Sei sulla pagina 1di 8

Uma abordagem conceitual das noces de

raa, racismo, identidade e etnia


Prof. Dr. Kabengele Munanga (USP)
Etimologicamente, o conceito de raa veio do italiano razza, que or !ua vez veio do latim ratio, que
!ignifica !orte, categoria, e!"cie. #a $i!t%ria da! ci&ncia! naturai!, o conceito de raa foi rimeiramente
u!ado na 'oologia e na (ot)nica ara cla!!ificar a! e!"cie! animai! e vegetai!. *oi ne!te !entido que o
naturali!ta !ueco, +arl ,on -inn" con$ecido em Portugu&! como -ineu (./0/1.//2), o u!o ara cla!!ificar
a! lanta! em 34 raa! ou cla!!e!, cla!!ifica5o $o6e inteiramente abandonada.
+omo a maioria do! conceito!, o de raa tem !eu camo !em)ntico e uma dimen!5o temoral e e!ecial.
#o latim medieval, o conceito de raa a!!ou a de!ignar a de!cend&ncia, a lin$agem, ou !e6a, um gruo
de e!!oa que t&m um ance!tral comum e que, i!o facto, o!!uem alguma! caracter7!tica! f7!ica! em
comum. Em .824, o franc&! *ranoi! (ernier emrega o termo no !entido moderno da alavra, ara
cla!!ificar a diver!idade $umana em gruo! fi!icamente contra!tado!, denominado! raa!. #o! !"culo!
9,:19,::, o conceito de raa a!!a efetivamente a atuar na! rela;e! entre cla!!e! !ociai! da *rana da
"oca, oi! utilizado ela nobreza local que !i identificava com o! *ranco!, de origem germ)nica em
oo!i5o ao <aule!e!, oula5o local identificada com a Plebe. #5o aena! o! *ranco! !e con!iderava
como uma raa di!tinta do! <aule!e!, mai! do que i!!o, ele! !e con!ideravam dotado! de !angue =uro>,
in!inuando !ua! $abilidade! e!eciai! e atid;e! naturai! ara dirigir, admini!trar e dominar o! <aule!e!,
que !egundo en!avam, odiam at" !er e!cravizado!. Percebe1!e como o conceito de raa! =ura!> foi
tran!ortado da (ot)nica e da 'oologia ara legitimar a! rela;e! de domina5o e de !u6ei5o entre
cla!!e! !ociai! (#obreza e Plebe), !em que $ouve!!em diferena! morfo1biol%gica! not?vei! entre o!
indiv7duo! ertencente! a amba! a! cla!!e!.
As descobertas do sculo XV colocam em dvida o conceito de humanidade at ento conhecida nos limites da civilizao ocidental.
Que so esses recm descobertos (amerndios, negros, melansios, etc.! "o bestas ou so seres humanos como #n$s%, &alestra
'ro(erida no )* "emin+rio ,acional -ela.es -aciais e /ducao0&/,/"10-2, 3456653) euro'eus! At o (im do sculo
XV77, a e8'licao dos #outros% 'assava 'ela 9eologia e 'ela /scritura, :ue tinham o mono'$lio da razo e da e8'licao. A
'ennsula ibrica constitui nos sculos XV70XV77 o 'alco 'rinci'al dos debates sobre esse assunto. &ara aceitar a humanidade dos
#outros%, era 'reciso 'rovar :ue so tambm descendentes do Ado, 'rova 'arcialmente (ornecida 'elo mito dos -eis ;agos, cu<a
imagem e8ibe 'ersonagens re'resentes das tr=s raas, sendo 1altazar, o mais escuro de todos considerado como re'resentante da raa
negra. ;as o ndio 'ermanecia ainda um inc$gnito, 'ois no includo entre os tr=s 'ersonagens re'resentando semitas, brancos e
negros , at :ue os te$logos encontraram argumentos derivados da 'r$'ria bblia 'ara demonstrar :ue ele tambm era descendente do
Ado.
