn devasa peneleriyle yakalar, kvrk gagasyla paralard. Milyonlarca
yl nce Gney Amerika'da ortaya kan bu hayvan benzedii barl devekuundan
ok daha lmcld. Zayf kanatlaryla uamayacak kadar ard ama bunu korkun
bir hzla koarak telafi ediyordu. Drt metre boyundaki bu ku bir attan daha hzl
kouyor, yakalayabildii her hayvan yiyordu. Saldrlarna kar koyabilecek pek az
memeli olmal.
Glyptodon ad verilen ve baka hi doal dman olmayan dev armadillo benzeri
memelileri bile avlyordu. Titanis'in yaayan tek torunu, Paraguay ormanlarnda
bulunan Cariama adnda, yaklak bir metre boyunda, uzun boyunlu bir kutur.
Kendisinden ok daha byk olan atas gibi koarken saatte krk kilometre hza
ulaabilir.
Titanis'in Kuzey Amerika'ya, oradan da Arimaspianlarm onlarla karlat Asya'ya
nasl g ettii, bir zamanlar eski de-
nizlerin iki yakasn birletiren doal kprlerin jeolojik hikyesinin bir paras. Bu
kprler olmasa Dnya hayvan trleri asndan ok daha fakir olurdu.
milyon yl kadar nce volkanik gler Venezuela'y kat eden And Dalarnn
bulunduu blgeyi ykseltti ve daha nceleri ada olan iki kta, Kuzey ve Gney
Amerika, yeni Panama kara kprsyle birbirine baland. Bylece yzlerce byk
hayvan tr bu kpry geme ve artk birlemi olan ktada birbiriyle karma
imkn buldu. Sonra, son buzul a srasnda Sibirya'y Alaska'dan ayran Bering
Denizi zerinde yeni bir kpr ykseldi.
Alalan su seviyesi, uzun zamandr sular altnda olan topra aa kararak ok
sayda hayvann Asya'ya g etmesine olanak verdi. Kara aynn, oklukirpinin,
armadillonun, kanncayi-yenin, atn, kr kurdunun, lamann, kurdun atalar ve korkun
Titanis bu kprden geti.
O srada insanlar evrimlerini tamamlamlard, kamp atelerinin banda birbirlerine
korkun hikyeler anlatyorlard; grifon hikyesi byle nesilden nesile aktarlarak
ortaya km olabilir.
Soyu tkenmi olan Titanis-grifon bir bakma hl canl. Korkun, gagaya benzeyen
kafas armalar sslyor. On yedin-
32
33
ci yzylda, arma uzman Sir Thomas Browne Pseudodoxia Empidem/ca'da yle
yazm: "Griffin bir yiitlik ve yce gnlllk simgesidir nk kartal ve aslandan
oluur, yani en asil hayvanlardan. Bu yzden de prenslere, bakanlara, generallere ve
btn kahraman komutanlara yarar; yine bu yzden Avrupa'daki asil ailelerin
ounun armalarnda yer alr."
Ancak gerek grifon, Alice'e deniz altnda ayakkablarn "dil bal ve ylan
balndan" yapldn anlatan akac arkadatan ok farklyd.
Edmond Halley, "Pembeli Korsan"
34
700 senesinde bir gn bir balk teknesi Newfoundland sahili aklarnda avlanrken
eski psk grnl bir tekne tehlikeli biimde stne geldi. Bunun bir korsan
teknesi olmasndan korkan balklar ate atlar. Bunun karlnda korsanlarn"
reisi, gkbilimci Edmond Halley'nin kfr bombardman altnda kaldlar.
Halley sadece kuyrukluyldznn ne zaman grneceini tahmin etmesiyle nl
deildi. Ayn zamanda cesur bir kifti de, bilimsel bilgi peinde dnyay dolard.
Kaptan Cook'tan bir yzyl nce Antarktika'y bulmaya alrken neredeyse hayatn
kaybecekti.
Halley nin sadece Kaptan Cook un deil, ksmen kendisinin kkrtt bir isyanla
kar karya gelmesiyle Kaptan Bligh'm
35
da habercisi olduunu anlatan bilim tarihisi Ian Seymour, Hal-f ley'nin olaanst
maceralarm Astronomy Now'daki bir yaz-j snda gn na kard.
,
Edmond Halley 1698de balayan ikinci seyahatinde, Krali-j yet Donanmasna ait
Paramour Pink adl bir gemiyle yola kt. "Pink "ler yani Pembeler 16 metre
uzunluunda 5 metre geniliinde, zellikle s sular iin ina edilmi dz altl
gemilerdi.] Donanmada pek bilinmezler ve genellikle baka bayrak altnda;] yol alan
korsan gemisi zannedilirlerdi.
20 kiilik mrettebat gemiyi tka basa doldurmutu. Harrison adndaki (deniz
kronometresinin mucidiyle ilgisi yok) birincii kaptan, "akademisyen" Halley'i
kk gren profesyonel biri denizciydi. "Kendisinden ok ey bekleniyor ama
karlnda pek az ey alnyor hatta hibir ey alnmyor." diye yaknarak ona byk
hakszlk ediyordu.
Aslnda bu seyahat srasnda Halley Dnyann manyetik alanlar zerinde
kapsaml gzlemler yapmt. Seymour bu gzlemlerin "bir yzyl akn bir sre
gemiler iin vazgeilmez ' olduunu" sylyor. Ama Halley ok berbat bir
komutanm. Denizcilik konusunda otorite olmasna ramen hi kimseyi
krbalatmam; disiplini alayclk ve kfrle salamaya alrm. Aktan aa
bakaldran Harrison, Halley'nin emirlerine kar gelmi ve mrettebata Halley'nin
bir baltaya sap olamad- _ iin zengin tandklar sayesinde komutanla
getirildiini "j sylemi. Gnn birinde btn mrettebatn nnde Halley'e "sadece
Pembe ye deil bir sandala bile komuta edemeyecek kadar yeteneksiz " olduunu
sylemi. Halley seyahatin geri kalan blmnde onu kamarasna kapattrm.
Seyahat sonras yaplan askeri mahkemede Donanma Komutanl Halley'nin
hatalarn da dikkate alma benziyor nk isyankr subay sadece bir uyaryla
yakay kurtarm.
Bu sefer daha uysal bir birinci kaptanla ve yine bir Pembeyle yaplan bir sonraki
seyahatte, Brezilyadaki Recife limannda, sonradan sahtekr olduunu iddia ettii
Bay Hardwicke adn-
A ki ngiliz konsolosuyla takm. Hardwicke'e seyahatin amann gney
gkyzndeki yldzlar gzlemek olduunu syle-. (Gerekten de Halley, Saint
Helena nn puslu gndeki %4\ gney yldzn belirledii iin Royal Society'ye
seilmiti.) Hardwicke bu hikyenin marnlamayacak kadar gln olduunu beyan
etmi. Halley'nin gemisinin pheli bir biimde ortaya ktn ne srerek onun
korsanlktan tutuklanmasn emretmi- Halley bir iki saat sonra ehrin valisinin araya
girmesiyle salverilmi ama fkeyle ve zrleri kabul etmeden frtnal denizlere
alm.
Rivayet edilen Kayp Ktay bulmak umuduyla ok gemeden Gney Okyanusu na
varm. Gemi gzcleri hibir haritada grlmeyen byk ada grdklerini
bildirmi. "Tepeleri dz ve karla kapl olan st beyaz bu adalar dikey yarlar" ile
evriliymi.
Bu buzdalaryla ve youn bir sisle kuatlan gemi ok gemeden lmcl bir
tehlikeyle kar karya kalm. "11 ila 12 gnyiyeceksiz kalmamz halinde," diye
yazm Halley seyir defterine, "hepimiz lebilirdik, etrafta tek bir gemi bile yoktu."
Geminin manevra yapmasn kolaylatran kkl ve altnn dz oluu sayesinde
kurtulmular.
86 yama kadar yaayan Halley gelmi gemi en nemli bilim adamlarndan biriydi.
Isaac Newton'un arkadayd bu geimsiz adamn byk olaslkla tek
arkadayd ve btn gkyz yasalarnn temelini tekil eden Principia snn
yaymlanmasnda etkili olmutu. Ayn zamanda, kadim yldzlaryla evrene bir ya
bime giriimlerimizi boa karan bilinen ilk kresel kmeyi de o kefetmiti.
Kraliyet gkbilimcisi iken, lkesini ziyarete gelen Rus ar oyk Petro'yu
arlamasndan da anlald gibi lem adam-- va"la ikisi krktk sarho olup bir
hendee yuvarlanmlard.
36
Bizim Gibi empanzeler
avala, politikayla, tbbi aratrmalarla uraan yegne hayvan insan deil.
empanzelerin de bunlar yapt grlm.
"Onlar incelemeye ilk baladmda bizden daha kibar olduklarn dnmtm."
diyor deneyimli empanze uzman Jane Goodall. "Ama zamanla bizim kadar kt
olabildiklerini grdm."
Tanzanya'daki 50 kilometrekarelik Gmbe Ulusal Parknda 30 yl boyunca
empanzeleri en yakn kuzenlerimizi izleyen Goodall (yaam hikyesi National
Geographic'te yaymland) JJrt Yl Savalar gibi bir olguya ahitlik etmi: Drt yl
boyunca iki dman empanze kabilesi birbirlerini sistematik ola-rak takip edip
ldrm.
39
On yetikinin ve bunlarn btn yavrularnn hayatlarn kaybettii bu atmada onu
en artan ey ilerin sinsi bir profesyonellikle yrtlmesi olmu. (Grne gre
savan amac "hain" olan yani bir kabileden ayrlp dierine katlan hayvanlardan
intikam almakm.) Hcuma kalkan ya da pusu hazrl yapan savalar, korku ve
heyecandan tyleri diken diken, ormanda tek sra halinde ilerliyor, kendilerini ele
verecek bir hrt karmamak iin talara basarak ilerliyormu. Kaptklarnda ise
iki ordu birbirlerinin etlerini dileriyle ko-paryormu.
Ama baka bir sava aleti kullanmyorlarm. Askeri teknoloji, empanzelerin
insanvari bir ilerleme gsteremedikleri be alandan biri. Goodall ve meslektalar
empanze davrannda u arpc zellikleri gzlemi:
Giyim. Ayaklarn dikenlerden korumak iin dal paralarn "sandalet" gibi
kullanmay renmiler.
politik propaganda iin insan yapm nesneler kullanmak.
Mike adnda ufak tefek bir empanze grltl bir gvde gsterisi yapmak ve kendi
nemini artrmak iin gaz tenekelerini birbirine vurarak kendi grubunda liderlie
kadar ykselmi.
Psikoloji. Faben adndaki bir grup liderinin Figan adnda bir erkek kardei varm.
Faben ortadan kaybolunca Figan tekileri kiiliklerinin ayn olduuna ikna etmek
iin kayp aabeyinin davranlarn ve vcut dilini taklit etmeye balam. Bu sayede
baaryla grup liderliini ele geirmi ve on sene boyunca elinde tutmu.
Tp. Baz empanzeler karn arsn dindiren ve barsak parazitlerini ldren
Aspilia adl bir bitkinin yapraklarn yiyormu.
Alet yapm. Sert otlar ince eritler haline getirerek termit yuvalarna sokuyor ve
dar kan bcekleri yakalayp yiyorlarm.
Korku ve hayranlk. Yksek bir elalenin nnde ayin gibi bir dans yapyor,
grne gre ilk insanlar dine ynlendirmi olabilecek duygular sergiliyorlarm.
Evlilik. Bir erkekle bir dii, Evered ve Winkle, kendi yavrularn bytmek iin
yalnz yayorlarm. Yaamlar boyunca Wilkie'nin kendi oullar olduunu
bildiklerini aka gstermiler.
Yaramazlk yapmak. Frodo adndaki empanzenin "mark veledi", bir muhabiri
tepeden aa itmi, Goodall' ayak bileinden yakalayp yere drm, bir
fotorafy da onun zerine devirdikten sonra srtarak uzaklam.
Bunlarn hibiri bizi artmamal nk empanzelerin genetik malzemesinin yzde
98i bizimkiyle ayn, dier trlere nazaran ok yksek bir oran bu. Aslnda topu topu
alt milyon yl nce yani memelilerin uzun tarihinde bir gz krpmas kadar bir sre
nce, insanla empanzenin ortak bir atas vard.
i bu ata nasl byle yetenekli torunlarn atas olabildi? aki raporlarda drt bacak
zerinde yrmekle iki bacak zerinde yrmek arasndaki o ok derin uurumu aan
byk insansmaymunlarm bilinen ilk rnei tanmlanyor. Do-
40
41
kuz milyon yl nce yaam Dryopithicus laietanus ad veriler insansmaymun
dallarda sallanmay aaca trmanan ocuklar i da ve sirk cambazlarnda hl
grlen bir alkanlk ve orman| da Tarzan'n yapt gibi kouturmay renmie
benziyor.
Londra Doa Tarihi Mzesi'nden Peter Andrews "Uzun za-| mandr btn byk
insansmaymunlarn yaamsal nem ta-j yan bu ara aamadan getiine
inanlyordu." diyor. "Ama s-i panya'da bulunan bir fosilin incelenmesiyle bu ilk
defa kant-i land."
Sahte Kefen.
42
Torino Kefeninin gerek mi yoksa sahte mi olduunu belirlemek iin 1988'de
radyolojik deneyler srp gitmekteyken, gayri resmi bir grup kefenin bilinmeyen bir
on drdnc yzyl Fransz ressamnn yapt bir taklit olduuna dair "inkr
edilemez kantlar" ne srerek aratrmaclar yaya brakt.
imdiye kadar saysz sahtekrl su yzne karan, retmen, eski sihirbaz ve
mehur Paranormal ddialarn Bilimsel Olarak Aratrlmas Komitesi yesi Joe
Nickell, Fransz bir piskoposun Papa VII. Clement'e 1389'da yapt bir ikyeti
incelemekle ie balad. Bu ikyete gre "piskoposluk blgesindeki bir ressam,
kiliseye, zerine maharetle bir erkek sureti resmedilmi bir kuma paras getirmi ve
bu kuman Hazreti
43
sa'nn mezara gmlrken sarld kefen olduunu iddia etmitir". Piskoposun daha
sonraki bir yazsnda, ismi verilmeyen sahtekrn yalann itiraf ettiini belirtmesini
gz nnde bulundurarak, Nickell bu sahtekrln nasl yaplm olabileceini
kefetmek iin en iyi yolun kendisinin de bir taklit yapmas olduuna karar verdi.
Kefendeki sa suretinin sradan bir yalboya resim olmamas, fotoraf negatifine
benzemesi yani tmseklerinin koyu, ukurlarnn ak renk olmas onu artt.
nananlar bunun Dirili'e elik eden bir enerji patlamasndan kaynaklandn syl- ;
yor ama Nickell bunun en eski bask biimi olan pirin-ovma ; tekniine benzer bir
teknikle yaplm olup olamayacan me- i rak etti. Bu teknik Kefendeki gibi negatif
imgeler yaratr. j
"On drdnc yzylda ressamlar negatif imgeler yaratmak- i ta ustayd." demi
Nickell. "Ben de onlarn yntemlerini taklit etmeye giritim, sadece o zamanlar var
olan malzemeleri ve tek- j nikleri kullanmaya dikkat ettim."

Drer'in Yakaran Eller'inin yarm kabartmas zerinde de- j ney yaparak balad ie,
kabartmay sv krmz bir boyayla } kaplad. Gzel bir negatif imge ortaya kt.
Kefen'dekini an- j diriyordu ama hatlar ok keskindi. Sv krmz katmann, j onun
imgeyi oluurken grmesini engellemek gibi bir dezavan- ' taj da vard. Esas
ressamn ne yaptn grmek isteyecein- j den emindi.
'<'t
"Bu yzden de sv krmz yerine bir sarsakz ve sarsabr ]
i
karm denedim. Ama son tercihim demir oksitten yaplan ve : Kefen'e uygulanan
mikroskobik testlerin bulgularyla da uyumlu olan bir toz boyayd. Ekibimizden
birinin aldan yapt sa'nn yznn kalbnn yarm kabartmasn yaratarak ie
baladm. Sonra slak bir kuma alp krmamasna dikkat ederek yarm kabartmay
sardm."
Kuma kuruduktan sonra toz boyay kumaa yedirdi. Bylece kuman zerinde, bir
eletirmenin syledii gibi "her adan Kefen dekiyle ayn" bir imge elde etti.
Nickell Kefen'in, bir ortaa sahtekrl olduunu pheye ver brakmayacak
ekilde kantlayan daha baka pek ok can alc zellii olduuna inanyor. Bunlarn
en nemlisi imge oluturulduktan sonra boyand aikr olan kan. "Kan krmz, ama
yle olmamas gerekir. Siyah olmas gerekir. Kan vcuttan ktktan ok ksa bir
sre sonra kararr."
Kana dair bir dier tutarszla ise ekibin bir yesi, pek ok ceset incelemi olan eski
adli tp uzman Michael Baden iaret ediyor; o da, kann Kefen'deki gibi kk
dzgn derecikler halinde akmad. Kan matlar ve kararr. Ama Kefen'de byle bir
ey yok. Her ey ok yapay ve artistik, gerek bir cesette olabilecek yaralarla ilgisi
yok.
"Kefen'in zerindeki kan adli tp testlerine tabi tutulmu ve ok tuhaf bir ey
bulunmu. Ortaada ressamlarn yaygn olarak kulland krmz aboyas ierdii
anlalm; bu madde kana karrsa ldrc cva zehirlenmesine sebep olur." diyor
Nickell.
Kefen'in gerek olduunu savunanlar, byk olaslkla bir zamanlar devasa freskli bir
tavann altnda asl olduunu ve zerine boya damladn sylyor. Ama bunun
nerede ve ne zaman olduunu syleyemiyorlar. Nickell'e gre bu aklama "biraz
fazla masumane. Kefen'in zerindeki suretin, kefenin sa'nn bana sarl olmasndan
dolay kt varsaylyor. Ama geometri kurallar, bir bezi dz bir yarm
kabartmaya deil de gerek, boyutlu bir baa sararsanz baz biim bozukluklar
olacan sylyor. O durumda doal olmayan bir biimde arplm bir yzle
karlamanz gerekir. Ama bizim elimizde bu dz imge var. Benim deneyimde elde
ettiim imgeyle hi ilgisi
yok."
Ama Nickell ve ekibine gre en etkileyici kant, Kefen'in yaratld varsaylan
zamanla ilk olarak sznn getii zaman arasnda 1300 yllk bir boluk olmas.
"Bu en kutsal emanetin btn Hristiyanlk leminde bilinmesi gerektiini
dnmeden edemiyor insan. Oysa bin yldan
44
45
da uzun bir zaman mehul kalm. Aziz Augustinus sa'nn nasl grndn
kimsenin bilmemesine ok dertlenirmi. Ortaan balarnda ressamlar sa'y
sakalsz byksz, Apollon'a benzeyen bir gen olarak resmederdi. Sonra on nc
ve on drdnc yzyllarda ressamlarn gznde tam da Kefen deki kutsal
grnmne brnd."
On drdnc yzyln sahte kutsal emanetlere ska rastlanan bir dnem olduu
gereini ayn anda en az kilise Mec-delli Meryem'in naann kendilerinde
olduunu iddia etmiti gz ard etsek bile, Kefen'in o yzyla ait bir sahtekrlk
olduu kuram kantlarla dorulanyor.
... Ve Sahte Uzayllar
nya'ya gelmi bir uzaylnn szde otopsisini gsteren filmi "Roswell vakas'
adyla anlan olay pek ok kii grmtr, biraz saduyusu olanlar uzaylnn sahte
olduunu anlamtr. Ama imdiye kadar cevab verilmemi daha ilgin bir soru var
ki o da sahte uzaylnn nasl ya-Pild.
Artk bu cehaletimiz son buldu. Madrabazlarla sahtekrlarn korkulu ryas, iki ayda
bir yaymlanan Skeptical Inquirer'da. yer alan iki harika yaz, bu iin tam tamna
nasl yaplm olabileceini ve kendi yazarlarnn elinden ksa "uzayl "nm nasl
daha inandrc olacan gsteriyor.*'
'ne Skeptical Enquirer, yaymcs Paranormal ddialarn Bilimsel Olarak Aratrl-
mas> Komitesi, 3965 Rensch Road, Amherst, New York 14228-2743
46
47
UFO folklorunun bu rneinin mazisi gayet iyi biliniyoi New Mexico'da, Roswell'de
1947 Temmuzunda bir hava kazas meydana geldi. Byk olaslkla askeri bir casus
uak dt ve ABD hkmeti, dalan paralarn Sovyetler Birliinin eline
gememesi iin doal olarak ii rtbas etmeye alt. Ama UFO fanatikleri ok daha
baka bir ey olduunu iddia ettij Dnya d bir uzay aracnn yere akldn,
iindeki uzaylnr ldn ileri srdler, filmde grlen de onun cesediydi.
"Bence ok daha iyi bir sahte uzayl yaplabilirdi." diyor quirer'm yazarlarndan Trey
Stokes. Hollywood'da The Abyss, Batman Returns (Batman'in Dn), RoboCop II,
The BIob\ gibi filmler iin canavarlar ve uzayllar yaratm olan bir zel efekt
sanats olan Stokes, kendisinin bu sahtecilii nasl yapa-j can anlatyor.
Yaplmas gerekenler belliydi. Film 1940'larda ekilmi biri belgesele benzemeli.
"Uzayl", kafalardaki yaygn uzayl imgesi-J ni neredeyse insan ama tam da
deil andrmah ve l yaratk, j insanlarda bulunmayan organlar "kefeden" tp
aratrmaclar! rolndeki aktrlerin yapt otopsi srasnda grlmeli.
En kolay, bykl ve vcudunun ekli yaplmak istenen | uzaylya benzeyen birini
bulmak ve vcudunun plastikten bir] kalbn almaktr. Bylece temel ekil elde
edilir. Sonra yarata garip bir grnm vermek iin zeri diilerin di kalb almak
iin kulland, hzla donarak elastik bir yar katya dnen macunumsu bir
maddeyle kaplanr. Uzaylya altar el ve ayak parma taklr - on biraz fazla sradan
olur. Bunu yaparken "ellere " ve "ayaklara" teller konur ki parmaklar uzun ve
belirgin olsun. Sonra yze tuhaf bir ifade verilerek ba yeniden ekillendirilir.
Sonra kameralar almaya balar ve "aratrmaclar" gvdeyi keserken grlr.
Byk olaslkla Bay Stokes'un "kitaptaki en eski numaralardan biri" dedii eyi
uygulamlardr. Birisi | bir neterin kameraya bakmayan tarafna kk bir tp
ilitirir. Neter keserken uzaylnn "kan" tpten dar szar ve neter
rdnda bir iz brakm olur. Sonra aratrmaclar mahalle kasabadan alnp, uygun bir
ilemden geirilmi cierleri ya da bbrekleri karndan karr.
Bir Hollywood profesyoneli bu ii bu ekilde yapard. Ama, Ohio Cleveland'da
alan bir cerrah olan Joseph Bauer filmin son derece beceriksizce olduunu ve
"iyiynlendirilmemi amatrlerin" ii olduunu sylyor.
Kadavrann etrafndaki balkl adamlar, ne kendi mikroplarnn salmasn ne de
uzayl mikroplan almalarn engelleyebilecek arc maskeleri takm. 1952'de Hint
Okyanusunda tamamen korunmu halde bulunan tarihncesi bir koelakant
incelerken filmleri ekilen balkbilimcilerin dikkatli, bilimsel tavrlaryla alakasz bir
kaytszlkla kesip biiyorlar uzayly.
"Tecrbesiz ve beceriksiz eller, organlarn yaplarn, birbirleriyle ilikilerini
anlamaya ya da incelemeye hi gayret gstermeden rasgele, plansz bir biimde
oraya buraya saldryor. Vcudun iindeki tuhaf eyler krlemesine kesilip taslarn
iine atlyor."
"Bu uzayl gerek olsayd," diye ekliyor Bay Bauer alayla, "film yzyln cinayetinin
barbarca bir kasapln ve hem bu deforme yaratk hakknda biraz bilgi edinme
frsatnn hem de esiz delillerin yok edilmesinin belgeseli olurdu."
ki yazar da yorumlarnn gelecekte bir UFO sahtekrn, dana inandrc filmler
ekmeye kkrtmak ve ona bu ii nasl yapacan retmek gibi bir tehlike arz
ettiinin farknda.
48
Nasl Bir Yar Kaybedip Dnyay Kazandk
00.000 ila 40.000 yl nce Avrupa ve Ortadou da yaayan ve sonra ortadan
kaybolan bir rk olan Neandertal insanna ne oldu? Soylarnn tmyle tkenmesi
tarihin en karmak bilmecelerinden biridir; artk bu bilmecenin zmne biraz daha
yaklatk.
H.G. Wells'in The Grisly Folk adndaki mehur ksa hikyesinde biraz uursuz bir
grnm arz eden bu insanlar, bize pek benzemiyordu. O zamanki atalarmz olan
Cro-Magnon insanndan (adn 1868'de kalntlarnn bulunduu gney Fran-sa daki
kayalk blgeden alyor) biraz daha ksa ve tknazlard. Neandertal insannn -1856'da
Almanya'da Neander Vadisin-eki bir maarada bulunan iskelet yznden bu ad
almlar-r~ yz hatlar kaba, eneleri gl, alnlar eimli ve ka ke-
51
merleri kkt, byk olaslkla klla kapllard. Ksacas hay. vans bir grnmleri
vard. Neandertal insannn, Wells'in ne srd gibi, atalarmzn ocuklarn
byk olaslkla yemek zere karmak gibi bir alkanlklar olduu iin, onlar
atalarmz m katletti?
lk insanlar konusunda uzman olan James Shreeve, Disco-ver'da Neandertal insannn
uzun yksn paralar ustaca birletirerek anlatyor. Bu iki nermenin de byk
olaslkla yanl olduu -zellikle de ldrlen Neandertallere ait toplu mezarlar
bulunmad iin- ve ortadan kaybolmalarnn ok daha olaand bir aklamas
olduu sonucuna varyor.
nce iin arka plan. Btn yaayan insanlarn, yaklak 200.000 yl nce (Bkz. Ata
Patlamas, s. 59) Afrika'da yaam (genellikle "Havva'' diye anlan) tek bir kadnn
soyundan geldii dnlyor. Tabii onun da kendi atalar vard ama soyun devam
bu tek dii bireyden geiyor. 100.000 ila 50.000yl nce Havva'nn torunlar
Avrupa'ya ve Asya'ya g etti. Bu onlar Neandertal insanyla dorudan ilikiye
geirdi. Bunlar modern insann kuzenleriydi ama rkn ok daha eski bir dalndan
geliyorlard. (Grne gre ikisinin de ortak atas, bir milyon ila 700.000 yl nce
Afrika'da yaayan Homo erectus'tu )
nsanln iki uzak dal birletiinde ne oldu? Kantlara baklrsa hibir ey olmad.
nsan iki rkn ya savaacan ya sevieceini dnyor ama ikisini de yapmadlar.
Shreeve bunun artc olduunu kabul ediyor. "nsanlar iftlemeyi sever. Dier
alardan gaddarca belirgin olan rklar aras engeller cinsellik sz konusu olduunda
erir gider." Kaptan Cook'un denizcilerinin, tenlerinin rengi kendilerininkinden farkl
olan Pasifik adalar sakinleriyle nasl tereddtsz sevitiini ve Aztekleri yenen
Cortes'in, politikadan ziyade ak ya da arzu uruna nasl bir Aztek prensesiyle
evlendiini hatrlatyor Shreeve.
Olaand gerek u ki Cro-Magnon atalarmz 50.000 vl boyunca Neandertal
insanyla bir arada yaam ve onlarla hi cinsel ilikide bulunmam. Bunun
nedeni, biyolog Ernst
Mayr'n tr tanmna gre ("reme asndan dierlerinden yaltlm"), ayn trden
olmamalar. Ksacas bir tr, yalnzca kendi trnn bireyleriyle iftleen bir gruptur.
Bu tanma gre, Neandertal insan Cro-Magnonlarn ilgisini ekmiyordu o kadar.
Onlar cinsel ve toplumsal olarak grmezden geliyor, onlara sadece ilgin olmayan
hayvanlar gzyle bakyorlard.
Johannesburg'daki Witwatersrand niversitesi'nden Judith Masters bu olguyu
hayvanlarda -rnein kularda ve kpeklerde- grlen, sadece kendi trlerinden
bireylerin iftleme arlarna karlk verme olgusuna benzetiyor. "Bir trn diisi
baka bir trn erkeinin arsn duyabilir ama hibir tepki vermez. Btn bu
yaygarann nedenini anlayamaz."
Shreeve bu durumun, Dou Afrika'daki krsanms memelilerin, d grnleri
ayn olan ama erkeklerinin penisleri deiik byklklerde olduu iin birbirleriyle
iftlemeyen iki ayn trnde grlen durumun bir benzeri olabileceini sylyor.
Cro-Magnon insan ve Neandertal insan gibi: Birbirlerini gryorlar ama ortak bir
"dllenme mekanizmalar" olmadndan birbirlerini hi umursamyorlar. .
52
53
Zenginlik ve baar maddi ilerlemeye bal, o da byk v| karlkl ibirlii yapan bir
topluluk gerektiriyor. Kendilerini den daha zeki olan kuzenlerinin oluturduu
topluluktan dj lanan Neandertal insan ancak gerilemi ve soyu tkenmi olaJ bilir.
En ldrc Silah
54
oollar 1345'te Krm'daki bir Ceneviz kalesini kuattklarnda tarihin en ldrc
silahn kullandlar. Silah 75 milyon insan ldrd, o zamanki insan nfusunun
yarsndan fazlasn.
Bu silah mancnkt. On altnc yzylda yerini topa brakana kadar btn stratejik
aletlerin en etkilisi olan, kuatmalarda kullanlan dev sapan. Yukarda anlan olayda
kuatmaclar, ehir surlarnn zerinden hyarckl veba virs tadn bilmeden
moloz atmt. Sonra Cenevizli denizciler bu hastal Akdeniz limanlarna yayd.
Scientific American daki enfes bir makalede, M beinci ya da altnc yzylda
in'deki icadndan itibaren mancnn tari-h ve islam imparatorluunun ve Mool
imparatorluunun ya-
55
ylmasmdaki rol anlatlyor.
Askerlik bilimini, felsefeye benzeyen deersiz bir ura olaral gren ve kmseyen
Romallar mancn bilmiyordu. kinci yzylda Romann nde gelen askeri
mhendislerinden biri ol Julius Frontinus "Geliimleri bakmndan snra dayanm,
artk gelitirilme midi grmediim yeni sava makinelerine dair btn fikirlere
kulaklarm tkayacam." diye yazm.
Bir iki yzyl sonra Hunlarn stn atl okular onu bu tavrndan vazgeiremese de
mancnk vazgeirirdi. Mancnk dzlkte yaplan meydan savalarnda pek ie
yaramasa da surlar en gl kalelerin bile savunmasn krmakta olaanst etkili
olmutur.
1291'deki Akk kuatmasnda, Memluk sultan el-Eref Ha-: lil tam 72 mancn
ayn anda kullanmt. Massachussetts'taki Salem State College da askeri tarihi ve
Scientific American da -ki makalenin yazarlarndan biri olan Paul Chevedden
"ahitler glleleri kocaman kaya paralar 'uan dalar ve tepeler' ola- ,. rak tarif
etmi." diye yazm.
Eskiden ngiliz Ordusunda subay olan Hew Kennedy'ni; yapt deneylere gre
mancnklar bir ton arlnda bir kayi
T"
1
rasm 150 metre ileriye, saatte 140 kilometreden daha hzl f rlatabiliyordu.
Kennedy, on nc yzyl mancnklarnn opyasn yapm ve ngiltere
krlarnda l bir domuzu, bir tomobili ve bir piyanoy frlatm, sonra da
makinelerini askeri tarih zerine bir sergi iin Suudi Arabistan hkmetine satmt-
Mancnklarn kullanm kalelerin geliiminde de nemli bir
rol oynad. Gllelere kar koyabilmek iin surlar daha kaln rld, istihkm da
savunmada olanlarn kendi mancnklarn zerine koyabilecekleri ekilde
kuvvetlendirildi. On nc yzylda Kahire Kalesi bir nkleer sman ortaa
eidi halini almt. Glendirilmi atlar ieriyi duvardan aan gllelere kar
koruyordu. D surlar devasa kulelerle takviye edilmiti, buralara yerletirilen
mancnklar dmann "bataryasn" at menziline getirmesini bile engelliyordu.
Btn glleler ldrmek ya da ykmak iin atlmyordu. Mahkmlarn kesik balarn
atarak kuatma altndakilerin moralini bozmak ok yaygnd. Tolkien'in roman The
Lord of the Rings'te de (Yzklerin Efendisi) Gondor kuatmas srasnda buna
benzeyen korkun bir sahne yer alr.
ilk mancnklar kas kuvvetiyle alyordu. Glle ortasndan yksee asl bir direin
bir ucunayerletiriliyor, sonra askerler direin teki tarafn aa ekiyordu. Bylece
glle yaklak 45 derecelik bir ayla havaya frlayarak uzun bir eri iziyordu.
Sonraki makinelerin, adalar tarafndan grnleri dolaysyla testisler" ad
verilen daha iyi alan arlklar vard.
Mancnklar muazzam bir g aa karyordu. Chevedden ne yaptklarn
bilmeyenleri mancnk ina etmemeleri konusunda uyaryor. Hernn Cortes ve
fatihleri 1521'de Azteklerin Te-nochtitlan ehrini kuatrken bir mancnk kullanmaya
kalk-ITt. ilk kaya dimdik havaya frlayarak, mancn ina edenle-nn kafasna
indi. "Mancnk yapmak isteyenlerin dikkatine."
56
57
Ata Patlamas
ok daha kkl en azndan ok daha eskilere daya-,nan bir soyaacyla
vnebiliriz artk. Kaliforniya, Berkeley deki biyologlar u anda hayatta olan btn
insanlarn 200.000 yl nce Afrika'da yaam bir kadmm soyundan geldii sonucuna
vard.
Birok kii bu iddiaya inanmakta zorland. Byle bir iddia ilk bakta aritmetik bir
samalk gibi grnebilir. Zamanda geriye gidildike insann atalarnn says artar.
yleyse soyumuzun yaklak 7000 nesil nce yaam tek bir bireye dayandn na-
sl varsayabiliriz?
yle akl yrtebiliriz: Herkesin bir annesi bir babas oldu-
sUna gre, her nesil iin 30 yllk bir sre tanyarak, herhangi
r yuda ka atamz olduunu hesaplayabiliriz. Aradaki yl sa-
59
ysn 30'a bleriz; 2 zeri bu say kasa ata says da odur. r-'] nein Kralie
Victoria'nn 1837'de tahta k bundan yaklak \ be nesil nceye denk gelir.
Bylece u an yaayanlarmzn b- j yk byk byk dedeleriyle ninelerinin says
2 zeri 5 yani 32 olur.
Tarihte genlere gittike bu hesap olduka iyi bir biimde ii grmeyi srdrr. Kral
III. George'un tahta kt 1760 sene^ sinde hepimizin 256 kadar yaayan atas
vard, spanyol Do-" nanmas'mn yenildii 1588 ylnda bu say 8192 idi. Buraya
kadar iyi, ama belli bir noktada bu hesap iflas ediyor.
Agincourt Sava'nn yapld 1415 senesinde her birimizin yarm milyondan fazla
atas olmu olmas gerekiyor ngiltere, nfusunun yzde 10'undan fazlasve
1066'daki Norman sti' las srasnda da her birimize en az 2.000.000.000 ata
dyor| o zamanki dnya nfusundan kat kat fazla!
Bu nasl mmkn olabiliyor? Ben derim ki bu uzak atalarn I ou ayn insan. On
beinci yzyln balarnda herkes neredey-i se kanlmaz olarak kuzenleriyle
evlenmeye balam nki toplumsal kstlamalar ve yksek lm oranlan
evlenecek ba-| ka kimse brakmyormu.
Kara lmn yol at ykm hesaba kattmzda bile, zamanda geriye dnp
baktmzda soyaalarmz birlemeye balyor. Sonu olarak insan rknn eksiksiz
soyaac ok uzun kuyruklu bir iriba eklinde olmal.
Kuyruun ucunda yer alan 200.000 yl nce yaam o uzak Afrikal atann
torunlarnn says, yaamlarnn tehlikelerle dolu olmas nedeniyle ilk bata son
derece yava artm olmal. O uzun kuyruk da bundan kaynaklanyor.
Sonra, 2000 yl nce Roma mparatorluunun balangcnda kuyruk epeyce
kalnlam olmal. mparatorluklar iinde korunan insanlarn ounun, doal yaam
srelerinin sonuna kadar yaama olasl vard. Sonraki yzyllarda, torunlar da
yakm atalarmz kadar hzl oald. riban gerekten irileen bann nedeni de ite
bu.
Bir Arkeolog Olarak Napoleon
etih seferleri srasnda ou ordunun aklnda iki ey olmutur: Yama ve tecavz.
Ama Napoleon'un Msr' istilas bir istisnayd. Askerleri Nil'in bir dnemecinden
kp da Teb ehrinin kalntlar arasnda Karnak ve Luksor tapnaklarn
grdnde, bir ahidin anlattna baklrsa "btn rdu birdenbire, aknlk iinde
durdu ve hayranlkla ellerini rpt".
Napoleon'un 1798'deki Piramitler Sava nda lkenin despot Memlk krallarn
bozguna uratmasndan sonra balayan M-sr sereri, Scientific Amer/candaki bir
makaleye gre bilim tarihinin en nemli olaylarndan biriydi. Msr'a yannda
getirdii ~arna bir sene sonra iktidar ele geirip Birinci Konsl olmak cn aceleyle
Paris'e dnerken ardnda brakt 151 bilim ada-
60
61
"
m, mhendis, hekim ve aratrmac, bu lke hakknda yle ok bilgi toplad ki baka
hibir igalci g bunu aamad, diyor makalenin yazar Princeton niversitesi'nden
Charles Gillispie.
Bir araya topladklar bulgular 1809'la 1828 arasnda Msr'n Tasviri ad altnda
basld. Bu yapt yle kapsaml ve ayrntlyd ki zel yaptrlan maun bir kitapla
yerletirilmiti (bir rnei British Library'de grlebilir).
Folyo levhalardan oluan 10 ciltte ve 50'si renkli 837 bakr oy-mabask ieren 2
atlasta toplanan 7000 sayfalk bu eserde anlar, yorumlar ve haritalar -ve bunlarn
yan sra artk var olmayan yaplarn ve kitabelerin kaytlarn ieren 3 atlasyer
alyordu.
Napoleon'un geliine kadar, tek tk seyyahlarn anlattklar dnda Yukar Msr
hakknda hemen hemen hibir ey bilinmiyordu. Muazzam antlar, iki bin yl nceki
Roma istilasndan beri kumlara terk edilmiti. Ama Franszlar Msr' hayata
dndrd. almalarnn bir rnei Karnak'n gney kapsnn ilk zamanlarn
dnerek yaptklar muhteem bir izimdir. Ver-di'nin Aida operasndan bir sahneye
benzeyen (muzaffer Teb kral nnde askerleri, ardnda tutsaklar zafer taknn
altndan gemektedir) bu resim, Paris'teki Zafer Tak'n yaptrmak iin Napoleon'a da
ilham verecekti.
Napoleon un yannda gtrd bilim adamlar Eski Msr uygarln inceleyen
bilim dalnn kuruculardr. Firavunlara '
62
ajt yaplarn zerinde kullanlan Eski Msr dili o zamanlar -zylrnemiti. Bir ifreyi
zmenin yollarndan biri, bir szcn metinde getii yerleri bulmaktr. 1822
ylma gelindiinde Jean- Francois Champollion, Rosetta Ta'nn zerinde yer alan
ayr yaz sisteminde de -hiyeroglif, demotik yaz ve Yunanca-"ptolemaios"
szcn tespit etmiti.
Birka on yl sonra bu balang aratrmaclarn btn metinleri evirebilmesine
imkn tand. Bu arada Franszlar 1803te, zerinde yazanlar kopya ettikten sonra,
Ta istemeye istemeye ngilizlere teslim etti. Ne tuhaftr ki, Nelson Nil Sava'nda
Franszlarn donanmasn yok edip ordularn Msr'da yalnz braktnda ngilizler
Fransz kltrel misyonunu desteklemiti.
Fransz aratrmaclar daha baka pek ok nemli keifte bulundu. Ordu zorlu bir l
yrynde, var olmayan gllerin grntleriyle eziyet ektikten sonra Gaspard
Monge seraplarn gerek doasn saptad. Jules-Cesar Lelorgne de Savigny, Msr'n
ktlk simgesi olan zehirli uan ylanlar tarafndan istila edilme tehlikesiyle srekli
kar karya olduu, ancak bu ylanlarla beslenen beyaz ibilerin bu tehlikeyi kontrol
altnda tuttuu yolundaki, Kitab Mukaddes'ten kaynaklanan etsaneyi sona erdirdi.
1805te baslan biin Doal ve Efsanevi Tarihi adndaki kitabnda, ibiin uan
ylanlar yemediini, zaten byle bir ylan da olmadn yazmt.
Msr uzun zamandr halk arasnda tuhaf hayvanlarn vatan kabul ediliyordu.
Shakespeare'in Kleopatra'y ldren ylan tarif ederken "kobra" yerine gizemli "Arap
engerei" tanmn kullanmas da bunun bir rneidir.
De Savigny Msr'da yaayan hayvanlardan 1500'nn birer rneini toplam,
bylece "homoloji" (benzerlik) bilimini kurmutur. Bu, hayvanlarn ayn kkenden
gelen organlara sahip olabileceini ama bunlarn, insann kollan ve yarasnn
kanatlar gibi ille de ayn ilevi grmesi gerekmediini gsteren Dar-win'in evrim
kuramnn nemli bir blmn oluturmutur.
63
Bunlarn hibiri rastlantsal deildi. Napoleon, bu sefere zellikle Avrupa bilimini
Msr'a getirmek iin balamt. Do-u'nun nemine dair bir saplants vard.
Msr'a giderken ona elik eden fiziki Jean Baptiste Fourier "Bu fethin Avrupa'yla
Asya'nn gelecekteki ilikilerini etkileyeceinin farkndayd. Bilimi ve teknik
sanatlar kullanmadan amacna ulaamazd.' demi.
Napoleon'un bu vakadaki hareket tarz dier smrge gleriyle tezat oluturuyor,
rnein Belikallar Afrika'da ele geirdikleri topraklan o kadar ihmal etmilerdi ki
oradan ekildiklerinde her yer harabeye dnd.
Gerontokratlar
Aluhterem kr sakalllar esti grledi,
O ty bitmemi ocuklar
Kendilerini yal babalarndan
Daha m akll sandlar?
Robert Burns, Simpson'a Mektup
64
Tbbn srekli gelimesi hepimizi yoksullatrabilecek bir krize yol ama tehlikesi
tayor, insanlar ok daha uzun yayorlar. Ama vcutlarnn zamandan daha az
etkilenmesine ramen, zihinlerinin gcn yitirmesini nleyecek bir ey henz icat
edilmedi.
yimdiki in ve Brejnev devrindeki Sovyetler Birlii gibi,
Aristoteles'in "gerontokrasi" adn verdii yal ve zihnen g-
SUz insanlar tarafndan ynetilmeye yazglymz gibi grn-
yr- istatistikler ak. Ya 65 ve zerinde olan Avrupallarn sa-
"s son otuz ylda neredeyse ikiye katlanarak A7 milyondan 93
m%ona kt. OECDye (Ekonomik birlii ve Kalknma Te-
Uat) gre 2025 ylma gelindiinde Avrupallarn drtte biri 65
n zerinde olacak. Ortalama yaam sresinin en uzun oldu-
65
u lke olan Japonya'da (erkekler iin 75,6 yl, kadnlar iini 81,4 yl) srekli yeni
rekorlar krlyor. ABD'de bile ya ortala-"1 mas bir rekora ulat: 32,3
Ar nfus artnn tehlikelerine kar onlarca yldr srd-, rlen propaganda
gittike byyen bir nfus felaketi yaratt. Doum oranlan dt propagandaclar
da bunu istiyordu ama bu d yallar iin gelitirilmi daha iyi ilalarla
birleince, fiziksel olarak salkl ama zihnen yetersiz yal insanlarn ounlukta
olduu bir nfusla kar karya kalabiliriz.
En kt olaslk da bu insanlarn hkmetlerde daha fazla yer alacak olmas. Gemi
rnekler dnldnde bu eilir feci sonular verebilir. Shelley nin "yal
adamlarn huysuz olji duklar, kendi bildiklerini okuduklar ' yolundaki uyarsmdaij
binlerce yl nce, insanlar htiyarlar Heyeti ve benzer isimler ta] yan
gerontokratlara kendilerini teslim etme gibi tehlikeli bil alkanlk edinmiti.
Bir zamanlar eski dnyann en gl ve mit vaat eden uyl garl olan Sparta, 60
yandan kklerin alnmad 23 kiil lik idare heyeti gerousia tarafndan
mahvedilmiti. Gerous/a'nr
kraln zerinde bile mutlak bir gc vard. stediklerini yargla!
.if
madan lme mahkm edebilirlerdi ve halkn btn "arpk'l kararlarn veto etme
haklaryla vnrlerdi. Peloponnesos SaJ vam kazanan ancak gerousia mn huysuz
bunaklyla yerle biri edilmeye boyun een Sparta iin Thukydides unlar sylemi:
"Diyelim ki Sparta ehri terk edildi ve tapmaklarla zemin plan hari bir ey kalmad.
leriki alarda bu gcn nne layk olduuna kimse inanamayacak. ehirlerinin
muazzam tapnaklar ya da baka antlar yok. Daha ziyade bir araya gelmi birka
ky andryor, bu yzden de hi-i bir albenisi olmayacak."
O tarihten ksa bir sre nce eski dnya bir yal despotlar] hanedanl olan Pers
krallar tarafndan kuatlmt. Bunlarn!
onuncusu Kserkses, askerlerini bomasnn cezas olarak denilin bin kere
kamlanmasn emretti. "Kalle su!" diye bard. "Kral Kserkses, istesen de
istemesen de zerinden geecek!" nk ihtiyarlkla despotluk bir araya geldiinde,
her trl kaynaktan, hatta cansz bir nesneden gelen bir direnie bile ok zOr
tahamml edilir.
nsann aklna Prusya Kral Friedrich Wilhelm'in bunaklk dnemi geliyor. Bakn
Macaulay ne yazm:
"Rasgele g kullanma alkanl onu acmasz bir insan yapmt. fkesi svgler
ve yumruklarla patlak veriyordu. Majesteleri yrye ktnda, hayvanat
bahesinden vahi bir hayvan kam gibi herkes saa sola kayordu. Sokakta
karsna bir hanm kacak olsa nce bir tekme atar, sonra da evine gidip veletlerine
sahip kmasn sylerdi. Bir din adam grecek olsa muhterem beyefendiye
okumaya ve dua etmeye gitmesini ihtar eder, bu sofuca dn tutsun diye de
adam deneiyle evire evire dverdi."