#o !"culo 9,:::, batizado !"culo da! luze!, i!to ", da racionalidade, o! fil%!ofo! ilumini!ta! conte!tam o
mono%lio do con$ecimento e da e@lica5o concentrado na! m5o! da :gre6a e o! odere! do! r7ncie!.
Ele! !e recu!am a aceitar uma e@lica5o c7clica da $i!t%ria da $umanidade fundamentada na idade de
=ouro>, ara bu!car uma e@lica5o ba!eada na raz5o tran!arente e univer!al e na $i!t%ria cumulativa e
linear. Ele! recolocam em debate a que!t5o de !aber que eram e!!e! outro!, rec"m de!coberto!. A!!im
laam m5o do conceito de raa 6? e@i!tente na! ci&ncia! naturai! ara nomear e!!e! outro! que !e
integram B antiga $umanidade como raa! diferente!, abrindo o camin$o ao na!cimento de uma nova
di!cilina c$amada Ci!t%ria #atural da Cumanidade, tran!formada mai! tarde em (iologia e Antroologia
*7!ica.
Por que ent5o, cla!!ificar a diver!idade $umana em raa! diferente!D A variabilidade $umana " um fato
em7rico inconte!t?vel que, como tal merece uma e@lica5o cient7fica. E! conceito! e a! cla!!ifica;e!
!ervem de ferramenta! ara oeracionalizar o en!amento. F ne!te !entido que o conceito de raa e a
cla!!ifica5o da diver!idade $umana em raa! teriam !ervido. :nfelizmente, de!embocaram numa
oera5o de $ierarquiza5o que avimentou o camin$o do raciali!mo. A cla!!ifica5o " um dado da
unidade do e!7rito $umana. Godo! n%! 6? brincamo! um dia, cla!!ificando no!!o! ob6eto! em cla!!e! ou
categoria!, de acordo com algun! crit"rio! de !emel$ana e diferena. :magine1!e o que aconteceria
numa biblioteca do taman$o da (iblioteca #acional do Hio de Ianeiro. Sem cla!!ifica5o or autor e ou
or a!!unto, !eria muito comlicado a bu!ca de um documento. +om a reocua5o de facilitar a bu!ca e
a comreen!5o, arece que o !er $umano de!de que comeou a ob!ervar de!envolveu a atid5o
cognitiva de cla!!ifica5o. A rimeira tentativa con!i!te em di!tinguir o! !ere! animado! do! inanimado!J
o! minerai! do! vegetai! e o! vegetai! do! animai!. Entre o! animai!, n5o $? como confundir um elefante
com um leoardo, uma cobra com uma tartaruga. S5o todo! animai!, ma! or"m diferente!.
#a $i!t%ria da ci&ncia, a cla!!ifica5o do! !ere! vivo! comea na 'oologia e na (ot)nica. Era imortante
encontrar categoria! maiore! or !ua vez !ubdividida! em categoria! menore! e !ubcategoria! e a!!im
adiante. E! termo! ara de!ignar a! categoria! !5o como todo! o! fenKmeno! lingL7!tico! convencionai!
e arbitr?rio!. A!!im a! rinciai! categoria! foram a! divi!;e! filo e !ub1filo, a cla!!e, a ordem e a e!"cie.
+omo $omen!, ertencemo! ao filo do! cordado!, ao !ub1filo do! vertebrado! (como o! ei@e!), B cla!!e
do! mam7fero! (como a! baleia!), B ordem do! rimata! (como o! grande! !7mio!) e B e!"cie $umana
($omo !aien!) como todo! o! $omen! e toda! a! mul$ere! que $abitam no!!a gal?@ia. Somo! e!"cie
$umana orque formamo! um con6unto de !ere!, $omen! e mul$ere! caaze! de con!tituir ca!ai!