Yallkta giderek zayflayan zihin, srekli bozulan yongalarnn yerine yenisi
konmayan bir bilgisayara benzetilebilir. Genlikte beynin btn blmleri yaklak
10 milyar nronla yani sinir hcresiyle birbirine baldr. Bir bilgisayarn elektronik
balant yollar ise bir sra takip eder. Bu nedenle de bir bilgisayar nem imek gibi
hzldr hem de aptaldr. Beyindeki sinir hcreleri ise birbirleriyle balantl
olduklarndan, beyne daha byk bir zek ve ok ynllk, ancak olduka yava bir
uslamlama gc verirler. Yallkta sinir hcreleri ldke beynin verimlilii gittike
azalr. lgili sinir hcreleri artk yaamsallklar-n korumadndan
uslamlama*srasnda baz basamaklar atlanr.
Bylece, Encyclopedia Britannica da. yazd gibi, yallar bencil, duygusal adan
deiken, alkanlklarnda kat, dost-ar|na ve ailelerine kar pheci" bir hal
alabilirler. Bunun has-
talkla ilgisi yoktur (her ne kadar hastalk ya da sefih bir yaam bu durumu
arlatrabilirse de), dokularn zamanla doal olarak bozulmasndan kaynaklanr.
Zihinsel gcn kayb arpc sonular yaratabilir. Bu sonularn en beklenmedik
olan Napoleon'un, kendisininkinden yaklak te bir orannda byk bir orduyla
savaarak 1805'te. Austerlitz'te kazand zaferdir. Pek az tarihi bu parlak zaferin
basit aklamasn bulabilmitir: Napoleon ve ona bal sekiz komutann ya
ortalamas 39'du, oysa balca dmanlar Rus general Kutusov 60 yandayd.
Yaratc deha eserleri de bu yzden ounlukla genlikte ortaya konur. Isaac Newton
ktleekimi yasasn bulduunda sadece 23 yandayd. Kara Prens, Crecy
arpmasn 16 yanda kazanmt. Edward Gibbon 5 yanda Yunanca renmi:
Mozart 8 yanda ilk senfonisini yazmt.
Buna karlk Kralie Victoria'nn "lgnca ve anlalmaz" de dii bir ruh halinde
olan 84 yandaki Gladstone'un rlanda soru, nuna yaklam gnmze kadar uzanan
sonular yaratt. Ayetu lah Humeyni lkesini refahtan felakete srkledi. Leonid
Brejne 70'inde fel geirip "yar l hale gelmesine" ramen 6 yl dah Rusya'y
ynetti. "Yozlam evresi tarafndan idare ediliyor* ve artk ne olup bittiini
anlamaktan cizdi." demi bir tarihi.
Ama istisnalar da var. Ronald Reagan'n 72 yanda, "Yld Savalar konumas" diye
bilinen birka anlalmaz szle k mnist imparatorluunun yklna nasl katkda
bulundu hi unutulmayacak.
Gerontokrasi tarihte en sk rastlanan hkmet tarzdr. Mo4] nariler ve
cumhuriyetlerden on binlerce yl nce, atalarmzn! daima kabilenin yallar
tarafndan ynetildiine inanlyor! Yallar gelenein koruyucusu saylrd, yalar
onlara prestij otorite kazandrrd. Buradan, bilgeliklerine de gvenilebilecei! gibi
genelde yanl bir sonuca varlrd.
Homo sapiens'in ortaya kmas ve uygarln balangc ara- J sndaki 100.000 ylda
teknolojinin yava ilerlemesinin nedeni
, en geronlokrasiler olabilir. Gnmzde geronlokrasi n- artndan bile daha
byk bir tehdit oluturuyor. Bununla cak doum oranlarn azaltmaya ynelik
aptalca tedbirlere kar karak savalabilir.
68
Nostradamus Gazeteciydi Khin Deil
eni bir binyl yaklarken temelsiz paniklerin says gn getike artacak. "Bundan
byle ne zaman bir deprem, sel ya da sava olsa, mistik korku tellallar bunu sa'nn
Byk Dnne ya da doast bir felakete yoracak." diyor, ii sihirbazlk ve
mistisizmin kirli amarlarn meydana karmak olan James 'Muhteem' Randi.*
mit ederim panik mal mlk tahribini, rnein M 1000 senesinin ncesinde
Fransa'da ekinlerin kendi haline braklma-s ve yaklmas gibi eyleri, beraberinde
getirmez."
Farknda olmadan btn bu isteriyi yaratan kii on altnc yzylda yaam hekim,
astrolog ve dedikoducu Michel de Not-redame yani yaygn adyla Nostradamus.
Yaamnn byk bir
Randi'nin enfes kitab The Mask of Nostradamus'a (1995) baknz.
71
m



ksmn ok sayda gizemli drtlk yazmakla geirmi. Bunlarr Byk Londra
Yangn, Fransz Devrimi, Hitler'in ykselii Watergate skandali, son kasrgann
yaratt ykm gibi olaylar ayrntlaryla nceden bildirdii, imdi de dnyann yakn
bir gej lecekte sonunun gelecei kehanetine sra geldii iddia ediliyor.
Ama Nostradamus'u derinlemesine inceleyen Randi, iirleri| nin kendi ann
olaylarn anlattna, kiliseleri ve hkmetleri kzdrmamak iin yar ifreli
j^azldna inanyor. 1555te ya4 zlm olan bir iir yle:
:
Masumlarn kan Londra'da byk hata olacak, Yldrmlarla yanacak, yirmi tane,
alt(lar), .;.
Bunak hanm yksek mevkiinden olacak, Ayn mezhepten daha pek oklar
katledilecek.
Kimileri bunun 1940'taki hava saldrsnn kehaneti olduu-} nu, "bunak hanmn" da
St. Paul Katedrali olduunu iddia et-ij misti. Ama Randi'ye gre bu Nostradamus'un,
Kanl Mary'ninj Protestanlar yakmasndan duyduu hakl dehetti; tek sorun] "yirmi
'ten neyi kastettiini bilmememiz.
Randi, eer isterlerse kurbanlara aclarn azaltmak iin ba-
klarnn arasna balamak zere barut verildiini, alevler on-1 ra ulanca barutun
patladn yazyor. "Yldrmalar bu
klayabilir. \\eT zaman altl gruplar halinde yaklrlard. "Bu-ak hanm" ise deli
olduu rivayet edilen ve bu infazlar srasnda saraynda rlplak dolap, spanya
kral II. Philip'in ocuunu tad yalann syleyerek bbrlenen Kralie Mary.
Protestanlar, ki Nostradamus da gizli bir Protestand, onun lmesini can gnlden
diliyordu.
Ama bu ekilde mantk yrtmek, kehanette bulunmay krl bir ticaret olarak
grenler zerinde bir etki yaratmyor. Ran-di'nin szm ona khinler iin ineli
nerileri unlar:
Bol bol kehanette bulunun ve gnn birinde bazlarnn doru kacan mit edin.
Doru karlarsa bunu gururla ilan edin. Dierlerini unutun. ok belirsiz ve
anlalmaz konuun. Kesin ifadeler yanl olabilir ama "her yere ekilebilecek" laflar
tekrar yorumlanr. Olabildiince "yle hissediyorum ki...", "Gzmn nnde
beliren resimde... " diye balayan cmleler kurun. Sembolizmden yana cmert olun.
Metaforik konuun, hayvan imgeleri, isimler, ba harfler kullann. "nananlar"
bunlar pek ok duruma uyarlayabilir.
Baarlarnzn nedeninin Tanr olduunu syleyin. Baarsz olduunuz
durumlarda da O'nun kutsal mesajlarn yanl yorumladnz iin kendinizi
sulayn. Bu ekilde aleyhtarlarna Tanr yla kar karya gelir.
Ne kadar sk yamlrsanz yanln, mcadeleyi brakmayn. nananlar hatalarnz
fark etmeyecektir. Felaket kehanetlerinde bulunun. Bu tip kehnetler kolayca
hatrlanr ve yaygnlk kazanr.
Nostradamusular " airi lmnden sonra smrenler a-r'n her dizesi on
heceden oluan, her dizede drdnc heceden nra gl bir durak olan drtlklerini
zellikle sever. Ran-1 nin u iiri gibi:
Nostradamus, drt ke apkas, Pinpon ma gibi masallar. Kh unu ima eder, kh
bunu, Ne yazk tahminleri bo kar.
"Aslnda," diyor Randi, "Nostradamus, zulmden ve hakszlktan nefret eden saygn
bir hekimdi. Yaad Fransa'daki Katolik Engizisyonunun dikkatini ekmemek iin
bu konularda kasten mulak iirler yazyordu. Dnyann geleceinden habersizdi ve
yaygn kanaatin aksine Margaret Thatcher ya da Vak-vak Amca hakknda syleyecek
herhangi bir eyi yoktu."
74
Tarihin Sahibi Kim?
nsanolunun gemiinin aratrlmas en eski dinsel tabulardan birinin yeni biimleri
tarafndan engelleniyor. llerin rahatsz edilmemesi gerektii inanc yeni bir
binyl-da bile eskiden kalma kemiklerin incelenmesini engelliyor.
Gemite meydana gelmi dini olaylar hatrlatlarak dnya apndaki etnik ve
kltrel gerilimlere yeni bir g kazandrlyor. ABD'de, Avustralya'da ve
Ortadou'da, antropologlar ve arkeologlar toprak altndan karlan ilk insanlara ait
kemikleri ve eyalar lkenin asl yerlilerine ve dini yetkililere iade etmeye mecbur
brakan yasalar karlyor.
"Bir biyologa artk mikroskop kullanamayacan, bir kimyacya kimyasal maddeleri
kullanamayacan sylemek gibi bir ey bu." diyor Tel Aviv niversitesi'nden
antropolog Israel
75
I
Hershkovitz. "Kemikler bizim gemie alan penceremizdi, j imdi bu pencereyi
kapadlar. Bu bizim iin lm ferman."
Science dergisinde kan "Gemiin Sahibi Kim? ' adl bir makalede, Victoria'daki
La Trobe niversitesi ndeki Avustralyal bilim adamlarnn sorunlar anlatlyordu.
Bu bilim adamlar, Tasmanya'daki 35.000 yllk insan yerleiminin Pasifik'in
Asya'dan gelen gmenler tarafndan ilk olarak koloniletirildi-i dnem eksiksiz
bir kaydn oluturmu. Tasmanya Yerlileri, yeni kan bir "miras" yasasn da
arkalarna alarak btn kemik koleksiyonunun kendilerine verilmesini talep etmi.
Bilim adamlar, Yerlilerin detleri gerei kemikleri gle atacandan korkarak bunu
reddetmi. Tasmanya Hkmeti derhal bilim adamlarnn kaz yapma iznini iptal
etmi.
Hkmetin, ifnesset'teki Ortodoks Yahudi Partisinin desteine muhta olduu
srail'de, Adalet Bakan, Eski Uygarlklar Kurumunu getiimiz 5000 yllk dneme
ait ok eitli kemiklerden oluan geni koleksiyonunu Diyanet Bakanl na
devretmeye zorlam. imdi kemikler orada, numaralanmam kutularda muhafaza
ediliyormu.
Bu 5000 rakam ilk bata anlaml grnm nk ortodoks Yahudiler insann o
tarihlerde ortaya ktna inanyor. Bilim adamlar daha eski kemikleri
incelemelerine ses karlmayacan umuyormu. Ama Knesset'in karmak zere
olduu yeni bir yasaya gre btn kemikler Diyanet Bakanl'nn kontrolne
verilebilecek, "israil yirminci yzyla srtn dnd. " diyor Kuds Hebrew
niversitesinden Patricia Smith.
Kresel toplumun imdiki haline nasl geldiini gsteren tarihncesi bilgi
kayboluyor. Bu bilginin ancak snrl bir blm yazl olarak mevcut.
rnein Romallarn byk denizci atalar Fenikeliler hakknda ya da her yeri
fetheden Firavun II. Ramses'in kuvvetlerini M 1299da Suriye'de, imdi oktan yok
olmu bir ehir olan Kade'te yaplan Kade Sava nda yenen sava bir uygarlk \ j
olan Hititler hakknda ok az ey biliyoruz. , ',
Hakknda pek az ey bilinen imparatorluklar bin yl kadar sren ve insanln
geleceini deitiren muazzam bir teknik baardan sorumlu olan Hititler zellikle
ilgi ekicidir. lk onlar silahlarn Truva Sava'nda kullanlan zayf bronz yerine
gkta kaynakl demirden yapm. mparatorluklarnn neden bu kadar uzun
srdn bu aklayabilir.
Amerikal antropologlar da benzer bir hikye anlatyor. Cor-vallis teki Oregon State
niversitesinden Rob Bonnischsen, gney bat Montana'daki 12.000 yllk bir kaz
alannda insan salar bulduunda, 1990 tarihli Amerikan Yerli Mezarlarnn
Korunmas ve Halklarna adesi Yasasyla ba derde girmi. Salar gml
kemiklerin yannda bile deilmi, btn alana yaylm durumdaym. Ama
Bonnischsen onlar incelemeden Yerli kabilelerinin temsilcilerine teslim etmek
zorunda kalm.
Tarihncesinde gereklemi hemen hemen btn olaylarla ilgili bilgiler artk
kaybolma tehlikesiyle kar karya. nsanla-nn Rusya'dan Amerika'ya, in'den
Avustralya'ya ilk olarak ne zaman ve nasl g ettiini, Akdeniz'den gemi ve
kylarnda
savam saysz rk kefetmek giderek zorlayor. Bilim adamlar nerede kaz
yapsalar ar Ortodoks Yahudilerin ifade ettii mezarlar kurcalamann
"intikamc ruhlar hortlataca" korkusunu uyandrmalar olas. Amerikan Yerlileri
mezarlar alan ruhlarn "bir belirsizlikte kaldn ve ruhlar dnyasna giremediini"
sylyor. Ama mezarlar almadan nce zaten ruhlar dnyasnda deiller miydi?
lk insanlarla ilgili tartmalar bile sansre uruyor. Yakn zamanlarda bir Avustralya
televizyon kanal, bir Avustralya Yerlisi grubunun onur krc bulduu "Out of Time,
Out of Place" belgeselini yayndan kaldrmas gerekti.
Volkanlar ve Devrimler
Dnyann br ucundaki bir volkann pskrmesi, bir kraln devrilmesine ve bir
siyasal terr devrinin balamasna neden olabilir mi? Fransz volkanbilimciler
Roland Rabatin ve Philippe Rocher'ye baklrsa bu sorunun cevab evet.
Binlerce kilometrelik bir uzakla ve alt yllk bir araya ramen Japonya'nn
merkezindeki Asama Dann ve zlanda'nn gneyindeki Laki Dann 1783te
pskrmesinin, dnyay sarsan, yirmi yl sren savalara ve dolayl olarak iki asrlk
bir toplumsal kargaaya yol aan Fransz Devrimi'ni tetiklediini sylyor bu bilim
adamlar.
1991 de Filipinlerdeki Pinatubo Dann pskrmesinde ol-USU gibi, volkanik
patlamalar atmosfere ok miktarda kkrt-
79
l kl karmasna ve bylece ksmen de olsa gne nlarnn Dnyaya ulamasn
engelleyerek iklimin geici olarak soumasna yol aar.
1789'da Fransa zaten toplumsal bir kargaa iindeydi. Ameri-ka'daki uzun bir sava
yznden iflas etmi durumdaki, baskcln ve miskin bir zayfln karm olan
hkmet, taht ele geirmek isteyen hrsl bir dkn finanse ettii isyanlarn tehdidi
altndayd. Ama eer lke ayn zamanda alkla da kar karya olmasayd bunlarn
hibiri bir devrime neden olmazd. Volkanik patlamalarn ardndan Avrupa'ya seneler
sren souk ve yal bir hava hkim olmutu. 1788'de ve 1789'da iddetli iki frtna
lkenin pek ok blgesinde ekinlere zarar vermiti. Bunun sonucunda ortaya kan
tahl ktl, Maliye Bakannn devletin paras olmad gerekesiyle tahl ithal
etmemesi yznden daha da artt.
Sonu, tahl stoklarnn iyice azalmasna yol aan iddet patlamalar oldu. Tarihi
Nesta Webster o zaman yle anlatyor:
"Fransz kylleri ky sokaklarndan geen buday ykl arabalar grdklerinde
sesler ykseliyordu: Bol bol buday var ama sana bana deil. Saraya, aristokratlara,
zenginlere. Biz a gezerken onlar tka basa yiyecek.' ileden kan halk uvallara
saldrp onlar en yakn nehre at-vordu. "
1815 Nisannda Endonezya'da Tambora'da meydana gelen -scaklklarn byk
lde dmesine neden olan bir dier volkanik patlama da Napoleon'un
Waterloo'daki yenilgisine katkda bulunmu olabilir. Bu patlama sonrasnda
scaklklar uzunyllar boyunca, zellikle de 1816ylnda fazlasyla dm ve o yla
"yaz olmayan yl" denmiti. Waterloo seferinin balangcndaki saanak yamurlar
Napoleon'un silahlarn hareket ettirmesini saatlerce engelleyen derin bir amur
tabakas oluturdu. (Wellington'un nceden yerletirdii silahlar ise gayet iyi konum
almt.)
Fransz Devrimi, zaten istikrarszlk iinde olan bir uygarla iklim deiikliinin
aptalla ek olarak son darbeyi indirdii pek ok vakadan biridir.
Yaklak olarak MS 1400 ylnda balayan kk buzul a Grnland'daki
skandinav kolonisini yok etmitir. Ama koloniciler inatla toplumsal sistemlerini
deitirmeyi reddetmitir. Dine dayal, aristokratik toplum yapsnda direnmek
yerine, daha sonra onlarn yerini alan Eskimolar gibi tarmdan avcla geselerdi
hayatta kalabilirlerdi." diyor New York Hunter College'dan Thomas McGovern.
Hemen hemen ayn zamanlarda Yucatan daki byk Maya uygarl gittike
ktleen bir kuraklkla yz yzeydi. Bu uygarln kn inceleyen, Washington
daki Howard Uni-versitesi'nden Bruce Dahlin, "Tarmlarn gelitirmek yerine tanna
elverili daha fazla toprak edinmek uruna sonu gelmez savalara girdiler. Ama
beklenenin tersi oldu nk kylleri Orduya almak topraklar babo brakmak
demekti." demi.
81
Bronz a Mezopotamya imparatorluu da M 2000 yllarnda kuraklk nedeniyle
kt. srail'deki Ben Gurion niver-sitesi'nden Arlene Rosen yle diyor: "Onlarn
k daha yava oldu. Ksa saylabilecek iki kuraklk dnemini atlattlar. Bunun
verdii bo gvenle daha uzun bir ktla da dayanabileceklerini zanettiler ama bu
onlann sonu oldu.'
Buradan gelecek iin ne dersler karlabilir? stikrarl bir uygarlk, felaket
seviyesinde olmad mddete hibir iklim deiikliinden zarar grmez. rnein
Krakatoa Yanarda nn 1883'te grlmemi bir iddetle pskrmesi hibir toplumsal
felakete neden olmamtr. Ancak aptalca davranan toplumlar doann azizliine
uradklarnda tarihten silinir.
82
Msr'n Beyaz ehri
ntik dnyann en nemli kayp ehirlerinden biri hayata geri dndrlyor. Port
Said'in 30 kilometre kadar gneydousunda arkeologlar ok byk bir kaleyi
evreleyen kozmopolit bir ehrin kalntlarn buldu. Bu ehir Pelusium: Sina
Yarmadasnn Akdeniz kysnda, yaklak 1200 yl boyunca Avrupa ve Dou
arasnda askeri bir kap olmu Roma kalesi.
Hummal bir ekilde alyorlar nk yeni bir kanal kaz ann kaplayp onu
ebediyen yok etmek zere, tpk 1960'lar-ua Assuan Barajnn yapm ve Nasr
Glnn oluumunun an-t'K Abu Simbel tapmaklarn sular altnda brakmas gibi.
Bir Dou ehri olarak nem bakmndan skenderiye'den he- sonra gelen Pelusium,
M 5. yzylda Ptolemaioslar za-
83
manndan nce gelimeye balad, MS 8. yzylda zerine kurulu olduu Nil'in
Pelusia kolu sonunda alvyonla dolunca unutulmaya terk edildi. Bu ehir ark a
alan doal kapyd, M birinci binylda vebann bilinen en eski kayna haline
gelmesinin nedeni de buydu belki.
Peygamber Hezekiel buraya 'Msr'n kalesi" demiti. Pers kral Kambyses M 525'te
Msr'a buradan girdi ama ordusunun bir kum frtnas tarafndan yutuluunu
seyretmek zorunda kald - bu deneyim onu bilge ve hogrl bir kraldan, deli bir
tirana dntrd.
Byk skender, baka bir Pers kral olan Dareious'u kovalarken buradan geti.
Octavius da, Kleopatra ve Marcus Anto-nius'u Actium Savanda yenmeye giderken
buraya urad. Efsaneye gre, Herodes'in askerlerinin nnden Filistin'den eekler
zerinde kaan Kutsal Aile de buradan geti. Onlarn ka Msrl Koptlar iin bir
dnm noktas oldu, bu yolculuun nemli safhalarn gsteren kiliseler ina ettiler.
yzyl sonra imparator Diocletianus amansz bir fkeyle, sekiz aydr
skenderiye'yi kasp kavuran isyan bastrmak iin bu ehirden geti. Ayrm
gzetmeksizin binlerce kiiyi kltan geirerek skenderiye'yi sknete
kavuturduktan sonra oradaki ve Pelusium'daki altn ve gm para basm hakknda
bilgi veren btn eski kitaplar toplad. O devirde yaam birinin dediine gre, bu
kitaplar "Zenginlikleri Msrllara yeniden imparatorlua isyan edecek gveni
vermesin diye acmadan yakt."
Pelusium knden sonra gizemli bir yer olarak kald, ta ki sraillilerle bar yapan
Msrllar, Sina ln Salaam (Bar) adn verdikleri yeni bir kanalla sulamaya
karar verene kadar. ehir nemli kalntlarn daha yeni yeni aa karmaya balad.
Kazclar harabenin bykl ve ihtiamndan hayrete dm vaziyette.
"Bildiimizi zannettiimiz her eyi deitiriyor." demi bakanlar Muhammed
Abdl Maksud. "Bir dakikada ln yzn deitirdik."
85
ehir merkezinin 12 kule ve bir futbol sahasndan 20 kat byk bir kaleyi kuatan
surlarla korunduunu bulmular. Tula duvarlarnn Msr'da bir ei yok nk
renkleri beyaz. "Belkj amura kire kartryorlard." demi Maksud. 'Bilmiyoruz
nk hi byle bir ey grmedik."
Harabeler tam bir hazine sand. Bol miktarda amfora, insan kemii, devrilmi stun
ve zerlerinde eski krallarn yzleri olan sikke var. Kazclar kiretamdan yaplm,
n penelerini birbirinin zerine atm bir aslan heykeli ve bir zamanlar bir Roma
hamamn sslemi olan, renkli, erotik, glmseyen plak bir erkek heykeli
karm.
ehirde bir imparatorlua yarar pek ok ey varm: Bir at yar pisti, halk
hamamlar, krmz tula oturma yerleri ve mozaik eklinde kireta tulalardan
yaplm denize bakan daire eklindeki sahnesiyle bir amfitiyatro bulunmu.
"Buraya Pelusium adas diyorlarm ama biz kazmaya balayana kadar neden byle
dendiini bilmiyorduk." diyor Maksud. "Artk uzaktan bir adaya benzediini
biliyoruz. Gneyde Nil'in bir kolu, kuzeyde Akdeniz, ikisinin ortasnda da ehir
vard."
Pelusium yok olmadan nce bulunmas gereken tek ey Kutsal Aile Kilisesi,
Koptlarm sa'nn ka rotasn gstermek iin yapm olmalar gereken ant.
imdiki Yaam Tarzmz
ilingirin Kz
Tatillerde evlerini bo brakan milyonlarca insann bir ksm "ilingirin kz"
yznden endie iinde. Bu, hem bir kilidin anahtarna hem de bir hrszn kilidi
safd brakma yntemine argoda verilen ad. nk bir zincir gibi bir kilit de en
zayf paras kadar gl.
Hibir ev sahibi The Red-Headed League balkl Sherlock Holmes yksndeki,
kasa dairesinin kaplarnn salamlm ve ve bitiremeyen ama arka duvardan tnel
kazan bir hrsz tarafndan soyulan u gsterii bankerin durumuna dmek
istemiyor.
Baz eski mekanik kilitlerin ok fena huylan vard. Saldrya uradklarnda
kendilerini koruyorlard. Hrsz alarmlar gibi sadece grlt karmak yerine
hrszlara zarar verecek ekilde
89

yaplmlard. Klasik mitlerde gizli hazineleri koruyan lmcl ejderlerle
canavarlara, daha dorusu Indiana Jones'un habire karsna kan artc lm
tuzaklarna benziyorlard.
Kurcalanmaya kar tepki veren bylesi kilitlerden 1845'te icat edilen bir tanesinin
ad Delgiydi. Anahtar deliinin altna yayl, elik bir kanca saklanmt. Kilit
kurcaland m kanca dar frlar, hrszn eline saplanrd.
Focus dergisinde yaymlanan bir makaleye gre kilitler giderek daha ok
elektronikleiyor. Metal bir anahtarla deil, gizli bir ifrenin kodlanmasyla
alacaklar artk. Emniyetli kilitler yapma sanat bilgisayarda gl ifreler yazmakla
gittike daha ilintili bir hal alyor nk ikisinin ok ortak noktas var.
Her iki konuyu da ilgilendiren u mehur "Kilitli Kasa " bilmecesi var rnein. Harry
adndaki bir casus, daha nce hi karlamad ve irtibat kurmad Seamus
adndaki bir meslektana, sadece onun aabilecei kilitli bir kutu gndermek istiyor.
mknsz gibi grnyor ama mmkn. Harry kutuya bir asma kilit takp Seamus'a
yollar. Seamus hi amaya kalkmadan kutuya kendi kilidini takp Harry ye geri
yollar. Sonra Harry kendi kilidini karp kutuyu tekrar Seamus'a yollar. Artk
Seamus kendi kilidini ve kutuyu aabilir.
Bu ilemin ustalkl matematii, birbirine tamamen yabanc insanlarn, kulak
misafirlerinden korkmadan nternet zerin-
den iletiim kurmalarn salayacak "kamusal anahtarl" ifrelerin de temelinde
yatyor. Hkmetler, sulular takip edemeye-kJerinden korktuklar iin bu
gelimeden fazlasyla tedirgin oluyorlar. (Yakn zamana kadar Fransa'da elektronik
postayla ifreli materyal gndermek yasalara aykryd.) Amerikal bir ifreleme
yazlmlar programcsnn sistemini ihra etmesi, bunun "mhimmat" snfna
girdiini syleyen ileri Bakanl tarafndan engellendi. Sistemi darya
satabilmek iin silah satcs ruhsatna sahip olmas gerekiyordu.
Mekanik kilitlerin, elektronik kilitlerin aksine hl kuvvetli bir psikolojik cazibesi
var. insanlar onlarn kilitlenirken kard akrty duymaktan holanyor.
Elektronik okuyuculu kontrol cihazlarna sokulan akll kartlara pek gven
duyulmuyor - zellikle de ou durumlarda hrszlar kartlarn zerinde yazanlar bir
havya yardmyla okuyabildii iin. Chubb'n, 43 basamaktan oluan anahtanyla
alrken tatminkr bir kilit akrts sesi karan yeni, sper-emniyetli Electro adl
akll kart bunun bir sonucu.
Gvenlikteki en byk tehlike kendisinden hi kukulanlmayan ilingirin kznn
varl. Pencereyi ak braktn m en salam kapnn bile faydas yok. Frigya kral
Gordios zlemeyecek kadar karmak bir dm atarak kralln emniyete aldn
zannetmi, Douya yalnzca bu dm zenin hkim olacan syleyerek
bbrlenmiti. Byk skender bu dm "zd", tek bir kl darbesiyle.
90
Antarktika'ya Giden Turistleri Durdurun!
ir in gemisi Antarktika'ya vardnda mrettebat karaya kp futbol oynamaya
balad - toplan canl bir penguendi. "Tam eitimsiz insanlardan beklenecek bir
davran." demi ingiliz bir bilim adam, "Antarktika'ya giden turistlerin saysnn
artmasyla doacak sorunlarn da bir gstergesi."
Her yaz mevsiminde (eyll-aralk) Antarktika'y grmeye '000 turist gidiyor artk.
ou kii bana asgari 3700 pound deyerek byk yolcu gemileriyle seyahat
ediyor. Tur operatrleri, ktann uzun vadede zarar grmesinden korkan evrecilerin
gittike artan dmanca davranlaryla kar karya.
Antarktika Pakt na imza koyan 26 ulusun Madrid'deki bir toplantsnda (Amerika
sresiz bir maden karma yasan ka-
93
bul etmeyerek evrecileri ileden karmt) btn turist gemilerinin yola kmadan
nce "evre etki ruhsat" almasn mecbur tutma ve Antarktika'ya yeni uak pistleri
yaplmasn yasaklama planlan ertelendi.
"Byk turist gemileri buza kar takviyeli bile deil." demi Washington merkezli
evre Savunma Vakf'ndan Bruce Man-heim. "1989da 81 yolcu tayan Arjantin
gemisi Bahaia Pnrtt-iso'nun neden olduu petrol sznts gibi baka kazalar
istemiyoruz ama benzer felaketleri nleyecek bir ynetmelik hl yok."
Bilim adamlarnn biraz daha rahat bir bak as var, habersiz gelip de bilimsel
aratrmalar blmedike turistleri hogryle karlama eilimindeler. Bir tarafta
bilim adamlaryla diplomatlar teki tarafta evreciler arasndaki husumet giderek
artyor. evreciler dier tarafn ticari madenciliin nlenmesi planlarm
engellediine inanyor. lerinden biri, Antarktika'da alan 3000 bilim adamna
"smrden beslenen kiralk uaklar" demi. te yandan bir bilim adam iin
evreciler "para bulma bahanesiyle ortal velveleye veren elitistler".
"Turistler genelde ok akl banda hareket ediyor." demi Cambridge'deki Scott
Kutup Aratrma Enstits'nden Bernard Stonehouse. Kendisi de 1995te Society
Explorer yolcu gemisiyle, iki ayr rol stlenerek seyahat etmi: Grnte kole-rans
vermek iin oradaym ama ayn zamanda turistlerin karaya ktklarnda nasl
davrandn da gzlemekle grevliymi.
"En kt alkanlklar hayvanlara mdahale etmeleri. zellikle fotoraflar buna
ok yatkn. Uyuyan foklarn ya da kulukadaki penguenlerin arasna dalmaya
merakllar. Korkan penguenler yumurtalarn brakp kayor, yumurtalardan da
yavru kmyor."
Ama Stonehouse turistleri onlara genellikle "keif seferi yeleri", turlarna da
"proje" deniyor Antarktika'y temiz tutmak konusunda Greenpeace gibi gruplarn
gstermedii bir gayret gsterdikleri iin vyor.
94
"1960larda McMurdo Sound'daki Amerikan ssne gelmeye ilk baladklarnda
bilim adamlarnn oraya brakt yn y-chn ple karlatlar. 'Binlerce kilometre
yolu p seyretmek iin tepmedik.' diyerek Washington'a dndklerinde sk temiz-
Jik ynetmelikleri koymalar iin senatrler ve parlamenterler vastasyla lobi
faaliyetleri yrttler."
Bilim adamlar evrecilere zellikle, insanlarn Avustralya'dan, Yeni Zelanda'dan,
ili'den ya da Falkland Adalarndan Antarktika'ya yaklak alt saatte ulamasn
salayan uak pistlerinin yapmna kar balattklar kampanya yznden kzgn,
nk deniz yoluyla gitmek gnler srebiliyor. Fransz Du-mont d'Urville ssnde
uak pisti yapmn engellemek iin Greenpeace'in buldozerlerin geecei yola
kulbeler yaptn ve maden arayclarna izin vererek "tahribata zemin
hazrlamakla" sulanan ingiltere'nin Antarktika Harita Dairesi'nin Rothera'daki
ingiliz ssnde bir uak pisti yapmasna kar yrtlen szl kampanyay hatrlatan
Stonehouse "Uak pistleri acil bir tbbi mdahale gerekmesi halinde yaam
kurtarabilir." diyor.
Ama Harita Dairesi'nin eski yneticisi Richard Laws, maden arama almalarnn
evreyi tahrip edecei ve "ekolojik hassaslk " laflarnn bo olduunu sylyor.
Ktann insan faaliyetleriyle bozulamayacak kadar byk olduu iddiasnda.
"14 milyon kilometrekarelik yani Dnyann karasal yzlmnn onda biri
byklnde bir alanda, uzun bir sre ticari madencilik yaplmas iin bir bask
olmayacaktr." Ona gre esas sulu yeterince bilgi sahibi olmayan "yaygarac, bol
paral evreci gruplar".
"Bilimsel bir istasyonun kirletme 'menzili' ortalama bir buuk kilometrekareden daha
az. Bir harita zerinde bu istasyonlar byk siyah noktalar deil, ancak mikroskopla
grlebilen iaretler olacaktr. Yaklak 50 tane insanl bilimsel istasyon var,
dolaysyla 'dikkate deer' bir etkiye maruz olan 100 kilometrekarelik bir alan sz
konusu, te yandan yzde 99,999'luk alan
95
insan faaliyetlerinden hemen hemen hi etkilenmiyor. evrecilerin en sk
tekrarladklar fikirlerden biri de Antarktika'y bir 'dnya parkna' dntrmek. Bu
kabul edilemez. Byle bir ey sadece bilime ve turizme ciddi kstlamalar getirilmesi
anlamna deil, pahal ve hi etkin olmayan bir brokrasiden kaynaklanacak devasa
bir denetim harcamas anlamna da gelecektir."
Antarktika 177-4'te Kaptan Cook tarafndan yle tanmlanmt: "Doann daimi bir
donuklua mahkm ettii, gne nlarnn scakln asla hissedemeyecek
topraklar, korkun ve vahi grnmlerini anlatacak szck bulamyorum."
Gnmzde buzdan apka "keif seferi yelerini" ekmeye devam ediyor, hem onlar
oray Kaptan Cook tan ok daha gzel ve arpc buluyor.
96
ldrc Dozlar
922'de karsn arsenikle ldrd iin aslan avukat Herbert Armstrong
hakkndaki Dead not Buried balkl kitap zehrin asrlardr klasik bir cinayet arac
olduunu hatrlatyor."*
"Eskiden ldrc maddeler kolayca bulunabiliyordu ve bunlarn yol at lmlere
doal lm ya da kaza ss veriletiliyordu." demi eskiden Hkmet Kimyagerleri
Laboratuva-n nda alan John Nicholson.
1988'de aratrmalarndan kaynaklanm olabilecek "uzun, ar bir hastalktan" len,
eski Sovyetler Birlii Bilimler Akademisi genel sekreteri Profesr Yuri Ovchinnikov,
bu durumdan sonuna kadar faydalananlardan biriydi.
* Dead not Buried, Martin Beales (1995)
97
Saddam Hseyin'e sinir gaz temin ettiinden phe edileli Ovchinnikv, ylanlar,
akrepler, yabanarlar, kirpibalklan mantarlardan mikrobik ve baka trl zehirler
yaratmakta uzmand. Hayattayken, mlteci bir Sovyet biyolog onun iin
"dnyann en tehlikeli adamlarndan biri" demiti.
Milyonlarca insan ldrebilecek, genetik mhendislii ile yaplacak bir biyolojik
silah planlamt. Tedavisi ya da panzehri olmayan, "pili" yani vantuzlarla
donatlacak bu zehir insan barsann duvarlarna tutunacakt. Kk bir iesi
dman ehrinin su kaynana dkldkten birka gn sonra milyonlarca kii
lecekti. Ovchinnikv kendi milletinden olanlarn buna kar baklk edinmesini
salayacak bir yol da aryordu.
Zehrin tarihi yazdan nceye, byc rahiplerin bitkilerdeki zehri ilk kefetmeye
baladklar zamana dayanr. Ben, Claudi-us'u televizyonda izleyenlerin Livia ve
Martina arasndaki teknik tartmadan hatrlayacaklar gibi Romallar zehir
kullanmnda ustayd. Dmanlar Pontus Kral Mithradates zehirlenmekten yle
korkuyordu ki bilinen btn panzehirleri tek bir maddede toplayarak kendine
efsanevi bir panzehir yaptrmt. Bunu itii zaman en az 46 deiik zehire kar
baklk kazanmasyla vnyordu. Ama kimse bunun doru olup olmadn
renemedi nk lm kltan oldu.
Yine de yirminci yzylda yaratlan ya da kefedilen baz zehirlere kar bakl
olabileceine inanmak ok g. Siyanr abuk ldrr ama kimyagerler 2, 3, 7, 8-
tetrakloridibenzo-p-diyoksin bileiini yarattlar. Yani bilinen 75 tr diyoksinin en
ldrcs, siyanrden 150.000 kat daha ldrc TCDD'yi-1952'de Porton
Down'da gelitirilen sinir gaz etil S-2-diisopro-vi laminoetilmetil fosfonotiolatn
yani VX'in bir gramnn milyonda birinin te birinden fazlasn solua ne
Mithradates ne de bir bakas hayatta kalrd. Alistair MacLean'in The Satan Bug
romannda sz geen maddenin de bu olduu sanlyor.
Biyolojik toksinler iyice lmcldr. Kolombiya'daki baz1 yerli kabileleri yamur
ormanlarnda "zehirli ok kurbaalan
98
toplamaya pek dkndr. Bu kurbaalar yle kuvvetli bir zehir salglar ki bu zehire
batrlan oklar savata kullanldnda tek bir kurbaann zehriyle 50 adam
ldrlebilir.
Ayn adl James Bond filminde grlen "Octopussy" bir efsane deildir. Avustralya
sularnda yaayan, Guinness Rekorlar Kitab'nda "mavi halkal ve dehet halkal"
olarak anlan, 12 santimetre geniliinde gzel bir hayvandr. Bir sr insan birka
dakikada ldrr - dokunulduunda kardiyotoksik bir zehir salglayan Avustralya
kutu denizanas kadar hzl.
En gl doal zehirlerden biri sadece ingiltere'de bulunur: Sarmtrak zeytuni, lm
apkal mantar. Amanita phalloides dnyann en zehirli mantardr ve mantarlarn yol
at lmcl zehirlenmelerin yzde 90'ma o neden olur. Zehirleme alkanlklar
1995 tarihli Kralie Margot filminde de grlebilen tehlikeli Medici klannn bir
yesi olan Papa VII. Clemens'in 1534'te ldrlmesi iin kullanlmtr.
Grne gre zehirciler ilerinden byk zevk alyor. rnein Ovchinnikv bu
konulan tartmaktan pek holanrm. Bilgisini hastalk yaratmak yerine hastalar
iyiletirmek iin kullansa daha iyi olmaz m diye soranlara yle cevap verirmi: Hi
de deil. Merkez Komitesinin karsna alar karsam kimse ilgilenmez. Ama bir
virs gtrdm m hepsi bunu b- zafer addeder."
99
Firkin, Kilderkin, Hogshead ve Dierleri
ek ok kii ngiliz l birimlerinin yerine metrik birimlerin konmasnn kltrel bir
felaket olacana inanrken bazlar da bizi byk bir ticaret patlamasnn beklediini
sylyor -yeter ki eski nyarglar bir kenara brakabilelim. Bunun gereklemesine
ynelik bir rica ve buna kar kan ortaa muhafazakrlarna" kar bir protesto
Interdisciplinary Science Reviev/s'da. editr Anthony Michaelis imzasyla
yaymlanm. Yazar ingiltere ve ABD'nin, "dnya pazarlarndaki byk
dezavantajna" ramen metrik birimleri reddetmekte srarl olduuna iaret ediyor.
Michaelis'e gre 200 ksur yl nce, bugnn parasyla bir-^a bin pound karl,
metrik sistemin kurulmasnda Fransz'ca katlabilirdik. Uzun vadede ok byk
kazanlar getirecek
101
olsa da, byle bir eyin gnmzde yzlerce milyonluk bir bedeli var.
Saylarn rakamlar ve ondalk noktalarla yazlmasna dayanan aritmetik sistemi
benimsememizi yzyllarca engelleyen ayn inatla direniyoruz. Bu, zannedildii gibi
Araplarn deil sistemi ilk kez M 595 ylnda ortaya atan ve Buda'dan sonra
Hindistan'n en mehur evlad denilen, Gujarat eyaletinden zeki bir Hintlinin
icadyd.
Bat dnyasna szmas yaklak bin yl alan her birimizin on parma olduu
gereinden faydalanmaya karar vermemiz bu kadar srm ondalklar olmasa,
modern bilimsel keifleri hem yapmak hem de tanmlamak son derece zor olurdu.
Sadece saylar deil onlar temsil eden simgeler de Batya ok ge geldi. On altnc
yzyla kadar btn matematikilerin kendilerine has bir "eittir" iareti vard ki bu
birbirlerini anlamalarn zorlatrm olmal. En sonunda 1557'de, Robert Re-corde
cebir zerine bir kitabnda kestirip att: "Eittir szcn bktrc bir biimde tekrar
tekrar kullanmaktansa genelde alrken yaptm gibi paralel iki izgi koyacam,
nk paralel iki izgiden daha eit bir ey olamaz." Zamanla bu izgiler ufalp
imdiki tandk iaret eklini ald: =
Hem ondalklar olmasa insan fazlasyla byk ya da fazlasyla kk eyleri nasl
yazacakt? Oysa metrik sistem, adeta iirsel bir dille tam da bunu yapyor. O olmasa
evrenin boyutlarn tanmlayamazdk bile. rnein Gne'in arl 2x10 tondur,
yani 2 ve sonra 27 tane sfr. Metrik aritmetik kullanmadan byle bir ifade
kullanmann olana yok. 10un kuvvetleri bize bir dizi paha biilmez lm yapma
olana sunuyor.
ok fazla birim olduu iin ticaretin nasl yrtleceinin kafalar kartrd on
sekizinci yzyln sonlarnda metrik sisteme ciddi bir ynelme oldu. O dneme ait bir
klavuzda ngiltere'de sv lmek iin u birimlerin kullanld yazl: 4,54 litre iin
galon, 9 galon iin firkin, 18 galon iin kilderkin veya rundlet, 36 galon iin f, 42
galon iin tierce, 54 galon ii"
102
,ogS\ead, 70 galon iin punchion, 108 galon iin pipe ve 252 a)on iin fun. Bu
terimler rasgele kullanlyordu; kullanmlar a|nz nereden aldnza gre
deiiyordu. Birimlerin kendileri de byk eitlilik gsteriyordu. 1752de,
Amsterdam'daki 100 poundluk arlk Anvers'te 105, Basel'de 98, Bern'de 111,
Brksel'de 105, Dublin'de 97, Floransa'da 143, Londra'da 109, JVladrid'te 114,
Milano'da 168, Stockholm'de 81 pounda denk geliyordu. Ama Venedik'te neredeyse
ikiye katlanarak 182 pounda denk geliyordu.
Byk kimyac Antoine Lavoisier 1781'de, suyun bir element olmadn hidrojen ve
oksijenden olutuunu gsteren tarihi deneyini yaptnda, lmlerinden birini
"881,3 miligram" yazarak ondalkla kaydettii iin sansasyon yaratmt.
Bir dnm noktasyd: insanlar, herkesin kabul ettii ve blgelere gre deiiklik
gstermeyen birimler kullanlmad srece bilimde ve ticarette ilerleme
kaydedilemeyeceini anlad.
Bunun zerine 1790da Fransz Kraliyet Akademisi bir metreyi "bir eyrek
meridyenin on milyonda biri' olarak kabul etti. Napoleon'un seferleri srasnda metrik
sistem Avrupa'ya yayld - belki de bunun nedeni kimsenin Napoleon'a kar gelmeye
pek hevesli olmamasyd.
Ama gnmzde bu sisteme hl direniliyor. NASA uzay mekiklerini, fit bol saniye
ve pound bol in kare birimleriyle altryor, uzay istasyonlarn bu birimlerle ina
ediyor. ngiltere'de Ticaret ve Sanayi Bakanl bu konuyu en son 1991 de tartt,
Deniz Kuvvetleri kulland silahlarn namlularm milimetre ve in olarak lerken
uzaklklar deniz mili ile lyor.
iki sistem arasnda gittike artan bir kltrel blnme var. r bilim adam yle
demi: "Bir bakyorum yle bir manet atmlar: 'Glgede 80! Yandk!' Hibir ey
anlamyorum."
103
u eytan Jonglrler
Bir Pinti getirdiler, sska suratl a bir iblis, Safi iskelet tam bir arlatan,
Dkn, gzleri km, kurnaz bakl bir alak, Bir canl cenaze.
Shakespeare, Yanllklar Komedyas
J
avan gbeinde arkadalarnn yardmna koan 67 kilogram arlnda bir asker,
yarmar kilogramlk top gllesi tayor ancak zerinden geecei kpr en fazla
68 kilogram kaldrabiliyor. Cephaneyi kprden nasl geirir?
Bu eski bilmeceye genellikle, asker glleleri bir jonglr gibi bir tanesi hep havada
kalacak ekilde atp tutarak kprden ge-er, diye cevap verilir. Beyin vcut
egdm, matematik ve matematiin gelecein sanayi ve ev robotlarna nasl
uygulanacann incelenmesinde jonglrlkten yararlanldka, bu sanata ve
ilme duyulan ilgi de artyor.
Bu sanatn bysne kaplanlar o kadar artt ki Uluslararas '-'onglrler Birlii ve
3000 baslan Jonglrlerin Dnyas adnda bir dergi bile var.
105
Jonglrlerin marifetleri giderek geliiyor. On sekizinci yzylda Enrico Rastelli o
zaman adeta mucizevi kabul edilen bir eyi baarm, ayn anda on top evirmiti.
Ama gnmzde evrilen nesne rekoru (her biri en az bir kere atlmak ve tutulmak
kaydyla) 11 top, 12 halka ve 8 lobut.
Artk robotlara jonglrlk retiliyor, tabii bu ite insanlardan ok daha iyiler.
ABD'deki Brandeis niversitesi'nden Arthur Lewbel Scientific American'dsL kan
bir makalede yle yazyor: "Dzeni bozulsa bile, robot toplar drmyor, artc
bir hzla toparlanp eskisi gibi devam ediyor."
Lewbel'e gre jonglrln zor bir i olmasnn sebepleri unlar: Her topun (ya da
herhangi bir nesnenin) jonglrn dierleriyle ilgilenmesine imkn tanyacak kadar
yksee frlatlmas gerekiyor. Bir topun havadayken geirdii sre frlatma
yksekliinin kare kkyle orantl. Bu da demektir ki ykseklik ve kuvvet ihtiyac
havaya frlatlan cisim saysyla birlikte hzla artyor.
Jonglrlk yapmas retilen bir robotun insanlarn usandrc bulduu grevleri
yerine getirecek kadar hamarat olaca mit ediliyor. rnein yemekten sonra
masay toplamak muazzam bir incelik ve dikkat gerektiriyor, bu da otomobil
paralarn perinlemekten baka bir ey yapmayan robotlarn kaba kuvvetinden ok
farkl bir ey. Tabaklarn, bardaklarn, atal kan krlmadan toplanmas ve bulak
makinesine konmas gerekiyor. Ykandktan sonra makineden alnp dolaplarda
doru yerlerine yerletirilmeleri gerekiyor. Yakn zamana kadar, robotlarn byle
eyler yapabilmesi iin bir yzyl gemesi gerektii dnlyordu; imdiki
tahminler ise bu tr iler yapan, evlerde kullanlacak deney robotlarnn bir iki seneye
kadar kabilecei ynnde.
Jonglrlerin genellikle kt bir n olmutur. ok akll olduklarndan dalavereci ve
namussuz addedilmilerdir. Teologlar kendilerininkilere kart fikirler savunanlar,
"dnyevi ve tensel amalarna" uydurmak iin "metinlerle jonglrlk yap-
106
makla" sulard. Machbeth kendisine eziyet eden cadlara "eytan jonglrler"
demiti, Batman'm en kt dmanlarndan birinin ad Jonglr'd.
Jonglrlk sanatnn gemii binlerce yl geriye uzanyor. Hatta bilinmeyen bir Msr
prensinin M ikinci binylda oyulmu mezar tanda birbirlerinin omuzlarna
trmanm kadn jonglrler tasvir edilmi. Hayvanlara bile jonglrlk retilmi. Rus
sirklerinde, bazen bir ay srt st yatp arka ayaklarnda yanan bir mealeyi evirir.
Ama asker ve top glleleri bilmecesine verilen cevap yanl. nk den bir glleyi
tutarken kpry ykmaya yetecek bir g oluur.
107
10 GOTO 10::
debiyat Uzman" adndaki bir bilgisayar program 43 yandan kklerin Dickens'm
A Tale of Two Cities (iki ehrin Hikyesi) adl romann anlayamayacan duyurdu.
denecek vergileri belirlemek zere yaplm yeni bir bilgisayar program hatalarla
dolu olduundan 1997'de ingiliz vergi gelirleri umulann ok altnda kalacak.
Amerika'da ve Kanada'da eitli hastanelerde bir kanser tedavi makinesi rmdan
karak en az alt hastaya ar dozda radyasyon verdi.
Bunlar trmanan bir krizin rnekleri: Bilgisayar programla-
IBA\ BASIC programndaki 10 GOTO 10 komutu "srekli evrim" durumu yaratan
as'k bir hatadr, akn ve aresiz kullanc hatay bulup dzeltene kadar ekrann
donmasna neden olur.
109
rndaki hatalar, bilgisayara ne yapacan syleyen "kaynak kodunun" satrlarndaki
yanllar. Programc hata yapt iin orada kazara bulunuyorlar, bilgisayarlar
ilemez hale getirmek iin zellikle tasarlanan bilgisayar "virsleriyle"
kartrrlmama-lar gerekir.
Sorun byyor nk Amerika'da yaymlanan bilim dergisi Discover'da. belirtildii
gibi bilgisayarlarn bellek depolama kapasitesi arttka programlar bydke
byyor ve sradan bir program on, hatta yz binlerce satrlk kaynak kod
barndryor.
Byle devasa programlardaki hatalar, kaynak kodun yazcdan ktsn almakla ve
kty gzle taramakla bulunamyor. Programn ok sayda teste tabi tutulmas
gerekiyor, bylece akla gelebilecek btn durumlarda nasl davranaca grlm
oluyor. Ama her zaman programcnn aklna gelmeyen durumlar bulunur, hatalar da
oralarda pusuya yatar. Kaliforniya, Menlo Park'taki SR International'dan bilgisayar
uzman Peter Newmann'm dediine baklrsa "Garantili sistem davran elde etmek
imknsz. '
Bariz hatalar kolayca saptanabiliyor. Programn kullancnn bilgi girmesini
gerektiren ksmnda INPUTyerine IMPUT szc varsa, program "sentaks hatas'
olduunu bildiriyor ve hatann dzeltilmesini bekliyor. Ama daha ince hatalar
bulmak daha zor. Bazlarnn komik, bazlarnn trajik sonular oluyor:
Yetmilerde bilgisayarlarn "zekice" davranmasn salamaya ynelik bir deney
olarak gelitirilmi "Politik Analist" program, Berlin Duvar n Komnist in'in
yapm olmas gerektiini iddia etmi. Mao'nun diktatrl altndaki in en militan
komnist g olarak grnd iin bu sonuca varm. Programc, inlilerin
Berlin'e girmelerinin mmkn olmadn programa anlatamam.
Szck ilemcisiyle hava durumu hakknda bir makale yazan bir gazeteci "enfes
kar seyredebilirsiniz" ifadesini kullan-
110
^j. Makaleyi dilbilgisi kontrolnden geirince, program bu ifadenin "kadnlara kar
saygszlk ' olduunu sylemi. (Programc "kar" szcnn argoda "kadn"
anlamna gelen "kar" szc ile kartrlmasna neden olan bir hata yapm.)
Bir bilgisayar kitabnda gl bir satran program olduu iddia edilen bir
programn kaynak kodu vard. Her satr kontrol ederek kaynak kodunu byk bir
dikkatle kopya ettim. Ama altrdmda ekrana sadece "Oynadn iin
teekkrler. Bir oyuna daha var msn? (E/H)" yazs kt.
1991 de Amerikan telefon sistemini ileten programa bir "yenilik " getirildi.
"Kk bir deiiklikti." demi Newmann, "Bu yzden de denemeden
kullanabileceklerini dndler." Ama Pittsburgh, Los Angeles, San Francisco ve
Washing-ton'daki telefonlar karmakark oldu ve programdaki hatalarn bulunmas
da haftalar srd.
Krfez Sava srasnda Patriot fzelerinin radar ve izleme sistemindeki grnte
kk bir hata, fzenin zamanlamasn saniyenin te biri kadar deitirdi. 25 ubat
1991 'de Patriotlar bir Scud fzesini skalaynca Suudi Arabistan klasmdaki 29
Amerikan askeri ld.
Grece basit bir program bile bir otomobilen daha karmak bir hal aldndan beri,
ticari programlar genelde bireyler deil takmlar tarafndan yazlyor. Herkes kendi
"modln " yazyor, sonunda bunlar bir araya getirilip bir btn oluturuluyor.
Ekip yelerinden biri fazla aklllk ettiinde ya da hayal gcn yeterince
kullanmadnda tehlike ba gsteriyor ve modller birbirlerine tam olarak uyum
salamyor. Mevcut programa: "yle yle olduunda, unu unu yap." diyen yeni
bir kural" eklendiinde hatalar genellikle bertaraf edilebiliyor. Programc yazd
programa insanlarn zihinsel olgunlua 18 yanda eritiini sylemeyi unutmasayd
Edebiyat Uzman da Dickens konusunda o hatay yapmazd.
111
Denizdeki Dokunalar
kdeniz'de tatil yapanlar her zaman kendilerini gnl rahatlyla serin sulara
brakamaz. nk en tehlikeli ve gzel deniz yaratklarndan biri olan, her yerde
nazr ve nazr denizanas tehlikesiyle kar karyadrlar.
ingiltere sahillerinden Avustralya kumsallarna kadar her yerde, yzlerce yzc ve
dalg her sene denizanalar tarafndan ldrlmekte ya da ciddi olarak
yaralanmaktadr. Rzgrla akntnn bir azizliinden midir yoksa Svey Kanalnn
almasndan mdr bilinmez (pek ok kuram var ama kimse gerek sebebi bilmiyor)
Akdeniz sularnda her zamankinden daha ok denizanas var. Daha dn bu
hayvanlarn izinin olmad l l t*-ge koylar bugn bu uursuz, yzen cisimlerle
kaynamaya balayabilir. Bu trn en lmcl yesi Chironex fleckeri yani
113
bilinen adyla kutu denizanasdr; deniz yabanars da denir. Birka saniyede
ldrebilir.
Avustralya'nn kuzey sahilinde, cankurtaranlar kendilerini korumak iin olaand
bir yntem gelitirmi. ki adet kadn klotlu orab giyiyorlar: Biri bacaklarna,
teki de balarn geirmek iin orabn a ksmnda bir delik atktan sonra
gvdelerine ve kollarna. Uzmanlar kutu denizanasnn sadece Olak Dnencesi yle
Ekvator arasnda, yani gney denizlerinde bulunduuna bizi temin ediyor. Ama
uzmanlar genellikle yanlr, bilhassa deniz biyolojisinin gizemleri konusunda.
Bu yaratklar belki de kuzeye g ediyor olabilir. Kutu denizanas grn olarak
dier pek ok denizanas trne benzer. Yaklak 25 santimetre apnda, kk, an
eklinde bir gvdesi vardr, bunun altndan gze pek grnmeyen altm kadar 18
metre boyunda dokuna sarkar. Dokunalar milyonlarca "ne-matosist"le (bu szck
iplik anlamna gelen Yunanca nema szcnden tretilmitir) kapldr, ineler
bunlarn zerindedir. Bir nematosist toksinleri kk bir silah gibi, bir eldivene bile
ileyebilecek bir gle frlatr, ama anlalan o ki kadn orabna gc yetmiyor.
Tek bir denizanasnn, her biri deiik bir zehir tayan eitli nematosistleri olabilir.
Bazs miyokardiyal zardan kalsiyum geiini engelleyerek bir yetikinin kalbinin
durmasna neden olabilir. Bazs alyuvarlar tahrip ederek dolam sistemini bozar.
Bazs beyne nfuz edip kurbann soluk almasn durdurur.
En sk rastlanan, ok sayda inenin btn vcutta oluturduu kam izi benzeri
korkun kabartlardr, buna ba ars, mide bulants ve ate elik eder. Bir Sherlock
Holmes hikyesi olan The Lion s Mane'in (Aslan Yelesi) gizemini de iki l zerinde
bulunan bu tr izler oluturur. Adamlar ldrlene kadar krbalanm gibi
grnmektedir: Ama Sir Arthur Conan Doyle az rastlanan hatalarndan birini
yapmtr, nk dokunalar 600 metre uzunluunda olabilen o devasa aslanyelesi
denizanasnn ineleri genellikle tehlike oluturamayacak kadar zararszdr.
114
Bilinen yaklak 500 denizanas trnden sadece birka d-ine kadar insanlar iin
tehlikelidir. Denizanalarndan herkes deii ekilde etkilenir. Kimilerine hibir ey
olmaz, alerjik bnyeli olanlar ise yataa debilir.
Doa, doal seilimle evrim araclyla, denizleri neden byle korkun yaratklarla
doldurdu? Bilim adamlarna gre bu sorunun cevab, denizanalarmn kendilerini
korumak ve balklarla beslenebilmek iin inelerine ihtiya duymas, insanlarn
onlarn zehrinden etkilenmesi ise sadece anszlk.
Bir denizanasmda beyin diyebileceimiz bir ey yoktur. Onunla kyaslandnda
kpekbal dhi saylr. Sinekkapan gibi denizanas da hesaplayarak deil igdyle
saldrr. Yine de igdsel davran olaanst karmak olabilir. Akntyla ilerlemek
yerine "yelken aan" Velella velella diye bilinen bir denizanas tr vardr. Bir
tarafn suyun dna kararak rzgrn itme gcnden yararlanr. ok da iyi bir
"denizci" saylmaz nk rzgr ynnden 60 dereceye kadar "orsa eder". Daha da
tuhaf, grne gre iki tr velella var: Sadan gelen rzgrla hareket edenler,
soldan gelen rzgrla hareket edenler.
Bu trler birbirine karyor mu? Kimse bilmiyor. Fizalya ve kutu denizanas gibi
byk denizanalar yeterince rktc, ama kim bilir en derin okyanuslarn
diplerinde, on binlerce metre aada, hayvanlarn devasa byklklere ulat
yerlerde, korkun ykc gleri olan baka nasl denizanalar var. Deni-zaltlarla
derinlikleri kefe kanlar ok yaknda naho keiflerde bulunabilir.

115
Zmrde Hcum
u en prltl yeil cevherin retimi iin en uygun doal koullar aklayan ilk
raporlar takiben bir "zmrde hcum" yaanabilir. On altnc yzylda spanyol
fatihlerin Gney Amerika'nn gm, elmas ve zmrt madenlerini
yamalamasndan beri en gzel i ltsna sahip zmrtlerin sadece Kolombiya'da
bulunduu biliniyor. Dnyann bir numaral zmrt reticisi olan bu lkede
elmaslarn ya da dier deerli talarn aksine zmrt farkl bir ekilde oluuyor.
Raporlar, cevher kalitesi Kolombiya'dakilere denk olabilecek yeni zmrt madenleri
arayn balatt, ama ayn zamanda yzyllardr zmrt yapmaya alan
simyaclarn hayallerini de suya drd.
117

Zmrt elmastan daha nadide, bir gram bir gram altndan binlerce kat deerli.
Yalnzca getiimiz yl, Kolombiya zmrt ihracatndan 41 milyon pound gelir elde
etti. Bu rakam Kolombiya'da zmrdn nasl kokainden 50 kat fazla para
getirebileceini ve alm satmnn neden ok tehlikeli bir i olabileceini aklyor.
1992de sona eren be yllk "yeil sava" srasnda yaklak 4000 kii lm.
Bir zamanlar en iyi zmrtleri retebilmenin simyadaki ustala bal olduuna
inanlyordu. Glasgow'daki sko niversiteleri Aratrma ve Reaktr Merkezi'nden
Anthony Fallick, Vafure'daki yazsnda, yaklak MS 400 yllarnda Msr'da papirs
zerine yazlm Graecus Holmiensis adndaki anonim bir risaleden u enfes blm
gn na karm:
"Zmrdn hazrlanmas iin: Kk bir kavanozda /'2 drahmi bakrpasn (zencar),
]/2 drahmi sulu bakr silikat, /-2 Hncan bakir bir gencin sidiini ve V3 fincan kz
safrasn kartrn. Her biri V2 obolus (altn ya da gm sikke) eken yaklak 24
adet ta bu karmn iine koyun. Ka-
118
vanozun kapan kapayn, kapa amurla mhrleyin ve hafif bir zeytin odunu
ateinde alt saat kaynatn. Talarn zmrde dntn greceksiniz."
Ama Kolombiya'nn jeolojik yaps zmrt retme konusun-Ja, bakir genlerin
tuvalete akttklarndan daha etkili. En byk etken de kkrtn varl. Bogota'nn
90 kilometre uzanda, ekiya dolu bir yer olan ve Kolombiya'nn en mehur zmrt
yata saylan Muzo'da jeologlar, milyonlarca yl nce slfatlarn tuzlu scak suda
znd bir blge kefetti. Fallick yle diyor: "Kkrt organik maddelerle
etkileime girip en kaliteli zmrtlerin balca ieriini oluturan krom, vanadyum ve
berilyum aa karttnda, dier yerlerde talarn doal parlaklklarn engelleyen
demir fazlalklarn da artyor."
Zmrtseverleri heyecanlandracak pek ok sebep var. En azndan Yukar Msr'da
karldklar M 1650 senesinden beri gzellikleriyle takdir toplayan zmrtler,
efsanelere gre gz bozukluklar ve sara hastalna iyi geliyor, doumda kadnlara
yardmc oluyor, kt ruhlar kovmaya yaryor ve ylanlarla ejderleri kr ediyor.
The Beryl Coronet (Zmrt Ta) ve The Six Napoleons (Alt Napoleon) adndaki iki
Sherlock Holmes hikyesi alnan zmrtlerle ilgili; 1889'dan kalma anonim bir iir
olan Birlh-stones (Doum Talar) u duygusal dizeleri ieriyor:
Kim ki gn n ilk grr &
Baharn tatl, iekli Mays ay,
Ve karmaz zmrdn mr boyu
Sevilen ve mutlu bir e olur.
Dnyann en byk zmrtlerinden biri olan, kk bir elma byklndeki 430
kratlk bir mcevher, yaknlarda Londra Bonhams'da ad aklanmayan bir kiiye
231.000 pou-da satld. Bu bir ak artrmada satlm en byk tek zmrt
119
olsa da 1974'te Brezilya'da bulunan 86.136 kratlk, 718.000 pound deerindeki tala
boy lemez.
430 kratlk zmrdn tipik bir hikyesi var. Kolombiya'dan karlm ve 1695
senesinde Hindistan'daki Mool sarayndan yksek bir memur iin ilenmi. Hintli
idareciler zmrtlerini cmle leme gstermenin servetlerini koruyacana dair
mistik bir inanca sahip olduklarndan mmkn olduunca zmrt ta-karm.
Kolombiya'dakilerin kalitesine denk zmrt madenleri bulma aray, Brezilya,
Avustralya, Pakistan, Hindistan ve Afganistan'da jeolojik olarak uygun baz yerlerin
saptanmasna yol am. Bunlardan, Mcahitlerin Sovyetler Birliine kar
yrttkleri savan maddi giderlerini karlamak iin zmrtleri kullandklar
Afganistan aratrma iin tehlikeli bir yer olabilir.
Doa en iyi zmrt reticisi. Evlerin bodrumlarnda zmrt yapmak byk olaslkla
hi gvenli olmayacaktr. "Berilyum elementi ok tehlikelidir, tozu ve duman
lmcl hastalklara neden olabilir. " demi Toronto'daki Royal Ontario Mzesi'n-
den Terri Ottaway. ;
Benzerlik ve lmcl Hatalar
berdeen niversitesinden hayvanbilimci Roger Thorpe ve ekibi laboratuvarlarna
girerken ameliyat maskesiyle gzlk takp, ellerine uzun sopalar alyor. Labo-ratuvar
12 lmcl ylan barndryor, bunlarn arasnda tkren kobralar da var, zehirleri
krle, ciddi yaralanmalara hatta lme neden olabiliyor.
Kiplingin Jungle Book (Orman Kitabi) adl kitabndaki kurnaz kaya pitonu Kaa'nn
aksine ylanlar gayet aptaldr." diyor Thorpe. "Kiileri tek tek tanmazlar, zellikle de
tkren kobralar ok aksi huyludur. ki metrelik bir uzaklktan insan zehire
bulayabilirler."
Bilgisayar ortamndaki veritabanlarnn yardmyla, Thorpe ve meslekta Wolfgang
Wuster zehirli ylanlar hakknda, ylan
120
121
tarafndan sokulmu insanlarn tedavisinde nemli deiiklikler yaratan arpc
keiflerde bulunuyor.
"Zehirleri ldrc olan ylanlarn yaklak 400 tr var." diyor Thorpe. "Zehirleri
ldrc olmayanlarn ise 2500 kadar. Her sene yaklak 40.000 kii ilk gruptaki
ylanlar tarafndan ldrlyor, bu saynn on katndan fazlas da deri dokularnn
lmesinden kangrene kadar deien kalc yaralanmalara maruz kalyor. Genellikle
sorun kurbanlara yanl panzehir verilmesinden kaynaklanyor, verilen panzehir
baka bir ylann zehrini etkisiz hale getirecek ekilde yapldndan ie yaramyor.
Daha nce benzeri yaplmam ayrntl aratrmalar bize bu hayvanlardan
birounun, milyonlarca yl nce yaam ayn atalardan gelseler de tmyle ayr
trlere dahil olduunu gsterdi. Bu evrimsel farkllamalarn sonucu olarak deiik
panzehirler gerektiren deiik zehirleri var."
Yar l Orta Asya'dan tropik Endonezya'ya kadar uzanan bir blgede bulunan Asya
kobralar ilk bakta birbirleriyle ayn gibi grnyor ve hepsi Na/a na/a denilen tek
bir tr altnda toplanyor. Ama bu ismin sadece, Hindistan, Sri Lanka, Pakistan,
Nepal ve Banglade'te bulunan gzlkl Hint kobras iin kullanlmas gerekiyor.
Hint yarktasnn dndaki uzmanlar arasndaki yanl anlama "insan afallatyor"
diyor Wuster. Farkllk dikkate alnmad iin, Asya'nn dier blgelerindeki
kurbanlara Naja naja panzehriyle mdahale ediliyor, bunun sonucu da genellikle
lmcl oluyordu. Thorpe ve ekibi, ylanlarn pullarndan, zerlerindeki renklerin
oluturduu desenlerden ve i organlarnn konumlarndan yola karak Asya
kobrasnn en az on tr olduunu saptad.
Ne yazk ki ylanlar inceleyen bilim adamlarnn tavrlar da ylanlarmki kadar
eitli. Genel bilimsel nedenlerle ylanlar inceleyen biyologlarla, Thorpe ve Wuster
gibi ylanlar doru panzehirleri gelitirmek iin snflandrmaya alan biyologlar
birbirine paralel iki farkl evrende yayormua benziyor. "Bizi
122
kmsyorlar." diye ikyet ediyor Wuster. "Mzelerin arka odalarnda oturup
btn gn pul sayan ve bilimsel isimleri gerekli gereksiz deitirerek herkesin
kafasn kartran kendini beenmi insanlar gzyle baklyor bize."
Bu tavrdan kaynaklanan yanl kararlar sonucu Tayland'da ve Malezya'nn youn
nfuslu bir blgesinde yaayan pirin iftileri arasnda byk can kayplar meydana
geldi. Oralarda da neredeyse birbirinin tpatp ayn iki ylan tr yayor: Mo-
nocellate kobra (Naja kaouthia) ve tkren ekvator kobras (Naja sumatrana).
Byklk, renklerin oluturduu desenler ve davran asndan bariz farkllklar
olmasna ramen iki tr arasndaki ayrm bilimsel literatre gememiti. Yetkililer de
karkl artrm. Tayland ilk ylann zehrine kar panzehir gelitirip datm,
Malezya'da retilen panzehir ise sadece ikincinin zehrine etki ediyormu. Bir ylan
tarafndan sokulup tekinin panzehriyle tedavi edilen insanlar da tabii ya lyor ya
da ciddi olarak hastalanyormu.
Hi kimse zehirli ylanlarn yok edilmesini nermiyor nk onlarla birlikte
kanlmaz olarak zehirsiz ylanlar da ortadan kalkar, ylanlar olmaynca fare
nfusunda patlama olur ve sonuta ekinler byk zarar grr. "Sadece ylanlar fare
yuvalarna girip yavrular yiyecek kadar incedir." diyor Thorpe.
Genetik eitlilii koruyabilmek iin tehlikeli hayvanlarn korunmas gerektiine
duyulan inan artyor. "Hem bunu yapmak nem de insan yaamn korumak iin en
iyi yaklam, o basit ama temel soruyu sormak: 'Ne nedir?' sorusunu." diyor Wuster.
123
Beyazperdede Samalk
erminator II, Judgement Dsy {Yok Eklici II) adndaki bilimkurgu filmi, 1991 de
gsterilmeye balandnda lke apnda btn sinemalar neden hnca hn doldu?
Bunun nedeni yaklak 100 milyon dolarlk tahmini btesinin onu imdiye kadar
ekilmi en pahal film yapmas ya da muazzam zel efektleri deildi; izleyiciler bu
heyecanl hikyeyi akla yatkn bulmu, bu nedenle bilimsel temelleri olabileceine
inanmt. Baz sahneleri biraz uuk olsa da genel bilimsel kalitesi daha nce
yaplm bilimkurgu filmlerinden kat kat iyiydi.
Eskiden film yapmclar bilime dair hemen hemen hibir ey bilmiyordu; renmek
iin bir aba sarf etmiyorlard ve cehaletleri kendini belli ediyordu. Genellikle
hayranlk ve dehet uyandrmaktan ok gln oluyorlard. Bu trn tipik bir rnei,
125
kk bir kasabay igal eden bir "yarat" anlatan The Blob'du (1958). Yaratn
nereden geldii belirsizdir; en gln sahne de bir sinema salonunda Blob makinisti
yedii iin gsterimin esrarl bir biimde durduu sahnedir. Yine de filmin arks bir
klasik olmutur:
Aman Blob'a dikkat.
Srnr, srar
lerler, kayar
Hemen ayann dibinden
Duvarlarn stnden.
ekilsiz bir ey
Aman Blob'a dikkat!
Korkun olmas tasarlanan ama sadece alayla karlanan bir baka yaratk da The
Beast from Twenty Thousand Fat-ioras'daki (Yirmi Bin Kula Derinden Gelen
Canavar, 1953) denizin dibindeki asrlar srm uykusundan bir nkleer deneme
sonucu uyanan dinozordu. Hayvan ayan beyan ilk King Kong'u (1933) taklit ederek
New York sokaklarn birbirine katarken, karakterlerden birinin heyecanla "Wall
Street civarlarnda bir yerde saklanyor." demesi o kadar glntr ki.
Ama esas sorun filmin admdayd. Bir kula yaklak iki metre olarak hesaplanrsa
hayvann 36.000 metre derinlikte yaam olmas gerekiyordu. Bu durum
yapmclarn ho grlemeyecek cehaletini gzler nne sermiti. nk filmin
ekilmesinden sadece iki sene nce ingiliz aratrma gemisi Challenger, okyanusun o
zaman bilinen en derin yerini sadece 11.000 metre olarak saptamt (Pasifik'teki
Mariana ukuru). Hava soluyan bir hayvann deniz tabannda yaamas zaten tuhaft
ama milyonlarca yl deniz tabannn da 20 kilometre altnda yaamas dpedz
akllara durgunluk vericiydi.
Cehalet bir yere kadar ho grlebilirdi. 1961de Yuri Gagarin uzaya kana ve
60larda Ay'a ve gezegenlere insansz ara-
126
Jar gnderilene kadar uzay hakknda bilim adamlar bile ok az sey biliyordu.
1890larda Mars'ta zeki bir uygarln izlerini grdn iddia eden gkbilimci
Percival Lowell herkesi yanltmt. Gelimi, amansz Marsllarn Dnyay igalini
anlatan The War oFthe Worlds (Dnyalar Sava, 1953) ve karanlk bir film olan
Quatermass Experiment (Ouatermass Deneyi, 1955) gibi enfes filmler bu sayede
gerekletirilebildi.
Quatermass iyice meum bir filmdi nk uzayn (sadece gezegenlerin deil btn
uzayn) uzaygemilerine girip mrettebat yutan kan emici hayvanlarla dolu olduu
izlenimini veriyordu. Geriye kalan tek astronot Dnyaya dndkten sonra yava
yava onu yiyen dev mantara dnyor ve St. Paul Katedralinin duvarlarn
kaplamaya baladnda film o unutulmaz, en heyecanl noktasna ulayordu.
Uzaydan kt yaratklarn geleceine inanmak, iyiliksever yaratklarn geleceine
inanmaktan ok daha elenceli olmutur. Close Kncounters of the Third Kind'da.
(nc Trden Yakn likiler, 1977) olduu gibi iyiliksever yaratklar genellikle
ocuksu bir duygusallk uyandrr - Arthur C. Clarke'n 2001: A Space Odyssey
(2001: Uzay Yolu Maceras, 1968) ve 2070 (1984) adl eserleri bu kural bozan
baarl istisnalardr. Yetim bir ocua byl bir n hediye edip onu sadece iyilik
yapmak iin kullanmasn tembihleyen uzaylnn hikyesinin anlatld The Rocket
Man (Roket Adam, 1954) beni az kalsn kusturacakt. nsanlarn gezegenleraras
radyodan Mars'ta Hristiyan varlklarn yaadn rendikleri Red Planet Mars'n
(Kzl Gezegen Mars, 1952) sal samimiyetine glmekten kendimi alamamtm.
Filmin sonunda herkes daha erdemli yaamaya karar veriyordu. Percival Lowell'm
hesabn vermesi gereken ok ey var.
Invasion of The Body Snatchers'daki (1956), insanlarn vcutlarn fark ettirmeden
ele geiren ktcl uzayllar izleyicinin akln bandan almt. (Bu filmin 1978de
ekilen ikinci versiyonu nc snft.) Kendin gibi bir insanla m yoksa in-
127
san klnda bir canavarla m konutuunu bilemediin ayn paranoyak atmosfer
insan sarsan, boyutlu It Came from Outer Space (1953) filminde yeniden
yaratlmt. Dehetin en st seviyesine Alien (Yaratk, 1979) ve Aliens (Yaratk II,
1986) filmleriyle eriilmi olmal; ikisi de bilimsel olarak akla yatknd nk bcek
biyolojisi zerine kurulmulard. Bu filmlerin reklamlarnda da sylendii gibi
"Uzayda kimse lnz duyamaz."
Makinelere dnmeyi retme ilminin yani "yapay zeknn" olas bir sonucu olan
deli bilgisayarlar da kt uzayllar kadar rktc olmutur. Bu trn klasii The
Forbin Project'te (Forbin Projesi, 1969) Amerika'nn fze sisteminin ynetimini
devralacak devasa (o gnlerde btn bilgisayarlar devasayd) bir "dnen makine"
yaplr. Yaratcs Dr. Forbin'i devre d brakan alet kresel silahszlanma talep eder
ve bu talebi karlanmaynca nkleer bombalar frlatr. Yok Edici Il'nin ikincil olay
rgs ve daha dk bteli olduu halde ondan daha iyi olan The Terminator (Yok
Edici, 1984) benzer bir fikir zerine kuruludur.
Kim Kimdir katalogunda Julie Christie'nin adnn karsnda Demon Seed (eytann
Tohumu, 1977) filminin ad gemiyor. Bu filmde bilgisayar kontrolndeki ehvet
dkn bir robot Christie'yi zorla hamile brakr. Belki de bu olay benden daha
naho bulduu iin Christie filmi listeye yazdrmamtr. Du-ne'daki (l Gezegeni
Dune, 1984) iren bilgisayarn konumalar hem naho hem anlalmazd.
Bilimkurgu sinemasnda, canice tavrlar hem bilim adamlarn hem de sradan
izleyiciyi gerekten byleyen belki de tek bilgisayar .2007'deki HAL'di. Bu ad
"IBM"e bir gndermeydi.
Neden vasat, klielerle dolu kovboy filmlerinin olay rgs alnp atlar
uzaygemilerine, kasabalar gezegenlere dntrlmesin ki? George Lucas bu fikre
kapldnda sonucu Star Wars (Yldz Savalar, 1977) oldu, l Gezegeni Dune'un
bir nevi "temiz" versiyonu. Kendilerini fazla ciddiye almayarak iz-
128
]eyiciyi eken, yeni bir elendirici uzay dizileri trne model olabilirdi bu film.*
Ama heyhat, olmad. Ardndan gelen The fimpire Strikes Back (mparator, 1980) ve
The Return of the Jedi'e (Jedi'nin Dn, 1983) rnein Star Trek (Uzay Yolu)
dizisinde olan o hafiflik yoktu, sadece yleymi gibiydiler.
yleyse Yok Edici linin cazibesi nerede? Sradan ana olay rgsnde gelecekteki
bir savata kahramanca bir rol oynayacak kk bir ocuu gelecekten gelen katil bir
robotun ldrmeyi baarp baaramayacanda deil, gemie zaman yolculuunu
konu alan geri plandaki olay rgsnde.
Dikkatli pek ok kii H.G. Wells'in The Time Machine adl eserinden uyarlanan
filmdeki (Zaman Makinesi, 1960) hayati bilimsel hatay, Wells'in de hi
anlayamad o yanl tespit etmiti. Zamanda geriye gidemezsin nk o zaman
gemii deitirebilirsin, zm imknsz bir paradoks. Ama insan "baka bir
gereklie" seyahat ederek fizik yasalarna kar gelmeden bu zorluktan kurtulabilir.
Bylece ocuun ldrld bir gereklik ve ldrlmedii bir baka gereklik
olur. Bu yzden de kahramanlar kendi geleceklerini semekte zgrdr. kinci
gereklikte yaamay garanti altna almak zorundadrlar - ocuu kurtarp kt
robotu yok ederek. Back to the Future (Gelecee Dn, 1985) ve iki devam filminin
poplerlii de olay rgsndeki ayn bilimsel yaratclkla aklanabilir.
'udiz Savalar'nda hibir ey ciddi deil gibi, uzaklk ve zaman arasndaki fark bile.
Uzaygemisj Millennium Falcon'un kaptan Han Solo (Harrison Ford) "Bu yolculuk
on *' parsek srer." diyor. Bu, Dnya'daki birinin "On kilometrede evdeyim."
demesine benzer.
129
Al Ortadan Kaldrmak
orunlarmz kendi kendilerini besleyebilecek mi? Bu soruyu kuatan karamsarlk
Yeil Devrimin geliimiyle yerini umuda brakyor. Cesaret verici son haberler,
tarmda hzla bir sper g halini alan Brezilya dan.
Matto Grosso'nun gneyindeki 1,2 milyon kilometrekarelik ova yani "cerrado"
allardan, gdk aalardan ve asitli topraklardan ibaret, ie yaramaz bir arazi olarak
grld iin Uzun zamandr iftiler tarafndan ihmal ediliyordu. 1960'dan hemen
sonra yeni bakent Brasilia kurulup da Brezilya'nn ilerindeki kaynaklar ilenmeye
balaynca bilim adamlar, cerra-"o da eskiden beri var olan zararllardan ikisini,
trtllarla knkanatllar kontrol altnda tutacak bir yabanars tr ve virs-' neden
olduu bir hastalk kefetti.
131
Cerrado'da. olup bitenlerin hayranlk uyandrc bir dkmn yapan, Associated
Press'ten Todd Lewan ovay "Ufka kadar uzanan, soya fasulyelerinden yeil bir hal.
Her yerinden buday baaklan, mandalinalar, salatalklar, avokadolar ve ilekler
fkryor." diye tarif etmi.
Cerrado nun verimi Brezilya'nn st ste yl rekor oranda rn elde etmesini
salad; en karamsar uzmanlar bile yaanan tarm patlamasnn lkeyi, dnyann
beinci en byk gda ihracats konumundan ok daha ileriye gtreceini kabul
ediyor.
Brezilya'nn tarm retimi 1980'den beri yzde 47 orannda artt; yani Brezilyadaki
btn dier sanayilerden daha hzl, ekonomik byme hzndan da drt kat fazla. Bu
sre zarfnda ilenen toprak miktarnn deimemesine, iftilere verilen devlet
sbvansiyonunun da yarya dmesine ramen geen yl
132
grezilya 75,2 milyon ton tahl ve ya tohumu elde etti. iftilerin hl ekilebilir
arazinin bete birini iledikleri cerrado'daki tahl retimi getiimiz eyrek yzylda
drt katma karak senede 20 milyon tonu buldu. Bugn Brezilya'nn kahvesinin
yzde 45'ini, soya fasulyesinin, pirincinin ve msrnn te birini, budaynn ve
fasulyesinin onda birini bu blge retiyor.
Texas A & M niversitesi nden tarmbilimci ve rn yetitirme konusundaki devrim
yaratan almalaryla 1970'de No-bel Bar dl'n kazanan, Yeil Devrimin
babas Norman Borlaug "1940larda bu sadece bir ryayd." demi. Borlaug
Brezilya'da hl krl olarak tarm yaplabilecek kullanlmam araziler olduunu
dnyor.
En ok da Brezilya'nn soya fasulyesi retiminde art grld. in kkenli bu
evrensel bitki dnyadaki al gidermek iin belki dier btn bitkilerden fazlasn
yapyor; on milyonlarca insana bitkisel protein temin ettii gibi yzlerce kimyasal
maddenin ve eitli ilalarn yapmnda kullanlyor.
1970te Brezilyal iftiler, orta batdaki Goias, Mato Grosso, Mato Grosso do Sul ve
Minas Gerais eyaletlerinde, yaklak 36.000 kilometrekarede 9900 ton soya fasulyesi
retti. Oysa 1985te ayn eyaletlerde 6 milyon ton soya fasulyesi retmek iin sadece
30.000 kilometkareye ihtiya duyuyorlard.
Famine 19751 (Ktlk 1975!) adnda ok satan bir kitabn basld 1960lardan
bakldnda alnan bu rnler inanlmaz grnyor. Karamsar evreciler sadece
nfus art istatistiklerine bakm, daha fazla rn alnmasn salayabilecek bilimsel
gelimeleri (Borlaug ve dierlerinin almalar o zamanlar gayet iyi biliniyor
olmasna ramen) yok sayarak ellerini mitsizce iki yana amt.
Gda retiminin beklenmedik bir biimde patlama yapt Brezilya'nn ve dier
lkelerin oluturduu rnek, temel olarak etten oluan (ve genellikle iskorbt
hastalna neden olan) yemeklerin anlatlamayacak derecede tatsz tutsuz olduu
Ko-lonb'tan nceki yzyllardan buyana ne kadar ilerleme kaydet-
133
tiimizi gsteriyor. O zamanlar patates, domates ve msr bilin-mezdi. Limon, eker,
ay ve kahve de. Karabiber o kadar pahalyd ki zenginlere "karabiber uval"
denirdi.
Gnmzde alar doyurmakta en byk zorluk gday retmekte deil satlabilecei
yere gtrmekte. "Brezilya'daki otoyollarn ou bozuk." demi Cerrado Aratrma
Merkezi'nden tarmbilimci Jonas Neves. "Kamyon ofrleri kt yollardan geince
daha fazla para istiyor. Soya fasulyelerimiz limana ulatnda fiyat e katlanm
oluyor."
Tamaclk da gda retimi kadar etkin bir hal alrsa dnya hi a kalmaz.
134
Geri Kalm ngiltere
ABD Kongresi yelerinin birou srekli yrngede dnecek Alfa uzay istasyonuna
denek ayrlmas iin evkle oy vermi. Byle bir eyin amacn anlayamayanlar bile
"gelecekle ilgili olduundan" bu fikri benimsemi. Avam Kamaras benzer bir tercih
yapmak durumunda olsa paray takma die harcamay seerdi herhalde.
Bunun sebebi basit: ngilizlerde "teknofobi" eilimi var. Yeni teknolojik fikirlere
kar nefrete varan derin bir phe duyuyorlar.
ingiliz teknofobisinin tohumlan byk olaslkla M 7000 yl civarnda, son buzul
ann sonunda buzullarn ekilmesiyle Man Denizi olutuunda atlm. Adada
yaamak onlar yabanc fikirlere dmanlatrm.
135
ablon nadiren deiir. ngiltere'de zekice bir neri ya da icat ortaya atlr
(ingiltere'de her zaman yetenekli mucitler yetimitir), bu fikre anavatannda burun
kvrlr ve sonra hayrn yabanclar grr. Tehlikeli sonular douran bu politikann
ilk iareti on nc yzylda grld, Oxford'lu kei Roger Bacon, otomobili ve
ua da kapsayan ftristik aralar, ayrca top ve pusula gibi ksa vadede
kullanlabilecek aletler tasarlad. Bu planlar iin vg kazanamad gibi bir de
rahipler snfna hakaretten hapse atld. Pusulas Portekizli Amiral Henry nin
adamlar tarafndan kullanld, topu da bir yzyl sonra 1346'daki Crecy
arpmasnda ngilizler tarafndan kullanld. Ama ngilizler bu "yeni yaplm
harika bombalan" gelitirmeyi baaramad ve bu yzden de Yzyl Savalarnda
kendilerinin aksine gl toplar gelitirmi olan Franszlara yenildi.
Kristof Kolomb konusunda da uvalladlar. Amerika'y kefiyle sonulanacak
seyahati iin kaynak arayan Kolomb, kardei Bartolomeo'yu 1488'de VII. Henry den
yardm istemek iin Londra'ya gndermiti. Hayal gc kt kral onu geri evirdi,
bylece Yeni Dnya'daki ilk imparatorluk spanya'nn oldu.
Benjamin Disraeli olmasayd, u anda dnyann en byk zenginlik kaynaklarndan
biri olan bilgisayar endstrisini yaratmak konusunda ngiltere Amerika'y geride
brakm olabilirdi. Charles Babbage dnyann ilk hantal ama iler bilgisayarn
bitirmek iin hkmetinden kaynak istemiti. Ama bouna, Disraeli byle bir
makinenin tek bir amaca hizmet edebileceini yazmt: "Halkn o uurda harcanm
byk miktardaki parasn hesaplamaya. "
1989 da, tarih kitaplarnn Babbage'm makinesini yapmak iin ihtiya duyduu
malzemelerin o zamanlar var olmadn syleyen tutucu hkmlerinin yanl
olduunun ortaya kmasyla bu kararn ne feci sonular yaratt da grld. Londra
Bilim Mzesi'ndeki deneylerde, bilim adamlar makineyi Babbage'm ihtiya duyduu
malzemelerle yaparak gerekli malze-
renin o zaman da var olduunu kantlad. Makine tamamlanabilir ve dnyay
deitirebilirdi.
ngiltere'nin kimi krallar ve babakanlar bilime byk ilgi duymutur. II. Charles ilk
mikroskoplardan birini kullanmaya pek dknd, sineklerin sere kadar
grnmesine baylyordu. Lord Salisbury nin Hatfield'deki kr evinde iinde pek ok
yosun rnei olan bir laboratuvar vard. ngiltere'de elektrii olan ilk ev onunkiydi;
bir de ilkel telefon icat etmiti, gizli hoparlrlerden ocuk arklar syleyerek
misafirlerini deli ediyordu.
Churchill'e gre bilim tarihteki en byk gt. "Bir zamanlarn genellikle ayaklar
altnda inenen, tek bana yok olup giden o eski clz ncleri, artk her cephede
kimsenin lemeye-cei ve tammlayamayaca hedeflere doru ilerleyen kocaman
rgtl bir orduya dnt. nsanlarn koyduu kurallar, zamann itibar kazandrd
detleri, inanlar, en derin igdleri umursamayan bir ordu bu." diye yazm
1932'de.
ngiltere'nin radar, penisilini, jet motorunu ve elektronik ifre zcleri devreye
soktuu sava dnemi haricinde bu heyecann pek az eyleme dnmtr. Sava
sonras hkmetleri, imdiki de dahil, bilime kar bir nefret gelitirmi gibidir.
1960larda baarl Blue Streak roketi projesini iptal eden Harold Macmillan buna
nclk etmitir. Harold Wilson mulak bir biimde "teknoloji devriminin beyaz
scandan" sz etmi ama bu devrime verdii destek yle clz olmutur ki sadece
eine rastlanmam bir beyin g yaratmakta baarl olmutur. Yakn vadede krl
grnmediinden faydasz kabul edilen ama krl olabilecek mit verici projelerin
durmadan iptal ediliini izleyegelmitir ngilizler.
En kt olaylardan biri de 1987'de, o zamanki Ticaret ve Sanayi Bakan Kenneth
Clarke'm Avrupa insanl uzay programna davet edilmesiyle yaanmt. Bakan,
uzayda bir "kurbaa" yani bir Fransz grmek istemediini syleyerek bu davete
fkeyle karlk vermiti.
i
136
137
Davete icabet etmemesinin sonucu ekonomik adan felaket olmutu. nk Avrupa
Uzay Ajans'nn kurallar gerei, programa katlan lkelere yedek para ihaleleri
verilecekti. Buna dev Ariane-5 roketinin paralar da dahildi. Clarke bylece British
Aerospace'i ve onun taeronlarn yz milyonlarca pound zarara uratm oldu.
yi bilinen dier rnekler arasnda Sir Barnes Wallis'in hareketli kanatl uann
gelitirilmemesi, Alan Bond'un Hotol roketine geri imdi modas gemi gibi
grnyor kaynak ayrlmasnn reddi ve 1980lerin sonunda ulham'daki
(Bakanlarn byk olaslkla hibir ey anlamad) nkleer fzyon denemelerinin
deneinin yzde 25 kesintiye uratlmas var.
1979dan beri Muhafazakr hkmetlerin politikalar, kendilerinden nceki pek
oklarmnki gibi inceliksiz olmutur. Sir George Porter, Royal Society nin bakan
olduu sralarda, st dzey bir Hazine memuru ona ngiltere'de bilim fazlas
olduunu, Nobel dllerinin nemsiz olduunu ve bilim adamlarnn yaptklar eyin
faydalarndan ok risklerini dnmeleri gerektiini sylemiti.
Sonuta ngiltere'de bilim tehlikeli bir biimde deneksiz kald. lke belli bal dier
Avrupa lkelerine nazaran gayri safi milli haslasnn ok daha azn devletin finanse
ettii aratrmalara harcyor. zel sanayi kurulular da devletin izinden giderek
aratrmaya Japonlara nazaran yzde 30 daha az kaynak ayryor. Bu politika
dardan salam grnebilir ama iten ie rm durumda. nk iyi bir projenin
iptali bir sonraki senenin btesinde bir deiiklie yol amyor. Etkileri ancak
onlarca yl sonra grlyor. Ama buna karar veren bakanlar oktan makamlarn
brakm olacaklarna gre onlara ne?
Byk futurist Herman Kahn bir keresinde bana ngiltere'nin olas kaderinin "tarihin
geri kalan boyunca ar ar ve kibarca gerilemek" olduunu sylemiti. Pek fazla
teknolojik gelimeye ihtiya duyulmayan gemi yzyllarda lkenin gidiat iyiydi.
Ama artk baar hemen hemen her durumda bilime
158
para harcamaya istekli olmaya bal olduundan lkenin gelecei pek parlak
grnmyor.
nsanlarn yldzlara ulaaca kehanetinde bulunan The Next 500 Years
(nmzdeki 500 Yl, 1995) adl kitab yazdmda bu ve benzeri akllara durgunluk
veren baarlarn herhangi bir ngiliz hkmetinin yardm olmakszn kazanlaca
gibi umutsuzluk veren bir sonuca varmtm.
139
Hrs Bar Tehdit Ediyor
... ve kllarn sapan demirleri, ve mzraklarn bac baklar yapacaklar...
aya 2:4
ovyetler Birlii daldnda Bush ynetimi, uzun zamandr fze balklarnda
kullanlan, silah snf Sovyet uranyumundan azami miktarda alp Amerikan nkleer
santrallarnda kullanlmak zere sata karmay planlamt, bu projeye
"megatondan megavata" ad verilmiti.
Nkleer silahlan olan Mslman terristlerin bir futbol ma-n izleyen 80.000 kiiyi
"infaz etmesinin" anlatld Tom Clancy'nin The Sum of All Fears (Btn
Korkularn Toplam) adl romannda olduu gibi, uranyumun terristlerin eline
geme ihtimali kbusumsu bir korku uyandryordu.
1992'de Rusya yla yaplan bir anlama gereince ABD 20 yl iinde 8 milyar pound
karl be ton zenginletirilmi uranyum alacakt. Sadece bar amacyla
kullanlmas artyla. An-
141
lamanm ba mimar, Massachusetts Teknoloji Enstitsnden Thomas Neff'in
szleriyle, bu anlama uranyumun en yksek fiyat verene gitmesini engelleyecekti.
Ama Clinton ynetiminde bu proje brokrasi ve hrs yznden engellendi. Wall
Street Journal Europe'ta. kan ayrntl bir makalede bu tehlikeli maddeye neler
olduunu anlamaya almann nndeki Kafka-vari zorluklar anlatlyordu.