fecundo!, i!to ", caaze! de rocriar, de gerar outro! mac$o! e outra! f&mea!. Sem a cla!!ifica5o, n5o "
o!!7vel falar de mil$;e! de e!"cie! de animai! do univer!o con$ecido. Aena!, no !eio da e!"cie
$omo1!aien! ($omo !?bio), a que ertencemo!, !omo! $o6e cerca de 8 bil$;e! de indiv7duo!. #e!!a
enorme diver!idade $umana que !omo!, da me!ma maneira que di!tinguimo! o babu7no do orangotango,
n5o odemo! confundir o c$in&! com o igmeu da Mfrica, o noruegu&! com o !enegal&!, etc. Em qualquer
oera5o de cla!!ifica5o, " reci!o rimeiramente e!tabelecer algun! crit"rio! ob6etivo! com ba!e na
diferena e !emel$ana. #o !"culo 9,:::, a cor da ele foi con!iderada como um crit"rio fundamental e
divi!or dN?gua entre a! c$amada! raa!. Por i!!o, que a e!"cie $umana ficou dividida em tr&! raa!
e!tanca! que re!i!tem at" $o6e no imagin?rio coletiva e na terminologia cient7ficaO raa branca, negra e
amarela. Era, a cor da ele " definida ela concentra5o da melanina. F 6u!tamente o degrau de!!a
concentra5o que define a cor da ele, do! ol$o! e do cabelo. A c$amada raa branca tem meno!
concentra5o de melanina, o que define a !ua cor branca, cabelo! e ol$o! mai! claro! que a negra que
concentra mai! melanina e or i!!o tem ele, cabelo! e ol$o! mai! e!curo! e a amarela numa o!i5o
intermedi?ria que define a !ua cor de ele que or aro@ima5o " dita amarela Era, a cor da ele
re!ultante do grau de concentra5o da melanina, !ub!t)ncia que o!!u7mo! todo!, " um crit"rio
relativamente artificial. Aena! meno! de .P do! gene! que con!tituem o atrimKnio gen"tico de um
indiv7duo !5o imlicado! na tran!mi!!5o da cor da ele, do! ol$o! e cabelo!. E! negro! da Mfrica e o!
aut%ctone! da Au!tr?lia o!!uem ele e!cura or cau!a da concentra5o da melanina. Por"m, nem or
i!!o ele! !5o geneticamente arente! r%@imo!. Da me!ma maneira que o! igmeu! da Mfrica e da M!ia
n5o con!tituem o me!mo gruo biol%gico ae!ar da equena e!tatura que ele! t&m em comum.
#o !"culo 9:9, acre!centou1!e ao crit"rio da cor outro! crit"rio! morfol%gico! como a forma do nariz, do!
l?bio!, do quei@o, do formato do cr)nio, o angulo facial, etc. ara aerfeioar a cla!!ifica5o. E cr)nio
alongado, dito dolicoc"falo, or e@emlo, era tido como caracter7!tica do! branco! =n%rdico!>, enquanto o
cr)nio arredondado, braquic"falo, era con!iderado como caracter7!tica f7!ica do! negro! e amarelo!.
Por"m, em .Q.3, o antro%logo *ranz (oa! ob!ervara no! E!tado! Unido! que o cr)nio do! fil$o! de
imigrado! n5o branco!, or defini5o braquic"falo!, are!entavam tend&ncia em alongar1!e. E que
tornava a forma do cr)nio uma caracter7!tica deendendo mai! da influ&ncia do meio, do que do! fatore!
raciai!.
#o !"culo 99, de!cobriu1!e graa! ao! rogre!!o! da <en"tica Cumana, que $aviam no !angue crit"rio!
qu7mico! mai! determinante! ar con!agrar definitivamente a divi!5o da $umanidade em raa! e!tanca!.
<ruo! de !angue, certa! doena! $eredit?ria! e outro! fatore! na $emoglobina eram encontrado! com
mai! freqL&ncia e incid&ncia em alguma! raa! do que em outra!, odendo configurar o que o! r%rio!
genetici!ta! c$amaram de marcadore! gen"tica!. E cruzamento de todo! o! crit"rio! o!!7vei! ( o crit"rio
da cor da ele, o! crit"rio! morfol%gico! e qu7mico!) deu origem a dezena! de raa!, !ub1raa! e !ub1!ub1
raa!. A! e!qui!a! comarativa! levaram tamb"m B conclu!5o de que o! atrimKnio! gen"tico! de doi!
indiv7duo! ertencente! B uma me!ma raa odem !er mai! di!tante! que o! ertencente! B raa!
diferente!J um marcador gen"tico caracter7!tico de uma raa, ode, embora com meno! incid&ncia !er
encontrado em outra raa. A!!im, um !enegal&! ode, geneticamente, !er mai! r%@imo de um
noruegu&! e mai! di!tante de um congol&!, da me!ma maneira que raro! ca!o! de anemia falciforme
odem !er encontrado! na Euroa, etc. +ombinando todo! e!!e! de!encontro! com o! rogre!!o!
realizado! na r%ria ci&ncia biol%gica (gen"tica $umana, biologia molecular, bioqu7mica), o! e!tudio!o!
de!!e camo de con$ecimento c$egaram a conclu!5o de que a raa n5o " uma realidade biol%gica, ma!
!im aena! um conceito alia! cientificamente inoerante ara e@licar a diver!idade $umana e ara
dividi1la em raa! e!tanca!. Eu !e6a, biol%gica e cientificamente, a! raa! n5o e@i!tem.
A invalida5o cient7fica do conceito de raa n5o !ignifica que todo! o! indiv7duo! ou toda! a! oula;e!
!e6am geneticamente !emel$ante!. E! atrimKnio! gen"tico! !5o diferente!, ma! e!!a! diferena! n5o
!5o !uficiente! ara cla!!ific?1la! em raa!. E maior roblema n5o e!t? nem na cla!!ifica5o como tal,
nem na inoeracionalidade cient7fica do conceito de raa. Se o! naturali!ta! do! !"culo! 9,:::19:9
tive!!em limitado !eu! trabal$o! !omente B cla!!ifica5o do! gruo! $umano! em fun5o da!
caracter7!tica! f7!ica!, ele! n5o teriam certamente cau!ado nen$um roblema B $umanidade. Sua!
cla!!ifica;e! teriam !ido mantida! ou re6eitada! como !emre aconteceu na $i!t%ria do con$ecimento
cient7fico. :nfelizmente, de!de o in7cio, ele! !e deram o direito de $ierarquizar, i!to ", de e!tabelecer uma
e!cala de valore! entre a! c$amada! raa!. E fizeram erigindo uma rela5o intr7n!eca entre o biol%gico
(cor da ele, trao! morfol%gico!) e a! qualidade! !icol%gica!, morai!, intelectuai! e culturai!. A!!im, o!
indiv7duo! da raa =branca>, foram decretado! coletivamente !ueriore! ao! da raa =negra> e =amarela>,
em fun5o de !ua! caracter7!tica! f7!ica! $eredit?ria!, tai! como a cor clara da ele, o formato do cr)nio
(dolicocefalia), a forma do! l?bio!, do nariz, do quei@o, etc. que !egundo en!avam, o! tornam mai!
bonito!, mai! inteligente!, mai! $one!to!, mai! inventivo!, etc. e con!eqLentemente mai! ato! ara
dirigir e dominar a! outra! raa!, rincialmente a negra mai! e!cura de toda! e con!eqLentemente
con!iderada como a mai! e!tRida, mai! emocional, meno! $one!ta, meno! inteligente e ortanto a mai!
!u6eita B e!cravid5o e a toda! a! forma! de domina5o. A cla!!ifica5o da $umanidade em raa!