Beyaz Saray Rusya'dan uranyum almaya yetkili tek aracnn United States
Enrichment Corporation (USEC) olacana karar vermiti. Bu kurulu yararland
yasal ayrcalklar asndan hem bir devlet kuruluu hem de bir zel kurulu
durumunda. Hi vergi demiyor, planland ekilde "zelletirilirse " hkmet
btesi zerinden 1,1 milyar poundluk bir yk kalkacak. Makalede yle deniyor:
"Beyaz Saray memurlar bu anlamadan azami kr elde etmeye kendilerini o kadar
kaptrd ki esas hedef gzden karld."
Nkleer enerjiyi kontrol eden on bir kamu hizmet kurumu USEC'i uranyumu ok
yksek fiyatla satmakla suluyor ve hepsi bu kurulua kar dava am. Ama bu
davalar grlecee benzemiyor nk USEC lobicilerinin almalar sonucunda
u anda Senato daki bir kararnameyle USEC askdaki btn davalardan muaf
tutulacak.
Bu yaknlarda Washington'da olaanst bir komedi yaand. USEC, Ulusal
Gvenlik Tekilatna ticari savlarn sunabilmek iin mehur bir hukuk irketi tuttu.
"Bu bir federal kurumun dier bir federal kurum nezdinde lobi yapmak iin avukat
tuttuu ender rneklerden biri. Hepsinin paras da ABD'li vergi mkelleflerinden
kyor." diye yazyor Jour-nal'Aa..
Kamu hizmet kurumlar fiyat yznden uranyumu almakta isteksiz. Ayrca 1991'de
Ticaret Bakanlyla uranyum endstrisi arasnda yaplan bir anti-indirim anlamas
yabanc uranyum satn byk lde kstlad iin USEC'in kr elde etmesi zor
grnyor.
Journal bu olaylarn Clinton ynetiminin nkleer gle ilgili konularda taknd
dier pozlar da "komediye ' dntrd yorumunu yapyor. Nkleer silah
denemelerinin daimi olarak yasaklanmas iin kampanya yrtlyor. Trident
fzelerini deneme izni alamayan ingiltere iin bunun uzun vadede ykc etkileri
olabilir. Ayn zamanda ran'a kar da yaygarac ve faydasz bir kampanya
yrtlyor. ABD ran'n nkleer g santral kurulmas konusunda Rusya'yla
yapt grmeleri durdurmak amacyla bu lkeye uluslararas bir ticaret ambargosu
getirilmesine almt. Bu giriim sonusuz kald, imdi ran halen yaplmakta olan
bir santrala ek olarak daha pek oklarn ina etmeyi planlyor; bunlardan herhangi
biri nkleer silah retimi iin kullanlabilir.
Bakan yardmcs Gore un uzay istasyonu politikasyla birlikte dnldnde bu
olup bitenler daha da artc grnyor. Dnya yrngesinde dnen bu laboratuvar
sadece tbbi aratrmalarda ei grlmemi gelimeler yaratmakla kalmayacak, ayn
zamanda Gore un Kongre yelerini ikna etmek iin syledii gibi, aksi halde bomba
yapp terristlere satarak hayatlarn kazanabilecek yetenekli Rus mhendisleri de
megul edecek.
aya'dan yaptm alntnn ikinci blm "millet millete kar kl kaldrmayacak
ve artk cengi renmeyecekler" temennisini ieriyor. Kllar Clinton'un Beyaz
Saray' kontrol ettii srece, bu kehanet ciddi ekilde tehlikede grnyor.
142
143
I
Paskalya Adas'nda Yanl Alarm
izemli, dev heykel kalntlaryla nl, Pasifik'te tek bana bir ada olan Paskalya
Adasnda bir zamanlar gelimekte olan bir uygarlk rksal intihara kalkm. Bir
biyoloji profesr bu ufak kara parasnn "Dnyann kk bir kopyas" olduu
ynnde uyaryor bizi. Yani ayn yazg, ayn ekilde ve ayn nedenlerle insan rknn
tmnn ba-ina gelebilir.
Adann, Los Angeles'taki Kaliforniya niversitesi'nden Ja-red Diamond tarafndan
Discover da. zetlenen tarihine bir gz atalm nce.
Yaklak MS 400 yllarnda, ak deniz yolculuklarna uygun Panolaryla Asya'dan
gelen Polinezyallar adaya ilk yerletiklerinde, ada "bozulmam bir cennet" gibi
grnyormu. Toprak
145
bereketli, iklim astropikalmi; yiyecek olarak bol bol domuzba-l, balk ve trl
trl deniz kuu ve kara kuu varm. Gmenler yanlarnda domuz ve tavuk da
getirmi.
Ada sk ormanlarla kaplym; en sk rastlanan aa boyu 25 metreye kadar
uzayabilen ili arap palmiyesinin bir kuzeniy-mi. Bu aalarn iki metre
geniliindeki gvdeleri byk kanolar yapmaya ve heykel tamaya ok uygunmu;
zsuyundan da eker, urup, bal ve arap elde ediliyormu.
Komu adalardan saldr gelmesi ihtimali de yokmu, nk hi komu ada yokmu.
Paskalyaya en yakn yaanabilir ada 2250 kilometre uzaktaki Pitcairn, en yakn
anakara da 3000 ksur kilometre uzaktaki Gney Amerika ktas.
164 kilometrekarelik kk bir yzlmne sahip olmasna ramen ada yzyllar
boyunca gelimi. Nfusu birka yz kiiden yaklak 20.000 kiiye km. Sonra
felaket, kana karan zehir gibi, ar ar ama engellenemez bir biimde boy
gstermi.
Adallar daha fazla heykel tayacak daha fazla kano yapabilmek iin o harika
ormanlarn kesip durmu. Her byk efendi komusundan daha ihtiaml bir heykel
dikmek istediinden onlar tayacak kanolar iin daha fazla aa kullanmak
gerekmi. Fareler aalarn tohumlarn yiyerek yeni aalar olumasn engellemi.
Aalarn ieklerini tozlatran yenebilir kular yok olmu.
Zamanla kanolar eskimi, yenisini yapacak aa da kalmam. Derin deniz balkl
imknsz bir hal alm, yiyecek kt-lam. Geriye kalan en byk hayvanlar
kertenkeleler ve fare-lermi. Yamyamlk yaygnlam. "Uzun Kulaklar" ve "Ksa
Kulaklar" adlarndaki iki kabile arasnda i sava km. Birbirlerini tahrik etmek
iin "Annenin eti diime kat!" diye bar-yorlarm. Nfus iyice azalm, aile ii
evlilikler artm ve genel zek seviyesi dm. Hollandal kif Jacob Roggeveen
1772 ylnn Paskalya gn (adann ad da buradan geliyor) karaya ktnda ada
eski. halinin irkin bir msveddesiymi.
146
Paskalya Adas ve Dnya'nm genel durumu arasndaki benzerlie yle iaret ediyor
Diamond: Amerikan ormanlar da i sahas yaratmak uruna acmaszca kesiliyor,
Hollywood patronlar biraz daha byk evler yaptrmak iin birbiriyle yar ediyor.
Diamond, nasl adallar kendi kaynaklarn tkettiyse bizim de kaynaklarmz yle
tketeceimize, ondan sonra da yokolutan baka bir son olmayacana inanyor.
"G gibi bir emniyet supabmz yok, Paskalya Adas halk nasl okyanusa
kaamadysa biz de uzaya kaamayz."
Neyse ki bu savda byk bir yanl var: Paskalya Adas'nn yaltlm oluunun
yaratt etki. Adann Pitcairn'den ve anakaradan olan uzakln, aknclar
engelledii iin bir avantaj olarak gryor. Ama aslnda adallarn yaltlml bir
dezavantajd nk onlarn bir imparatorluk ve smrgeler yaratmasn engellemiti.
insanln en byk dayanaklarndan biri Ay'n, Mars'n ve asteroitlerin grece yakn
olmasdr nk uzaya g etme hayalleri kurmamza olanak verirler. Ama Paskalya
Adas halky-la grece ayn konumda olsaydk gidilebilecek en yakn gezegen
147
Plton'un yrngesinden de uzakta, grlemeyecek bir yerde olurdu. Bizi uzay
yolculuuna kmaya tevik edecek bir ey olmazd.
Ksacas ada "bozulmam bir cennet" deildi. Sadece yle grnyordu. Bir
uygarlk tuza olmaktan teye geemeyecek kadar uzak ve kkt. Roggeveen'den
iki yl sonra Kaptan Cook adaya gittiinde topu topu drt kano bulunca hayrete
dmt, onlarn da hepsi su alyordu nk kanolar yapanlar kalafat etmek nedir
bilmiyordu. Ellerindeki kaynaklar ok clz olduundan faydal bir teknoloji ya da
bilim gelitirememilerdi. Oysa insan rk artk tmyle farkl bir konumda.
148
Yasam Biliminin lm
""% anllar inceleyen biyoloji bilimi lmeye yz tuttu. Sadece byk miktarda bilgi
ylmasyla ilgilenen, yeni fikirlere dman alelade kimselerin eline dt. Bu
Natvre dergisinde yazan hsrana uram iki biyologun dncesi deil yalnzca.
Biyoloji konusunda ok sayda zgn alma yaymlayan Nature dergisinin editr
John Maddox da Kayglarn dile getiriyor. Ama bu almalar ynla veriden ibaret,
bu verilerin gerekten ne anlama geldiine dair bir kuramdan ya da aklamadan
yoksun.
Francis Crick ve James Watson'in 1953'te Nature'da. yaymlanan, DNA'nn yapsn
anlatan r ac almas imdi olsa byk olaslkla baslamazd" diye dertleniyor
Maddox. nk bilim dergisi editrlerinin onay almak iin metinleri yolladk-
149
lan hakemler, o anonim "uzmanlar" yazarlarn belki de cevap veremeyecei sorular
sorard.
"Biyolojinin temeli olan Darwin'in evrim kuram gnmz biyoloji dergilerinde asla
yaymlanamazd. 'Yeni verilerden yoksun olduu' iin geri evrilirdi." diyor iki
muhalif biyolog, New York, Ithaca'daki Kuramsal Biyokimya ve Molekler Biyoloji
Enstits'nden Virginia Huszagh ve Juan Infante.
almalarn bastrmak isteyen biyoloji kuramclar genellikle "Yazar yeni veriler
sunmuyor." ya da "Yazarn nce deney yapmas, varsaymn kantladktan sonra
tekrar bavurmas tavsiye olunur." gibisinden yorumlarla geri evriliyor.
Sorunun ksmen, biyologlarn bilimin nasl ilediini anlamayan temelde eitimsiz
insanlar olmasndan kaynaklandn sylyorlar.
"Biyoloji doktoras yapan rencilere bilimsel dncenin tarihine ve felsefesine dair
pek bir ey retilmiyor, bu da aldklar unvan anlamsz hale getiriyor. Pek az
speklasyonla kuram arasnda ayrm yapabiliyor. Daha da az devrim yaratacak
varsaymlara ihtiya duyulduunun farknda ve daha da az byle kuramlar
retebiliyor." diye yazyorlar. "Bylesi bir tavr iinde olanlarn bilimin en temel
ilkesine gzleri kapal. Bu ilke de bir fikir ne sren birinin onu snayan kii olmas
gerekmedii. Einstein k hzna yaklaan bir uzaygemisi yaparak fikirlerini
kantlamak zorunda olsayd fizik imdi nerede olurdu?"
Esas sorun speklasyonu tevik eden bir disiplin olan fizikle, speklasyondan uzak
duran bir disiplin olan biyolojinin farkl entelektel kkenleri olmasndan
kaynaklanyor. "Fizik felsefeden tremitir, oysa biyoloji tp ve ku gzleminden
domutur." diyor Huszagh. "ingiltere ve Amerika'da biyolojiye hkim olan
Anglosakson tavr 'Bana gereklerden sz et, pratik ol, yle uuk kak samalklarla
urama.' eklinde zetlenebilir. Infante daha da ileri gidiyor: "hretlerini inanlmaz
derecede yavan veri koleksiyonlar zerine kuran biyologlar, yeni kuram-
150
lann bu verileri anlamsz klmas sonucu saygnlklarn kaybetmekten korkuyor."
Nature ve biyoloji zerine uzmanlaan dier dergiler ancak insanlarn onlara
gnderdii eyleri yaymlayabilir. Hi yoktan bilimsel kuramlar uyduramazlar. Bu
yzden de sayfalarn gizli servis kriptogramlarn andran nkleotid dizileriyle
doldurmaya yatknlar. Btn bunlarn ne anlama geldiini merak eden pek ok bilim
adam modern biyolojinin rnlerini, Dickens'n Hard Times (Zor Gnler) adl
kitabndaki, ocuklarna saysz kuru bilgi veren ama ilerine yarayacak hibir ey
retmeyen Bay Gradgrind'in retilerine benzetiyor.
151
Uursuzluktan Uzak Durmak
Sakn krmadan brakmayn yumurta kabuunu
Biz garip denizcileri dnp iyice ezin onu,
Yoksa gelip onu bulan cadkr yelken aar denize
Ve hayat zehir eder benim gibi denizcilere.
Elizabeth Fleming (1934)
okuz saysnn en gl tlsmlardan birine sahip olduuna inanlr. ller
lsdr. Mz'ler dokuz tanedir, Paradise Lost'taki Cehennem'in dokuz kaps
vardr. Lars Porsena intikam alacana dair dokuz tanrya and imiti; oyun ktlar
arasndan karo dokuzlusu da Glencoe Katliam'n gerekletirenlerden birinin
armasnda bulunduu iin sko-ya'nm Laneti diye bilinir. Odin bilgi edinmek iin
dokuz gn boyunca hayat aacnn zerinde kalmt. Macbeth'teki cadlar
kazanlarnn etrafnda dans ederken u arky mrldanyordu: " sana, bana,
dokuz yapmak iin bir daha." Bunun ardndan bylerinin tamama erdiini" ilan
etmilerdi. Romallar, Lemuria gnnde iblisleri kovalamak iin dokuz kere "kn
ey hayaletler bu evden!" diyerek balarnn zerinden fasulye taneleri atard.
I

153
Batl inanlara hl ska rastlanyor, tek kaynaklan da kesinlikle sadece saylar
deil. Sosyolog Alec Gill'in History To-day'de kan makalesi batl inanlarn
boyutlarn gzler nne seriyor.
Gill'in bulgular bu konudaki yaygn kanlarla badamyor. Encyclopedia Britannica
batl inanlarn "akla uygun olmadklar iin eitim ve zellikle bilim karsnda
gerilemesi gerektiini" yazyor. Ama Gl bu grn, ksa bir sre nce Amerika'da
yaplm bir deneyin sonularyla elitiini sylyor. Bu deneyde gzlenen
yayalarn yzde 73' bir merdivenin altndan gememek iin caddeye km.
Srekli risk altnda olduklarndan, batl inanlara daha ak olan kesimin iyi bir
rnei olan balklar zerinde younlaan Gill bu konu zerine yazd harika
kitabnda en olaand tabular bulup karm."
Bir kadn kocasnn denize ald gn asla amar ykama-mahdr yoksa kocasn
da sular alr gtrr. Kocas giderken asla "hoakal" dememelidir, bu sz yle
kesindir ki adam gen
" Superstitions: Folk Magic in Hull's Fishing Community, Alec Gill (1993)
154
dnmeyebilir. Dalgalar onu almasn diye el bile sallamamaldr. Bir kere yola kan
adam dnp arkasna bakmamaldr yoksa denizde Lot'un karsnn kaderini paylar.
Belki de korkutucu ktan nce gelen yaz simgelediinden, yeil renklerin en
uursuzudur. (Yollarda ok az yeil otomobil vardr.) Hull'daki bir din adam bu
tabuyu grmezden gelip kilise sralarn yeile boyayacak kadar tedbirsizlik etmi.
York Bapiskoposu iin bir ak hava partisi dzenlediinde yre ocuklar ileri
gelenleri yumurta, kedi lei ve kokmu balk yamuruna tutmu.
ou balk yzmeyi renmeyi reddeder. Sadece Kuzey denizlerinde suya
derlerse ekecekleri acy uzatmamak iin deildir bu. "Birisi kurtulursa denizin bir
bakasn alacana" dair bir inan vardr. Philippa Waring'in Dictionary of Omens
and Superstitions'da. (Kehanetler ve Batl inanlar Szl) syledii gibi "En zalim
inan insann boulan birini asla kurtarmaya kalkmamas gerektiidir nk su
tanrlar o kiinin lmesini istemektedir. Tanrlara kar gelinirse, boulan kurtaran
kii daha ileriki bir tarihte ayn duruma decektir."
Kular balklar iin zellikle uursuzdur. Romallar gibi balklar da onlar
gklerden ya da herhangi bir yerden gelen ulaklar olarak kabul eder. (Tolkien'in
The Hobbit'indeki kuzgunlar haberlerin srekli gncellendii, dzenli bir haber
hizmeti veriyordu.) Balk ailelerinin pek az evlerinde zerinde ku simgesi olan bir
eya bulunmasna tahamml edebilir, frtna srasnda bacadan ieri giren bir ku ise
iaretlerin en uursuzudur. Hristiyanln douunun zerinden 2000 yl gemesine
ve Kilisenin batl inanlara kar olmasna ramen btn bunlar nasl mmkn
oluyor? Gill, balklar gibi doann rktc gleriyle kar karya olan ve lmn
eiinde yaayan insanlarn, ok tanrl dinlerdeki gibi birden ok tanrya inand
sonucuna varyor.
Belki de bylesi daha salkldr. "Mantk asndan bakldnda batl inanlar sama
ve aptalcadr. Ama akld hislerimi-
155
zin derinliklerinde, sezgisel tabularmz bir tr olarak varlmz srdrmemiz iin
vazgeilmezdir. Batl inanlar, tanrlara gvenmemizi ve zayflmzdan
rkmememizi salayan cesaretlendirici bir felsefeyle donatr bizi."
Bu anlamda, Yaratk adl filmde canavardan kaan Rip-ley'nin ncelikle geminin
dokuz canl kedisini kurtarmakta srar etmesi en zekice ftrist detaylardan biriydi.

156
Emekliye Ayrl Mehur Ol!
ayan Thatcher madem ki yeni bir rol arayna girdi, politikay braktktan sonra yeni
bir meslee atlan ve bir doabilimci ve kif olarak dnya apnda n kazanan
Bakan Theodore Roosevelt in oluturduu o mthi rnek zerinde dnse iyi
olur.*
44. Babakanla 26. Bakan in birbirlerine ne kadar benzedii dnldnde bu
olaslk gayet uygun grnyor, ikisinin de neredeyse snrsz bir fiziksel ve zihinsel
enerjisi var gibiydi. kisi de ekimeye baylrd. kisi de hiddet ve ahlaki
doruculukla dolu konumalar yapmay severdi. ktidar brakma tarzlar da tuhaf bir
ekilde birbirine benziyordu. kisi de kendi se-
Buyaz Bayan (artk Leydi) Thatcher'in iktidardan dmesinden hemen sonra
yazlmt.
157
tikleri haleflerle kavga etti: Bayan Thatcher Bay Major la, Roosevelt ise Bakan
Taft'la.
Roosevelt'in, bir adan Thatcher nkine benzedii sylenebilecek kavgas yle tatsz
bir hal ald ki Cumhuriyeti Parti ikiye blnd, seimlerde de Woodrow Wilson ve
Demokratlar kazand.
Bunun ardndan Roosevelt politikay aklndan kard, eski mesleinde sergiledii
tm enerjiyle yeni mesleine dalarak, bir arkadann dediine baklrsa eskisinden
ok daha mutlu bir insan oldu.
Robin Furneaux'nun yazd Amazon tarihinde dedii gibi: "Bozguna urayan
Disraeli'nin, Gladstone'un yaam hakknda politik bir roman yazmasndan beri hi
kimse yksek mevkiden emekli olmann sorunlarn Theodore Roosevelt kadar
cakayla zmemitir. '
Roosevelt 1909da Afrika'da yapt uzun bir safariden ve New Forest'daki bir
yry srasnda grd her kuu tanyarak Dileri Bakan Sir Edward Grey'i
artt ngiltere gezisinden sonra Gney Amerika'daki balta girmemi ormanlarla
ilgilenmeye balad. Eski devlet adamlarnn bir bakentten dierine geerek, aradaki
krsal blgelerle hi ilgilenmeden konferans turlar yapma alkanlndan nefret
ederdi. Kendisi tersine i blgelere dalm, hatta kefedilmemi bir nehre onun
erefine Rio Roosevelt ad verilmiti.
Paraguay Bakannn yatnda Asuncion nehrinde ilerlerken timsahlarn zerinde at
talimi yapm, eskiden byk ii ve iveren sendikalarn topa tutarken kulland
ayn fkeli slupla piranhalarm vahi alkanlklarn gnlklerinde anlatmt.
Gerekten de o keskin gzlem gc, bu ldrc yaratklar bize btn canllyla
anlatyor:
"Dikkatsizce suya sokulan bir parma kapp gtrrler. Kan onlar lgna
evirdiinden suya den yaral bir insan ya da hayvan canl canl yiyip bitirirler.
Jilet gibi kes-
kin dileri kpekbalklarmnki gibi kama eklindedir ve ene kaslar ok gldr.
Bask burunlu balar, sabit bakl ktcl gzleri ve zalim zrhl eneleri eytani bir
vahetin cisimlemi halidir. Sudan ilk ktklarnda acayip bir ses karrlar.
Gvertenin zerinde rpnrken yollarna kan her eyi acmasz bir heyecanla
srrlar."
Ama Roosevelt asl dev ylanlar mitini bo karmakla n kazanmtr. Amazon
ormanlarna giden seyyahlar uzun zamandr, dnyann en byk ylanlar olan ve
boylarnn 30 metre ya da daha uzun olduu rivayet edilen anakondalar hakknda
hikyeler anlatyordu. Gerekten de blge zerine yazlm ilk kitaplarda dev bir
ua yutabilecek byklkte ylanlar resmedilmiti.
Roosevelt'in bu palavralara karn toktu. 10 metreden daha uzun bir ylann derisini ve
omurgasn getirene 5000 dolarlk dl vaat etmiti, Brezilya kauuk patlamasnn
sona ermesinin hemen ardndan, bu para nemli bir miktard. Hi kimse byle bir
ylan bulamad, byk olaslkla da bulamayacak (yine de 1960'ta 8,5 metre
uzunluunda, 230 kilogram arlnda bir ylan vurulmutu).
Baarnn zirvesine ulaan politikaclar iin kendilerini politikadan koparp baka bir
ile uramak her zaman son derece g olmutur. Robert Louis Stevenson'n The
New Arabian Nights adl romanndaki, zel dedektif olmak iin tacndan vazgeen
hayal rn Bohemya Prensi Florizel'in aksine gerek yaamda pek az kii bunu
baarabilmitir. spanya kral V. Charles ve onlara da emekli olmalar iin srar
ederek soylu meslektalarn kzdran Roma imparatoru Diocletianus hari.
Esas sorunlar kibir. Halefleri (onlara gre) entelektel adan daha aa olduundan
ileri onlar kadar iyi yrtemez, bu yzden de onlara akl retilmesi gerekir.
Bylece bir ksr dng balar. nk ne kadar ihtiyatl yaplrsa yaplsn srekli
olarak hariten gazel okunduu er ya da ge anlalacaktr,
158
159
bundan halef zarar grr ("akl verildiine gre demek buna ihtiyac var"), sonuta
istemeden de olsa politik yaam sona
erer.
Elbette Bayan Thatcher'n Gney Amerika'ya gidip piranha-lar incelemesini
nermiyorum. Seyahat etmeyi ve yabanc devlet adamlaryla konumay braksn da
demiyorum. Sadece tavsiye yerine rapor verse daha iyi olur diyorum.
O kadar senedir idare etmeye alt dnya hakknda daha fazla ey renmek onun
iin de harika olacaktr. Yoksa Much Ado About Nothing (Kuru Grlt)
oyunundaki bir karaktere sylenen eyin ona da sylenmesi riski var: "Rica ederim
son veriniz tavsiyelerinize, nk hepsi kevgire konan su gibi beyhude." '
.'.-. ' :;: .',-.:..' ;\. . ; r
nmzdeki Binyiln Teknolojisi
il;
160
"Faydasz" Aratrmalar
kmetler genellikle kaynak saladklar aratrmalarn "faydal" olmasnda srar
eder. Teknolojideki en byk gelimelerden bazlarnn, hibir pratik deeri yokmu
gibi grnen fikirlerin peine den insanlardan kt-m bilmezler.
"unun bir rnei on dokuzuncu yzylda bilinmeyen arasndalar tarafndan
keman tellerinin titreimi zerinde yap-an almalarn dolayl olarak Heinrich
Hertz in radyo dalgala-'n bulmasna yol amasdr. Dier bir rnek de zerinde tek lr
okm olan halka eklinde bir erit olan, ilgin geometrik dillerden Mobius eridinin
tayc kaylarn mrnn iki kat "^ma olanak tanmasdr. ^Inan kimyager
Friedrich Kekule 1865'te kimseye bir fayda-
163
s yokmu gibi grnen bir rya grmt. Kendi yutmaya alan bir ylan vard
ryasnda. Neyse ki a
da ryasn hatrlad ve bu deneyim benzen moleklnn hay]-karmak yapsn
gznde canlandrmasn salayacak ilham, verdi ona.
Eukleides'in asal saylarn (iki, , be, yedi gibi sadece kendilerine ve bire
blnebilen saylar) sonsuz olduunu kantla, masndan itibaren yirmi yzyl
boyunca asal saylar dikkat eken bir tuhaflktan baka bir ey deildi.
Matematikilerin nndeki en byk ve grne gre en faydasz ilerden biri
Christian Goldbach'n 1742de ortaya att "varsaym", ya. ni ikiden byk btn
ift saylarn iki asal saynn toplamndan olutuu varsaymn kantlamaktr.
(rnein sekiz, ve be asal saylarnn toplamdr.) 100.000'e kadar btn ift
saylar iin geerli olduu kantlanm olan bu varsaymn, ikiden byk btn ift
saylar iin doru olduu henz kantlanmamtr.
Sonra 1970lerde, zm byk bir saynn arpan olan iki asal sayy bulmann
zorluuna dayanan, gayet kullanl RSA ifresinin icadyla asal saylar iin James
Bondvari bir kullanm alan ald. (Bkz. eytann Rakamlar s. 233)
On yedinci yzyl Fransz matematikisi Blaise Pascal'a danan fkeli bir kumarbaz,
zar oyununda belirli baz kombinasyonlar zerine para koyduunda neden hep
kaybettiini sormutu. Pascal, ("son teoremle nl) Pierre de Fermat ya dantktan
sonra bu soruya, her bir saynn zerindeki iki saj'inn toplam olduu ba aa bir
say piramidi olan "Pascal genini" yaratarak karlk vermiti.
Bu sayede kumarbaz zar oyunundaki olaslklar anlad ve biraz para kazand, ayrca
istatistiki bilimlerin ounun temel'11 oluturan modern olaslk kuram da bylece
ortaya kt. Hib sonu kesin olmasa da, bu genin yardmyla, rnein yeten ce
ok sayda yaz tura atldnda, aa yukar ayn sayda ya ve tura gelmesi
olaslnn sonsuza doru artt grlebilir-
gen konusu imdiye kadar yaplm "faydasz" aratrmalarn en ilginlerinden
birini hatrlatt bana. Austin'deki Texas niversitesinden matematiki Charles
Radin'in yapt bir duvar kd deseni bu; hem matematiksel hem de psikolojik
adan aklanmay bekliyor.
Coventry Warwick niversitesi nden meslekta Ian Steward, New Scientist'teki
makalesinde "Nasl iledii anlatlana kadar son derece karmak ve ngrlemez
gibi grnyor." demi, bir de desenin diyagramn vermi. "Sonra birdenbire ok
basit geliyor."
ou duvar kdnn deseni, ne kadar karmak olursa olsun tekrardan oluur ama
Radin'inki gerekten de rastlantsal ve kaotik. Yeterince byk lekte yapbozlarn
en zoru olur, ama yine de yaratlmas kolay olmu.
Ortada tek bir dik al genle balyor. Etrafnda drt tane daha dik al gen var.
Bu drt genin her birinin evresinde de drder dik gen var, byle srp gidiyor.
Sonuta genler sonsuz eitlilikle her yne uzanyor.
Peki bu ne ie yarar? "Tam olarak bilemiyorum." demi Ra-din, "Ama bir materyalin
kristalsi yapsna benzemesi kuvvetle Muhtemel. Bir fiziko kimyac bir bakta
benim gremediim "ir anlam karabilir."
Radin haklysa, von Kekule gibi, faydal bir eye dnen lgnca bir ryann
peinden giden ikinci byk bilim adam olacak.
164
165
Bilgisayarn Senaristi ldrd Gn
adn kahraman, rktc bir eski evin yasak odasna girer. Orada, kfl bir sandkta
bulduu... Nedir? Pek ok romancnn bu noktada kendilerine bir iki daha koyup,
kara kara dnmesi gerekir. Ama artk bu "dnme" iini onlar adna yapabilecek
dikkate deer iki bilgisayar yazlm paketi var. Plots Unlimited ve Collaborator,
romanlarn, televizyon dizilerinin ve filmlerin olay rglerini oluturmaya yardm
eden bilgisayar programlar.
Basit bir yutturmacadan ok uzak olan bu programlar pek ok yazarn olay rgsn
normalden ok daha ksa bir srede oluturmasn salam. Kiisel bilgisayarlarn
pek ounda alabilen versiyonlar da olan bu programlar, makine zeks"
biliminde, yani bilgisayarlara insanlar gibi akl y-
167
rtmeyi retme sanatnda muazzam bir gelime olarak karlanyor.
Ama herkes tarafndan tutulmuyorlar. Hollywood yazarlarn temsil eden bir ii
sendikas olan ve son otuz ylda alt kere greve giden Yazarlar Sendikasnn baz
yeleri, yazarlarn isiz kalmasnn nlenmesi iin programlarn yasaklanmasn talep
etmi. "Bir prodktr bu disketleri almak yerine neden beni tutsun ki?" diye sormu
ilerinden biri.
Programlarn kendileri de Sendika'mn yesi olanyaratclar bylesi korkulan
sama diyerek geitiriyor. "Bizim programmz, hikyenizi sizin yerinize yazmyor."
demi Arthur Wein-garten. Kendisi Plots Unlimited'm yaratclarndan biri ayrca
bilgisayar ncesi zamanlarda The Man From UNCLE ve The FBI Story'nin
yazlmasna katkda bulunmu. "Ne betimleme yapyor, ne diyalog yazyor ne de
atmosferi tanmlyor. Sadece yazar tkanmasn' zp, yaratc salglar harekete
geiriyor."
Yaratc yazarl bilgisayarlarla yaplabilecek bir i haline getirmek iin atlan
admlarn sonuncusu bu. nce szck ilemciler ve yazclar boy gsterdi. Bylece
dzeltmelerle dolu karman orman sayfalan daktiloda tekrar yazmalar normalde
hafta sren daktilograflar altrma zorunluluu ortadan kalkt.
Sonra yazm kontrol yapan programlar, ardndan da dilbil-gisini ve slubu kontrol
eden programlar kt; cmleler fazlaca uzayp slup tumturakl hale gelince ekranda
bir uyar beliri-yordu. imdi de hakikaten yaratc yardmclar geliyor. ngiltere'de
yzlerce kopya satan, 240 pound deerindeki Plots Unlimited, neredeyse sonsuz
sayda deiik hikye retmeye yarayan 5000'den fazla olay rgs atsn ve
istenildii gibi kullanlabilecek pek ok karakteri kapsayan geni bir veri tabanndan
oluuyor.
Olay rgleri zerinde younlaan bu programn Amerikal rakibi Collaborator
karakterlerle daha fazla ilgili. kisi de dnya apnda yaklak 6000 kopya satm.
Plots'm yaratclar Wein-
B^
garten ve Tom Sawyer (Murder She Wrote [Cinayet Dosyas] adl televizyon
dizisinde yazarlk yapm), bir yazarn tek bir anlatya dntrebilecei hikye
paracklarndan oluan Plotto adndaki tarihi ve biraz hantal bir Hollywood yazarlar
klavuzunun, bilgisayar program versiyonunu yapmaya karar vermi.
Weingarten, ngiliz televizyonunda gsterilen, Richard Har-ris'in (Michael
Gambon'un oynad diziyle kartrlmasn) barolnde oynad bir Maigret
geriliminin yapm sorumlusuymu. Simenon'un karakterleri zerine kurulu, Maigret
TVIeefs a Milord adl bir hikye oluturmak iin Plots programn kullanm ve
hikyesi eletirmenler tarafndan zgn bulunmu.
lk admda, program ondan bir "olay rgs ats" semesini istemi. "Kanun
grevlisi olan A, A-2, A-3 ve B karakterlerinden oluan ve baz sorunlar olan bir
aileyi soruturur" konu baln semi.
Bu insanlara isimler verdikten sonra, bu aty Maigret'nin byk bir gemicilik
irketini yneten inzivadaki otoriter bir aile babasn nasl soruturduunu anlatan bir
hikyeye dntrm. Adamn nerede olduu bilinmiyor, emrindekilerle faks ve
teleks araclyla haberleiyor. ki olu irketin kontroln ondan almaya kararl.
Grme yapma giriiminde bulunuyorlar ama ona gnderdikleri btn araclar
gizemli bir biimde ldrlyor.
"Bu noktada taklp kaldm." demi Weingarten. "Parlak bir balangca benziyordu
ama btn bu insanlarn neden ldrldn aklayamadm." Programdan bir
"kyolu", hikyeyi doruk noktasna karacak bir gelime istemi. nerdii k-
yollar programn en can alc noktas, nk olay rgsnn kararlatrlm
blmlerini mantken takip etmeleri gerekiyor. Ana karakterin bu hikyede
babann bir sahtekr olduu pek ok yan olay rgs nermi program.
"Bu da bana, adamn uzun seneler nce lm olduu, eski ba danmannn onun
yerine getii, doal olarak da gerek kimliini renen herkesi ldrd fikrini
verdi. "
168
169
Plots kullanclarnn, karakterlere ek olarak, karakterlerden bazlarnn ya da
hepsinin soylu ya da aalk amalarla elde etmeye alt cansz bir cismi, o ey i
belirleme seenei de var. Sawyer'in dedii gibi: "The Lord of the Rings'tehi
(Yzklerin Efendisi) yzk, Hitchcock'un Strangers on a Tran'indeki (Trendeki
Yabanclar) alman akmak, Othello'nun kayp mendili, The Thirty-Nine Sfeps'teki
(Otuz Dokuz Basamak) isimsiz liman, Treasure Island'taki (DefineAdas) korsan
haritas, saysz casus hikyesindeki gizli planlar. Btn bunlar atma yaratacak ya
da atmay artracak aralar."
Ama acaba program sonunda ayn olay rglerini tekrar etmeye balamaz m?
"Balar, ama bir akademisyenden baka kimse bunun farkna varamaz." demi
Sawyer. "zgn olay rgs diye bir ey yoktur. Alfred Hitchcock'un dedii gibi
'Hikye skc yanlar atlm gerek yaamdr.' Az bilinen bilimsel bir ilke zerine
kurulduu iin zgn olduu iddia edilen bilimkurgu hikyelerinin bile temelinde
atma vardr, atma olmadan olay rgs olmaz. Shakespeare in zamanndan beri
yazlm hemen hemen her olay rgs daha nce yazlm bir bakasnn
eitlemesidir.
"rnein Pretty Woman (zel Bir Kadn) filmi, My Fair Lady'nin (Benim Gzel
Meleim) bir eitlemesidir, onun konusu ise Pygmalion ve KlkedisiWen dn
alnmtr. Klasik sava filmi Casablanca nn (Kazablanka) yan olay rgs, anti-
Nazi direni kahramannn Humphrey Bogart'm karsn batan karmaya
altndan phe etmesi Othello'nun bir eitlemesidir. Baka bir kltrle
karlaan bir adamn yaadklarn anlatan Apocalypse Now (Kyamet) filminin
hikyesi ise Con-rad'n Heart of Darkness (Karanln Yrei) romannn
gncelletirilmi bir versiyonudur."
Collaborator program tamamen baka biimde alyor. Olay rglerinden ziyade
karakterler zerine odaklanyor. Bir hikye oluturmaya almyor. Kullanclarna,
yaratmaya altklar hayal rn insanlar hakknda yzlerce soru soruyor,
I
srekli soru sorarak hastalarn tanyan bir psikiyatrist gibi neredeyse.
"Amac size bu insanlar dndrmek, bylece karakterlerin akla gelebilecek btn
durumlarda nasl tepki vereceini biliyorsunuz." demi bu program yaratmak iin
Hollywood daki basn temsilcilii mesleini brakan Francis Feighan.
"Karakterleriniz hakknda bu bilgiye sahip olmazsanz asla bir hikye
yaratamazsnz." demi meslekta Louis Garfinkle. Kendisi Benya The King
filminin senaryosunu yazmak iin bu programdan yararlanm; barolde Kevin
Costner'n oynad filmde sonradan bir Sovyet generali olan Yahudi bir ete reisi
anlatlyor.
"Sadece bu soru sorma sreci bile bir kahraman ve bir kt adam yaratmanza
yardm ediyor, zaten onlar olmazsa atma da olmaz. Size karakterlerin hangi
fikirlere bal olduunu, gemilerini, yeteneklerini, tutkularn falan soruyor.
Sorulara cevap vererek bu insanlarn birbirlerine nasl tepki vereceini zyorsunuz
ve hikye onu yazacak yeteneiniz varsa kafanzda ekillenmeye balyor."
demi Garfinkle.
Feighan ise "Grnn aksine Collaborator benim kalemimden daha akll deil.''
demi. Ama ingiliz elektronik dehas Alan Turing'in 1950de ngrd gibi,
bilgisayarlarn mthi hzlar ve teklemeyen bellekleri, sonunda insan zihnini taklit
etmelerine olanak verecektir.
170
171
Herkese Yedek Para
Yeni bir otomobil, fotoraf makinesi, bilgisayar ya da telefon aldmzda, aslnda
onlar deil de eski otomobillerin, fotoraf makinelerinin, bilgisayarlarn ve
telefonlarn paralarndan yaplma makineler alyor olma olaslmz gittike artyor.
Esas olarak irket krlarn artrma ihtiyacndan doan, ama bir yandan da atk
miktarn azaltarak evreyi koruyan "De-montaj Projesi "yani DP ad verilen yeni
kresel ekonomiye ho geldiniz. Vcudumuzdaki paralar da dahil neredeyse her
eyin geri kazanlabilecei, rnein bir hastalktan mustarip olanlarn daha nce bir
bakasnn kulland yapay bir organ taktrabi-ecei gnlerin habercisi.
Fortune dergisinde anlatld kadaryla imdiki DP uygula-
173
mas, mrleri dolduunda atlmayan, paralarnn tekrar kullanlabilmesi iin
sklebilen tketim mallarnn retimine ynelik. rnein 1987de Siemens
NixdorPun rettii kiisel bilgisayarlar 87 ana paradan oluuyordu. Bir fabrikada
bunlar birletirmek 33 dakika, skmek ise 18 dakika sryordu. irketin yeni
rettii PC ok daha basit bir cihaz. Sadece 29 paradan oluuyor, 7 dakikada
toplanp 4 dakikada sklebiliyor.
70 milyon kadar "eski" bilgisayar ou bir seneden fazla kullanlmam imdi
eitli kurulularn bodrumlarnda. Yakn zamana kadar istenmeyen paralar, toksik
kirlenmeye yol ama riskine karn ehir dndaki plklere atlyordu. Ama artk
yongalar geri kazanlarak yeni bilgisayarlarda kullanlyor.
Pittsburgh'taki Carnegie-Mellon Universitesi'nden Dundee Navin-Chandra "Birok
uygulamada eski yongalar tekrar tekrar kullanlabiliyor." demi. "Bankalarda yaplan
gnlk ilemlerin ou iin yongalarn nceki modellerden daha hzl ya da gl
olmas gerekmiyor."
Baz BMW otomobillerin arlk olarak yzde 85'i geri kazanlm paralardan
oluuyor, irket yzde 9O' hedefliyor. To-ronto'daki Northern Telecom telefon
fabrikasnda iin ounu, eski telefonlarn ilerini karmak ve tekrar satlmalar iin
onlar yeni plastik klflara koymak oluturuyor. "Btn rn stratejimizi deitirmek
zereyiz." demi, irketin evre ve etikten
sorumlu bakan yardmcs Margaret Kerr.
DP mmkn olan en az sayda vida ieren bir dnya anlamna geliyor, nk
birbirine vidalanan paralar ayrmak ok uzun sryor. abucak sklebilmeleri iin
"gemeli" olarak birletiri-liyorlar. Michigan'da Highland Parktaki bir deney
platformunda, Amerika'nn belli bal otomobil reticisi Ford, Chrysler ve General
Motors'dan teknisyenler gcr gcr otomobilleri sk-rne ve paralar raflara
yerletirme altrmalar yapyor.
Avrupa Parlamentosu, reticilere rnlerinin ambalajn geri kazanlm malzemeden
yapma zorunluluu getiren bir yasa kard. Benzer yasalarn yrrlkte olduu
Almanya'da, byle bir zorunluluk olmasa plklere boaltlacak endstriyel ambalaj
miktar 600 milyon ton azald, bu da btn ambalaj atklarnn yzde 4'ne eit.
Hewlett-Packard'in ayn lkedeki bilgisayar fabrikasnda atk ambalajlar artk
bilgisayarlarn ilerine tand. Eskiden makineleri bir arada tutan madeni
erevelerin yerini sertletirilmi plastik kpk almaya balad.
Bir bakma DP'nin getirdii bir yenilik yok. Sadece ticari deeri olan donanm geri
kazanlyor. Geri kazanm yaamn, kltrn ve fiziin doal bir sreci.
Roman, oyun ve opera formundaki edebiyat hemen hemen tmyle eski olay
rglerinden oluuyor. Pop mzikte pek az yeni melodi var. Bilgisayar programlar,
icat edildiklerinden beri, eski altyordam ktphaneleri zerine kuruluyor. rnein
BASIC'te, u aadaki ekran donduran satrlar iermeyen-bir program yok gibidir:
500 A$=INKEY$: IF A$=""THEN 500
Vcutlarmz ayn ekilde btn Dnya da dev yldzlarn nkleer frnlarnda
ekil verilmi atomlardan olumutur. Onlar da gnn birinde henz domam
insanlarn vcutlarnn atomlar olacaktr.
174
175
I
Aslna baklrsa DP ok daha kkl bir devrimin ilk adm olabilir. Teknisyenler, o
kadar karmak yepyeni otomobillerin btn paralarn ayrp, yeni tatlar yaplmak
zere birletirilmeye hazr hale getirebiliyorsa, insan vcudunun paralarnn
envanterini karacamz gnler fazla uzak olmayabilir. Belki ayn yapay kalpler ve
karacierler geri kazanlarak pek ok nesilde tekrar tekrar kullanlacak.

176
Uzaydan Gelen Deva...
Geen yzylda Louis Pasteur'n hastalk yapan mikroplar kefetmesinden beri tpta
meydana gelen en byk ilerleme belki de nmzdeki u birka senede
gerekleecek: Uluslararas uzay istasyonu Alpha'nn frlatlmasyla.
400 tonluk, daimi mrettebatl, futbol sahas byklnde bir yap olan Alpha
imdiye kadar yaplm en nemli laboratu-varlardan biri olacak. Avrupa Uzay
Ajans (ingiltere'nin bu tekilat iinde yer almamas utan verici), Kanada ve Rusya,
ABD ile bu ortak giriime katkda bulunuyor. Bu projenin 15 ylda 19 milyar
poundluk bir maliyeti olacak, yl bana Amerikallarn bir ylda pizzaya harcadklar
parann sekizde biri.
Vcudumuzun hcrelerindeki, btn biyokimyasal ilemleri yrten 150.000 kadar
proteinin doasn ayrntl olarak ince-
177
lemek ilk defa mmkn olacak. 1200 tanesi hari bu proteinlerin temel yaplarnn
zelliklerini bilmiyoruz.
Yaamn yaptalar olan aminoasitlerden, oksijeni kanda tayan hemoglobine,
balar ve derinin yapsnda bulunan kolla-jene ve bizi bakterilerle virslere kar
koruyan antikorlara dek, en basitinden en karmana pek ok protein tr vardr.
Proteinlerin incelenebilmeleri iin, iinde katlap kristalle-ecekleri zeltilerde
bekletilmesi gerekir. Yeterince byk bir kristal olutuunda X-nyla filmleri
ekilebilir ve bu filmlerden boyutlu bilgisayar modelleri yaratlabilir. Ama
ktleeki-mi yznden Dnyada bunu yapabilmek neredeyse imknszdr;
ktleekimi bir iki protein kristali dnda hepsinin gdk kalmasna, kmelenmesine
ya da eklinin bozulmasna neden olur. Gezegen zerinde her yerde bir gramlk
basn bile geliimlerini engeller.
American Association for the Advancement oi Science'm 1995te Atlanta'da yaplan
toplantsnda, projenin yneticisi Larry DeLucas "Proteinlerin yzde yetmii
arlksz ortamda Dnyada olduundan ok daha hzl ve iyi kristalize oluyor."
demi. "Ama uzay mekii uularnda bile kristal geliimi gerektii gibi
salanamyor nk proteinlerin ok byk kristaller oluturmas on alt gnden
uzun sryor, mekik uular ise nadiren o kadar uzuyor."
Neredeyse tm hastalklar proteinlerin davranlarndaki bozukluktan ya da virsler
ve bakteriler araclyla yabanc proteinler tarafndan igal edilmelerinden
kaynaklandna gre, proteinleri kristalize olmu hallerinde uzun sreli incelemek
bilim adamlarna proteinlerin atomik yapsn grme imkn verecek, bu da tedavi
iin ilalar gelitirilmesini salayacak.* Her ila hastala neden olan belli bir
proteine gre yaplacandan
^ Uzay istasyonu projesinin uzun mrl olacan tahmin ediyorum, nk
insanl11 en gl arzularndan biri olan uzun yaama arzusuna hitap ediyor.
Yalnzca 20. yzylda bu arzu bu kadar belirgin hale geldi. Kilise'nin imdikinden
daha gl olduu zamanlarda, teknik olarak byle bir uzay istasyonu yapmak
mmkn olsayd bile uzaya frlatmak mmkn olmazd nk amac sapknca
bulunurdu. Walter Scott, 1831 de yazd tarihi bir roman olan Quentin
Durwood'un nsznde, Fransa kral
byk olaslkla hasta zerinde kullanldnda yan etkiye yol amayacak.