$ierarquizada! de!embocou numa teoria !eudo cient7fica, a raciologia, que gan$ou muito e!ao no
in7cio do !"culo 99. #a realidade, ae!ar da m?!cara cient7fica, a raciologia tin$a um conteRdo
mai!doutrin?rio do que cient7fico, oi! !eu di!cur!o !erviu mai! ara 6u!tificar e legitimar o! !i!tema! de
domina5o racial do que como e@lica5o da variabilidade $umana. <radativamente, o! conteRdo! de!!a
doutrina c$amada ci&ncia, comearam a !air do! c7rculo! intelectuai! e acad&mico! ara !e difundir no
tecido !ocial da! oula;e! ocidentai! dominante!. Deoi! foram recuerado! elo! nacionali!mo!
na!cente! como o nazi!mo ara legitimar a! e@termina;e! que cau!aram B $umanidade durante a
Segunda guerra mundial. Podemo! ob!erva que o conceito de raa tal como o emregamo! $o6e , nada
tem de biol%gico. F um conceito carregado de ideologia, oi! como toda! a! ideologia!, ele e!conde uma
coi!a n5o roclamadaO a rela5o de oder e de domina5o. A raa, !emre are!entada como categoria
biol%gica, i!to " natural, " de fato uma categoria etno!em)ntica. De outro modo, o camo !em)ntico do
conceito de raa " determinado ela e!trutura global da !ociedade e ela! rela;e! de oder que a
governam. E! conceito! de negro, branco e me!tio n5o !ignificam a me!ma coi!a no! E!tado! Unido!, no
(ra!il, na Mfrica do Sul, na :nglaterra, etc. Por i!!o que o conteRdo de!!a! alavra! " etno1!em)ntico,
ol7tico1ideol%gico e n5o biol%gico. Se na cabea de um genetici!ta contemor)neo ou de um bi%logo
molecular a raa n5o e@i!te, no imagin?rio e na rere!enta5o coletivo! de diver!a! oula;e!
contemor)nea! e@i!tem ainda raa! fict7cia! e outra! con!tru7da! a artir da! diferena! fenot7ica!
como a cor da ele e outro! crit"rio! morfol%gico!. F a artir de!!a! raa! fict7cia! ou =raa! !ociai!> que
!e reroduzem e !e mant&m o! raci!mo! oulare!.
Algun! bi%logo! anti1raci!ta! c$egaram at" !ugerir que o conceito de raa fo!!e banido do! dicion?rio! e
do! te@to! cient7fico!. #o entanto, o conceito er!i!te tanto no u!o oular como em trabal$o! e e!tudo!
roduzido! na ?rea da! ci&ncia! !ociai!. E!te!, embora concordem com a! conclu!;e! da atual (iologia
Cumana !obre a ine@i!t&ncia cient7fica da raa e a inoeracionalidade do r%rio conceito, ele! 6u!tificam
o u!o do conceito como realidade !ocial e ol7tica, con!iderando a raa como uma con!tru5o !ociol%gica
e uma categoria !ocial de domina5o e de e@clu!5o.
A que!t5o mai! imortante do onto de vi!ta cient7fico n5o " aena! ob!ervar e e!tabelecer tiologia!,
ma! !im rincialmente encontrar a e@lica5o da diver!idade $umana. Ante! de DarSin e !eu!
redece!!ore! (-amarcT), a rere!enta5o do mundo tido como criado, era e!t?tica e im%vel. A!
varia;e! entre o! organi!mo! tin$am uma e@lica5o metaf7!ica. Ma! DarSin demon!trou a artir do!
rinc7io! da !ele5o natural (A Evolu5o da E!"cie,.2UQ), que o! organi!mo! vivo! evolu7ram
gradativamente a artir de uma origem comum e !e diver!ificaram no temo e no e!ao, adatando1!e
a meio! $o!ti!, diver!o! e em er"tua tran!forma5o. A varia5o do! caractere! gen"tico!, fi!iol%gico!,
morfol%gico! e comortamentai! $o6e ob!ervado!, tanto entre a! oula;e! vegetai! e animai! como
$umana!, corre!ondem em grande medida a um fenKmeno adatativo. E@emlo!O uma ele e!cura
concentra mai! melanina que uma ele clara, oi! rotege contra a infiltra5o do! raio! ultravioleta! no!
a7!e! troicai!J uma ele clara " nece!!?ria no! a7!e! frio!, oi! au@ilia na !7nte!e da vitamina D.