Ksacas Alpha uzay istasyonundaki bilim adamlarnn, belirli baz proteinlere
tutunarak bu proteinlerin davranlarn mo-lekler dzeyde deitirecek ilalar
yaparak ADS, kanser, eker hastal, kalp hastal, anfizem, artrit ve saysz dier
has-tal1 tedavi edebilecei mit ediliyor. Alpha'nm 15 yllk mr boyunca tp ve
yaam bilimleri alannda 600'den fazla deney yaplmas bekleniyor.
Alpha'da incelenecek tehlikeli hastalklardan biri de i kulaktaki bir aksaklktan
kaynaklanan denge kayb. Bu hastalk pek ok yalnn yaralanmasna ya da lmesine
neden oluyor.
"Ktleekiminin Dnyadakinin milyonda biri olduu bir ortamda astronotlarla
yaplacak deneylerin i kulan beyinle nasl balant kurduu konusunda daha fazla
bilgi edinmemize imkn tanyacan umuyoruz." diyor DeLucas.
"Yallar vuran bir dier hastalk da osteoporoz, yani kalsiyum kayb sonucu
kemiklerin krlmaya yatkn oluu. Ama astronotlar arlksz ortamda, Dnyadaki
osteoporoz hastalarndan on ila on iki kat daha hzl kalsiyum kaybediyor. Onlarn
kalsiyum kaybn yavalatacak bir ila gelitirebilirsek, osteoporoz hastalar da bu
ilatan yararlanacaktr."
Alabama, Huntsville'deki NASA/Boeing fabrikasn bir ziyaretimde, Alpha
istasyonunun 20 tonluk blmnn ina edildiini rendim. 400 tonun hepsi
tamamlandnda, paralarn bir araya getirilerek dnyann en gelimi tbbi
laboratuvarna dntrlmesi iin 34 mekik uuu gerekecek.
miri ok gl bir cazibesi olacaktr.
178
179
... Ve Hastanede Teleskoplar
kbilimcilerin Ay'dan 400 milyar kat daha soluk galaksi kmelerini grmesini
salayan bir bilgisayar yongas yaknda hastanelerde meme tmrlerini taramak
iin kullanlmaya balanacak.
Gzlemevleri ve uzaygemileri iin icat edilen aygtlarn Dnya daki yaamda
yaratt deiikliklerden sadece biri bu. Bu aygtlar uaklar daha gvenli, elektrii
daha ucuz hale getiriyor. Srf tbbi aratrmalar gz nne alndnda bile, bu
aygtlar sayesinde son otuz ylda getiimiz iki binyila oranla ok daha fazla ilerleme
saland grlyor.
Esas amac tbbi protein kristalografisi zerinde deneyler yapmak olan (bir nceki
blme bakn) Alpha uzay istasyonunu gibi yeryznde kullanlan teknolojileri
iyiletirmek iin zel
181
olarak yaplp uzaya frlatlan uzay aralarnn tersine, yan rnler rastlantsal olarak
ortaya kyor bu durumlarda.
"Charged couple device" yani CCD adndaki bu bilgisayar yongas saysal
imgelere dntryor ve a fotoraf fi], minden yzlerce kat daha duyarl. Bir
teleskopa yerletirildiinde, rnein ok bulutlu bir havada Ay' grebiliyor nk
kzltesi a kar hayli duyarl. Krmz n nfuz kabiliyeti beyaz ktan daha
fazla ama insan gz bunu ayrt edemiyor. Bylece CCD sradan teleskoplarn
gremedii cisimleri grebiliyor.
Asl olarak geceleri gkyznde yldzlar, galaksileri ve kua-zarlar gzlemek iin
yaplm CCD'li makineler insanlarn memelerini incelemek iin hizmete sokulmak
zere. Manchester ve Edinburgh niversitelerinde denemeler yaknda balayacak.
Edinburgh'daki Kraliyet Rasathanesinde alan gkbilimci Harvey McGilivray ksa
zaman nce unlar sylemi: "Soluk cisimleri bulmak iin geceleri gkyzn
aratrma tekniiyle, tmrlerin habercisi olan kalsiyum birikintilerini bulmak iin
insan memesini aratrma teknii hemen hemen ayn. Birinde siyah bir zemin
zerinde beyaz cisimler aryorsunuz. Dierinde, yani tmr ararken, beyaz bir zemin
zerinde koyu cisimler aryorsunuz."
Bir kadnn maruz kalabilecei en rahatszlk verici tbbi testlerden biri, kanser
testlerinde kullanlmak zere neterle bir para etlerinin alnd meme biyopsisi.
Hubble uzay teleskopunun uzak galaksileri daha iyi grmesini salamak iin yaplan
CCD yongas kullanldnda neterin yerini ine alyor. neyle pheli blgeden
ok kk bir para almyor ve yonga bu paray iki adan inceliyor. "Hasta
ameliyat sonras bitkinliiy-le yatmak yerine ayn gece dansa bile gidebilir." demi
NA-SA'nn Baltimore daki Goddard Uzay Uu Merkezinde alan Ann Jenkins.
CCD'ler X-n kameralarnn yerini alarak yaknda di hekimlerinin
ameliyathanelerinde kullanlmaya balanacak ve g1'
182
Jerek klfetli hale gelen dzenlemelere uymak zorunda olan teknisyenlere yardmc
olacak. Artk hastalar ar radyasyona iraruz kalmaktan korkmayacak.
Sfr ktleekiminde yaadktan sonra arln zayflatc etkisine kar kaslar
altrmak zere yaplm, esnek kablolu "penguen kostmleri" iindeki Rus
kozmonotlar, Mir uzay istasyonundan Kazakistan steplerine indiklerinde yalpalaya
yal-palaya yrm olmal. Aerospace Daily ye gre ABD ve Rusya arasnda yaplan
bir anlama uyarnca yrme bozukluu olan ocuklar iin benzer penguen
kostmleri yaplyor.
tki eviriciler, dnyann en gelimi yolcu ua olan Boeing 777leri, motorlarndaki
ultra sper-hafif bir aygt sayesinde yavalatyor. Bu aygt grafit epoksiden yaplyor,
yani 1993te astronotlarn onarm greviyle gittikleri Hubble teleskopunda elektrik
elde edebilmek iin British Aerospace'in gne panellerini uzaya tayan sandklarn
yapld maddeden.
Bu madde yayn uydularna yeni tip antenler yapmak iin de kullanlyor, bylece
birbirlerinden ok uzak ehirlere, kabloya ihtiya duyulmadan televizyon yayn
yaplabiliyor.
Hubble'm kameralar iin yaplan alclar, yksek gerilim hatlarndaki yaltm test
edecek ekilde tasarlanyor. Elektrik kaa her yl milyonlarca poundluk zarara yol
ayor.
Ama soranlar kacaktr, bu harika aygtlar neden uzaydan nce dorudan doruya
Dnya'da kullanlmak zere tasarlanmyor? Bu sorunun cevab insan doasnda
yatyor. Uzay teknolojisinin zorlayc talepleri olmasa bu aygtlar yapmak hi
aklmza gelmeyebilirdi.
183
Pirin Tanesi Kadar Bir Otomobil
ahne gelecekteki bir sava alan. Birlikler muharebeyi bekliyor. "Dman" ince, hzla
yaklaan bir bulut halinde birdenbire ufukta beliriyor. Silahlarn madeni ksmlarn,
lastii, kuma, hatta insan etini de ekinler kadar itahla yiyen hepil ekirgeler
bunlar.
Ancak bu ekirgeler canl yaratklar deil. Kendi kendilerini kopyalayabilen,
inanlmaz kk ama gayet gelimi makineler ve srekli ilerleme kaydeden
"nanoteknoloji" yani son derece kk makineler yapma biliminin gelecekteki
uygulamalarndan biri olarak grlyorlar. Cce anlamna gelen Yunanca nano"
szc, bir metrenin bir milyarda birini temsil ediyor Ve gelecek yzylda dnyay,
bilgisayarlarn, uaklarn ve uydu-'ann imdilerde bizim dnyamz
deitirdiinden ok daha
185
kkl bir biimde deitirecek gibi grnyor.
Getiimiz gnlerde, bilim adamlar Tokyo'daki NippOn Telgraf ve Telefon
irketi'nde bir sper bilgisayarn ekranna merakla baktlar. Ekran yava yava,
renkli, boyutlu kresel cisimlerin grntleriyle doldu.
Bir sra Paskalya yumurtasna benziyorlard. Aslnda elii sertletirip glendirmek
iin kullanlan molibden elementinin atomlaryd. "lk olarak gerek dnyada atomik
olaylar izleyebiliyor ve kk makineler yapmak iin bunlardan yararlanmay hayal
edebiliyoruz." demi gzlemcilerden biri olan Dr. Re-izo Kaneko.
Demokritos'un atomlarn varlndan ilk defa sz etmesinden ancak 2400 yl sonra
onlar grmeyi baarabildik.
Bu yolda atlm ilk adm, bir cismin zerine bir k demeti yerine elektron demeti
ynelterek sonu alan elektron mikroskobuydu. Bu tip aletlerin en sonuncusu ok
daha gl. "Tarama sonda mikroskobu " olarak bilinen bu alet, bir yzeyi bytmek
yerine fiziksel olarak almlyor. Onurt sayesinde bilim adamlar inceledikleri eyin
atomik yapsnn boyutlu grntlerini elde edebiliyor, hatta atomlarn tek tek alp
yerlerini deitirebiliyorlar.
Nanoteknolojinin gcn sergilemek iin Japon bilim adamlar bu yaknlarda, bir
pirin tanesi byklnde ve yaklak 0,03 gram arlndaki dnyann en kk
otomobilini yapt. Boyu bir santimetrenin te ikisinden ksayd, yine de tekerlekleri,
farlar, tamponlar, yedek lastii tamd.
Cambridge niversitesinde bir madde bilimci olan Colin Humphreys yle demi:
"Bilgisayar yongalarnn yapmnda kullanlan silikon normalde k geirmez. Ama
nanometre leinde k yayyor. Dolaysyla nanometre byklnde Von~
galarla, i sinyallerini k hzyla ileten bir bilgisayar yaplabilir. Sradan bir
bilgisayarn iinde sinyaller bu hzn ancak yir" mide biri bir hzla hareket
edebildiine gre, k yayan silikonla beraber makine iindeki mesafeleri ksaltan
sper-minyatr-
186
1X7
letirme de gz nne alndnda, gnmz bilgisayarlarndan yz milyonlarca kere
daha hzl bilgisayarlar yaplabilir."
Tp ve di hekimlii alanlar en arpc ilerlemelere sahne olacak gibi. Almanya'daki
Karlsruhe Nkleer Aratrma Merke-zi'nden Jurgen Mohr yle demi: "Gelecekte
bir di hekiminin dilerinizdeki plaklar temizlediini gznzn nne getirin. yle
madeni aletlerle kazmas gerekmeyecek, iinde nano makineler olan bir sprey
skacak, o makineler de birka saniye iinde plaklar temizleyiverecek. Baka trl
minik makineler de kalbi tehdit eden kolesterol insanlarn arterlerinden skp
atacak."
Humphreys unu da eklemi: "Vcuttaki organlarn yerlerine yenilerinin konmas
sorunu yaknda zlebilir. Son birka ay iinde, nanometre leinde, bir kemik
parasnn bir dierine alanabildiim kefettik. Bylece yapay kemikler yapp,
vcudun reddedecei korkusuna kaplmadan, mevcut kemiklere alayabileceiz."
Bu gelimelerin gerek anlamda ne zaman meydana gelecei elbette net deil ama
pek ok aratrmac 2010 ylna kadar bunun olacan sylyor. 1986da yazd The
Engines of Creation kitabyla ok kk makinelere kar popler bir ilgi uyandran
K. Eric Drexler, nanoteknolojinin eninde sonunda doa yasalarnn yasaklamad
(demiri altna dntrmek, ktan hzl gitmek ve devridaim makineleri yapmak
gibi) her eyi yapabileceine inanyor. En nemlisi de ok sayda insann bakalarn
bunlardan mahrum brakmakla sulanmadan en gzel yiyeceklere ve en lks giysilere
sahip olmasn salayacak.
Ama askeri teknoloji tarihi, kanlmaz olarak bu iin bir de karanlk yn olacam
gsteriyor. Her eyi yiyen yapay ekirgeler, gelecek yzyln diktatrlerinin sahip
olmasndan korkacamz en masum eyler olabilir.
188
Uykunun Laneti
aklak iki milyon yl yani 100.000 insan nesli boyunca atalarmz vahi
hayvanlardan korunmak iin gecelerini maaralarda geirdi. nsan beyni gece
uykusuna baml hale geldi ve imdi dnya apnda milyonlarca iinin gece
vardiyasna kald amzda onlarn uykulu olmalar sonucu ortaya kan kazalar,
retim kayb ve salk harcamalar ylda yaklak 250 milyar pounda mal oluyor.
Dnyann nde gelen uyku uzmanlarndan biri, Harvard Tp Fakltesinden Martin
Moore-Ede New Scientist'teki bir makalesinde yle yazm: "Geceleri almay
mmkn klan elektrik nn icadndan beri, yirmi drt saat uyank kalan bir
toplum haline geldik ama yapmz buna uygun deil. Milyonlarca yl iinde
beyinlerimiz, her yirmi drt saatte sekiz saatlik ks-
189
mi bir k uykusuna neden olan suprakiazmik ekirdek denen kk bir hcre kmesi
gelitirdi. Bu miras, gece vardiyas iilerinde uyank olmalar gereken zamanda
uyuuklua yol aabilmektedir. Bu durum sonuta hepsi de sabahn erken saatlerine
rastlayan korkun kazalara neden olmutur."
Yakn zamanda meydana gelen kazalar arasnda unlar var:
Yzlerce kiiyi ldren, milyonlarca kiiyi ar radyasyona maruz brakan
1986'daki ernobil nkleer felaketi. 01:23'te bir ustaba reaktr yanl bir yntemle
kapatmaya altnda meydana gelmiti.
Yine ayn sene, yedi astronotun lmne neden olan ve ABD uzay programn
seneliine duraklatan Challenger uzay mekii patlamas. 20 saattir uyumayan
grevliler mekii ok kt bir havada frlatmt.
1988de 35 kiinin lmne neden olan Clapham Kava tren kazas. 13 haftada
sadece bir gn tatil yapan bir teknisyenin yanl sinyal vermesi sonucu meydana
gelmiti.
1979'daki, Amerika'nn nkleer g endstrisini felce uratan ve temizlenmesi 700
milyon pounda patlayan Three Mile Adas fiyaskosu 04:00'da gereklemiti.
Tarihin en berbat endstriyel felaketi olan ve 1984 ylnda 2500 kiinin lmyle
sonulanan Bhopal kimya fabrikasndaki sznt sabahn erken saatlerinde meydana
gelmiti.
1989'da Exxon Valdez tankerinin yapt bir seyir hatas sonucu 2000 kilometrelik
Alaska sahili kirlilie maruz kalm, Exxon 2 milyar poundluk zarara uram, ayrca
verdii zarar tazmin etmek iin 50 milyar pound daha harcamt; bu kaza da
geceyars meydana gelmi, gereke olarak mrettebatn yorgunluu gsterilmiti.
Amerika'daki otoyol kazalarnn yzde 50'sine direksiyon banda uyuyakalan
ofrlerin neden olduu tahmin ediliyor. "Uykusuz otomobil kullanmak, en az ikili
otomobil kullanmak
190
[<adar byk bir sorun ama gereken ilgiyi grmyor. " diyor IVloore-Ede.
"ou mhendis ve ynetici bu sorunu anlamyor. Uakla-nn, lokomotiflerin,
frlarn, kontrol odalarnn daha rahat olmasna alyorlar, rahatln iilerin
performansn artracana inanyorlar. Ama bu bir hata olabilir. Tamamyla tetikte
olmak iin insann biraz rahatsz olmas gerekir, zellikle de sabaha kar."
Circadian Technologies danmanlk irketinin kurucusu olan Moore-Ede, "uyank
kalmak" iin radyo dinlemeyi, hafif kokular ve parlak klar bulundurmay tavsiye
ediyor. "Dehet anlaryla blnen uzun sknt saatleri manasna gelebilecek bir gece
ortamnda, sessizlik ve lo klar ok tehlikeli olabilir."
Uykunun neden olduu bir sonraki trajedi nerede olacak? Moore-Ede sko ak
deniz petrol endstrisinin tehlike arz ettiini dnyor. Youn rekabet altndaki
mteahhitler gece almasn snrlayan AB ynetmeliklerinden muaf tutulmak iin
bir kampanya balatt. 24 saat vardiyal sistem uygulanyor, baz vardiyalar 15 saat
sryor. Masraflar azaltmak iin byk bir bask var, bu da daha az sayda insann
daha fazla almas anlamna geliyor.
Ama endstri tehlikeden pek haberdarm gibi grnmyor. Personelle ilikilerimizi
basnla tartmayz." demi denizden petrol karan bir irketin szcs.
191
Benim Gazetem
irkayl sonra bir Pazar gn. Polis mfettii Jones ve kars kahvalt masasnda
Sunday Telegraph okuyorlar - ama gazetelerinin birinci sayfalarnn birbiriyle ilgisi
Bay Jones un gazetesindeki btn haberler eitli sularla ilgili: Bir nceki gn
kendisinin tutuklad kiilerle ilgili bir haber, sabaha kar 5te gerekleen bir
mcevher hrszl, ondan daha sonra gerekleen bir silahl atma. Yorum
sayfalarn atnda iki parmak izi uzman arasnda geen sert tartmay buluyor.
Karsnn gazetesinde sua dair tek szck yok. Sadece bahecilikten bahsediliyor.
Birbiri ardna, hararetle imenlikleri, i-ek tarhlarn anlatan makaleler. Hayret,
nc sayfa tmyle
193
Japon mutfana ayrlm - nk gazetenin bilgisayar nceki okumalarndan onun
bu konuya ilgi duyduunu tespit etmi.
iinde sadece sizin okumak istediiniz trden haberler olan gelecein gazetesine ho
geldiniz. Massachusetts Teknoloji Enstits Medya Laboratuvar bakan Nicholas
Negroponte bu gazeteye Benim Gazetem adn veriyor. Ge kalkan gazeteci ocuklar
ya da bozulan kamyonlar yznden asla gecikmiyor. Gnde 24 saat okunabiliyor ve
be dakikada bir gncelleni-yor. Tamamyla elektronik ve ierii editrlerin
brolarndan evlerimize telefon hatlaryla geliyor.
On sekizinci yzylda gazetelerin tellallarn yerini almasndan beri medya
teknolojisindeki en byk devrim drt yl iinde gerekleebilir. (Ceefax,
CompuServe ve Electronic Telegraph yirmi drt saat haber hizmeti vermeye balad
bile.) Silikon yongann srekli artan gc ve yaymclarn aalarn kesilmesi iin
her yl milyarlarca pound dkmenin byk bir marifet olmadn anlamasyla bu
devrim mmkn olabilecek.
Son byk gazete matbaas byk olaslkla oktan yaplmtr. "Yaymclar bilgi
satmak iin varlar, gazete deil." diyor danman Nora Ariel, "insanlar ierii alyor,
ambalaj deil. Gazete sahipleri bilgi sektrnde altklarn anlamamakta
direnirlerse tehlike altndalar, tpk demiryolcularn tama endstrisine dahil
olduklarn fark edemeyip trenlere sadk kalarak zarar grmeleri gibi."
ingiltere merkezli Digithurst elektronik danmanlk irketinden Peter Kruger yle
diyor: "Gazeteler zaten var olmasalard, iletiimin ounlukla elektronik ve giderek
artan lde de saysal olduu bir dnyada ie balama anslar asla olmazd."
Gelecein gazetelerine ulaabilmek iin tketicilerin ne gibi ev aletlerine ihtiyalar
olacak? Henz kimse bilmiyor, Batl gazete gruplar bunu bulmak iin byk paralar
harcyor. "imdiye kadar tartlan projelerin ounun en nemli sorunu tketicilerin
aslnda sahip olduklarndan daha fazla paralarnn olmasn gerektirmesi." diyor
Kruger.
194
Evlerdeki televizyonlar bu ii gayet iyi yerine getirebilir, ama trene binerken ya da
parka giderken insanlarn yanlarna alamayaca kadar csseliler. En akla yakn
grnen alet "Kiisel Saysal Yardmc" yani tanabilir kiisel bilgisayar. Hele bir de
faks, gnlk, takvim ve not defteri olarak kullanlabilirlerse 300 pounda kendilerine
pek ok evde yer bulabilirler.
Nasl gazeteler onlar okuyan insanlar deitirmise, elektronik datmn da nemli
kltrel ve psikolojik etkileri olacaktr. "stediimiz anda haberlerin ayrntlarna
ulaabilmek, geri plandaki ayrntlar renebilmek, dier insanlar anlama
yeteneimizi fazlasyla artracaktr." diyor Kruger. "Belki de gelecekte, Bosna ve
Kuzey rlanda gibi, banazlk ve nefret yzn-
195
den blnm toplumlar olmayacak, nk insanlarn elinde birbirlerini daha iyi
anlamalarn salayan aralar olacak."
Ne tr ara gere kullanrlarsa kullansnlar Mfetti Jones'la kars kahvalt
masalarndan kendi ilgi alanlarnda, yani su ve bahecilik konusunda uzmanlam
olarak kalkacaklar.
, ;...:' .;: r.'!";-J-
196
Sadede Gelelim
Gereksiz szcklerle dolu, uzun konumalardan nelret ederim.
William Cowper
Bilgisayarlar ve szck ilemciler yazarlar iin paha biilmez bir editrlk hizmeti
verir hale geldiler. Ama imdiye kadar bir editrn en nemli ilevi olan daha gzel
bir dille yazmamza yardm etme iini baaramadlar,. PARSE adndaki yeni bir
bilgisayar program artk bunu deitiriyor.*
Kt yazan ama nerede hata yaptklarn anlayamayan insanlar iin faydal bir
analitik gere olacak. Setikleri konu ilgin Ve nemli, verdikleri bilgiler doru,
imlalar hatasz, cmleleri dilbilgisine uygun olabilir - yine de hayret ve fkeyle
grrler ki kurlar zerindeki tek etkileri onlar uyutmaktr. :
unu da eklemeliyim ki modern szck ilemcilerin en iyilerinde PARSE bnziri
Programlar var. Ama pek az PARSE kadar iyi. Yazlmclarn bu tr programlara
ti-^a? olduunu dnmesi de son derece ilgin.
197
Skc yazlar yazmakta akademisyenlerin, devlet memurlarnn, halkla ilikiler
irketlerinin, hukukularn ve bilim adamlarn stne yoktur. Bylesi yazlar
okumak insanda sisler arasnda kald hissini uyandrr. Uzun cmlelerin iki kere
okunmas gerekir nk insan cmlenin sonuna geldiinde nasl baladn
hatrlamaz. ya da daha fazla heceden oluan szcklerin says ok olduunda da
ayn ey geerlidir. Dilbilgisi uzman Robert Gunning 1952 tarihli The Technique of
Clear Writing {Anlalr Yazmann Teknii) adl kitabnda belli bir dokmann "Sis
Endeksini" skchk derecesini lmek iin bir denklem vermi. PARSE bu
hesab otomatik olarak yapyor.
Gunning'in denkleminde dokmandaki szck says cmle saysna blnyor.
Sonra buna ya da daha fazla heceli szcklerin says ekleniyor ve 0,4'le
arplyor. kan say dokmann Sis Endeksi'dir. lke olarak, endeks 3 ile 11
arasnda olunca yaz iyi, 12 ile 14 arasnda olunca biraz fazla uzun, 15 zerinde
olunca hukuk diline yakn, kabul edilemez lde adal saylyor.
Birbirinden farkl sluplarda yazlm dokmanda PAR-SE'yi denedim: Karl
Marx'm Kapitalinden, Alice Harikalar Diyarnda'dan ve Ernest Hemingway in klasik
ganster hikyesi The Killers'dan birer blm.
Birka saniyede bilgisayarm Karl Marx hakkndaki hkmn verdi: 450 szcklk
bir blmde ya da daha fazla heceli tam 96 szck vard ve btn blm sadece
23 cmleden oluuyordu. Cmle bana ortalama 19,6 szckle sonu okunul-mazlk
snrnda, 16,3'lk bir Sis Endeksiydi.
Alice Harikalar Diyarnda'daki lgn apkacnn ay partisinin anlatld ilk birka
sayfa ondan ok daha iyiydi. Sis Endeksi 10,7 seviyesine dmt. Hemingway'in
ksa hikyesi ounlukla "ok konuma, kes sesini.' dedi Al. " gibi cmlelerden
oluuyordu. Sis Endeksi 5,5 kt, bu da baz okuyucular iin biraz fazla kesik ve
zl bir slup anlamna geliyordu.
Majesteleriyle Dans
ralie ve mteveffa Fred Astaire birlikte hi dans etmemiti. Yani onlar dans
ederken gsteren fotoraf ben yaptrdm. Yeni grnt ilemci bilgisayar
yazlmlarnn sadece fotoraflarn zerinde oynanmasn salamakla kalmadn, bu
fotoraflarn sahte olduunun anlalmasn da olanaksz kldn gstermek iin.*
Biz amatr olduumuzdan sahtekrlmz kolayca anlalyordu. CIA'in eski
fotoraf analisti Dino A. Brugioni bu fotoraf hakknda unlar syledi: "Fotoraftaki
orant ve kompozisyon iyi de olsa sahte olduunu anlamak olduka kolay. Kralieyle
Astaire in zerine vuran klarn kaynaklarnn farkl olduu ok belirgin. Astaire'in
zerindeyu-muak bir k var, byk olaslkla bir sahne , yukardan, biraz
soldan geliyor. Oysa Kralie'nin zerindeki k kardan ve biraz sadan geliyor. Bu
n parlakl, zellikle de yzndeki, dirseindeki ve elbisesindeki parlaklk,
onunla ayn ykseklikte, olduka yaknda bir fla olduunu gsteriyor. Astaire'in
alnndaki a dikkat edin. Kalarnn zerindeki k gz ukuruna glge dryor,
burnunun glgesi de dudaklarna ve enesine dyor. enesinin hatlar belirgin,
boynu glgede. Astaire'in k
I
1
198
199
Hi de pahal bir i deil. Gereken sedece bir kiisel bilgisayar ve fiyat yaklak 200
pound civarnda, bu ie uygun bir yazlm.
Peki bu i nasl yaplyor? Eskiden bir grnty karp, gerekirse yerine bir
yenisini koyarak bir fotoraf deitirebiliyor-dunuz. lk bata sadece fotoraflar
"iyiletirmek" iin icat edilmi olan saysal grntleme, fotoraf bir szck
ilemcinin bir metni ele ald gibi ele alyor. Ama szckler yerine pikseller, yani
bir grnty oluturan milyonlarca kk nokta ile oynanyor.
Kapsaml bir fotoraf koleksiyonun yan sra, ok byk miktarda veri de
saklayabilecek kapasitede, CD-ROM src-l bir bilgisayar neredeyse snrsz bir
grnt veri tabanna sahip demektir. Nasl ki szck ilemciyle yazlm iki ya da
daha fazla metin birbirine eklenebiliyorsa, fotoraflar da ayn ekilde birbirleriyle
birletirilebiliyor.
Renkli grntlerle oynamak siyah beyaz grntlerle oynamaktan daha zor ama o
kadar da deil. Piksellerin esasen mavi, krmz ve sar olan renkleri
deitirilebiliyor, grntnn baka bir yerine tanabiliyor ya da tmyle
silinebiliyor.
Filmler de bu ekilde deitirilebiliyor. Michael Crichton'n Rising Sun (Ykselen
Gne) adl romannn filmi -cinayet kantlarn ortadan kaldrmak iin bir filmin bir
paras tahrif ediliyordu olaslklar oktan gstermitir. Ancak bunun
yaplabilmesi iin filmin bantta deil, saysal ortamda olmas gerekir. Ama 50.000
kadar filmi yani Bat da yaplm btn filmleri-saysallatrma planlan bu ii cazip
hale getirebilir.
kayna ile uyumlu olmas iin Kralienin salarnn tepesi aydnlk,
yanaysakaranlk olmalyd. enesinin hatlar Astaire'inki gibi belirgin olmal,
boynunda da ayn koyu glge olmalyd. Astaire'in ayakkabsnn solundaki glgede
bir sahtelik var, ayakkabnn konturlar ve burnunun glgesiyle uyumlu deil.
Kralie'nin boynunun etolnn zerine glge drmemesi ve etoln st ksmnn
karanlk deil aydnlk olmas gerekirdi. Kralie'nin sol elinin eldivenli, Astaire'in
omzundaki sa elininse eldivensiz oluu da dikkatimi ekti. Bunun dans kzn eli
olduunu bilmesevdim bile kolayca
tahmin ederdim
nk eldiven
nli eli
pan
akl.
rmakiar bu elin parma
aklarndan daha kain
rica emini
.m Kralie Bav Astaire'le dans etmekten byk bir keyif duyard ve yz
Ay
de gayet neeli bir ifade olurdu.'
200
201
Bizim Fred Astaire fotorafmzn yaratcs Rodger Tamblyn yle diyor: "ok sabr
gerektirdi. Astaire in ve Kralienin fotoraflarn birletirdim. Astaire'in dans ettii
kz karp yerine Kralieyi koydum. Ama Kralienin ayaklar grnmediinden ona
esas kzn sa ayan verdim. Sonra Kralieyi Astaire'in yzne bakacak ekilde
biraz geriye doru edim. Son olarak kzn elini Astaire'in omzuna koydum ve asl
fotoraflardaki glgelerin birbirine uymasna dikkat ettim."
Scientific American da bir makalesi yaymlanan, Massachusetts Teknoloji
Enstitsnden William Mitchell "Bylesi fotoraflar aslnda olmam bir eyin
gvenilir kantlar gibi grnebilir." demi. Bunu kantlamak iin de Marilyn Monroe
yu kolunu Abraham Lincoln'n beline dolam vaziyette, Bakan Bush'u da Beyaz
Saray'n bahesinde Margaret Thatcher' ateli bir ekilde perken gsteren
fotoraflar hazrlam.
New Scientist John Major 10 numarann kapsnda Einste-in'la sohbet ederken
gsteren gayet inandrc bir sahte fotoraf yaymlamt. Aldatlmak isteyen insanlar
aldatmak kolaydr. Sherlock Holmes'n yaratcs Arthur Conan Doyle perilere btn
kalbiyle inanrd. Birisi birka gen kzn fotorafn ekip, bir iek fotorafnn
zerine bindirmiti. Conan Doyle kzlarn gerekten peri olduunda srar etmiti.
1986'da nkleer kart bir grup CBS televizyonuna ernobil felaketinin
sanldndan da daha byk boyutlarda olduunu gsteren bir fotoraf gndermiti.
CBS, CIA'den emekli grnt analisti Dino Brugioni'ye iki reaktrn eridiini
kantlayan resmi yaymlamak zere olduunu syledi. "Ancak bir budala byle bir
iddiada bulunabilir." dedi Brugioni, fotorafn arka plannn ernobil'le ilgisi
olmadn fark etmiti. CBS yine de fotoraf yaymlad.
Bay Brugioni bir keresinde Mao Zedong'un "dublrn kulann eklinden tehis
etmiti, nk kulaklar da parmak iz1 kadar ayrt edicidir. "Bu yeni teknoloji ok
faydal olabilir -rnein kayp ocuklar aradan yllar getikten sonra tanyabil"
202
mek iin- ama ok tehlikeli de olabilir." demi Brugioni. "Yeni bir zarar verme yolu.
nsanlar yazl dokmanlarn gerek olmadndan phelenebilir ama bir fotorafn
sahte olduuna inanmak onlara zor gelir. Glgelerin asna bakarak, bir a1k hava
fotorafnn hangi gn ve saatte ekildiini kesin olarak syleyebilirim. Eer
yapraklar verilere uymuyorsa, fotoraf sahte demektir. Bir fotorafn gerek olup
olmadn, ilk bakta da anlayabilirsiniz. Marilyn Monroe Lincoln e sarldnda,
Bakan'in bu kadar gzel bir kzn ilgisi karsnda daha heyecanl grnmesi
gerekir."
203
Snrsz Enerji
elecein uzay teknolojisi hakkndaki tahminlerin en etkileyicilerinden biri 1994 te
British Association for the Advancement of Science'm toplantsnda ilk olarak sz
edildiinde hak ettii ilgiyi grememiti; bu tahmin torunlarmzn yrngeye kk
bir kara delik yerletirip ondan snrsz enerji elde edebileceiydi.
Newcastle Universitesi'nde enerji koruma konusunda uzman Ian Fells tarafndan
ortaya atlan sav, gazlarn yutulmak zere kara delie doru akarken ok byk bir
hza ulaacan ve bu hzn trbinleri dndrmekte kullanlabileceini iddia
ediyordu.
"nanlmas zor gibi grnebilir ama 200 yl nce yldrm yaratan elektrik gcne
gem vurup elektrik retme fikri de ayn
205
lde inanlmaz grnyordu.'' demi Fells, pratik ayrntlar halletmek iin bir
alma yapmadn da itiraf etmi.
Kraliyet gkbilimcisi Sir Martin Rees, toplantda bylesi bir kara deliin faydal ve
gvenli olabilmesi iin byk bir da arlnda olacan ama kendi ktleekimiyle
bir atomdan bile daha kk hale gelene kadar skacan anlatnca, bu fikir biraz
daha saygnlk kazand.
Projenin gayet aikr olan zorluklan onu daha da ilgin bir hale getiriyor. Delik
hibir zaman daha da klemeyecei iin enerji gerekten de snrsz olacak. Ama
bu delii yapmak ok g olabilir. Kara delikler hibir eyin, n bile
kaamayaca kadar gl bir ktleekimi alan olan km madde belki de
galaksi tozlarnda bulunan demirin sktrlmasyla elde edilebilir. 1977'de baslan
The Iron Sun: Crossing the Universe through Black Holes kitabn yazdmda baz
hesaplar yapmtm ve bunlar ie yarar grnmt.
Ama benim hesaplarm sadece eitli yldz ktlelerinin kara delikleri iin geerliydi.
Evrenbilim kuramna gre kk kara delikler, evrenin ilk balardaki korkun
kaslmalar sonucu olumutur ve bylesi koullan tekrar yaratabileceimiz hi de
kesin deildir. Dahas Stephen Hawking kara deliklerin daima "kara" kalmadn
iddia etmitir. Akla smayacak bir iddetle patlarlar (ama onun matematiine
baklrsa bu patlamalar Gne sistemi ortadan kaybolduktan ok sonra olacak).
Plann iki avantaj daha var. Kara delik sadece enerji salamakla kalmayacak; kara
delik olmas sayesinde plerden kurtulma konusunda da bize sonsuz imkn verecek.
Ayrca evrecilerin projeyi durdurma abalar da boa kacak, nk deliin yapm
bir kere balad m ktleekiminin doas byledir-durmak fiziksel olarak
imknsz olacak.
Fells, evrecilerin enerji projelerine dncesizce kar koymasna salkl bir
kmsemeyle yaklayor. "Severn halicin-deki gelgit enerjisinden faydalanmak iin
8000 megavatlk bir reaktr yapabiliriz, bu da ingiltere'nin enerji retimine yzde
206
altlk bir katkdr. evreciler bunun sukularma yle ya da byle zarar vereceini
iddia ederek reaktr yaplmasna kar kyor. Oysa sukulan baka yerlerdeki
sularda da ayn lde mutlu olabilir."
207
Oturma Odanzdaki Sinema Salonu
elevizyon ekranlarmz bydke, znrlk ve ses efektleri iyiletike, video
kayt cihazlar "akllandka" hem sinema salonlarnn hem de televizyon yaymcl
endstrisinin sonu yakn grnyor. Nerede o eski ...
Bir video kaset kiralayp evde film seyretmek, sinemada film seyretmenin btn
zevkini verirken eziyetlerinden de kurtaracak - yamurda gienin nnde kuyrua
girmek, bazen bilet bulamamak, yemenin, imenin, sigara imenin ve konumann
yasak olduu salonda yap yap yerlerde, pahal ve rahatsz koltuklara doru
yrmek.
Evlerine uygun donanm kurmak iin binlerce dolar harcayan Amerikallarn says
gn getike artyor. Londra'daki Tottenham Court caddesindekiler gibi yksek
teknoloji rnle-
209
rinin satld dkknlarda yle bir tur atmak ngilizlerin de ayn eyi yaptn
gsteriyor.
Fortune dergisinin son saysndaki bir makale bunun nndeki tek engelin EKE yani
"E Kabul Etkeni" olduunu yazyor. zerinde dzinelerle kadran ve dme olan,
tercihan parlak renkli elektronik aygtlar kurma ii genelde erkeklere hitap eden bir
ura. Eer erkekler nce elerine danmazsa, eler de "oturma odasn Atlgan
uzaygemisinin kontrol odasna benzeten bu deiiklii kabullenmekte fazla istekli
olmayabilir haliyle". Ama iin boanmaya varmamas halinde pratik ayrntlar gayet
basit.
Birinci basamak yeterince byk bir televizyon ekran almak. Sinema benzeri bir
gereklik salamak iin en az bir met-
re eninde olmas gerekiyor. Sonra ok sayda hoparlr lazm. Sradan bir
televizyonun sadece bir tek hoparlr oluyor, bu da sinema salonundaki ses
kalitesinin ok altnda bir ses kalitesi demek. kmas olas arzalar da gz nne
alarak, bir anda rnkemmeli yakalamaya almaktansa adm adm ilerlemek daha
aklc olduuna gre bir sonraki adm, bir merkezi hoparlr ve her iki yanda birden
ok yardmc hoparlrle, hoparlr saysn artrmak olmal. Bylece nerede
oturursanz oturun sesler ekranda grdnz ses kaynaklarndan geliyormu gibi
olacak yani odanzda "ucuz koltuk" olmayacak.
Bunun en iyi yolu ifre zc devreli Dolby "surround sound" sistemi kurmak. Bu
sistem insana gerekten de filmde gsterilen yerdeymi hissini veriyor. rnein
Jurassic Park'ta
210
211
insan hem n planda Tyrannosaurus Rex'in ayak seslerini, hem de arka planda
rzgrla austosbceklerinin sesini duyabilir.
Gerekli donanm byk bir zenle alnmal. Uzmanlarn ou her basamakta alnacak
eylere karar vermek iin birka gn dnmek gerektiini sylyor. Texas, San
Antonio'daki Bjorn's Audio Vicfeo'nun sahibi Bjorn Dybdahl yle demi: "Bir
dkkna girip ev sinemas sistemleriyle ilgilendiinizi sylediinizde adam size
'urada bir tane var.' derse hemen arkanz dnp kn."
Ancak senaryolarn batan sona bir bakasnn yazd filmler yaknda antika
olabilir. Cihaza, yakn gelecekte kacak bir "yapay zek" yazlm yklenmi bir
kiisel bilgisayar baladnz m, olay rgs farkl gelien bir film
seyredebileceksiniz nk filmi izleyen kii filmin karakterlerinden biri olacak.
Hayali klarla cinsel ilikiye girmek bile mmkn. Baka bir dnyaya girip onun
kaderini ekillendireceiz.
Ekrandaki grafiklerin sinemadaki gibi gerek yaamn tpks halini alaca yeni nesil
bilgisayar oyunlaryla ta daha da ykselecek. Arthur C. Clarke'm 1961 de yazd,
insanlarn gerekten ayrt edemedikleri fantastik maceralar yaad The City and the
Stars (ehir ve Yldzlar) adl romandaki yanlsamalarn benzerleri yaanacak.
Bu teknolojilerin beraberinde byk bir sosyal deiim getirecei ak. On yl nce
renkli televizyonun olduu gibi kolayca alnabilecek kadar ucuzladklarmda, belli bir
programa gre yaym yapan televizyon kanallar da byk lde ortadan kalkacak.
Politikaclarla bitmek tkenmek bilmez rportajlara, insanlarn sadece seyredecek
baka bir ey bulamadklar iin seyrettikleri clz "sohbet ovlara", irketlerin ok
sayda izleyici olduu iin yaptrd pahal reklamlara son. zleyici says srra
doru inmeye balaynca btn endstri sessizce yok olacak-Toplum zerindeki
etkilerine gelince, bunu lmek mmkn olmayacak kukusuz.
212
Kutsal Bilgisayarlar
elecein bilgisayarlarnn tasarmclar beklenmedik bir kaynaktan ilham alm -
teolojideki Kutsal leme retisi'nden.
reti Tanr'nm "Kiiden" olutuunu syler: Gleri eit olan Baba, Oul ve
Kutsal Ruh. Hemen hemen btn belli bal ortaa filozoflarnn zerinde fikir
birlii ettii bu reti, hi-yerarik komut zincirlerine alk modern inanszlara
yabanc geliyor.
Daha sonralar Hippolu Aziz Augustinus, Aquino'lu Aziz Tommaso ve rlanda'da
yoncal Aziz Patrick'in destekledii Azz Athanasios nanna gre: "leme'nin biri
dierinden nce ya da sonra gelmez; biri dierinden stn ya da aa deildir;
Kii de ebedi ve eittir." ;
213
Hiyerarik bir sistemde, avu albaydan, albay generalden emir alr. Bizim bildiimiz
kadaryla bilgisayarlar tek bir yonga ynetiyor, dier btn yongalara komuta eden
"merkezi i. lem birimi". Ancak bilgisayar uzmanlar, Kii retisi'nden alnm
yatay bir model kullanarak komuta zincirim tekrar dzenlemenin yeni yollarn
aryor.
Kaliforniya, Pasadena'daki Jet tki Laboratuvarndan astrofiziki William
McLaughlin yle demi: "Bu reti yeni bilgisayar sistemleri iin ideal olan r
ac bir mant temsil ediyor." McLaughlin British Interplanetary Society'mn aylk
dergisi SpaceHight'taki yazsnda, Aziz Augustinus'un De Trinita-le'sim (leme
zerine) inceleyen bilgisayar uzmanlarnn, imdiki bilgisayarlarn souk, resmi
ve genellikle ileden karacak kadar salaka mantklaryla deil de insanlar gibi
sezgi-leriyle karar verebilecek makineler yapmann bir yolunu bulacan iddia
ediyor.
Bir leme bilgisayarnn, tek bir ana kontrol yongas yerine tane yongas olacak.
Her biri bamsz birer unsur ve yardmc yongadan oluan bamsz bir komuta
yapsnn ba olacak. Toplam dokuz ediyor. Baz iletme aratrmalarnda bu saynn
bir organizasyonda karar almak iin ideal say olduu sonucuna varlyor.
Bilgisayarn btn kararlar ynetici lnn arasnda "oylamayla" belirlenecek.
insanlar sz konusu olduunda yatay ya da lyetki her /.aman baar
salamamtr. Roma Cumhuriyeti iki kere kiiden oluan bir grup tarafndan
ynetildi, ikisinde de liderin paranoyak kskanlklar i savaa yol at. Ancak
bilgisayar yongalar birbirini mahvetmeye almaz, sadece "evet" ya da "hayr"
karar verirler, ingiliz bilgisayar uzman Julian Allason yle demi: "Bir leme
bilgisayar baz eyleri nasl yapaca sylenmeden yapabilecektir belki. Bu da
gelecein makine zeksndan" beklediklerimizin yaamsal bir bileenidir. Byle bir
bilgisayar ok miktarda veri ileyeceinden, geleneksel makinelerin gremedii baz
rntleri grmesi mmkn olacak. By-
214
lece insanlarn neredeyse sonsuz saydaki dnme ekillerinden bir ksmn taklit
ederek sezgisel' dnebilecek. Bir sorunun zmnn incelenen sistemin dnda
arand dolak mantk diye de bilinen yanal dnmede usta olacaklar. rnein
hibir geleneksel bilgisayar, bir yetikin hastalnn ocuklukta olunan bir adan
kaynaklanm olabileceini syleye-
mez.
Gnmz din filozoflar l sisteme dayanan bilgisayarlara ho gryle
yaklaabilir. Cizvit ilahiyat Peder Anthony Meredith yle demi: "Mantk
asndan bakldnda McLaughlin kesinlikle hakl. Kii otorite asndan eit
olsalar da deiik rollere sahiptir. Beinci yzylda Hippolu Aziz Augustinus'un
tanmlad ekliyle Baba yaratc, Oul kurtarc ve Kutsal Ruh takdis edicidir."
Ortaa filozoflarnn nleri iyi deildi. "Dnyay uzun sakallar ve uzun laflarla
doldurup, bulduklar gibi cehalet iinde braktlar." demi Macaulay. Ama yeni
mantk devri eski mantn tekrar gzden geirilmesini gerektiriyor. 1940larda John
von Neumann'm icat ettii tek ana-yongal bilgisayar mimarisini deitirecek
imalatnn cesur olmas lazm. Biroklar Sabel-liusu Zndkln gnmzdeki
dengi olan bir tavr srdrmekte srar edecektir.
Libyal piskopos Sabellius lemeyi reddetmi, sadece Babann otoriteye sahip
olduu inancn korumutu. Modern Sa-belliusular'n da on yedi yzyl nceki
atalar gibi yenilgiye uratlmas gerekecek.
2li
Srcsz Otomobiller
G. Wells'in The Invisible Man (Grnmez Adam) romannn filminde bir trafik polisi
hz snrn aan bir otomobili durdurur. Dehet ve hayretle grr ki direksiyonda
kimse yoktur.
Bu olay gerek yaamda da polis hari oldu. Bir Pontiac mini-karavan,
otomobilin icadndan beri yaplm en nemli yolculuklardan birini yaparak,
otoyolda Pittsburgh dan Was-hington'a, saatte ortalama 92 kilometre hzla, bir
srcs olmakszn tam 400 kilometre gitti.
Karavan hemen hemen tmyle bir bilgisayar ve ona bal robotlar tarafndan
kullanld. Bir gzetmen Pittsburgh, Carnegie Mellon niversitesi Robotik
Enstits'nden Dean Pomerle-au direksiyonda oturuyordu ama elini direksiyona
nadiren sr-
217
d. "Elleri, ayaklar, beyni kullanmadan sr " diye adlandrm bu deneyimi
Pomerleau. Onun gzetimi deneyi yle gvenli hale getirmi ki polislere nceden
haber verilmemi bile.
Dikiz aynasnn hemen altna yerletirilmi bir video kamera karavann nndeki
yolu "okuyor", dier tatlarn durumu, erit izgileri ve yaya kaldrmna ve ortadaki
bariyere olan uzaklk gibi bilgileri kaydediyor, verileri n koltuklarn arasnda duran
bir dizst bilgisayara gnderiyordu. Bilgisayar verileri iliyor ve bir elektrik
motoruna srekli direksiyonu saa ya da sola krmas iin talimat veriyordu. Btn
sistemin elektrik ihtiyac karavann akmandan salanyordu.
in ilginci yolculuun son 24 kilometresi, trafiin ve genel koullarn grece daha
rahat ngrlebildii otoyolda deil bir yan yolda, makinenin "akln kartrabilecek
' pek ok dnemeci olan, zerine aa dallar sarkan ve daha baka zellikleri olan
George Washington Parkway'de yapld.
Sistemin henz dzeltilememi pek ok kt huyu var. Krmz klar ayrt
edemiyor ve durdurulmazsa basp geiyor. Gne ile kardan gelen bir
otomobilin farlar arasndaki fark anlayamyor. Kendi bana erit deitiremiyor ve
arada bir anlalamayan bir sebeple kendisine yle bir talimat verilmedii halde yan
yollara sapyor.
Srcsz otomobiller daha emekleme dneminde olmalarna ramen birka on yl
iinde kaza saysnda byk azalma va-ad ediyor. Hemen hemen btn kazalara
srcler neden olduuna gre ideal zm onlar ortadan kaldrmakm gibi
grnyor.
Bir avu byk usta dnda herkesi srekli yenen satran oynayan makineler bylesi
bir iyimserliin nn at. Yol koullar, olas btn eitlemelerine ramen bir
satran tahtas zerindeki hamlelerden ok daha az karmak. Bir satran makinesi
ok sayda hamleyi hatrlayacak ekilde programlanyor ve gemi deneyimlerden
her bir hamleye nasl karlk vereceini biliyor. imdiye kadar bir zm
bulunamayan yol g"
I
venlii sorunlarnn da ayn ekilde zlmesi gayet olas grnyor.
Bir elektronik src tpk bir satran makinesi gibi gemiteki "hamleleri"
hatrlayacak. Yolda ya lekesi, otomobilin nnde yalpalayan bir sarho ya da
ocuklarn varln gsteren zplayan bir top grnce nasl tepki vereceini bilecek.
"Ama gideceiniz yeri syleyip sonra da uykuya dalabileceiniz kadar emniyetle
kendi kendilerine gidebilecek otomobillerin kmasna daha en azndan bir on yl
var." diyor Pomerleau. "Ancak pek ok kazay nleyebilecek byk bir elektronik
gelime topu topu yla kadar hazr olacak. Bu, uyuklamaya baladklarnda
srcleri uyandracak bir uyar sistemi."
Bat dnyasndaki trafik kazalarnda lmlerin neredeyse yars srclerin
direksiyon banda uyuya kalmasndan kaynaklanyor. Sarho otomobil kullanmak
kadar ciddi bir sorun bu. Srcnn bana yerletirilen elektrotlarla alacak ve
uyuma belirtileri gsterdiinde bipleyecek bir alet lmn kol gezmedii yollara
doru byk bir adm olacak.
Isaac Asimov, bir ksa hikyesinde yar aka yar ciddi gelecein nemli
sorunlarndan birinin akll otomobillerin hareketli sosyal yaam olacan ima
etmiti. Kendi balarna partilere
218
219
gidecekler, "iftleip" yavrulayacaklard. Byle bir ey asla mmkn olmasa da,
grnte en az srcler kadar akll ve karar verme konusunda onlardan ok daha
hzl, bamsz varlklar gibi davranacaklar durumlar gzmzn nne
getirebiliriz.
I
"Geri Dneceim!"
220
elli insanlarn izini srp onlar ldrmeye programlanm, Terminator gibi robotlar
bir iki yla kadar yaplabilir. D grnleri klt filmlerdeki Arnold
Schwarzenegger'e benzemeyebilir ama onun kadar ldrc olabilirler.
Reading niversitesi sibernetik blm bakan olarak gelecein makine "zeksnn"
karanlk yzn anlatt konferans dinleyen kalabalk kitleye "u anda bile ortalkta
dolap btn sar sallar ldrecek bir robot yapmak teknik olarak mmkn."
demi Kevin Warwick.
"Baz bilim adamlar, zellikle de 1989 da yazd The Emperor's New Mind (Kraln
Yeni Usu'') adl kitabnda Roger Penro-
" Bilgisayar ve Zek (Kraln Yeni Usu I), TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ekim
1997 Fiziin Gizemi (Kraln Yeni Usu II), TBTAK Popler Bilim Kitaplar,
Kasm 1998 Us Nerede? (Kraln Yeni Usu III), TBTAK Popler Bilim Kitaplar,
Ekim 1999
221
se byle makineler yapmann kuramsal olarak imknsz olduunu nk kendi
varlklarndan haberdar olmalarnn salanamayacan iddia etmiti. Ama ben bu
bak asnn yanl olduuna ve bu tip kitaplarn da sorumsuzca yazldna
inanyorum. Zekice bir davran sergilemesi iin bir makinenin kendi kendisinin
bilincinde olmas gerekmez. Sadece bir amacnn olmas yeterlidir." diyor Warwick.
"Amac olan bir makineye iyi bir rnek satran oynayan bilgisayardr. Kendi
yaratcsn bile yenebilir. En byk amac oyunu kazanmaktr ama oyun oynadn
bile bilmez."
Warwick'le meslektalar Yedi Cceler adn verdikleri, bcek zeksna sahip
minyatr robotlar yapm. Her birinin "beyin" yerine bir bilgisayar yongas var ve
ultrasonik gzleriyle "gryorlar". Laboratuvar zemininde birbirlerini avlamak ya da
birbirlerinden kamak zere programlanabiliyorlar.
222
"Bilgisayarlarn hzlar ve belleklerindeki imdiki gelimeler gz nne alndnda,
birka yl iinde bu tip robotlarn polisin ya da ordunun kullanabilecei daha byk
versiyonlarn yapmak mmkn olacak, ama ayn ekilde bir cani de bu robotu kendi
istedii gibi programlayp kurbanlarn aramak ve ldrmek iin kullanabilecek.
Bilgisayarlarn ve robotlarn bizim gibi dnmediini ve Penrose un da isabetle
belirttii gibi byk olaslkla hibir zaman byle bir ey yapmaya
programlanamayacaklarn anlamak gerek. nsanlk ya da merhamet gibi zellikleri
yok. Isaac Asimov'un ortaya att robot yasalarnn birincisi olan, bir robot bir
insana zarar veremez trnden eylerle kendimizi koruyabileceimizi dnmek de
safa olur. JVIakineye bir hedef gsteriyoruz ve onun bu hedefe bizim istediimiz
ekilde ulamasn bekliyoruz. Ama o kendi bildii yoldan ulayor bu hedefe. Bunun
mkemmel bir rneini 1969da ekilen The Forbin Project adl filmde grmtk:
Bir bilgisayara dnyaya 'bar' getirmek iin tm nkleer silahlar toplama talimat
verilmiti. Ama o, bar hemen hemen herkesi katlederek salamt." diyor
Warwick.
Bu sralarda Japonya'nn Kyoto ehrindeki Enformasyon Aratrma Laboratuvan'nda
bir kedinin beynine sahip bir robot yaplmaya allyor. Bu onun tyl olaca, fare
kovalayaca, tas tas st iecei anlamna gelmiyor, nasl yapaca sylenmeyen
eyleri yapabilecei anlamna geliyor. Kendi kendini programlayp sonra bu
program uygulayacak. Bir bcekten daha zeki ilk robot olacak. Ancak ahlak ve
saduyudan yoksun byle robot "hayvanlar", onlar yapanlarn amaladndan
tamamen farkl ekillerde davranmaya eilimli oluyor.
Warwick pek ok kiinin bylesi yanl anlamalarn tehlikesini kavrayamadn
dnyor. Bilgisayarlarn szde bilgeliine fazlaca gveniyorlar, diyor. rnein
bankalarn, belli bir kiiye kredi verilip verilmeyeceine karar veren makineleri var.
Ama bilgisayar, tasarmcsnn kesinlikle amalamad ekilde davranabiliyor.
"rnein, nceden diyelim ki iki solan kredi
223
bavurusunu reddetmi. Bunun zerine, hibir aklamada bulunmadan btn
solaklarn bavurularn reddetmeye karar ve-
riyor.
Aptallkla suun aras topu topu bir adm olabilir.
224
Orak ve Sarmak
uds'teki Hebrew niversitesi'nden bilgisayarbilimci-ler Cincinnati'de dzenlenen
bir konferanstan yurda dndklerinde ok kt haberlerle karlandlar. Amerikal
meslektalarna elektronik virslerden bilgisayarlardaki dosyalan ve programlar
silen ktcl yazlmlardan ne kadar korktuklarn anlatmlard.
Geri dndklerinde byle bir virsn Kuds'teki birbiriyle balantl btn kiisel
bilgisayarlar sardn rendiler. Neyse ki kt adam veya kadn biri teknik, dieri
dini iki hata yapmt. Kalkt sabotaj ele veren bir iz brakmt. Virsn bulat
bilgisayarlardan herhangi biri aldnda, programlarn kurcalandn gsteren
anormal bir mesaj bir anlna ekranda belirip kayboluyordu.
225
Virs, pek az kiinin bilgisayarlar banda alt Sebt gn yani cumartesi gn
devreye girecekti. Bilgisayar kullanclarn gazeteler araclyla uyarmak iin bol
bol zaman vard. srail ekonomisine byk zarar verebilecek bir plan, tasarlay-
csnn beceriksizlii sayesinde baarsz oldu.
Bilgisayar virsleri bakalarnn bilgisayar sistemlerine izinsiz girmekten yani
zerine vazife olmayan ilere burnunu sokmaktan ok farkl. Virsler btn
yazlmlar kerterek bilgisayar sistemine olas en fazla zarar verecek ekilde, kt
emellerle tasarlanyor.
Pek ok adan tpk biyolojik virsler gibi iliyorlar. Bir virs bir programa ya da
dosyaya hi fark edilmeyecek ekilde (Kuds'teki sabotajcnn yaptnn aksine)
tutunuyor. Sonra kendi kendini kopyalyor ve evsahibini mahvetmeden nce bir
baka yazlma atlyor. Bilgisayarn bellek disklerindeki her ey silinene kadar bu
ileme devam ediyor.
Baka bir virs bunun tam aksini yapyor. Diskin belleindeki her eyi yok etmek
yerine btn bo alanlar ie yaramaz eylerle dolduruyor, sonuta bilgisayar
kullanlamaz hale geliyor.
Bir keresinde byk bir irketten atldna sinirlenen bir programc, giderken
irketin bilgisayarna bir "hediye " brakm. Topu topu 400 byte'lk, tek ilevi
kendinin tam bir kopyasn yapmak olan Sarmak adnda bir program.
Program iten karlan programcnn ayrlmasndan 24 saat sonra uyanm, kendini
kopyalam ve tekrar uyumu. Henz bir zarar yokmu. 300 milyon byte bellekli
devasa bir bilgisayar alt taraf ie yaramaz 800 yabanc byte tarafndan igal edilmi.
Ama iki gn sonra Sarmak'n iki kopyas kendilerini tekrar kopyalam. Artk drt
tanelermi, toplam 1600 byte. Bu ilem her gn byle srp gitmi... Sarmak'n 8,
16, 32 kopyas amanszca bellekteki bo alanlar dolduruyormu. Hi kimse de orada
olduklarn anlamam.
ki haftann sonunda irket bilgisayarnn yan ilevlerinde tuhaflklar olmaya
balam. Acayip gecikmeler ve bariz hatalar.
nk artk bellei Sarmak'n 16.384 tpatp ayn kopyasn barndryormu -yani
6,5 milyon byte'lk tam bir plk.
20 gn sonra bilgisayar hibir ey yapamaz hale gelmi. Belleini Sarmak'n yarm
milyondan fazla kopyas kaplam.
aresizlik iindeki irket ynetimi bir acil durum bellek alan yaratp bu alana Orak
adn verdikleri kendi programlarn yklemi. Orak in grevi Sarmak kopyalarn
bulup ortadan kaldrmakm.
Orakla Sarmak arasndaki sava Herakles'le Hydra arasndaki sava gibiymi.
Sarmak kopyalar daha imha edilir edilmez yerlerine yenilen geliyormu. Savaan
iki program arasndaki mcadele sonuta zafer Orak'n olmu bilgisayarn
normal grevlerini yapmasn engellemi, hatta neredeyse irketin iflasna neden
olacakm.
Ama en azndan bu mcadele yeni bir bilgisayar oyununun, birbirine kar iki
programn birbirini yok etmeye alt Core Wars'un domasna neden olmu. Bu
iki program elektronik toplarla birbirlerine ate bile ediyor.
Virslerle mcadele edecek elektronik "alar" da icat edildi. Londra'daki Prosoft
firmas tarafndan satlan Safeguard da byle bir rn. "Safeguard lisansl bir
programn son kullanlndan beri zerinde bir deiiklik yaplp yaplmadn
aratryor." diyor firma yneticisi Robert Mathias. Ama Safeguard bile kt niyetle
bilgisayarlara szdrlan yeni programlan bulamyor. Bu ancak srekli tetikte olmak
ve her eyden phelenmekle mmkn.
Elbette, lisansl yazlmlarda virslerin barnabilme olasl pek yok. Ama elden ele
dolaan ok sayda disket var, bunlar kullananlar da nereden alndklarn sormaya
zahmet etmiyor, ite tehlike burada yatyor. Uzmanlarn bilgisayar virslerini ADS'e
benzetmesinin nedeni de bu.
226
227
Uzaya Giden Teleferik
ropik lkelerdeki keskin gzl insanlar 1994 senesinde bir hafta, gece gnde
yansyan gne yla hafife ldayan uzun, ince bir izgi grnce ard. Bu bir
UFO deil Dnyann yrngesinde dnen, insan yapm, 20 kilometre uzunluunda
ve topu topu santimetrenin sekizde biri kalnlnda bir "ipti". Tether Applications
adnda, kk bir Kaliforniyal uzay merakllar grubunun kurucusu olan Joe
Carroll'in garajnda yaplm ve insansz bir Delta rokete ilitirilerek uzaya
frlatlmt; uzay mekikle-rindeki astronotlar bu ii yaklak bir senedir baarmaya
urayordu.
CarroU'n ipi bir tr polietilenden, yani alveri antalarnn sert plastiinden
yaplm. Bilim adamlar, yirmi birinci yzyl-
229
smmmmm
230
da endstri asndan nemli sonular dourabilecek bu deneyi yakndan izliyor.
Roketlerin yapt ilerin baka aletlerle desteklenmesi halinde uzay teknolojisinin
daha ucuz ve etkili olaca senelerdir biliniyor. Bir uzay ipi, uzay aralarna elektrik
salamaktan, Dnyayla Ay arasnda yk tamaya, hatta Mars'a giden insanlarn
saln garanti altna almaya kadar ok sayda grevi yerine getirebilir.
En basit biimiyle bir ip uzayda minik bir g istasyonu olabilir. Yar iletken
maddelerden yaplm, bir ucu Dnyann manyetik alanndan geen bir ip bir uzay
aracna elektrik tayarak, normalde bu tip aralara enerji salayan ve sadece
dorudan gne yla alan gne panellerine destek olutura-bilir.*
"Bir ip ayn zamanda bir uzay aracnn yrngesini ykseltip alaltabilir." demi
Carroll. "Dnyann etrafnda alak bir yrngede dnen bir uzay aracndan
salmdnda hep aa, atmosfere doru uzanma eiliminde olacak. Ucu atmosfere
girdiinde srtnmeye maruz kalacak ve arac yavalatp aa ekecek. Tersine, ayn
ip birdenbire kesilirse basn hafifleyecek ve uzay arac yukar frlayacak. "
Eskiden Hughes Aratrma Laboratuvarlar'nda alan bir bilim adam olan Robert
Forward daha iddial bir manzara izerek, iplerin gelecekte Dnya ile Ay arasnda bir
tama sistemi olacan ne srmtr. "Arl be tona kadar varan malzemeleri
uzayda yaklak yarm milyon kilometre uzaa 'frlatabilmeyi' umuyoruz, tpk
Davud'un Golyat' sapanla ldrmesi gibi."
Forward'in fikri yle: Dnya yrngesindeki bir uzay istasyonundan Ay'a roket
kullanlmadan kargo gnderilecek. Kargo, Dnyann yrngesindeki istasyona bir
iple bal. Kargo Ay'la ayn hizaya geldiinde ip kargoyu serbest brakyor. Ay'n
yrngesindeki bir istasyona bal olan bir baka ip kargoyu yakalyor
1996'da mekik astronotlar 20 kilometrelik bir ipi Dnya'nn iyonosferinde
srkleyerek elektrik elde etmeye alt. Ama grne gre fazlaca elektrik
yklenen ipin kopmas herkeste byk hayal krkl yaratt.
23]
tpk bir beysbol oyuncusunun topu yakalamas gibi ve Ay'n yzeyine indiriyor.
"Bu sistem Ay'da koloni kuracaklarn su retmek iin ihtiya duyaca, kt bulunan
temel ihtiyalar, rnein hidrojeni Ay'a gndermek iin ideal olacaktr."
Mars'a yolculuk edecek insanlarn salklar arlksz ortamdan kt etkilenecektir.
Kemiklerindeki giderek artan kalsiyum kayb yalanmalarn hzlandracak ve Kzl
Gezegene vardklarnda alamaz hale gelmelerine neden olacaktr.
Bunun zm birka kilometre uzunluunda sert bir ip olabilir. Bir ucu Mars
gemisine teki ucu da gemiyle hemen hemen ayn arlktaki denge salayc bir
dier cisme balanacaktr. Kk roketlerin atelenmesiyle, gemi, ip ve denge
salaycdan oluan btn sistemin kendi etrafnda dnmesi salanacaktr.
Lunaparklardaki baz oyuncaklarda olduu gibi merkezka kuvveti, geminin iinde
yapay bir ktleekimi yaratacaktr. Dnme hz deitirilerek gemide istenen
kuvvette ktleekimi yaratlabilir. Ancak geminin yolculuu srasnda rota
deitirmesi gerekirse sorun kacaktr.
Bir uzay ipine dair en dikkat ekici neri Arthur C. Clarke tan geliyor, uzaya giden
teleferik diye tanmlyor bu fikri. 36.000 kilometrelik bir ipin bir ucu ekvator
yaknlarnda bir yere, dier ucu Dnya'mn evresinde Dnyann dn hzyla ayn
hzda dnen bir uyduya balanacak. Bu gergin ipin zerindeki bir asansr insanlar
ve ykleri yukar aa gtrp getirecek. (The Fountains of Paradise [Cennetin
emeleri] adl romanda byle bir "yldzlara giden teleferik "yapmann zorluklar ve
sakncalar resimlerle anlatlyor.)
Gln bir fikir mi? "Herkes glmeyi braktktan be yl sonra yaplacan tahmin
ediyorum." diyor Clarke.
Ya 1994'teki deney? Carroll yle demi: "Benim ipimi bir mikrogkta kopard,
ama kopana kadar be gn boyunca yrngede kald. Bunu baar kabul ediyorum
ama bir artla: Uzay iplerini kullananlar her zaman kopma ihtimalini goZ nnde
bulundurmal."
232
eytann Rakamlar
Kudretlidir saylar, sanatla birletiler mi dayanlmaz olurlar.
Euripides
aylarn kudretine gvenenleri bekleyen tehlikeler olabilir. Gvenlii sadece saysal
karmakla bal olan gizli bir ifrenin yetersiz olduu anlald. Yzlerce
bilgisayar ayn anda almaya baladnda en kurnazca saklanan matematiksel
srlarn bile akla kavuaca anlayor.
Mucitleri Rivest, Shamir ve Adelman'n isimlerinin ba harfleriyle anlan, ok
kullanlan RSA ifresi, iki ok byk asal saynn arplmas halinde, en hzh
bilgisayarn bile ilemi tersine yapmasnn ve ifrenin gizli anahtarlarn saklayan iki
zgn asal sayy bulmasnn yzyllar -hatta binyllar- srecei varsaymna
dayanyor.
Benim kendi kefim olan "eytani Sayy", 3.458.]37'yi ele alalm. Neden "eytani"
olduunu anlamak bir ev bilgisayarnn
233
bir saniyeden daha az zamann alyor. Yldrm hzyla yaplan ok sayda hesaptan
sonra bunun 1789 ve 1933 asal saylarnn arpm olduunu buluyoruz, srasyla
Fransz Devriminin balangcnn ve Hitler'in iktidara geliinin tarihleri - ikisi de
adamakll eytani tarihler.
Ama eer iki asal say da (sadece kendilerine veya l'e tam olarak blnebilen saylar)
drt deil de yz ksur basamakl olursa, o zaman, matematikiye gre, bu
problem gerekten de baa klmaz' olurdu. Szde ifre zcler de gizli rakamlar
bulamadan yalanp lrd.
Ancak 'asal arpanlar bulma iinin' bir 'ayine' dneceini hesaba katmamlard.
Gizli asal saylar aramak bir bilgisayarn hzn lmek iin yaplan standart
deneylerden biri haline geldi. 1994te matematikilerden oluan bir ekip, dnya
apnda 400'den fazla bilgisayardan oluan bir a kullanarak 129 basamaktan oluan
bir saynn arpanlarn bulmay baard. RSA 129 olarak bilinen bu atafatl say
uydu:
114.381.625.757.888.867.669.235.779.976.146.612.010.218.
296.721.242.362.562.561.842.935.706.935.245.733.897.830.
597.123.563.958.705.058.989.075.147.599.290.026.879.543.
541 .;-.,.
"ilingirler" patlayan ampanya sesleri eliinde bu saynn arpan olan iki asal
sayy ilan etti:
3.490.529.510.847.650.949.147.849.619.903 764.638.493.387.843.990.820.577
.133.417.
Tek bir sper-bilgisayarn ancak yirmi ylda elde edebilecei bir baaryd bu.""" Her
eyi 2000 ksur yl nce sonsuz sayda asal say olduunu biraz aprak da olsa
kantlayan Eukleides balatmt. "Birden byk her say," demiti o zaman
gelecekten haber verircesine, "ya asal saydr ya da deildir. Bu da Aritmetiin lk
Kuraldr." Bunu eletiren biri onunla yle alay etmiti: "Sfr yan zerindeki her
insan ya diidir ya da erkek. Bu da nsanln lk Kuraldr."
Kyreneli Eratosthenes belli bir snra kadar btn asal saylar bulacak harika bir
"kalbur" icat etmiti. Tekerlemede sylendii gibi:
arp ikileri, arp leri, Eratosthenes'in kalburu! Katlar silindi mi Asallar kalr geri.
O zamandan beri asal saylar adeta mistik bir hayranlk uyandrmtr.
Rastlantsaldrlar ama ou filozof bu rastlant-salla inanmay reddetmitir.
Kimileri onlar Tanr'nm belli bir rntye gre dzenlediine ve bu rntnn
bulunmas halinde insann "ilahi" olacana inanmtr.
Bu dnce, asal saylarn byle ngrlemez bir dzene sahip olmasna yalnzca
eytan nki gibi kt bir gcn neden olabileceinden korkan Kiliseyi ayaa
kaldrmt. "Zaten matematikilerin ruhu karartmak ve insanolunu Cehennem'e
hapsetmek iin eytan la bir anlama yapm olmas tehlikesi var." diye grlemiti
Aziz Augustinus.
l'
32.769.132.993.266.709.549.961.988.190.834.461.413.177.
642.967.992.942.539.798.288.533
234
i; Btn bu olup bitenlerden sonra RSA ifresi ne kadar gvenli olabilir? Cevap
imdilik hemen hemen tmyle gvenli olduu, tabii en azndan 150 basamaklk bir
asal say olmas artyla. Ama bu ancak uzun sre gizli kalmas gerekmeyen mesajlar
ve dosyalar gnderiliyorsa geerli. Seneler boyu gizli kalmas gereken ariv dosyalan
iin gvenli deil. arpanlara ayrma alannda gelimeler srecek ve her seferinde
daha byk saylar arpanlarna ayrmak kolaylaacak. Ayrca btn RSA ifresi
"kuvantum bilgisayarlarnn" devreye girmesiyle hkmsz kalacak, tabii nce o
icadn yaplmas gerek.
235
ou kii 1 saysnn asal say olmas gerektiini dnr, sadece kendine ve bire
blnebildii iin matematiksel asal say tanmna uymakladr. Bir keresinde bir
matematiki dnceli dnceli "Ama bu br asal saylara hakszlk." demiti
bana.
Sonsuzluun Kylar

236
Evrenler Denizi
fil
kbilimcilere genelde u soru sorulur: "Byk Patla-ma'dan nce ne oldu?'' imdiye
kadar bu sorunun doyurucu olmasa da standart bir cevab vard: "Yanl bir soru
soruyorsun. Zaman Byk Patlamayla balad. Ondan nce ne olduunu sormak
Kuzey Kutbu nun kuzeyini sormak gibidir." Ama artk bu cevap geerliliini
kaybetti. Belli ki bir "nce" vard. Bu evrende olmasa da "oulevren" diye bilinen
dier evrenler kalabalnda; ki bu kalabaln iinde yaamn olumasna izin veren
koullarn olutuu pek az evrenden birisi de bizimki. New York'taki City
niversitesi nden kozmolog Michio Kaku bu paralel evrenlerden birounun byk
olaslkla hl varlklarn srdrdn sylyor.
Kaku, Las Vegas taki bir rulet masasnda btn parasn tek
239
bir numaraya kcyan Rus bir fizikiye dair bir anekdot anlatyor. "Bu gln bir
taktik!" diyor Amerikal arkada Rus fizikiye, "Btn paran kaybedeceksin."
"Belki." diye cevap veriyor fiziki, "Ama en azndan bir paralel evrende hayal bile
edemeyeceim kadar zengin olacam."
Bu dnce tarznn temelinde, evrenin balardaki genilemesini ve galaksiler
halinde birlemesini tanmlayan Einstein'in genel grelilik kuramnn Byk
Patlamann u koullarnda ilevsiz kalmas ve yerine kuvantum kozmolojisinin
konmasnn gerekmesi var. O zaman scaklk 1032 dereceydi, yani bir Hidrojen
bombas patlamasnn merkezindeki scaklktan trilyon kere trilyon kat daha scak.
Bu scakln en basit parack olan elektron haricinde btn temel paracklar
birbirinden ayrmas gerekir.
Heisenberg'in belirsizlik prensibinin gsterdii gibi bir elektronu yakalamak
olanaksz. Konumunu bilirseniz hzn bilemezsiniz, ya da tam tersi.
"Balangta evrenin davran, elektronunkiyle aynyd. Ayn anda sonsuz sayda
farkl durumda var oluyordu. Bunlarn bazlar bildiimiz temel sabitlerin tohumlan
olduundan elveriliydi', dierleri ise, rnein protonlar bir milyar yl sonra
bozulduklarnda yldzlar asla oluamayaca iin uygunsuzdu." diye aklyor Kaku.
Bu paralel evrenlerin ou hl varlklarn srdryor olmal. Belki de Isaac
Asimov'un The Gods Themselves (Tanrlarn Kendileri) adl romanndaki,
sakinlerinin yeterli yldz oluturacak hidrojene sahip olmadklarndan bizim
evrenimizden hidrojen ald evren gibi.
Peki bizim evrenimizi de meydana getiren oulevren nasl bir ey? Kaku srekli
kabarcklar kararak kaynayan bir suya benzetiyor onu. Bu kabarcklardan evrenler
oluuyor.
Madem yle laboratuvarda bir evren yaratabilir miyiz? Prensipte evet, nk bu i
iin hi enerjiye ihtiya yok. Evrenler srekli olarak bir "hilik denizinde" oluuyor.
Ama tomurcuklanan bu evrenin ss trilyonlarca derece olacana gre, bu deney
belki de laboratuvara zarar verebilir.
240
Eski arpmalarn zleri
merika'daki ilk ngiliz yerleimlerinin en mehurlarndan biri olan Chesapeake
Krfezi uzaydan gelen dev bir gktann arpmasyla olumutu. Amerikal bir
jeoloji profesrnn bu kefi bize asteroitlerin ykmlara yol ama olaslnn her
zaman mevcut olduunu ve Dnya yzeyinde bitki rts, erozyon ya da denizler
tarafndan sakland iin kefedilmemi yz binlerce krater olduunu anmsatyor.
"Chesapeake Krfezi krateri Dnya zerindeki en byk on gkta kraterinden biri."
diyor C. Wylie Poag. Kendisi bu kefi yapan kii ve Massachusetts, Woods Hole'daki
Amerikan Jeoloji Aratrmalar merkezinde alyor. Geology'de kan
Meteorite Mayhem in Ole Virginny" balkl bir makalede kr-
241
fezde, 35 milyon yl nceye dayanan olaand bir yeralt kaya tabakasn nasl
kefettiini anlatyor.
Petrol irketlerinin sismik verilerini kullanarak bir dizi ortak merkezli halka tespit
etmi. Bu halkalarn en bynn ap 80 kilometreden fazlaym ve yaknlarda
Almanya'da bulunan daha kk bir yeralt asteroit kraterine ok benziyormu.
Bu yeralt halkalarnn bulunuu blgede bir "tektit" tabakasnn yani gkta
arpmasyla havaya frlayan farkl zellikteki kayalarn bulunuuyla ayn zamana
denk gelmi. "Bu, krfezin gneyinde byk bir arpma krateri olduunu aka
gsteriyor." diyor Poag.
imdi sorun derinleiyor. Ay'n kuru, deimeyen yzeyi byle kraterlerle kapl.
aplar birka metreden, birka kilometreye kadar deiiyor. Bu yzden de
yzlm Ay nkinden 16 kat fazla olan, dolaysyla Gne sisteminin 4,6 milyarlk
tarihi boyunca uzay dkntlerinden ok daha fazla nasiplenmi olmas icap eden
Dnyann zerinde bu kraterlerden bol bol bulunmas lazm.
Ama neredeler? En azndan bir tanesi aka grlyor. Arizona lndeki Barringer
krateri yaklak iki kilometre apnda ve 1200 metre derinliinde. 20.000 yl nce
yaklak 15 metre apnda bir kayann yere akld noktay belirliyor. iddetin teki
ar ucunda, yaknlarda Yucatan sahili aklarnda kefedilen deniz alt krateri var.
Londra byklnde bir asteroidin yaklak 65 milyon yl nce Dnyaya
arpmasyla olumu, bu arpma sonucu dinozorlarn ou lm. (Bkz. Varlmz
Mucize s. 7)
Son 600 milyon ylda en azndan 2000 byk arpma, bundan kat kat daha iazla
kk arpma olduu tahmin ediliyor. Onlar arayan jeologlarn karsndaki en
byk zorluk, ounun olaand yaps sadece rastlantsal olabilecek adaylarn
saysnn ok fazla olmas.
Bulunmas en zor olan yeralt ya da denizalt kraterlerini bir kenara brakrsak,
hatlarnn keskinlii nedeniyle uzaydan ge"
242
len byk darbeler sonucu olumu olduu dnlebilecek pek ok yer var Dnya
zerinde.
Barringer krateri kabaca daire eklinde, pek ok keskin as da var. Buna benzer
yerler pek ok: 1216'da Kral John'un alnt hazinesini kaybettii Wash, talya'nn
topuundaki Taran-to Krfezi, Avustralya'nn kuzeyindeki Carpentaria Krfezi,
Meksika Krfezi ve Kanada'daki muazzam Hudson Krfezi.
En azndan bir kere, bir uygarlk uzaydan gelen bir eki darbesiyle silinmi olabilir.
Yaklak M 1500 senesinde San-torini adasndaki volkanik patlamadan sonra
oluan byk dalgalar tarafndan yerle bir edildii belgelenmi, Girit'teki Minos
uygarl Atlantis deil, Akdeniz'in dousuna hkmeden ve yaklak M 11 OO'de
gizemli bir biimde ortadan kaybolan Mykenai imparatorluu.
Platon, Timaio adl eserinde Atina'nn yasa yapcs Solondan sz eder; Msrl
limleri ziyarete giden Solon Yunanistan'a dnnde Mykenai imparatorluu
olduu sanlan bir imparatorluun (nk baka hangi imparatorluu kastetmi
olabileceini kestirmek zor) feci kaderini anlatr. "Gkyznde, Dnya evresinde
dnen cisimlerin " yol at "byk yangnn ' yapt ykmdan, "uzun aralarla"
meydana gelen doal olaylardan bahseder.
Byle iddialarn bilimsel olarak kantlanmas rastlantyla olabilir, diyor Poag
kendisi petrolclerin verilerini kullanm hatta hazine avclar bile faydal olabilir.
243
Kral John'un kayp mcevherleri ve altnlarna paha biilemiyor. Wash'un binlerce
metre altnda yaplacak bir arama sonucu hazine yerine tektitlerin ya da ortak
merkezli dairelerin ncvdana kmas ve bylece ingiltere'nin en nl yer
ekillerinden birinin neredeyse hayal bile edilemeyecek bir iddetle olutuunun
anlalmas ironik olacaktr.
Ne Yazdna Dikkat Et!
a Palma rasathanesinde "saniyede be kilometrelik" hafif bir esinti olduunu bildiren
yeni bir raporu gren * meslee yeni atlm gkbilimciler panie kaplabilir, bu
hzda esen bir rzgrn btn binalar yerle bir edecei kukusuz.
"Saatte " yerine "saniyede'' yazlmas, The Observatory nin gkbilim
literatrndeki en elenceli stunlardan biri olan Oradan Buradan" stununda
alntlanan hatalara iyi bir rnek. Gkbilim yazarlar dier btn yazarlar gibi
ok kt hatalar yapabilir. Bunun nedeni nadiren cehalettir bu konularda yazanlar
genellikle alanlarnda uzmandr esas sorun dikkatsizliktir. ounlukla yazdklarn
gzden geirmezler; sonuta ya dilbilgisindeki bir hata, ya bir yazm hatas, ya yanl
terim kul-
244
245
lanm ya da "milyon" veya "milyar" gibi yaamsal bir szcn atlanmas
sylediklerini gln bir hale getirir. 1989'da New York Times'm Galileo'nun
Jpiter'e yolculuunun sadece 1,4 dolara mal olacan duyurmas gibi.
"Oradan Buradan" stunundan birka elenceli rnek: "Uzay Teleskopunun Avrupa
gne panelleri astronotlar tarafndan deitirilecek" - ESA blteni, 1993.
"Clementine u anda Dnyaya yakn bir yrnge takip ediyor (140 ila 160
nanometre)" (nanometre bir metrenin milyonda biridir) - Lunar and Planetary
Information Bulletin, 1994. "Scotti Jpiter'in diskini karartmak iin bir kronograf
kullanacak" - Time, 1994. 1989'da Nature'&a., mthi bir yazm hatas sonucu bir
gkbilimcinin "bilgisayarla pek ok yldz patlatt" bildirilmiti.
Ben de bir keresinde gazetemin ilk sayfasnda "kyl "yerine "mil" yazlmasna
neden olmutum, alt trilyonda birlik bir hata. Ama pek ok mesleki yaynda
uzaklkla ilgili benzer hatalar olduunu bilmek insan rahatlatyor.
"Hubble Uzay Teleskopu gezegenimizin on iki ila on be k yl tesini grmemizi
salayacak." demi Astronomy Book Club, 1989'da. Arizona niversitesinin gazetesi
Arizona Summer Wildcat, 1991 de "gkbilimcilerin Balk takmyldznda alt
milyon mil uzakta bir galaksi" bulduunu yazm. ("Oradan Buradan'n bu konudaki
yorumu u: "Balk kavaa m kt?")
Baz hatalar yle tuhaf ki insan nasl yapldklarn dnemiyor. "NGC4156
galaksisinin NGC4156 galaksisiyle bir ilintisi yokmu gibi grnyor." demi
Astronomy and Astrophysics 1984'de; Monthly Notices of the Royal Astronomical
Society de 1982de "kendisinden daha scak" bir cisimden sz etmi.
Bazen hatann yazarn suu olmad aka belli oluyor. rnein 1990'de New
Scientist'te Samanyolu'nun ktlesinin "Gne'in ktlesinin kabaca 1012 kat"
olduunun yazlmas gibi-Aslnda 10'2 yazlmas gerekiyordu.
Ama 1989'da Sky and Telescope 'ta yer alan reklam kadar inanlmaz grlmemitir
"Merkr, Vens, Dnya ve Mars'n Heyecan Verici Tam Boy Posterleri!" klimimizi
etkiliyor olabilirler mi acaba?
246
247
Neden Kurtadam Olmuyoruz?
uyann pek ok yerinde inanlan bir efsanede, Ay'n ekim kuvveti arttnda
insanlarn kurtadama dnt en azndan vahi ve akld davrand- anlatlr.
Bunun ktleekiminin bir sonucu olduunu varsayan bir astrofizik profesr byle
bir eyin olabilmesi iin kafanzn ne kadar byk olmas gerektiini hesaplam -
ktleekiminin tuhaflklarna dair ilgin bir alma.
Princetown niversitesi nden Neil de Grasse Tyson, Amerika'da yaymlanan Natural
History'deki bir dizi makalesinde Beyniniz, diyelim ki 13.000 kilometre apnda
olsayd (yani Dnya'mnki kadar) o zaman Ay'n ekim kuvveti kafatasnz gerekten
de ovalletirir, zihinsel yetilerinizde tanmlanamayan bozukluklar meydana getirirdi."
diyor.
249
"Ancak normal bir Homo sapiens iin, Ay'n kafann bir tarafyla dier tarafndaki
ktleekimi arasndaki fark llemeyecek kadar az. nsann yast bile Ay'n ekim
kuvvetinden yedi trilyon kat daha fazla bir sktrma kuvveti uygular, kur-tadamlar
hakknda yazanlarn paylamad bir gr bu."
Ktleekimi, drt temel g arasnda etkisi evrene yaylan tek g olmasna ramen,
neredeyse llemeyecek kadar zayftr. Kendisinden bir sonraki en kuvvetli
elektromanyetik gten 10% kere daha zayftr. Ama ne elikidir ki, bir kara deliin
(n bile kurtulamayaca kadar youn, km bir yldz artnn) olay ufkunun
ardnda llemeyecek kadar gl bir hal alabilir.
Dnyadan 20 milyon k yl uzaktaki Mf01 adndaki bir galakside bu yaknlarda
kefedilen ve yrngesinden yldzlarn hammaddesi olan hidrojen pskrterek,
yldzlar yutmaktan ok yaratyormu gibi grnen bir kara delik, gelecekte ktle-
250
ekiminin bize yapmas olas srprizlerin ipularn veriyor. Bu srprizlerin en
olaanst olan bir kara delii evreleyen bir koridorun ayn anda hem dz hem de
eri olabilecei tahmini. (Bkz. Hem Eri Hem de Dz Bir Koridor, s. 289)
Ayakta durduumuzda, yerekimi her zaman ayaklarmzda bamza oranla biraz
on binde bir orannda- daha fazladr. Ama dier ar u dnldnde, bir kara
delie ayakst decek olsaydk, ktleekimi o kadar glenirdi ki insann ayaklar
bandan ok daha hzl ivmelenir, "ekim kuvveti tenin kimyasal balarnn
dayanmn aar ve insan vcudu atomlarna ayrlrd".
Ama "normal" ktleekimi ne kadar zayf olursa olsun, Ay'n Dnyann dnn
frenlemesine yetecek kadar gldr. Gelgitin etkisiyle yer deitiren okyanuslar,
srtnme kuvvetiyle gezegenin dnn yavalatt iin gnler farkna
varlamayacak lde uzuyor. Bundan bir trilyon yl sonra dn yle yavalayacak
ki bir Dnya gn bir Ay ayna eit olacak. lme spazmlaryla kabaran Gne,
Dnya ve Ay' yutacak kadar byk olmayacandan, iki gkcismi "ikili bir ekim
kilidi" oluturacak. Plton ve uydusu Charon gibi iki gkcisminin de hep ayn yzleri
birbirine bakacak.
Ktleekimi ancak ktle reterek yaratlabilir ama etkileri taklit edilebilir. Hzla
dnen bir odada, rnein lunaparklardaki lm Duvar ad verilen odalarda, insanlar
"merkezka kuvveti " denilen eyin etkisiyle duvarlara yapr. Ama Einstein'a gre
aslnda btn evrenin ktlesine bantl olarak dnmektedirler.
Yeterince hzhyol alan astronotlarn, geri dndklerinde neden ocuklarndan daha
gen olabileceklerini de aklar bu gzlem. Arkalarnda braktklar dostlar normal
olarak yalanacak, hzla ilerleyen seyyahlar ise daha yava yalanacaktr. Neden mi?
Seyyahlar kendi balarna ilerler ama Dnya hareket ederken btn evren de onunla
birlikte hareket eder.
Bu tahminin mistik bir taraf yok. Ktleekimi ne olursa olsun, hzla giden
astronotlarn kurtadama dnecekleri gibi bir imas da yok.
251
Souun da Souu
eorge Pickett'in, Lancaster niversitesindeki labora-tuvarmda bulunan buzdolabnn
iinin scakl imdiye kadar elde edilen en dk scaklk. Mutlak sfrdan 1
derecenin on iki milyonda biri kadar yksek bir scaklk. Bu herhangi bir doal
scaklktan yaklak 300.000 kat daha souk demek. Galaksiler arasndaki boluklar
yaklak olarak mutlak sfr zeri derece, nk 15.000 milyon yl nce evrenin,
iinde bizim de bulunduumuz blgesini yaratan Byk Patlama'nm sonsuz ssnn
ardndan hl souyorlar.
Amerikal bilim adam Picket ve meslektalar, maddelerin olaand davrand,
bilinmeyen bir blgeyi inceliyor. "Yksek enerji konusunda alan fizikiler evren
tarihileridir." demi Picket. "nk Byk Patlamann son derece yksek s-
253
caklklarn ve younluklarn aratrrlar. Ama biz gelecekbi-limciyiz, milyarlarca yl
sonra, btn s tkendiinde evrenin nasl olacan anlamaya alyoruz."
Hermann Nernst'in 1906'da ne srd, Termodinamiin nc Yasas'na gre
mutlak sfr hibir zaman elde edilemez nk s yokluunda atomlar hareketsiz
kalacaktr, oysa atomlar srekli hareket halindedir.
Doal scaklk cetveli yle:
Yeri Derecesi (C)
Byk Patlama Sonsuz
En scak yldzlarn ii 1000 milyon
Gne'in ekirdei 30 milyon
Hidrojen bombas patlamas 50.000
Gne'in yzeyi 7000
Demir eriyii 1500
Vens'teki sera etkisi 400
Dnyann en scak yeri 58
Dnya yzeyinin ortalamas 20
Dnyann en souk yeri -89
Evrenin scakl -270
Svlarn en dk scakl -272,00001
Madenlerin en dk scakl -272,00002
Mutlak sfr -273,15
"Bu an souk seviyelerde ne bulacamzdan emin olamayz. " demi Robert
Richardson, kendisi New York, Ithaca'daki Cornell niversitesinde dk scaklklar
fizii grubunun bakan. "Grne gre tmyle yeni bir bilime rastgeldik. Bir
maddenin ok dk scaklklardaki davrannn incelenebilmesi iin, o maddenin
sv olmas gerekiyor. Mutlak sfra yakn scaklkta sadece iki madde sv
kalabiliyor: Helyum-3 ve hel-yum-4 izotoplar. Birinci daha hafif olduu ve
dolaysyla daha hzl hareket ettii iin daha ilgi ekici. Bu zellikleri onu maddenin
temel zelliklerini incelemek iin ideal bir hale getiriyor.
Pickett ve meslekta Tony Guenault, hi srtnmesi olmayan "sperakkan"
helyum-3'n davrann inceliyor. Helyumdun dnyann en byk solenoit
mknatslarnn istikrarl ve emniyetli olmasnda nemli bir rol oynamas bekleniyor.
Bir yandan, ABD'deki meslektalar daha da allmam olgular incelemeye
hazrlanyor.
Cornell den Richardson'un zerinde alt, baz bilgilerin hibir zaman
renilemeyeceini iddia eden Werner Heisen-berg'in 1927 tarihli Belirsizlik
Prensibi bu gizemlerden biri. Bir elektronun hz ve konumu ayn anda mutlak bir
dorulukla be-lirlenemez nk birini ne kadar bilirsek brn o kadar bilemeyiz.
Maddenin ar dk scaklklardaki davrannn, ar yksek scaklktaki
davranyla pek ok ortak noktas var. Scakln 100 milyon dereceyi getii, hzla
dnen, speryoun pul-sarlarm ekirdeinde madde yine sperakkan haldedir. Ar
souk helyum, atomlar yok olmu bu dev yldz artklarnn iinde neler olduu
konusunda astrofizikilere bir fikir verecektir.
Ar souk maddelerin bilim adamlarnn anlamasna yardmc olduu olgulardan en
tuhaf "kozmik sicimler". Bunlarn, ok byk ktleli maddelerden oluan ancak
neredeyse sonsuz incelikte sicimler olduu dnlyor. Byle bir sicimin iki buuk
santimetrelik bir ksmnn, Boston'daki Tufts niversite-si'nden Alexander Vilenkin'e
gre 1015 ton arlnda olmas gerekiyor. Byle sicimler var olabilir.
Milyonlarca k yl uzunluunda olan bu sicimlerin mthi ktleekiminin evrenin
ilk balarnda galaksileri oluturduu dnlyor. Sicimlerin sperakkan
davranlarnn, sv helyumun mutlak sfrdaki davranna benzediine inanlyor.
Bunlar var olabilir.
Ama bu soutmann en pratik kullanm speriletkenlik araclyla yksek hzl
bilgisayarlar retmek olabilir. Atomlarn durgun olduu mutlak sfr civarnda bir
elektrik akmna kar
254
255
neredeyse hi diren yoktur ve bir sinyal hi engellenmeden ilerleyebilir. Scaklk ne
kadar dk olursa, o kadar az enerjiyle o kadar ok ilem yaplacaktr.
Parlan da Parla
256
n parlak yldzla en soluk yldz arasndaki parlaklk fark nedir? yi bir snav sorusu
olurdu bu ama ben cevab hemen vereceim: Tahmini -26 kadirlik Gne ve Hubble
Uzay Teleskopunun ancak bir saatlik bir poz sresinden sonra grebildii, bilinen en
soluk 30 kadirlik yldzlar arasndaki oransal parlaklk fark lCF'dir.
M ikinci yzylda Hipparkhos tarafndan icat edilen kadir sistemi gayet karmak
bir hal almtr ve yeniden dzenlenmesinin zaman gelmitir.
lk bata gayet basit grnyordu. En parlak yldzlar, en iyi atletler gibi "en byk"
yani "birinci kadir" kabul ediliyordu, bu sralama altnc kadire kadar gidiyordu. Hi
kimse uzaklkla parlaklk arasnda bir balant olduunu bilmedii ve sade-
257
ce alt kadir derecesi olduu mddete bu sistem gayet iyi iledi. Drt yzyl sonra
Ptolemaios, ayn kadirden yldzlar ayrmak iin "daha byk" ve "daha kk"
szlerini kullanarak ileri biraz kartrd. Ama hl Hipparkhos'un sistemi
kullanlyordu.
Sonra Galileo'nun yeni teleskopu her eyi allak bullak etti. "Bu yeni drbnle,"
demiti Galileo 1610da "altnc kadirin altnda, plak gzden kaan yle ok yldz
grlyor ki inanlacak gibi deil."
Gnmzde hepsi logaritmik olarak hesaplanan (her kadir derecesi bir ncekinden
2,512 kat daha soluk) en azndan 30'a kadar inen kadir dereceleriyle pek ok cismin
parlakl biliniyor. Ay'n kadiri -12, hilal halindeyken -10, en parlak zamannda
Vens'nki -5, Sirius'unki -2, Vega'nnki 0 (ki bu da kafa kartrc bir biimde
Vega'nn hi parlakl olmadn ima ediyor) ve plak gz snr tabii 6.
Ayrca, drbnle kadiri 9'a kadar, amatr teleskoplarla 14'e kadar, be metrelik bir
teleskopla 20'ye kadar olan yldzlar seilebiliyor. Hubble ise 24 kadirlik ve daha
soluk yldzlar grebiliyor.
Ama uzak yldzlar gerekte ne kadar parlak? Gkcisimlerini kuramsal olarak 32,6
k yl uzaklktan grdmz varsayan mutlak kadir derecesi bu sorunun cevabn
veriyor. Bu lee gre Gne'in mutlak kadiri sadece 4,85. Rigel'inki ise -8 yani kr
edici (Rigel'in yaknlarnda yaamadm iin memnunum.)
Btn bunlara ek olarak bir de lotorafik kadir var, siyah beyaz film zerinde
yldzlarn ne kadar parlak grndn gsteriyor. Bir de yldzn doal
grnmyle fotorafik kadiri arasndaki farka dayal yeni bir tr kadir derecesi var
ki buna da "renk endeksi" deniyor.
Buna bir de adn bolometre adnda ok eski bir aletten alan ve radyo dalgalar hari
btn dalga boylarnda yldzn toplam nmnn ls olan bolometrik kadiri ilave
edin. Gkbilimci-
258
ler bunun en basit snflandrma yolu olduunu sylyor ama ben pek emin deilim.
Aln size bir snav sorusu daha. Ay'a yerletirilecek bir teleskop ann Hubble'dan
100.000 kat daha iyi grnt salayaca dnlrse, sizce seebilecei en soluk
kadir ne olur? 14 gnlk Ay gecelerinin mmkn kld bir poz sresi
varsayldnda bu sorunun cevab akllara durgunluk veren bir 42 oluyor. Ksacas
gkbilimciler Ay'a ulatnda en parlak ve en soluk yldz arasndaki parlaklk oran
yaklak 2,51268 olacak ki bu da 1027'ye eit.
259

Kn de K
957'de ekilen The Incredible Shrinking Man (Klen Adam) adl filmin kahraman
daha dorusu kurban durdurulamayan bir ekilde klmesine neden olan
anlalmaz bir radyasyon kazasna uramtr. nce kedisinin boyuna iner, sonra
bcek kadar kalr, sonunda yok olur. Ne yazk ki bu noktada film sona eriyor ve
bizim de Londra niversitesi fizikileri Michael Green ve meslektalar gibi
neredeyse sonsuz kklkteki eylerin dnyasn kefetme olanamz yok.
Bu bilim adamlarnn ilgi alan atomlarn yaps bile deil, onlar
"spersicimlerle"yani bir atom bir gezegenin yannda ne kadar kalyorsa, bir atomun
yannda o kadar kalan cisimlerle ilgileniyor. 10 33 santimetre Planck sabiti
apndaki spersicimler btn maddelerin temelini oluturuyor.
261
Yldzlar arasndaki szde boluk da dahil her ey onlardan oluuyor. Onlardan daha
kk bir cisim yok. "Onlar olmasayd hibir ey olmazd." demi Green. "Ne
zaman, ne uzay, ne de madde olurdu. Yldzlar ve gezegenler de olmazd. Evren diye
bir ey olmazd."
"Spersicimler kuram gzel, harika, muhteem ve tuhaf." diyor Princeton
niversitesinden meslekta Edward Witten. "Ama mantksz deil."
Spersicimler seviyesinde inanlmaz bir kargaa, bir yuvarlanma ve kprme ve
srekli bir deiim var. Austin'deki Texas niversitesinden John Wheeler yle
demi: "Uzay, zerinden uan pilota dmdz grnen ama iine den bahtsz
kelebek iin feci bir kemeke olan bir okyanus gibi. Daha yakndan bakldka
giderek daha fazla hareketlilik gsteriyor, yapnn iine girildiindeyse her yer
sicimler ve deliklerle kapl. Einstein'm genel grelilik kuram bu kpms
zelliin btn uzayda bulunmasn zorunlu klyor."
Bu gizemli spersicimler neden var olmak zorunda? Varlklar deneylerle
kantlanmam ve byklkleri dnldnde kantlanmas da mmkn
grnmyor. Pek ok fizikinin pheci yaklamna ramen, Green ve Princeton'dan
John Schwarz 1980leri spersicimleri aramaya adam. "Hayatmda hi bu kadar
youn almamtm." diyor Green. "Bir konuya kendimi hi bu kadar kapt rinam
itim."
Green, British Association for the Advancement of Scien-ce'n bir toplantsnda,
spersicimlerin yirminci yzyl fiziinin temelini oluturan iki ana kuram birbirine
balamann tek mkemmel yolu olduu sonucuna ulatn sylemi. Bu kuramlara
gelince: lki gezegenlerin, yldzlarn ve galaksilerin davranlarn ceden tahmin
etmeye yarayan kuram, ikincisi ise atomal-t dnyay "tanmlayan kuram.
Birincisi, yani Einstein'm genel kuram bir gezegenin ya da herhangi bir byk
ktlenin ktleekiminin, etrafndaki zaman ve uzay yarattn belirtir. Baka bir
deyile, zamann ve
262
uzayn maddeninki kadar gerek bir fiziksel yaps vardr.
Kuvantum mekaniine dair dier kuram son derece kk mesafelerde etkin olan
evrenin temel kuvvetini tanmlar: Elektromanyetizma, radyoaktiviteye neden olan
zayf ekirdek kuvveti ve atomlar balayan gl ekirdek kuvveti.
Ama kuvantum mekanii temel kuvvetlerin drdncs ve en zayf olan ktleekimi
hakknda bir ey sylemez; bu kuvvet onu aklayacak bir kuvantum antikalna
ihtiya duymadan iliyor gibi grnyor. Gezegenleri yrngelerinde tutan
yldzlarn ktleekimi kuvveti ok uzak mesafelerde etkin olabildiine gre,
ktleekimi dalgalarnn var olmas gerekir.
Bir fotonun iletmesi gibi ktleekimini ileten bir parack olan "graviton"
kavramn neren Green ve Schwarz spersicimlerin nasl ilediini aklamay
baarmtr. Spersicimler dnyasndaki ok kk mesafelerde ktleekimi her eyi
eip bker. Wheeler in tarif ettii srekli hareketten o sorumludur.
Anlalmas bundan da zor bir matematikle, evrenin iyice balangcnda, Byk
Patlama'dan birka salise sonra bugn bildiimiz drt boyut (uzunluk, genilik,
ykseklik ve zaman) yerine on boyut olduu ne srlmektedir. Dier alt boyut hl
mevcuttur. Ama fiziki Gary Taubes'a gre "Asla amam gl goncalar gibi bzl
halde kalmlar, llemeyecek kadar kk eylerin sk geometrisinde
kilitlenmilerdir."
Yine de bu demektir ki Byk Patlama annda on boyutun da bir ekilde eit olmu
olmas gerekmektedir. Drt temel kuvvetin drdnden de sorumlu olmu olmalar
gerekir. Bylece spersicimler kuram kuvvetlerin birlii demek olan bir "her eyin
kuram" salar.
Ama bu kuram gnn birinde pratik bir ie yarayacak m acaba? "Yaramayacak
demeden nce iyice dnmeliyiz." demi Green. "Unutmayn atomu blen
Rutherford, kullanlabilir atom enerjisi fikri iin 'havacva' demiti..."
263
Gne'e Uzun Bir Yolculuk
T milyon yl nce Afrika'da gkyzne bakan il | sanlar bizimle ayn Gne'i mi
gryordu? Ayrt
ilk in-
: ayn Gne'i mi gryordu? Ayrt edilmesi neredeyse imknsz bir fark vard. Ama
vard, nk Gne'in bykl ve parlakl 5 milyar yl nceki oluumundan beri
te bir orannda artt. Bu byme, Gne sonunda Merkr' ve Vens' yutacak
kadar byynceye ve Dnyay da yutmasna ramak kalana kadar srecek.
Geen hafta gkbilimci "Gne'e Yolculuklarnn'' sonularn duyurdu. Ebeveyn
yldzmza dair nemli bilgileri bir bilgisayara yklediler, makineyi termonkleer
fzyonun yasalarn anlayacak ekilde programladlar ve Gne'in usuz bucaksz,
gizemli geleceinden haber verdiler.
"Gne'in gelecei hakknda daha nce de tahminler yapl*
265
mt." demi Toronto niversitesi nden Arnold Boothroyd. "Ama bizimki onlardan
stn nk varsaymsal bir Gne benzen yldz iin deil, dorudan Gne iin
yapld. Hatasz rakamlar kullandk. Yarapn, ktlesini, yan, yzey scakln ve
bilinen bileenlerini bilgisayara ykledik. Sonra makineden Gne'in geleceine dair
kehanette bulunmasn istedik.''
Bulgular her biri dierinden daha ilgin yldz maceralar haber veriyor. En naho
srpriz Dnyann beklenen srenin ancak drtte birinde yaamaya elverili
olacann ortaya kmas. Gne'in giderek artan ssnn ancak 5 milyar yl yani
Gne'in imdiki yama eit bir sre sonra Dnyadaki yaam yok edecei
dnlyordu. Ama bilgisayar modeli Dnyay "sadece" 1,1 milyar yl sonra
boaltmaya balamamz gerekeceini gsteriyor, nk Gne'in parlakl yzde 10
daha artacak ve srekli artan s atmosferdeki btn karbon dioksiti ortadan
kaldracak. Fotosentezin sona ermesiyle bitkisel yaam yok olacak ve insanlar iin bu
plak kaya parasn terk etme zaman gelecek.
Bunu izleyen 2,4 milyar ylda, Gne, ekirdeindeki milyarlarca yldr helyuma
dnerek srekli enerji salayan hidrojen yaktn tketmeye balayacak. Sonra
helyumun kendisi de nkleer yanmaya maruz kalacak ve Gne daha da byyp k-
zllaacak.
"Gne'in bymesi Dnyay ve Ay' yutmasna ramak kala duracak. te artc bir
bulgu daha." demi Boothroyd. "ap u anki apndan 200 kat daha byk olacak,
parlakl 5000 kat artacak ve kzl ve dev' bir yldza dnecek. Ama bymenin bu
noktada durmas gerekiyor. Gne grece kk ktleli bir yldz olduundan,
ierdii helyumun scakl tutuup yanarak baka bir elemente dnecek kadar
ykselmeyecek. Daha fazla yakacak yakt olmayan Gne, milyarlarca kilometre
uzaa, evresinde ltl gaz ve toz halkalarna dnecek ktle pskrtecek."
Bundan sonra byyemeyeceine gre artk klmesi gerekecek. Yaklak 100
milyon yllk bir sre iinde, nkleer yak-
ti tkenen Gne klecek ve Dnyayla ayn bykle gelecek; ap sadece 13.000
kilometre olacak, asl ktlesinin drtte bu bykle skacak. Bu da onu "beyaz
cce" yldz yapacak, yani yle youn bir cisim olacak ki kibrit kutusu byklnde
bir paras yaklak on ton gelecek. Urbana-Champag-ne'deki Illinois
niversitesinden Icko Iben yle demi: "Bu olaand bir cisim olacak, soluk, yar
gezegen, yar yldz, ekirdeindeki nkleer g kalntlaryla hl tten bir cisim.
Samanyolu Galaksisi ndekiyldzlarn yaklak bete biri byle beyaz cce
yldzlardr. Ktleekimi kuvvetinin neden olduu skma yle gl olacak ki
yzeyindeki da sralar topu topu be on santimetre yksekliinde olacak. zerine
inmeye kalkacak bir astronot annda yamyass olacak. Yine de yaklak 700 metre
kalnlnda bir atmosferi olacak."
Bir 1 milyar yl daha getikten sonra btn nkleer hareketlilik sona erecek. Gne
k verme zelliini kaybedip bir "kara cceye" dnecek. Younluunu koruyacak
ama grlemeyecek. Her ne kadar bir kara delik olmasa da, kara deliklerin bir
zelliine sahip olacak, nk onun farkna varama-yp yrngesine taklan
astronotlar iin bir lm tuzana dnecek.

266
267
Gerekten de inanlmaz bir yolculuk ve Dnya zerindeki yaamn biricik kayna
iin kanlmaz, korkun bir kader, tabii Dnya iin de.
268
Bodrum Katnda Evrenler
ilim de dier pek ok etkinlik gibi yce ve gln olann rasgele bir karm. Bir
Amerikan dergisinde yaymlanan yeni evrenlerin yaratlmas hakknda allmadk bir
mektuplama bu birleimi hi olmad kadar belirgin bir hale getirdi.
Massachusetts Institute of Technology'den fiziki Alan Guth'un Science dergisinde
yaymlanan "Artk bodrumda bir evren yaratma projesini ciddi ciddi tartabilmemizi
salayacak gerelere sahibiz." szyle balam mektuplama.
ou kimse iin uzay sadece bo bir hilik. Ama fizikiler iin alt-alt-alt-
mikroskobik seviyede bu ifade doruluunu kaybediyor. Uzay boluunda bir
milimetrenin trilyonda birinin trilyonda birinin yz milyonda birini (Planck Sabiti
leinde) incele-
269
yebilseydik kaynayan bir kazan bulacaktk. Cisimlerin, ilerinden gemie ya da
gelecee kayp gittii, birbirine bal "solucan delikleriyle" dolu olacakt. Guth ve
meslektalarnn birou iin bu "solucan delikleri" dier evrenlere, hi de
mikroskobik olmayabilecek alanlara alan kaplar. ok kk bir aynadan geen
Alice'n yapt gibi kendini minicik bir hale getiren birisi, kendini boyutlar k
ylyla llen, genileyen bir yerde bulabilir. (Bir Solucan Deliinden Yldzlara
Bakmak s. 295) Profesrn srekli yeni evrenlerin olutuu, hatta insann bod-
rumundaki bolukta bile olumakta olabilecei sonucuna byle cesaret ve ciddiyetle
varmasnn nedeni de bu.
in ycelik ksm bu kadar, imdi sra glnlkte. New York City niversitesi,
Hunter College'dan psikolog Howard Topoff Science dergisinde Guth'a u cevab
yazm. "Artk bodrumda bir evren yaratmak iin gerekli olan matematiksel
gerelerin mevcut olduunu renmek benim iin ok ilgin oldu. Hunter College in
bodrumunda bo bir oda bulmay baardm ve benimle birlikte aramba leden
sonralar toplant saatlerinde yeni bir evren yaratmalar iin pek ok meslektam
ikna ettim.
Ama ok sayda kuramsal sorunla karlatk: Hunter College'da yer sorunu var. Yeni
yaratlan evrenin katlanarak genilemesi beklendiine gre, galaksiler aras uzay
boluu bulma sorunu ilk nce ynetimle tartlmal.
Evrenin dekan kim olacak, bu evrende nakit para m kullanlacak yoksa borla m
idare edilecek? Ya bu yeni evrende yaam ortaya karsa? Hunter College
sendikalamtr, kimyasal temeli ne olursa olsun yeni bir yaam formuna i
vermemek ok zor olacaktr.
Ya evren (ar patlayc) kar maddeden olumusa? Bodrumdaki evren patlayp alt
kat birden kerterek psikoloji blmn yerle bir ederse benim amdan byk
talihsizlik olur. Yeterli sayda yayn yapmadmz iin kapatlma korkusuyla
yaamak yeterli deil mi?
270
Bodrumda yeni bir evren yaratmaya girimenin imdilik ok tehlikeli olduu
sonucuna vardk. Mmknse bodrum yerine at katn tavsiye ediyoruz."
271
Mars'ta Akar Su
Mars'n yzeyinde sv halde su var. Bu keif gezegen biliminde ok nemli bir
gelime Kzl Geze-. gende yerleim yerleri kurulmasnn nndeki byk
engellerden birini ortadan kaldryor. Ayrca bu gezegende ilkel yaam biimlerinin
olmas olasln da artryor, ama tabii kantlamyor. Aslna baklrsa byle bir
eyin kantlanmas Dnya haricinde bir yerde yaam olduunun kefedilmesi
r ac bir olay olacaktr.
Ama ncelikle Mars'ta su olduunun kantlarndan sz edelim. Bir uzay sondasyla
deil, bir zamanlar Mars'n yzeyinde olup da Mars'a byk bir asteroidin arpmas
sonucu Dnyaya den gktalarnn incelenmesiyle kefedilmi su. arpmann
etkisiyle gezegenin yzeyinde duran talar uzaya frlyor, G-
273
ne sisteminde birka milyon yl gezinip sonra da bazen Dnyaya dyorlar.
Ann Arbordaki Michigan niversitesinden Thomas Donahue, Nature dergisinde, bu
gktalarndan birou zerinde yaplan incelemelerin, Mars'n ince atmosferindeki
havann yzeyindeki suyla etkileim iinde olduunu gsterdiini anlatm. nk
bu gktalar, bileiminde su bulunan mineraller ieri-yormu. lerindeki ar ve
hafif iki tr hidrojen arasndaki oran, suyun yzeye ktn ve buharlatn
kantlyor.
"Suyun geri kalan fazla aada olamaz." diyor Donahue. "Su Mars'n yzeyine eit
olarak yaylsayd, btn gezegeni 25 metre derinliinde bir su tabakas kaplard.
Mars'a koloni kurmaya gideceklerin tek yapmas gereken suyu karmak iin kuyu
kazmak. Bu da yerleim yerleri kurulmasn imdiye kadar sanldndan ok daha
ucuz ve kolay bir hale getiriyor."
Ancak Mars son derece souk ve kuru bir dnya. Btn bu su nereden geldi acaba?
Yzeyindeki, zellikle kuzey yarmkresindeki ukurlarn ekillerinden, yaklak
milyar yl nce gezegenin imdikinden ok daha lk olduu ve zerinde geni
okyanuslar ve nehirler bulunduu biliniyor. Sonralar byk bir kozmik kaza Mars'
yaanabilir bir dnya olmaktan karm. Belki byk bir aste-roidin arpmasyla
Gne'ten ok daha uzaktaki, imdiki yrngesine oturmu ve souduka da suyun
ou buharlam.
Ama hepsi deil. Geri kalan su yer altna akm olmal. imdiye kadar suyun buz
ktlesi halinde olduu, gelecekteki kolonicilerin onu belki de atom patlamalaryla
eritmesi gerekecei dnlyordu. Byle bir endstriyel iddete gerek kalmadan
suya ulalabilecei ynndeki yeni keif ok cesaret verici bir srpriz.
Geriye gezegende yaam bulunmas olasl kalyor. Donahue yle bir yorumda
bulunuyor: "Yzeye kan su olduu mddete kraterlerden birinin dibinde mikrobik
canllarn bulunmas olasl her zaman var."
274
1976'da Mars'a gnderilen Viking uzay arac kimyasal tepkimeler haricinde
hibir yaam belirtisi bulamasa da, Dnyaya den dier Mars gktalarnda, canl
dokuyu oluturan en temel proteinleri ieren kimyasal yaptalar aminoasitlerin
bulunmas bir ipucu tekil ediyor. Bu, Mars'ta yaam olduunu kamtlamasa da
nk aminoasitler yaamn kendisi deil sadece yaamn bileenlerinden biridir
Mars ta yaam olduu kuramn da rtmemektedir. Tek syleyebileceimiz Mars'ta
u anda yaam olduu ya da milyar yl nce olmu olabileceidir. Ama bunlarn
herhangi birinin ya da her ikisinin birden doru olup olmadn bilemeyiz.
Esas sorun aminoasitli gktann Dnyaya dmeden nce uzayda ne kadar zaman
utuunun bilinmemesi. nsansmay-mun benzeri atalarmz ilk aletlerini yaparlarken
mi Kzl Geze-gen'den uzaya frlad yoksa ok daha eskilerde, Dnya zerinde yaam
yeni yeni belirmeye balad zamanlarda m?
Ksacas, imdiki donuk Mars'n m, yoksa sulak, grece lk bir gezegenin mi rn?
Bu yorumlar bir yana, yarm yzyla kadar Mars zerinde gelimi bir yaam
biimine rastlamak mmkn olacak - yani bizimkine. Orada mikrobik yaam bulsak
da bulmasak da kolayca elde edilebilecek su olmas, gelecekteki yerleimcilerin
Mars' insanlk iin kalc bir ikinci dnyaya dntrmesine olanak tanyacak.
275
Byk Kuyrukluyldzlar
995 yaznda And Dalar zerinde, daha nce hi kaytlara gememi olaanst
parlak bir kuyrukluyldz belirdi. plak gzle rahatlkla grlebilmesine ramen
dnyann en baarl kuyrukluyldz avcs Avustralyal William Brad-field tarafndan
gerekletirilen- bu on yedinci keif, kuzey yarmkre basnnda neredeyse hi yer
bulamad nk ancak ekvatorun gneyinden grlebiliyordu.
Yeni bir kuyrukluyldz pek de allmam bir ey deildir. Ylda ortalama kere
boy gsterirler. Yine de kuyrukluyldz bilimi byleyicidir nk Gne'in
evresindeki kuyrukluyldz says neredeyse Samanyolu Galaksisi ndeki yldz
saysndan fazladr.
Yaklak bir k yl uzaklkta, Oort Bulutu diye bilinen en
277
azndan 200 milyon kuyrukluyldzdan oluan geni bir kuak vardr. Be milyar yl
nce Gne sisteminin olumas srasnda ortaya kan dkntlerdir bunlar.
Hibirinin ekirdei bir iki kilometreden fazla deildir ama toplam ktleleri
Dnya'nnyz kat arlnda bir gezegen yaratacak kadar fazladr.
Ktleekiminde oluan bilemediimiz baz deiikliklerinin tetiklemesiyle periyodik
olarak ieri, Gne'e doru hareket ederler. Jpiter'e aklan Ayakkabc Levy 9
Kuyrukluyldzn ve yaklatka muazzam bir seyir zevki vaat eden Hale-Bopp
Kuyrukluyldzn bu tip olaylara borluyuz. Hale-Bopp, Tolstoy'un Sava ve
5arj'nda ad geen ve Rus folklornde Napo-leon'un igalini haber vermesiyle nam
salan, 1811 senesinin byk kuyrukluyldzna rakip olabilir. Bu kuyrukluyldzn
Dnyaya arpma olasl batan beri ok dkt. Zaten bir milyon kilometre
uzamzdan geip gitti.
278
1811 Byk Kuyrukluyldz ayn zamanda porto arabyla zdeletirilen tek
kuyrukluyldzd. O yl, bambaka bir nedenle Portekiz'de rekolte olaanst kaliteli
olmutu ve arap tccarlar o yln arabna "Porto Kuyrukluyldz" adn takmt.
Ondan daha parlak tek kuyrukluyldz 1843 ylnda grld, ama belki de askeri ya
da siyasi bir efsaneyle ilintisi olmadndan dieri kadar mehur olamad. Tahminen
300 milyon kilometrelik bir kuyrukla en byk kuyrukluyldzd ayn zamanda. Bu
uzunluk Gne'le Mars'n yrngesi arasndaki uzaklktan daha fazla.
Patrick Moore, Guinness Book of Astronomy adl kitabnn 1995'teki beinci
basksnda tarihin nl kuyrukluyldzlarndan bir ksmn sralyor. Dnyaya en
yakn geen kuyrukluyldz 65 milyon yl nce dinozorlarn bir kuyrukluyldz
arpmas sonucu lm olmas olasl yznden bu her zaman kayg yaratmtr
1770te grlen Lexell Kuyrukluyldzyd. ki milyon kilometre (yani Ay'n bize
uzaklnn sadece be kat) uzaktan gemiti. Ama dokuz yl sonra Jpiter'in ok
yaknndan geince yrngesi deiti, belki de bir daha hi grlmeyecek.
En sk grlen kuyrukluyldz Encke, her 3,3 ylda bir Dnya yaknlarna geliyor.
1979'da bir "cinsiyet deiikliine " urad - karl ve gazl kuyruunu yitirip tatan
bir asteroide dnt. Asteroitlerin birou, byk olaslkla "tkenmi"
kuyrukluyldzlar. En az grnen kuyrukluyldz ise 1937de Finsler'in bulduu.
Periyodu iki grnmesi arasnda geen sre 13,6 milyon yl olarak hesaplanm,
demek ki bir nceki grnnde onu grebilecek kimse yokmu.
Kuyrukluyldzn "kuyruu " yanltc bir terim. Kuyrukluyldz Gne'ten
uzaklarken, gne nlaryla savrulan gaz ve tozdan oluan kuyruu nden gidiyor.
Nadiren baz kuyrukluyldzlarn birden fazla kuyruu olabiliyor.
Kuyrukluyldzlarla ilgili batl inanlarn kavda deer bir tarihi var. Sk sk
grndklerinin bilinmedii zamanlarda onlar
279
I '
byk liderlerin maceralaryla ilikilendirmek ok kolayd. Bir tanesi Julius Caesar'a
suikast yapldnda grnmt. Sha-kespeare'in ayn adl oyununda diktatrn
kars tedirginlikle yle der:
Kuyrukluyldz grlmez, dilenciler ldnde; Gkler ancak prenslerin lmnde
tutuur.
Bir dieri M 79 ylnda imparator Vespasianus tarafndan grlmt. "Uzun sal"
(btn kuyruklu kuyrukluyldzlar yle grnr) diyerek bu kt iareti ciddiye
almamt. "Bu olsa olsa Parthia Kraln korkutur, nk o uzun sal bense kelim.''
demiti. Ama Vespasianus o yl ld. Bir dier Roma imparatoru Macrinus 218'de,
Halley Kuyrukluyldznn bir ziyareti srasnda lmt. Ayn kuyrukluyldzn
1066ta grnmesi Fatih William tarafndan siyasi amalarla kullanlmt.
Baz dnrler kuyrukluyldzlarn gnn birinde uzayge-misi olarak
kullanlabileceini ne srmt. Bu ama iin ok uygunlar: Hzllar, yakta
ihtiyalar yok, insan ve yk iin bol bol yerleri var. Tek dezavantaj
ynlendirilmelerinin ok zor ol-
mas.
En Hassas Saat
280
vrenin en hassas saati yle dzenli alyor ki milyon ylda sadece bir saniye ileri
gidiyor ya da geri kalyor.
nsan yapm deil bu saat, "milisaniye pulsarlar" ad verilen olaanst
gkcisimlerinden biri. Bunlar uak pervanelerinden daha hzl dnen km
yldzlar. yle ok madde ieriyorlar ki tenis topu byklndeki bir paralarnn
arl 20 milyon tondan fazla olur.
Younluk ve dnme hz doru orantldr. Genel bir kural olarak, bir cisim ne kadar
younsa uzayda o kadar hzl dner. Bu "sper saat" neredeyse tam bir amazlkla
saniyede alt bin tur atyor, bunu yaparken de radyo dalgalar yayyor. Dnya
zamann len atom saatlerinden on kat daha hassas.
281
Milisaniye pulsarlarn en hzls gkbilimcileri hayrete dryor. Pek airane
olmayan ad (PSR 1937 + 21) 10.000 k yl uzaklktaki konumunu tanmlyor.
ngiltere'nin nde gelen kozmologlarmdan biri olan ve Cambridge Gkbilim Enstit-
s'nde alan Martin Rees yle diyor: "Dnya imdikinden daha hzl dnseydi, ok
gemeden merkezka kuvveti paralanp drt bir yana dalmasna neden olurdu. Bu
pulsarlarn dnme hzlarna ramen paralanmamalar son derece youn olduklarm
ve onlar bir arada tutan inanlmaz bir ktleekim-leri olduunu gsteriyor."
Bu pulsarlar bir zamanlar Gne gibi ama ondan ok daha byk yldzlarm. ok
byk olduklarndan nkleer yaktlarn savurganca harcamlar ve "spernovalar "
olarak cehennemi bir iddette patlamlar. D katmanlarn saniyede 50.000
kilometreyi geen bir hzla k hznn yaklak bete biri uzaya frlatmlar.
Sonra ekirdekleri kendi arlklaryla km, bylece bir zamanlar milyon
kilometre apnda olan bir yldz, diyelim ki 15 kilometre apnda (PSR 1937 + 21
tahminen bu byklkte) ar youn bir cisme dnm.
Bu kozmik saat iin pek ok pratik kullanm nerisi var. "Gne sisteminde ok daha
doru lmler yapmak iin kullanabiliriz." diyor Manchester niversitesi'nden
Andrew Lyne. "Dnya zerindeki btn saatler, hatta atom saatleri bile eitli
ktleekimi alanlarnn etkisi altnda. rnein Gne'in kt-leekimi Dnya
zerindeki saatleri ok az da olsa yavalatp hzlandrabiliyor. Ama PSR 1937 + 21
kendi ktleekiminin dnda hibir ktleekiminin etkisi altnda deil. Uzayda tek
bana, baka bir yldzn yrngesinde dnmyor. Bu yzden de zaman lm
mutlak olarak doru. Dnya Gne'in etrafnda dnerken bu uzak pulsara bazen
yaklayor, bazen uzaklayor. Pulsarn yollad sinyaller radyo dalgalarnn
davranna gre deiiyor. Bu sayede Dnyann konumunu ve dier btn
gezegenlerin yrngelerini imdiye kadar ulalamam bir kesinlikle lebiliriz."
282
Princeton niversitesi'nden Daniel Stinebring pulsarn gelecekte ok daha pratik
kullanmlar olabileceinin altn iziyor.
"Gezegenleraras yolculuk yapacak uzay aralarna klavuzluk etmekte kullanabiliriz,
nk en kk bir hata bile uzay aracn rotasnn kilometrelerce dna karabilir."
diyor. "Ayrca zaman iinde imdi kullandmz atom saatlerinin yerini alacana da
inanyorum."
Bu pulsarn bu kadar uzak olmas byk ans. Pulsarlar "yamyam" yldzlar,
manyetik alanlar Dnya'nnkinden bir milyon kat daha gl, ktleekimleri
yrngesinde olduklar tm yldzlar yutuyor. Gne'e ok yaklaan bir pulsar btn
insanln sonu olabilir.
Bu yaknlarda kefedilen yeni bir pulsar PSR 1957 + 20 yrngesinde dnd
yldz para para ediyor. Talihsiz yldzn d katmanlarnn "kemirildiini"
sylyor Profesr Stinebring. Bir zamanlar Gne kadar byk olmu olabilecek bu
yldz birka milyon ylda yok olacak. Onu btnyle mideye indiren pulsar ise en
amaz saat olarak eskisi gibi dnmeye devam edecek.
283
Burada Kimse Yok
nya'da yaam var m? Ya da baka bir yerde? Btn Galaksi, Uzay Yolundaki gibi
uzayl gemileriyle dolu olsayd bile bizim farkmza varmayabilirlerdi. NASA'nn
Galileo uzay arac tarafndan Dnya nn topu topu 1000 kilometre uzaktan ekilen
fotoraflarn kullanarak yaplan bir deneyde zeki yaamn varln gsterecek tek
bir ize bile rastlanmad - srekli gelien teknolojimizin nda bakldnda artc
bir sonu.
New York'taki Cornell niversitesi nden W. Reid Thompson, Nature dergisinde bir
baka meslektayla ortaklaa kaleme ald makalede "O uzay arac yabanc bir
gezegendeki bilim adamlar tarafndan gnderilmi olsayd, bu fotoraflarda onlara
Dnya'mn zeki yaratklarn evi olduunu kantlayacak
285
hibir ey olmayacakt." demi.
"Fotoraflarda sadece beyaz bulutlar, mavi okyanuslar ve Gney Amerika'yla
Avustralya'nn kahverengi d hatlar grnyor. Ne ehirler ne de tarm arazileri
insan yapm eyler olarak n plana kyor, nk drtgen ekilleri seilmiyor. Uzay
arac, uydulardan ve byk hava tatlarndan yansyan gne n ve jet
uaklarnn arkalarnda brakt izleri grebilir. Ama uzayl bilim adamlar
arasndaki "tutucular" her bilimsel tartmada "tutucular" ve "radikaller" vardr
bu olgunun kendi dedektrlerine taklan kozmik nlar olduunda srar edebilir."
Peki ya uzay arac gezegenin fotorafn (Galileo nun aksine) gece ekseydi?
"Sanrm ehirlerin klarn doal yangnlar ya da iletiim kurmaya demeyecek
ilkel fosforlu organizmalar olarak yorumlarlard. Bizim dillerimizi
anlayamayacaklarndan,
286
hatta belki dil olduklarnn bile farkna varamayacaklarndan, radyo ve televizyon
sinyallerimizi de doal elektromanyetik etkinlik zannedebilirlerdi. Ayn ekilde
atmosferimizdeki oksijen de yaam olanakl klan deil, ldren bir ey olarak
alglanabilirdi."
Bundan karlacak ders u: Uzay aralarmzn 60tan fazlasn inceledii Gne
sistemimizdeki gezegenler ve onlarn uydularnda yaam olamayaca sonucuna
varmakta acele etmemeliyiz. "Dier gezegenleri tanmaya alrken, ilk bata
gereksiz grlebilecek fazladan baz verilerin de incelenmesi gerekli. rnein
atmosferinde bol miktarda metan barndran, Satrn'n dev uydusu Titan pekl
yaamn yaptalarm barndryor olabilir." demi Reid Thompson.
Nature' a. yazan ekip Galakside belki de milyonlarca gelimi uygarlk olduuna
inanan "radikaller"den oluuyor. Ama bunun karsndaki "tutucu" ekolden bir bilim
adam, Ann Arbor daki Michigan niversitesinden Richard Teske, Quarterly Journal
of the Royal Astronomical Society'de bylesi uygarlklara Galakside nadiren
rastlanabileceini savunmu.
Teske yle demi: "Dnya Gne sistemimizdeki jeolojik olarak fazlasyla etkin
olan tek gezegen. Yzeye yakn, kolayca karlabilen deerli madenlerin varl
bugnk ileri teknolojimize ulamamz salyor. Merkr'de olduu gibi deerli
madenlerimiz daha derinlere gml olsayd, on sekizinci yzyldaki seviyemizin
fazlaca tesine geemezdik."
Dnyann 25 k yl uzandaki hibir gezegenden anlaml radyo sinyalleri almay
baaramayan Paul Horowitz in artc olumsuz bulgularn da aklyor bu.
Radikaller iin ne ac ki, Dnya etrafndaki 65.000 k yl kplk bu blge Gne
benzeri en az 12 yldz barndryor. Gne benzeri yldzlar yrngelerinde gelimi
uygarlklar yaratamazsa hangi yldzlar yaratacak?
Peki Dnyay esiz klan ne? Paris'teki Bureau des Longitu-des taki bilim adamlar
artc bir cevap vermi bu soruya.
287
Av'n ktleekimi alannn, Dnya'mn ekseninin eik olmasna neden olarak,
ikliminin istikrarl olmasn saladn ortaya karmlar. Dnya byklnde bir
gezegenin bu kadar byk bir uydusunun olmas ve ana yldzdan tam da gerekli
uzaklkta olmas Galaksi'de pek de sk rastlanan bir durum olmasa irerek.
Hem Eri Hem de Dz Bir Koridor
Jl| lice, Harikalar Diyar'ndan bir kara delie aktanlsa bir /-% koridorun ayn anda
hem eri hem de dz olabildiini t .-*?> grnce hi yabanclk ekmezdi
herhalde.
isve'teki Gteborg niversitesi'nden Marek Abramowicz, Scientific American'si
kan yazsnda "Bir kara delii evreleyen, halka eklinde insanl bir uzay istasyonu
dnn. " diyor. "Koridor ie ya da da doru eri ya da dmdz olabilir. Bu
yzn kara delie olan uzaklna bal."
Dardan bakldnda bir halkaya benzeyecek ama Astronot Alice'in gznde
koridor deiik ekillere girecek. Kara delikten kritik bir uzakhktaysa deliin
yarapnn bir buuk misli Alice nne ve (cesareti varsa) arkasna baktnda
koridoru dmdz grecek.
289
"Diyelim ki koridorun tavanna bir lamba asyor ve ondan uzaklayor." diye yazyor
Abramowicz. "Arkasna baktnda lambann nn gittike zayfladn ama
koridor eri olmadndan hi gzden kaybolmadn grr. Sonra ileriye bakar ve
lambann gittike parlaklatm grr. Aslnda lambann grnts tpn iinde
srekli dnmekte, o da lambann ok sa-vda grntsn grmektedir. Lambann
hem nnde hem de arkasnda olmasn aklamakta glk ekse de, eri tpn dz
olduu sonucuna varacaktr nk tpn duvarlar lambay hi kapatmamaktadr."
Bu durum yle aklanabilir: Kara deliin evresindeki uzayn kendisi eridir, bu
yzden n izledii yol da eridir. Bou bouna kara delikten kurtulmaya alan
bir k n, bu kritik uzaklkta deliin etrafnda tam daire eklinde bir yrngeye
oturacaktr, insanlar n dz bir hatta ilerlediini alglamaya donanml olduundan
n izledii eri yol Alice'e dmdz grnecektir.
Daha byk bir halkada, uzayn erilii ihmal edilebilir olacandan, koridor ieri
doru erilecektir. Halka delie yaknsa, deliin daha gl olan ktleekimi
koridoru ieri ekecek, bylece merkezka kuvveti de dar doru erilmesine neden
olacaktr. " e doru' ve da doru' mutlak kavramlar deil." diye ekliyor
Abramowicz. "Uzay eri olduunda greli bir hal alyorlar." .
290
ok Renkli Evren
am anlamyla grlebildiinde evren rengrenktir. Ama her zaman yle grnmez.
Gece gne drbnle bakan amatrler sadece siyah ve beyaz renkleri grdklerinde
genellikle hayal krklna urarlar.
Neyse ki bu fotoraf makinesi mercekleri yerine kendi gzlerini kullanmalarndan
kaynaklanan bir yanlsamadr. Astronomy Now da kan bir dizi makalenin de
hatrlatt gibi ister yldz, ister gezegen, ister uydu olsun btn gkcisimlerinin
kendine has bir rengi vardr. Bunun sonucunda oluan renk cmb yannda, bir
uan penceresinden grnen en gsterili ehir manzaras bile snk kalr.
Bir yldzn rengi yzey scaklna baldr. Bir demir ubuu atete starak bu
durumu gzmzde canlandrabiliriz. u-
291
buk ilk bata turuncu bir renk alr. Biraz daha sndnda kzil-lar. Ate yeterince
scaksa ubuk beyaza dnecektir. Sradan bir atele elde edilemeyecek, mmkn olan
en yksek scaklkta ise mavi olacaktr.
Bir yldzn scakl ise yayla balantldr. Bir yldz yaamna ar yksek
scaklkta balar ve zamanla sour. En scak yldzlar genellikle en gen, en souk
olanlar da en yal yldzlardr. Rigel gibi yzey scakl 160.000 Fahrenhayt bulan
en scak yldzlar parlak mavidir. Sonra Sirius gibi (hafif mavimsi) parlak beyaz
yldzlar gelir, onlarn scakl yaklak 20.000 Fahrenhayttr.
12.000 Fahrenhayttk Gne benzeri yldzlar onlardan da souktur. Sonra Gne'ten
30 kat byk olan Aldebaran gibi kzl devlere sra gelir. Bunlar bize Gne'in
yaklak be milyar yl sonra, nkleer yaktnn tkenmesiyle genilediinde nasl
olacan da gsterir. Aldebaran in scakl 6000 Fahrenhayt gemez. Bu snftan
bir yldz bir gkbilimci tarafndan "krmz bir cevher gibi parldyor" diye tarif
edilmiti.
Ama kzl dev safhasndan sonra bir yldz tekrar snabilir. Ktleekimi stn gelir,
yldz ker, btn o ktlesi Dnya byklnde bir cismin iine skr. Buna
beyaz cce denir,
292
bir fincan byklnde bir paras yaklak on tondur. Bembeyazdr nk
younluunun basnc scakln 10.000 Fahrenhayta karmtr.
Gezegenlerin renkleri de ayn lde etkileyicidir, ama bu renkleri almalarna
nkleer deil kimyasal olaylar sebep olur. rnein Mars'ta gkyz turuncuya bakan
krmzdr nk toz frtnalar yzeydeki toprak krmzs demir tozunu atmosfe-
re savurur.
Ay'n, yzeyindeki deiik yapl kayalar nedeniyle oluan, biri daha ak biri daha
koyu iki belirgin tonu vardr. Koyu renkli blgeler yani "denizler" donmu lavlardan
oluan bazalt kayalardr; demir, magnezyum ve titanyum ierirler. Daha ak renkli
gelecekte turistlerin zerinde daha rahat yryecei blmler ise kalsiyum ve
alminyum asndan zengindir.
Drt gaz devi Jpiter, Satrn, Urans ve Neptn'n genel yaplar birbirine benzer
ancak renkleri ok farkldr. Jpiter'in yeilimsi bir fon zerinde kahverengi izgileri,
bir de gizemli Byk Krmz Lekesi vardr. Oysa Satrn daha beyazdr. Bunun
nedeni ktlesinin Jpiter'inkinden daha az, yzey ktlee-kiminin de daha zayf
olmas olabilir. Bu nedenle bulutlar J-piter'inkilere kyasla daha kalndr ve gne
n daha dzenli yanstr. Hem Urans'n hem Neptn'n renkleri parlak bir
mavidir. Gne'ten ok uzak olduklar iin atmosferleri yle souktur ki, byk
lde Gne'in nn kzl ksmn emen donmu metan bulutlarndan ibarettirler.
Ama gkyznn gerek gzellii henz var olmayan gkci-simlerinde! Bunlar
byk toz ve gaz ounlukla hidrojen bulutlar, yani henz olumam
yldzlarn hammaddesi ve eski yldzlarn kalntlar. Bunlardan biri Vela supernova
kalnts. Yaklak 11.000 yl nce patlam. Belki de buzul anda yaam
atalarmzn gklere hayretle bakmasna neden olmutur.
293
m
Bir Solucan Deliinden Yldzlara Bakmak
Hiperuzayda, o ne uzay ne de zaman, ne madde ne de enerji,
ne bir ey ne de hibir ey olan hayal edilemez blgede,
insan btn galaksiyi, zamann birbiri ardna
gelen iki an arasnda kat edebilir.
Isaac Asimov, The Foundation Trilogy
Uzaygemilerinin evrende, sanki evren Londra Metrosu'ndan biraz daha
bykmesine hareket etmesine olanak tanyan "hiperuzaydaki zplamalar"
olmasa, yldzlar aras maceralar anlatan pek az bilimkurgu roman akla yakn
gelirdi. Ancak ok yakn zamana kadar fizikiler bylesi yolculuklar hayal rn
diyerek gz ard etme eilimindeydi. yle olmasayd ne kadar iyi olurdu! Iktan
daha hzl yolculuk etmeyi olanaksz klan kurallar hie sayan torunlarmz en yakn
yldz sistemindeki Alpha Centauriye birka haftada ular, on-on be binylda da
Samanyolu Galaksisindeki yaamaya elverili btn gezegenlerde koloniler
kurarlard.
Hiperuzay yolculuu hayalden ibaret olmayabilir. New Sci-entist'te kan bir
makalede 1989'dan beri bu konuda byk
295
kuramsal ilerleme kaydedildii bildiriliyor. Michael Morris ve Kip Thorne, 1989da
Cari Saan in Contact (Temas) adndaki romann akla yatkn gstermesine yardm
etmek iin bir yaz yaymlamlar.
Akla hayale smayacak karmaklktaki bir tnel sistemiyle uzaydaki blgeleri
birbirine balad varsaylan, uzay-zamann yapsndaki "solucan delikleri" bu iin
anahtar. Einstein in genel grelilik kuramnn (1916) denklemlerine gre uzay-
zamann sreklilik gsteren bir yaps var. Gezegenler ve yldzlar gibi byk
cisimler etraflarndaki uzay ve zaman yaratr.
Bu tnellerin girileri her yerde ama sorun da burada aplar o kadar kk ki,
atomlarn gezegenler kadar byk grnmesine neden oluyorlar. Fiziksel olarak
mmkn olan en kk ebatlardalar, bir santimetrenin trilyonda birinin trilyonda
birinin milyarda birinden daha byk deiller.
Dolaysyla, hiperuzay yolculuunu gzde canlandrmann yolu var. Birincisi
uzaygemisini ve mrettebatn bu boya indirmek ve bildik uzaya ktklarnda tekrar
bytmek ki pek mmkn grnmyor, ikincisi allmam bir mekanizmayla
(rnein ekici ktleekiminin zdd olan itici ktleekimiyle) bir solucan deliini
makul bir bykle getirmek ki bu da ok zor grnyor. nc yol ise, Princeton
niversitesi nden Richard Gott ve Pullman'daki Washington State niversite-si'nden
John Cramer in ortaya att gibi, hali hazrda var olabilecek makul byklkte
solucan delikleri aramak.
Bu fikir evrenin kendi tarihinden kaynaklanyor. 15 milyar yl nce Byk
Patlamayla yaratldnda evren ok ok kkt. Peki nasl bu kadar byd? Bu
sorunun ou fizikinin kabul ettii cevab "ime", yani birka salisede itici
ktleekimiyle evrenin imdiki byklne ulamas. Her eyin bymesine neden
olan bu muazzam genileme, ilkel solucan deliklerini de bugn olduklarn tahmin
ettiimiz alt-alt-mikroskobik byklkten milyonlarca deilse bile binlerce
kilometrelik aplara getirmi olabilir.
296
Bundan sonraki adm byle bir solucan delii bulmak. Bunun baarlmas iin ou
gkbilimcinin rutin olarak yapt bir ie klar olaand bir biimde titreiyor
mu diye milyarlarca yldz seneler boyu gzleme iine biraz daha emek
harcanmas gerekiyor.
Yldzlarn klar eitli ekillerde, eitli sebeplerden titreebilir ama Morris bir
yldzla aramzdan geen bir solucan deliinin yldzn ok farkl parlamasna neden
olacana inanyor. tici ktleekimi yznden genilemise (ki byk boy bir
solucan delii olabilmesi iin baka are yok) arkasndaki yldzn, orta ksm biraz
snk "ifte baak" eklinde nlar yayacan tahmin ediyor. Eldeki yldz
grntleri arasnda, byle allmam parltlar saan yldzlar arayabiliriz.
Ancak solucan tnelleri, ister kk ister byk olsunlar byk olaslkla son derece
karmaklar. lerinde yolculuk etmenin hi de kolay olmayacan ngryor
kuramlar, nk en kurnazca kazlm labirentimsi bir Roma mezarndan bile daha
karmak bir biimde dallanp budaklandklar dnlyor. Birbiri ardna yol
ayrmlar, birbiri ardna ilmekler kaybolmama ansn son derece dryor.
Ksacas kimse byle bir labirentte nasl yol alnacan bilmiyor. imdilik solucan
deliklerini bildiimiz kadaryla, insann sadece nereye kacan deil, ne zaman
kacan da bilmek olanaksz.
Baz kuramlar (ama hepsi deil) seyyahlarn zamanda geri gideceini ileri sryor.
Baka bir evrenin bildik uzayna kmalar gerekiyor nk bu evrenin gemiine
dnmeleri olanaksz. Neden mi? O zaman kendi anababalarn daha tanmadan
ldrmek olanana sahip olur ve bylece yasak bir paradoks yaratm olurlar da
ondan. (Bkz. Zaman Tneli s. 303)
Bu nedenle uzaygemisi tasarmclarnn, bildik uzaya ve grece ar bir hza m sadk
kalacaklarna yoksa son derece karmak bir bilimin mi izini sreceklerine karar
vermeleri gerekecek.
297
En Byk Patlamalar
arm yzyldr fizikiler daha ykc nkleer bombalar yapmaya alyor. Gne
sistemini parampara edebilecek doal patlamalarn yannda onlarn gayretleri pek
clz kalyor. Bunlara, yani aylar boyu milyarlarca gne kadar k saarak,
yaamlarn sona erdiren belirli trde yldzlarn muazzam bir biimde patlamalarna
supernova deniyor.
Birka ay ncesine kadar astrofizikiler supernova patlamalarnn neden olduuna
dair ok genel fikirlere sahipti. Ama artk, bu yaknlarda American Astronomical
Society'ye bildirilen sper bir bilgisayarla yaplm ayrntl almalar, bu muazzam
patlamalarn tam olarak nasl meydana geldiini gsteriyor.
Gne'ten en az sekiz kat byk bir yldz nkleer yaktn bitirdiinde ykm an
geliyor. ounlukla gazlarn en hafifi
299
olan hidrojenden oluan yldzn yaam milyarlarca yl nce balyor.
llemeyecek kadar uzun bir zaman iinde, bir dizi termonkleer tepkime sonucu
hidrojen art arda her seferinde bir ncekinden daha ar olar bir elemente dnyor,
buna karbon diye bilinen elmas da dahil. En sona tamamyla kararl olduu iin
baka bir eye dnemeyen demir kalyor. Bu tepkimeleri yle bir iirle
anlatyorum:
Hidrojen helyuma dnrken gzelce yanar tenin, Helyum karbona dnt m
olursun mthi zengin. Karbondan silikona gei deildir dikkate deer, Ama
silikondan demire gemek adam lime lime eder.
"Patlamann tetiini ayr aamas olan bir mekanizma bir salisede eker." demi
New Mexico'daki Los Alamos Ulusal Laboratuvan'ndan Mark Herant.
Bu aamalardan birincisi dev yldzn ekirdeinin sadece demirden ibaret kalmasyla
balar. Artk nkleer "yanmayla" biimini koruyamayan yldz kendi iine ker.
ekirdein d tabakas i tabakasna arpar. En az 3x1027 ton demir, saatte 322
milyon kilometre hzla arpr. Bir saniyenin onda birinde yldzn ap binlerce
kilometreden topu topu 20 kilometreye dmtr.
Bu aamada ekirdek hl eski tepkimelerden kalma bir gaz "zarfyla" evrilidir.
Zarfn bir ksm ekirdein zerine yamaya" balar. Bu gaz yamurunun iinde
hemen hemen ktlesiz paracklar olan ntrinolar ve anti-ntrinolar vardr. Bu
paracklar yle kktr ki normalde atomlarla hi arpmazlar. Kuramsal olarak,
on k yl kalnlnda som kurundan bir duvarn iinde hibir eye arpmadan
ilerleyebilirler. Ama bu ar skm demir ekirdek iin ayn ey geerli deildir.
yle youndur ki bir kesmeeker byklndeki bir paras on milyar ton
arlndadr.
Anti-ntrinolar demir atomlaryla arpmaya balar. ekirdein her yerinde,
Einstein'n E=mc2 denkleminin yzde 100
300
gereklemesiyle madde ve kar madde patlamalar olur. ekirdein scakl birka
yz milyar dereceye kar. Ama gaz zarfn geri kalan hl etrafndadr. Enerjiyle
dolu ekirdek, hi gvenlik supab olmayan bir ddkl tencereye benzer; sonunda
zarf yrtar ve yldz byk bir iddetle patlar.
Ama spernovalar tmyle ykc deildir. Dindar insanlar onlarn Tanr nn plannn
bir paras olduunu dnebilir. nk onlar olmasa hibir yerde yaam olmazd.
Sadece grece faydasz helyum ve hidrojen elementleri onlar olmadan olumutur.
Spernovalar vcutlarmz ve ihtiya duyduumuz eyleri oluturan btn dier ar
elementleri uzaya pskrtr.
Bize soluyabileceimiz oksijeni, bitkiler iin gerekli olan karbonu, kemiklerimiz iin
kalsiyumu, tarm iin azotu, makinelerimiz iin demiri, bilgisayar yongalarmz iin
silikonu, reklam panolarmz iin neonu ve paralarmz iin nikeli verir. Bundan
sonra bir supernova olarak patlamas olas ilk yldz kzl dev Betelgeuse, 300 k
yl gibi emniyetli bir uzaklkta. "Birka ay boyunca Betelgeuse dolunaydan daha
parlak olacak." demi Herant. "Ona bakmak, Ay'a bakmaktan daha tehlikeli olacak,
nk ok fazla miktarda parlak k tek bir noktasal kaynakta toplanm olacak."
Betelgeuse yakn gelecekte patlamayacak. Spernovalarm patlama oran yaklak
olarak, bir yzylda galaksi bana bir patlama. Ama en az 100 milyar galaksi
olduuna gre, en gl teleskoplarmzn bile gr alan dnda, yaklak olarak
saniyede bir supernova patlyor olmal. Sandmzdan ok daha vahi (ve retken)
bir evrende yayor olabiliriz.
301
Zaman Tneli
G. Wells'in Zaman Makinesi adl romannn kahraman gibi gemie yolculuk
yapmay dnyorsanz kendinizi kaybetmi olmanz gerek. Ya da en azndan
saduyunuzu. nk byle bir ey yapmak iin pek ok deiik gereklikleri olan bir
dnyaya girmeniz gerekiyor, orada da gnn sonunda kara delik adndaki tandk
ama rktc varla toslayacaksnz.
"Saduyu zaman yolculuunu olanaksz grebilir ama fizik yasalar yle demiyor."
Bu szler Scientific American'da makaleleri yaymlanan iki Oxford'lu fizikiye ait.
"Eer olanakszsa bile nedeni henz bilinmiyor. Bu fikri hl reddedenler varsa yeni
bir bilimsel sav retmek onlarn sorumluluu."
Gelecee yolculuk etmenin nnde yle byk bir engel yok.
303
nsan kendini ok gelimi bir derin dondurucuya koydurup 100 ya da 1000 yl sonra
uyandrlma talimat verebilir. Ya da bir uzaygemisinde k hzna yakn bir hzda
yolculuk edebilir, geminin iinde zaman yavalayacak ve yolculuun sonunda insan
yolculuk hznn belirledii bir gelecek diliminde olacaktr. Ama hibir koulda
Wells'in Zaman Gezgininin yapt gibi zamanda yn deitirilemez. imdiye kadar
byle dnlyordu. nk bu gemie yolculuk olacakt.
nsann gemii gzlemleyebilecei ama mdahale etmesinin kesinlikle yasak olduu
kural vard, eski haber bltenlerini izlerken kolayca uyulabilen bir kural. Gemie
mdahale etmenin zmsz bir paradoks yarataca syleniyordu. nsan gemie
gidip anne ve babasn onlar evlenmeden nce ldrebilir, bu durumda sadece varl
sona ermekle kalmaz, hi var olmam olurdu. Peki o hi var olmamsa cinayetleri
kim ilemi olacakt?
Iktan daha hzl yol almann olanaksz olmasnn nedenlerinden biri de budur. Bir
uzaygemisi o hza yaklatka iindeki zaman daha yava akar. Ik hznda zaman
tamamyla durur. Ik hzn geince zaman geri gitmeye balar. Bu senaryo insann
hatrna u msralar getiriyor:
Parlak hanm derler gen bir kadn vard Iktan daha hzl yol alrd. Gnn birinde
yola kt :
Grece, '< .
Geri dnd bir gece nce.
Ad olsa da parlak, zeks pek deildi. Ertesi gn tekrar kendisiyle uua geti;
Kadnlar ikiyken
Drt oldu, sonra sekiz, -
Zavall kocasnn akl bandan gitti.
304
Btn bu Parlak Hanmlarn var olma nedeni, her birinin eve dndnde kendisinin
henz yola kmam bir versiyonuyla karlamas. Peki ya ilk gezgin evdeki
klonuna yolculuun hi gzel olmadn sylese, dieri de biletini iptal ettirse ne
olurdu? Gezgin ayn anda hem var olacak hem de olmayacakt. Ya da belki yasalar
inenen evren sessizce ortadan kalkacakt.
Bu bak as Deutsch ve Lockwood'un "klasik bak" adn verdii bak temsil
ediyor; 1957de mteveffa Hugh Everett mehur kuvantum mekaniinin "oul
Dnyalar Kuram "m ortaya atana kadar bu bak as varln srdrd. "oul
Dnyalar Kuram" evrenin douundan beri her an, gerekliin farkl gerekliklere
dallanp budaklandn ne sryordu.
Anne babamzn evlendii bir gereklik, hi karlamadklar saysz baka gereklik
vardr. nsan zamanda geriye gidip onlarla buluabilir ama sadece onlarla tanmakla
evlenmelerini engelleyebileceiniz iin, size hayat veren anne babanz olamazlar.
Eer sizin anne babanz olsalard o zaman siz var olamazdnz. Bu gereklikten biraz
farkl olan baka bir gereklikte iki farkl insan olacaklardr. Bylece paradoksa
dlmemi olunur.
Ama zamanda geriye giderek baka bir gereklie varmak nasl mmkn olabilir?
Wells'in kahramannn yapt gibi karmak bir kumanda masasnda birka dmeye
basarak olmasa gerek.
California Institute of Technology den fiziki Amos Ori'ye gre bu ancak bir kara
delikten gemekle mmkn olabilir. Ori hzla dnen bir kara delie hapsolmu bir
uzaygemisinin muazzam ktleekiminin kuvvetiyle ezilmeyeceini gstermi. Kara
deliin merkezindeki "o tuhaf yer" merkezka kuvvetiyle alp halka eklini alacak,
bu da uzaygemisinin iinden geebilecei bir tnelin giriini oluturacaktr.
"Bir kara delikte uzayn ve zamann dokusundaki erilme yle youndur ki doku
yrtlr." diyor Deutsch. "Tekrar birleir ama deiik bir biimde, bylece o tnelden
geen bir uzaygemisi zamanda geriye gider. Baka bir gereklie kar."
305
Hibir uzaygemisinin bu yolculuu yapamayaca dnlyordu nk deliin
dndan gelip ieri hapsedilen k sonsuz derecede gl olacak ve uzaygemisini
"kavuracakt". Ama Ori byle bir ey olmayacan gsterdi. Uzaygemisinin
arkasndan gelen k ona zarar veremeyecek kadar zayf olacak. "Hzla dnen kara
deliklerin ilerini gsteren modellerimizin doru olup olmadndan ve kara
deliklerin ilerinden geilebilecek 'halkalar' oluturup oluturmadndan emin
deiliz. Ama eer yleyse tnelden k zamanda geriye doru ve baka bir
gereklie olacaktr."
Peki zaman yolculuunun faydas ne? rnein uluslararas diplomasiyi ok daha
kolay hale getirebilir. "Diyelim ki," diyor Deutsch, "iki rakip uygarlk galaksiyi ele
geirmek iin mcadele veriyor. Savaa tutumak yerine ayr gerekliklere gitmek
zere anlarlar, o zaman ikisinin de kendi galaksisi olur."
306
Baka Uydular
labilecek en kaygan buzun zerinde yrdnz hayal edin, ayaklarnz tutacak
ta toprak yok. Gece gndz mrekkep karas gkyz saysz yldzla dolu, bir
tarafta, ufuk izgisinin tesinde, gkyzn kaplarm gibi grnen eri sar bir
perde ykseliyor.
Bu perde halkal gezegen Satrn'n bir kenar, biz de onun, kabuu saf buzdan
yaplm gibi grnen Knceladus adl uydusunun zerindeyiz.
Ron Aliller ve William K. Hartmann imzas tayan The Grand Tour: A
Traveller's Guide to the Solar System adl, gsterili bir resimli kitab dolduran,
Gne sistemimizdeki saysz uydu, gezegen, kuyrukluyldz ve asteroitten biri
Enceladus. "Yzklerin efendisi" Satrn'n ve devasa dost gezegenleri-
307
nin maiyetindeki sonu gelmez dnyalar ve dnyacklar bize tantan yazarlar
soruyor: "Kim bilir ne ihtiam, ne sszlk, ne g, ne sessizlik, ne olanaklar, ne
yalnzlk vardr o yerlerde?"
Gne sistemini ziyarete gelen yabanc bir uzaygemisinin mrettebat ilk olarak
Plton'la karlaacaktr. Gne'i sadece parlak bir yldz, Samanyolu'nun yldz
bulutlar arasnda bir k noktas olarak gren, Gne'e en uzak gezegen. Bu
gezegenin Gne'in yrngesinde dndn anlamalar bile zor olacaktr.
Bir yl bizim 248 ylmza eit olan Plton yle souktur ki atmosferi elik gibi
kaskat buzdandr. Yzeyinden bakldnda grlebilen tek byk gkcismi uydusu
Charon'dur, gezegene yle yakndr ki Ay'n Dnya'dan grlen byklnden 17
kat byk grnr.
Plton'dan Gne'e doru yola kan uzayllar Neptn ve byk uydusu Triton'u
grecektir. Buzlu yzeyi uzaklardaki Gne'ten vuran uuk mavi bir kla
aydnlanan Triton'un gizemli taraf iinden ykselen kaln duman bulutlardr, bu
olgu-
308
ya baka hibir gezegen ya da uyduda rastlanmaz. Belki gnn birinde yzeyine inen
astronotlar bu dumann neden kaynaklandn anlayacaktr.
Tekrar Gne'e doru yola ktklarnda, Urans'n en kk ama en ilgin
uydularndan biri olan Miranda karlayacaktr uzayllar. Urans'n daha byk
uydular kraterli ve biraz kasvetlidir ama Miranda'mn, zerinde yeil mavi bir balon
gibi kabaran ana gezegeniyle, esiz bir zellii vardr: Kilometrelerce ykseklie
erien ve Byk Duvar adyla bilinen tam da dikey olmayan bir ykselti. Kitabn
yazarlarna baklrsa, Byk Duvar'in tepesinden kopan kaya paralarnn "aaya
dmesi epeyce uzun srer, aadaki vadiye hzl trenlerin sratiyle yuvarlanrlar. "
Satrn'n Enceladus'tan da acayip bir uydusu vardr. Ad a-petus'tur, Arthur C.
Clarke'in 2001 adl romannda hiperuzaym giriidir. Satrn'n bir yznde olunca
Dnya'daki teleskoplar tarafndan grlr, dier yzne geince grlmez. Bunun
nedeni iki "yzl" olmasdr. Bir yz daima buzludur, srekli Satrn e bakan dier
yz ise anlalmaz bir biimde karanlktr.
Ama Gne sistemindeki en tuhaf ve ayn zamanda en vahi dnya Jpiter'in uydusu
o'dur. Her gn, Gne Jpiter'in arkasnda kaldnda iki buuk saatlik bir Gne
tutulmas yaar. Ayn anda patlayan dzinelerce volkanla tam anlamyla ii dna
kmaktadr, iinden yeni lavlar pskrdke yzeyi srekli derinleen cruf altna
gmlmektedir. Bu patlamalarn nedeni koca Jpiter'in ok yakn -sadece 100.000
kilometre uzakta olmasdr. Jpiter'in ktleekimi alan Io'nun ekirdeini srekli
sarsmakta, bu da rasgele volkan patlamalarn beraberinde getirmektedir.
Bu uzak dnyalarn kaderi ne olacak? Isaac Asimov bir keresinde buz kaph
Enceladus'un Mars'a yanatrlarak bu kuru gezegenin sulanmas fikrini ortaya
atmt.
Ama harikalarnn sonu gelmeyen Gne sistemindeki en gzel dnyalardan birini
ortadan kaldrmak torunlarmza ok byk bir evre katliam gibi grnebilir.
309
Tuhaf nanlar

Evrenin "Irzna Geen" Adam: Newton
eden bu kadar az kadn bilim adam var? Feminizm konusunda uzman biri, bunun
nedeninin erkek nyarglarndan ok, bilimi bir "bask arac" olarak gren militan
feministler olduunu sylyor.
American Association for the Advancement of Science'm At-lanta'daki toplantsnda,
Bloomington'daki Indiana Universite-si'nden tarihi ve bilim felsefecisi Noretta
Koertge "ideolojiden baka bir eyle ilgilenmeyen bu insanlar kendi inanlarn
kadnlara zorla kabul ettirmeye alarak onlar bilimden soutuyor." demi.
"Aratrmalarn var olan ideolojiye uyum salamad srece bir deerinin
olmadn iddia ediyorlar. Bir bilim kadn feminist bir toplantda mesleini ak
edecek olsa byk bir ola-
313
slkla u szlerle karlanr: Bu yaptn aalk bir ey. Dmanla ibirlii
yapyorsun. Doann rzna geiyorsun."'
Bu ideolojinin temelinde paranoyaka bir tecavz saplants var. Koertge ve onun
gibi dnenlere gre feministler bilginin izinde gitmenin doay taciz etmek
olduuna, dolaysyla "bilmek istemenin de rza gemek " olduuna inanyorlar.
lerinden biri Isaac Newton'un ktleekimi yasalarn anlatan Phncipia adl kitabnn
bir "tecavz rehberi' olduunu ileri srm. Byle derken, bu byk matematiksel
incelemenin fiziin "iine nfuz ettiini" kastediyormu.
ou kadn renci buradaki sz sanatn anlamam. Artk ktleekimi yasalarnn
cinsiyetle ilgili olduuna inanyor ve il-gilenmiyorlarm. Bir baka feminist grup da
biyolojiden ho-lanmyormu. Doum sancsnn bir "toplumsal kurgu" olduu-
na inandrmlar kendilerini, yani politik reformla engellenebilecei kamsndalarm.
"insanlarn biyolojik olarak iki cinsiyet halinde snflandrlmasnn, kimin bask
yapacann ve kime bask yaplacann snrlarn aka belirlemek iin duyulan
politik arzudan kaynaklandn iddia ediyorlar. Bu snrlarn deimesi halinde
doum yapmann sancl bir i olmayaca kansndalar."
Koertge mstakbel bir kadn gkbilimcinin sonradan gkbilimci olmaktan
vazgemi evrenin byk bir iddetle olumasn tanmlayan "Byk Patlama"
ifadesi yznden bu meslekten souduunu sylediini duymu. Byle "erkek
cinsiyeti bir terminoloji," demi duyarl yaratk, "bu alanda kariyer yapmak
isteyebilecek kadnlar iin cesaret krc".
"Byk Patlama'nn cinsel armlar olduunu kabul eden Sky and Telescope
dergisi bu olay iin "daha az rencide edici" ama ayn lde betimleyici bir terim
bulmak iin bu yaknlarda bir yarma am. Ama bouna. Saysz neriyi inceleyen
jri yine orijinal terimde karar klm.
Feminizm ilk balarda byle deildi. "Yirmi yl nce," diyor Koertge, "hkim olan
ruh halini ikinci Dnya Savann Perinci Rosie posterleri temsil ediyordu.
Eylemciler kollarn svayp, geleneksel erkek ilerine girme hakk talep ediyordu."
"Kadnlar artk hemire, sekreter ya da laboratuvar teknisyeni olmak istemiyordu.
Elektriki, mhendis, orman koruma memuru ya da astronot olmak istiyorlard,
kadnlarn makine kullanamayaca ya da analitik dnemeyeceini ima eden
toplumsal cinsiyet kalplarn lanetliyorlard.'
Ama 1970lerde uykuya dalan bir Rip Van Winkle bugn uyansa feminizmin
gnmzdeki haline ok hayret ederdi. "Sert ve kolu kuvvetli Perinci Rosielerin
yerini, her biri 'ataerkil, rk, smrgeci, Avrupamerkezci kltrn hegemonyac
syleminde' yeni bir ideolojik kusur bulmak iin uraan, ahlak Duyarl Susanlar
ald."
314
315
Bu dogmatik ifade tarz, genellikle Komnistler ve Naziler gibi konuan feministlere
zgyd. Buna bir rnek de manta inanmann bir eit delilik olduu savyd. Bu
sava gre Hitler hem mantklyd hem de deliydi. Dolaysyla mantk deliliktir.
Kadnlarn bilimdeki baarlar genellikle feminist retmenlere ekici gelmitir.
Ama renciler Marie Curie, Lise Meitner ya da Caroline Herschel hakknda ok az
ey renmitir. Bu bilim kadnlar yerine onlara genellikle otlarla ifa verenlerin ve
cadlarn, dediklerine gre unutulmu, iyiletirme sanatlarnn "katklar" anlatlr.
Baz gzlemciler bunu Eski Yunanllarn erkek Apollon kltryle, Maenadlardaki
kltlere benzeyen kadn Toprak Ana kltleri arasndaki ztla benzetir.
"Esas trajik olan u ki, bilim adamlar arasnda zaten aznlkta kalan kadnlar, eit
muamele ve kabul grme araylarnda lml feministlerden destek grselerdi aslnda
onlar iin iyi olurdu. Ama destek yerine kstek buluyorlar nk artk lml feminist
diye bir ey kalmad."
316
'Doast' Rastlantlar
ilim adamlarn, zellikle de fizikileri kak eme, yerden ykselme ve llerle
iletiim kurma gibi "doast" olaylarn gerekliine dair iddialar kadar ileden
karan baka bir ey yoktur.
Bu tip olaylara kar olunmasnn nedeni, dorulanmalar halinde bilimin btn
dokusunun tehdit altna girecek olmasdr. Atlantik'in iki kysnda da byle olaylar
incelemek iin pheci komiteler kurulur, her seferinde de iddiann dzmece olduu
sonucuna varlr.
Sonular tekrarlanabilen doast deneyler yapma konusundaki bir asrlk
baarszln ardndan bu konunun "fena halde skc" bir hal aldn syleyen
Dennis Flanagan kendisi gibi pek ok bilim adamnn hislerine tercman oldu.
317
Lynn Picknett hibir lt gzetmeden, tuhaf folklorik eler derleyen yorulmaz bir
koleksiyoncu. Geenlerde bu konu zerine, hayret uyandran, istenmeden gln
olmu hikyelerle dolu resimli bir kitab yaymland. Kitabn kapandan
rendiimiz kadaryla kendisi "doast konusunda bir numaral otorite. Dzenli
olarak bu konuda yazyor ve radyo ve televizyon programlarna katlyor...
'Saaltclk' yapyor."
Saf olsa bile en azndan drst. Hile yaparken yakalanan medyumlarn fotoraflarn
ya da Sir Arthur Conan Doyle'u kandran sahte peri fotoraflarn yaymlamaktan
kanmyor. Doast iddialarn kantlanmasnda en byk glk kantlarn daima
ele gemez olmas, sadece hayalet avcsna grnen hayaletlerin fotoraflar gibi.
Picknett'in bunun iin bir bahanesi var. Suu Kozmik akac adn verdii bir zata
yklyor, yani uursuz muziplikleri dilimize "panik" szcn kazandran tanr
Pan'a. "Acmasz, can sklan bir tanr" Pan, doast olaylarn kantlarn ortaya
karp, incelenmeden hemen nce yok ederek elendiriyor kendini.
Conan Doyle'u kandran sahte fotoraflar yapan Yorkshire'li iki gen Elsie Wright
ve Frances Griffith, akacnn tipik kurbanlaryd. Perileri grebiliyorlard ama ne
korkun bir hakszlk ki ne zaman fotoraf makinelerini karsalar Pan perileri yok
ediyordu.
akacnn kurbanlarndan bir dieri Mormon tarikatn kuran Joseph Smith ti. Moroni
adndaki melek ona zerinde hiyeroglifler olan altn ve pirin tabakalar vermiti, o da
melein yardmyla bu yazlar tercme ederek Mormon Kitabn ortaya karmt. O
zamandan beri Smith'in drstlnden phe ediliyor, nk melek bir bakas
inceleyemeden tabakalar ortadan kaldrmt.
u bizim Pan eitli madrabazlklarla yzlerce insan maldan mlkten edecek kadar
da kt. Kendisine gvenen bir tarikat liderine Dnya'nn yanp yok olacan
bildiriyor, diyor Picknett. Ama sahip olduklar her eyi satp bir tepenin zerinde
durur-
318
larsa alevler her yan sarmadan uzaygemilerinin onlar kurtaracan sylyor. Sonra,
tabii uzaygemileri bir trl gelmiyor.
"Tarih, akacnn gcn doruluyor." diyor yazar, tylerimizi diken diken ederek.
akac artc "rastlantlar" ayarlamay seviyor. Amerikan bakanlar Lincoln ve
Kennedy ye dzenlenen suikastlar arasndaki benzerlikler bunun iyi bir rnei. "Bu
iki olayda akacnn kt etkisini grmemek ok zor." diye yazyor Picknett.
Tam aksine, ok kolay. u gerekleri sralyor: Lincoln 1860ta, Kennedy 1960ta
bakan seildi. Yz saysnn dikkat ekici bir say olmasnn tek nedeni onluklar
halinde saymamz, ki bakan da yurttalk haklarna nem veriyordu. Lincoln'den bu
yana hemen hemen btn bakanlar da yle. kisi de Cuma gn, elerinin yannda
ldrlmt. ki cinayetin de Cuma gn ve elerin bakanlara elik ettii srada
olmas olasl krk dokuzda bir - ok da dk deil. kisi de balarndan
vurulmutu. Bir katil iin ba en mantkl hedeftir. kisinin de haleflerinin ismi
Johnson'di, Gneyli ve Demokratlard ve de Senato yesiydiler. Bu grnd kadar
artc deil. 41 ABD bakanndan 13 Demokrat, 15i Gneyli, 12si senatrd.
Johnson ad da Amerika'da en sk rastlanan adlardan biridir. u anki, Amerika'da
Kim Kimdir katalogunda yer alan 8602 kiinin neredeyse yzde 4'nn soyad
Johnson dr.
Andrew Johnson 1808de, Lyndon Johnson 1908'de domutu. Suikastlardan biri
1839'da dieri 1939'da domutu. Yine u 100 says. ki suikastnn ad da 15
harften oluuyordu. Bakan Garfield'i ldren kiininki de. Bakalarmnki de.
Doast bu pheli "rastlantlarla" dolu. 1922de Tutanka-mon'un mezarnn
bulunmas iin alan pek ok kiinin ok eski bir lanet tarafndan gizemli bir
biimde "arpldn" ne sryor Picknett. Ama tarih yle yazmyor, sadece
Hollywo-od'un yorumu yle. "Laneti" mezar kefeden Lord Carnarvon ve Howard
Carter in mezar soyguncularn yldrmak iin uydurduu yaygn olarak kabul
gryor.
319
! Doast konusunda yazan pek ok kii gibi Picknett de phecilikten holanmyor.
phecilii "safln ar bir biimi" olarak tanmlyor. Baka bir doastc ise
Stalinist bir slupla phecilik iin "zihinsel hastalk" terimini kullanyor.
Ama bilim yazar Arthur C. Clarke daha salkl bir bak asna sahip: "Vens'ten
gelen kk yeil adamlara inanan insanlarla bilgiye dayal bir demokrasi ina
edemezsiniz. Kantlanmam ifadeleri kabul etme yatknl demagoglar ve
diktatrlerin ba yardmcsdr."
320
Frank Tiplerle Yeniden Dirilin
Sana kalrsa teoloji ya tam bir samalk ve ii bo bir konu ya da sonunda fiziin bir
kolu haline gelecek.
Frank Tipler
ecen yzyln sonlarnda bilimle dinin ayrlmasndan , beri yaplm en rktc
kehanet Tipler e ait. imdi- J^ ye kadar yaam olan herkesin tekrar diriltileceine
ve onlara yeni bir yaam verileceine inanyor.
Ama bu kehanetinin dini bir taraf yok. Biraz speklatif de olsa kesinlikle bilim
zerine temelleniyor. Inanlrl gelecek ile ilgili bulgulara ve gl teleskoplara
dayanyor. Kendisinin "Omega Noktas" dedii son derece uzak gelecekteki bir
zamanda yaayan varlklarn, neredeyse sonsuz gteki bilgisayarlar sayesinde bizi
diriltebileceini varsayyor.
New Orleans, Tulane niversitesi'nde matematiksel fizik profesr ve eskiden
Oxford'da aratrmac olan Tipler, fizikiler arasnda yaygn kabul gren, olmas
mmkn olan her eyin
321
mutlaka olaca grn benimsemi.
"Kuramm kamtlayamam ve u anda snamann da bir yolu yok." diye itirafta
bulunuyor. "Ama kesinlikle mantkl grnyor ve tmyle u anda sahip olduumuz
bilgilere dayanyor. Biz bilimsel merakla, insanncesi atalarmzn vcutlarn ve
dnce tarzlarn yeniden yaratmak iin el yordamyla, ksmen baarl almalar
yaptmza gre, gelecekte torunlarmz da bizi tekrar yaratmak iin ok daha
baarl almalar yapabilir."
Omega Noktasndaki bu varlklarn gl bilgisayarlar yle hassas olacak ki
gemie bakp oradaki hemen hemen btn bilgileri gn na karabilecek. Fakat
bunu ancak gerekli bilgileri edinebilirlerse yapabilirler. Bu da evrenin sonsuza kadar
genilemeye devam edip etmeyeceine yani "ak" olup olmadna- veya "kapal"
olup da 20 milyar yl sonra bir "Byk Bzmeyle" kendi arl altnda kp
kmeyeceine bal.
Uzun sredir tartlan bu soruna gkbilim sonunda bir cevap bulacak. Gerekli bilgi
srekli olarak uzaya yaydmz ve sonsuz hassaslktaki bir teleskopun yzde 100
dorulukla yakalayabilecei k nlarndan oluacak.
"Yzlerce yl nce yaam bir insan gremiyoruz' nk o insandan yaylan k
nlar Gne sistemini oktan terk etti." diye aklyor Tipler. Ayn ekilde, evren
aksa hakkmzdaki btn bilgi sonunda dalacak ve ebediyen yok olacaktr. Ama
evren kapalysa durum ok farkl olacak. Batan beri salnm btn radyasyon
Omega Noktasnda birleecek. "Bin yl nce lm, u anda yaayan, binlerce yl
sonra yaayacak insanlardan yaylan btn k nlar orada akacak."
Meslektalar hikyeyi ilgin bulsalar da pek ikna olmamlar. "Kapal bir evrende
sonsuz miktarda bilginin depolanabileceim iddia etmek prensipte elbette mantkl."
diyor Martin Re-es. "Ama bunun pratikte gerekleip gereklemeyecei ayr bir
konu. Bu kuram, bilimle iyi bilimkurgu arasndaki snra koymay tercih ederim
ben."
322
Ancak Tipler nde gelen fizik dergilerinden Zygori&a bu kuramn tam bir tanmm
yaymlad. Omega Noktasndaki torunlarmzn, diyor Tipler, ellerinde neredeyse
sonsuz bir enerji olacak. Bu, "ktleekimsel kopma" denilen bir olgu sayesinde
olacak; evrenin, eer kecekse, dzensiz olarak kecei gereinden
kaynaklanacak bir olgu. Matematiksel modeller evrenin bir yne doru genilerken
dier ynlerde daraldn gsteriyor. Einstein'm genel grelilik kuramna gre bu
ztlk, muazzam bir s ve g kayna olarak kullanlabilecek ktleekimsel bir
"erilme" yaratacak.
Tipler yeniden dirildiimizin bilincinde olacamz iddia ediyor. "Shakespeare'nin
tarihi oyunlarndaki gibi bir zamanlar yaam insanlarn taklitleri olmayacaz
sadece. Yoksa mkemmel bir taklit olmazd. Gerek insanlar tiyatroya
uyarlandklarnda ok kt birer taklit olurlar, nk zgr iradeleri yoktur.
Kuramm doruysa insanlar ldkten sonra, bilincine varacaklar ilk ey ldkleri
dnyadan hayal bile edilemeyecek kadar farkl bir gelecekte yaadklar olacak."
323
Fred Hoyle'un Hikyesi
kademik evreler, fazlaca konukan Durham Piskoposu din iin neyse bilim iin o
olan bir boboazn Profesr Sir Fred Hoyle'unyaratt fke dalgasyla
alkalanyor. Sir Fred ve matematiki meslekta Chandra Wickramasing-he Nature
dergisinde, grip salgnlarna Gne'teki lekelerin neden olduunu iddia ederek bir
bomba patlattlar. Hekimleri ileden karan bu sonu, iki matematikinin uzayn
virslerle dolu olduuna sk skya inanmalarndan kaynaklanyor. Gne'in
yzeyindeki (Gne lekelerinin iaret ettii) frtnalar bu virsleri Dnyann
atmosferine sryor, bunun sonucunda da hepimiz gribe yakalanyoruz.
Grip salgnlarna dair btn geleneksel aklamalar reddeden bu iddia pek yeni
deildi. Baz kzgn bilim adamlar szck
325
ilemcilerine zel bir alt-program bile yazmt, bir tua basldnda ekranda "Hoyle
ve Wickramasinghe'nin dediinin aksine..." ifadesi beliriyordu.
nk H ve W btn yaamn uzaydan geldii gibi kkrtc bir fikri savunuyor.
ADS, Lejyoner Hastal, tarih boyunca salgnlara yol am mikroplar, mikroskobik
kk yeil adamlar gibi hep bulutlardan szlerek gelmi. Ama herkesi esas
fkelendiren Darwin'in doal seilimle evrim kuramnn yanl olduunu, evrimin
uzaydan srekli dntrc yaam-formlarnn dmesiyle meydana geldiini iddia
etmeleri. Onlara gre bu bir kaza da deil. Dnyaya "tohumlarn samak" isteyen
ar zeki bir uygarlk tarafndan ok uzun zaman nce zellikle ayarlanm. Bu
davay savunmak uruna, onlar eletirenlerin dpedz taknlk kabul ettii
iddialarda bulunuyorlar.
En ok tepki uyandran sulamalar doal seilimin en nemli kantlarndan biri olan
Archaeopteryx \ sahte ilan etmeleri. Archaeopteryxyaklak 60 milyon yl nce
yaam yar srngen yar ku bir yaratkt. British Museum'un gurur
kaynaklarndan olan bu tyl srngenin fosili, yaratn uzay istilaclarnn yardm
olmakszn bir trden bir dierine evrilmekte olduunu gsteriyor.
Ancak bu H ve W iin bir sorun oluturmam. Tylerin, 1861'de fosili bulan Cari
Haeberlein tarafndan betondan yapldn ve yerine konduunu iddia etmiler. Bu
konu ile ilgili kitaplar, Afew Scientist'te Reading niversitesinden zoolog Beverly
Halstead tarafndan ei grlmedik bir gaddarlkla eletirildi:
"Bu kitap yle takn bir dille kaleme alnm, kantlanmas mmkn yle yanllar
ieriyor, kendilerini savunama-yacak insanlara yle akla smaz iftiralar atyor ki
dokunakl bir tirada girime tuzana dmemek ok g... Temel tezi aka gln
ve yanl olduu kantlanabilir. u soruyu sormalyz: Bu kitap ne anlatyor? Kitab,
okuma
326
bahtszlna uradm en adi yaz paralarndan biri haline getiren en tatsz yn de
zaten anlattklar. Bilim adamlnn asgari standartlarna bile kmsemeyle yak- ,
layor, Charles Darwin'e kar bir nefret, hayvanbilimcilere kar aprak ve sakat
bir zihniyet sergiliyor. ftirayla dolu bu samalk uzun sre iki yazarn hreti
zerinde kara bir leke olarak kalacak."
British Aluseum dernei yeleri de ayn kzgnlkla bilgisa-yarlarndaki H ve W
tularna basyor. "Bu hakaret dolu iddialarda bir nebze doruluk yok." demi Alan
Craig, British Museum'un eski ba kratr.
Oxford'daki niversite Mzesinin kratr Tom Kemp yle demi, "Elbette
Archaeopteryx in sahte olduu iddias incelenmeli. Ama bu incelemeyi fosilden
gerekten anlayan kiiler yapmal, daha bu sorunlarn doasn ve ne kadar karmak
olduklarn bile anlayamamken, bakalarnn sorunlarn onlar adna zebilecek
kadar zeki olduklarna dair Gargantua misali bir kibirle hareket eden iki kii deil."
Hoyle kar klabilecek bir ey yazdn reddediyor. "Birka lml ineleme
vardr." diyor.
in en artc taraf bilimin dier dallarnda Hoyle'un bir dev olmas. "Gkbilime
byk ve temel katklarda bulundu." demi Patrick Moore. Bu katklarn en nemlisi,
Amerikal fiziki William Fowler'la birlikte, vcutlarmz dolduran oksijen, karbon
ve demir gibi ar kimyasal elementlerin dev yldzlarn nkleer frnlarnda nasl
meydana geldiinin kefidir. Bu alma Fowler'a bir Nobel dl kazandrd ama
Hoyle'a kazandrmad, ne kadar sinirlense hakl.
Hoyle'un imdilerde pek rabet grmeyen evrenin Duraan Durum modelini
bulanlardan biri olarak balca kuramclar arasnda yer ald gkbilim bile, H ve
Wye yine kran krana bir kavga balatma frsat verdi. kili, J. Mayo Greenberg
adndaki Amerikal bir gkbilimciyi dnce hrszlyla sulad.
327
t I
Greenberg uzayda "organik ncesi" maddeler olduuna dair bir kuram gelitirmi. H
ve W bunun kendi kuramlarnn bir kopyas olduunu iddia ediyorlar. "Bu eksiksiz
taklitten dolay kendisini tebrik ederiz." demiler alayla.
H ve W'nin "lml inelemelerinin" dier kurbanlar gibi tepki vermi Greenberg.
"Bu adamlar bana kar srekli bu aptalca sulamalarda bulunuyor." diye karlk
vermi. "Sanrm, birka yl nce herkese ak bir toplantda temel bir bilimsel hata
yaptklarn sylediim iin beni asla affetmediler."
H ve W'nin insanlarn cann skma konusunda deha olduklar sylenebilir.
Kuramlarnn deeri ne olursa olsun, kardklar kavgalar piskoposlarn
szlanmalarndan daha elenceli.
Dr. Gore
Tehlike gkyznde parlyor... ocuklarmza gkyzyle
ilikilerini yeniden tanmlamalar ve gkyzn
evrenin tehditkr bir paras olarak grmeleri
gerektiini retmeliyiz.
Albert Gore
328
BD'nin mstakbel Bakan Yardmcs 1992nin knda bu uyary yaptnda, uzayl
istilalarn ya da Dn-va'ya arpacak asteroitleri deil grece daha kk bir dert
olan, Antarktika'nn zerindeki ozon tabakasndaki delii kastediyordu.
Acilen kesin nlemler alnmazsa, diye uyaryordu Bay Gore, Gne'in ultraviyole
nlan btn yaam yok edecekti. Buna ek olarak da, geriye canllar kalsa bile,
ultraviyole nlarn ADS virsn daha bulac bir hale getirerek yaam koullarn
iyice ekilmez klacan sylemiti.
Bakan Yardmcs olmadan hemen nce, o en yksek mev-kiye bir adm kala, Bay
Gore ok satan Earth in the Balance adl kitabn yaymlad. Onun "karamsar,
abartl" fikirlerini pay-
329
lamayan akademisyenler buna kendi yazdklar bir kitapla cevap verdi:
Environmental Gore. Baka bir kitabn eletirisini yapan bu pek benzeri grlmemi
kitapta, Gore'un bilimine meydan okuyor, nerdii arelere kar kyorlar.*
Sadece ozon deliini deil, kresel snma ve ar nfus artn da dikkate alan Bay
Gore, durumun bir "Kresel Marshall Plan" ve Yldz Savalarnn evresel dengini
uygulayacak bir Dnya hkmeti gerektirecek kadar ciddi olduunu dnyor.
Bu braknz yapsnlar braknz gesinler tarz mlk edinimine dayal bir demokrasi
olmayacak. Aslna baklrsa bir diktatrlkten ne fark olacan anlamak zor.
ocuk sahibi olmak snrlanacak. Kat merkeziyeti brokrasiler hangi teknolojilere
izin verileceine karar verecek ve kararlar bozulamayacak. Bu emirlere uyan
sanayicilerin "garanti krlar" olacak, uymayanlarsa anlalan iflas edecek, ibirliini
reddeden uluslarn ihracat yapmas yasaklanacak.
Muhaliflere, kresel snma konusunda "ad ktye km" phecilere, "azl atk
savunucularna", "kt eyleri grmezden gelen" iktisatlara ve evre konusundaki
kaytszlklar ona Neville Chamberlain in Hitler karsndaki rahat tavrn hatrlatan
"ortalk yattrclara" ayracak vakti de yok.
Bu yazarlardan biri Bay Gore'un kitabnn en korkutucu yannn "kendisiyle ayn
fikirde olmayanlara kar tam bir hogrszlk " olduunu sylyor. "Onlar sadece
hatal deil, kt niyetli kabul ediyor. Dr. Gore hastalar iin neyin iyi olduunu
biliyor ve ilalarn vermeye de hazr."
nsan ve doa arasndaki ilikiye dair ilgin fikirleri var. Bilime dayal bir refahn
savunucusu, "nsan doay ona boyun eerek fetheder" diyen byk on yedinci
yzyl filozofu Francis Bacon' yeriyor. Bay Gore bu cmlenin sadece son szcn
anlama benziyor. nsann doay szde fethi ona Mussoli-
* Environmental Gore: A Constructive Response to "Earth in the
Balance , editr John A. Baden
330
ni'nin Habeistan'a zehirli gaz att, acmasz talyan saldrsn hatrlatyor.
Bacon'in fikri onun iin biraz fazla ince, nk yapt zet tam tersi bir anlam
ieriyor: "Bilimsel bilgiden karlan yeni g, doaya hibir ahlaki yaptrm
olmakszn egemen olmak iin kullanlabilir."
Bay Gore'un Beyaz Saraya girme ve programn hayata geirme olasl nedir? Uzay
uzman James Oberg'den, nternet zerinden telal bir mesaj aldm: Gore, seimlerin
yaplaca 1996'da uzay mekiiyle bir yolculuk yapmak iin NASAyla g-
ryormu.
Bu sayede Bay Clinton'u glgede brakp, Demokrat Par-ti'den aday gsterilebilir
belki. Ama sonradan Bay Oberg'le yaptm telefon konumasnda neyse ki bunun bir
1 Nisan akas olduunu rendim.
331
Kozmik Efendilere taat Edin
ens gezegeninde hkm sren Efendi Aetherius yaknda yeryzne inecek. Gc
dnyann btn ordularndan fazla olacak. Ona kar "olumsuz" tavr alanlar
"ayklanacak".
Bu mesaj, katldm hnca hm dolu, hararetli bir toplantda duydum. Bu korkun
varln hizmetkrlar ya da robotla-ryla dolu uan daireler, onun geliine hazrlk
yapmak iin Dnyay son 50.000 yldr dzenli olarak ziyaret ediyordu. Ama artk
Yeni a balamt ve o her an gelebilirdi.
Londra daki bir otelde sekiz saat sren konumalar boyunca, Aetherius Derneinin
yaklak 300 yesine bu uan daireler hakknda srekli u iki ey sylendi:
Gerektiler ve dosttular ama hkmetleraras gizli bir plan uyarnca varlklar
gizleniyordu.
333
Bu gerekler "gnmzde insanolunun kar karya olduu en nemli sorundu."
Hull niversitesinden biyokimya derecesi olan ve bir yatrm irketinde yneticilik
yapan John Holder, Aetherius'un uzay gezgini klelerini bilimsel olarak
"kantlamt".
Kant daha ok saylardan oluuyordu. Japon Havayollarna ait bir jetin Alaska
zerinde uarken "izlenmesi" 329 sayfalk resmi bir rapor yazlmasna yol amt.
ABD Hava Savunma Komutanl NORAD son 20 ylda "tam on milyon olayla
ilgili" veri toplamt, ingiltere Savunma Bakanlnn kaytlarnda son drt ylda
2250, 1962'den beri ise 15.000 yabanc cisim grme vakas vard.
Dernein Avrupa kararghnn sekreteri Richard Lawrence iin bu saylar pek ok
eyi kantlyordu. Gkyzndeki bu hareketliliin tek nedeni Aetherius deildi,
baka "Kozmik Efendiler" de vard.
yle grnyor ki Gne sistemimizdeki btn gezegenler bu varlklarla kaynyor.
Uzay aratrmalarnda bu gezegenlerde yaam olamayacann bulunmas onlar iin
bir ey ifade etmiyor, nk Kozmik Efendiler saf zihinden ibaret. Zehirli
atmosferlerden etkilenebilecek vcutlar yok.
Varlklar hakkndaki btn gerekler artk "aklanm". Kime aklanm peki?
Dnyadaki peygamberlerine, bir Amerikan vatandana. Ekselanslar Sir George
King, valyelii bir Bizans imparatorundan miras alm. Sir George yoga ilminde
alm yrm, onun durumunda bu Tanryla iletiim kurmak anlamna geliyor.
1954'te "bir ses duymu".
"Glmeyin." dedi Bay Lawrence ciddiyetle. "Aziz Paulus da bir ses duymutu. Ilyas
peygamber de." Sir George'un Kozmik Efendilerden 600'n zerinde mesaj aldn
ve Gezegenler Parlamentosunun temsilcisi tayin edildiini aklad. Artk Sir George,
Kozmik Efendilerin Dnya halklaryla konumasn salayan bir medyumdu. Ses
onun sesiydi ama szler efendilere aitti. Onlar bizim de duyabilmemiz iin Bay
Lawrence tane anlalmaz bant dinletti. "Bu iletileri son derece kutsal kabul
ediyoruz." dediinde glmemek iin byk aba sarf ettim.
Bu sama sapan laf karmaasn dinlemek ok skcyd. Toplant olduka bilimsel bir
tarzda balamt ama ilerledike giderek belli bir inancn yaylmaya alld ve
hogrsz bir hal ald. "Patrick Moore uan dairelere inanmyor ama zaten itibarn
kaybetti." dedi Lawrence. Dinleyiciler hi glmyordu. Dernein sonraki
toplantlarnda Lawrence ve meslektalar Msr piramitlerinin boyutlarnn Dnya ile
Gne arasndaki uzakl tam olarak gsterdiini iddia etti. Bunu piramitleri
yapanlar biliyor olamazd ama Kozmik Efendiler zihinlerine yklemi olabilirdi.
Lawrence kirli amarlarn ortaya karanlara yine fke kustu. "Baz insanlarn ok
kapal zihinleri var. Yere inse uan daireyi tanmazlar bile." Bu konuda yanlyor. Bir
uan daireyi ancak yere indiinde tanyabiliriz. Bu insanlar ciddiye almamz
engelleyen ey ele gelir herhangi bir kantlarnn olmamas.