<raa! ao! rogre!!o! da ci&ncia e da tecnologia, a adata5o ao meio ambiente n5o reci!a mai! $o6e
de muta;e! gen"tica! nece!!?ria! no long7nquo a!!ado de no!!o! antea!!ado!.
A diver!idade gen"tica " ab!olutamente indi!en!?vel B !obreviv&ncia da e!"cie $umana. +ada
indiv7duo $umano " o Rnico e !e di!tingue de todo! o! indiv7duo! a!!ado!, re!ente! e futuro!, n5o
aena! no lano morfol%gico, imonol%gico e fi!iol%gico, ma! tamb"m no lano do! comortamento!. F
ab!urdo en!ar que o! caractere! adatativo! !e6am no ab!oluto =mel$ore!> ou =meno! bon!>,
=!ueriore!> ou =inferiore!> que outro!. Uma !ociedade que de!e6a ma@imizar a! vantagen! da
diver!idade gen"tica de !eu! membro! deve !er igualit?ria, i!to ", oferecer ao! diferente! indiv7duo! a
o!!ibilidade de e!col$er entre camin$o!, meio! e modo! de vida diver!o!, de acordo com a! di!o!i;e!
naturai! de cada um. A igualdade !u;e tamb"m o re!eito do indiv7duo naquilo que tem de Rnico, como
a diver!idade "tnica e cultural e o recon$ecimento do direito que tem toda e!!oa e toda cultura de
cultivar !ua e!ecificidade, oi! fazendo i!!o, ela! contribuem a enriquecer a diver!idade cultural geral da
$umanidade.
E +E#+E:GE DE HA+:SME
+riado or volta de .Q30, o raci!mo enquanto conceito e realidade 6? foi ob6eto de diver!a! leitura! e
interreta;e!. I? recebeu v?ria! defini;e! que nem !emre dizem a me!ma coi!a, nem !emre t&m um
denominador comum. Vuando utilizamo! e!!e conceito em no!!o cotidiano, n5o l$e atribu7mo! me!mo!
conteRdo e !ignificado, da7 a falta do con!en!o at" na bu!ca de !olu;e! contra o raci!mo.Por raz;e!
l%gica! e ideol%gica!, o raci!mo " geralmente abordado a artir da raa, dentro da e@trema variedade da!
o!!7vei! rela;e! e@i!tente! entre a! dua! no;e!. +om efeito, com ba!e na! rela;e! entre =raa> e
=raci!mo>, o raci!mo !eria teoricamente uma ideologia e!!enciali!ta que o!tula a divi!5o da $umanidade
em grande! gruo! c$amado! raa! contra!tada! que t&m caracter7!tica! f7!ica! $eredit?ria! comun!,
!endo e!ta! Rltima! !uorte! da! caracter7!tica! !icol%gica!, morai!, intelectuai! e e!t"tica! e !e !ituam
numa e!cala de valore! de!iguai!. ,i!to de!te onto de vi!ta, o raci!mo " uma crena na e@i!t&ncia da!
raa! naturalmente $ierarquizada! ela rela5o intr7n!eca entre o f7!ico e o moral, o f7!ico e o intelecto, o
f7!ico e o cultural. E raci!ta cria a raa no !entido !ociol%gico, ou !e6a, a raa no imagin?rio do raci!ta n5o
" e@clu!ivamente um gruo definido elo! trao! f7!ico!. A raa na cabea dele " um gruo !ocial com
trao! culturai!, lingL7!tico!, religio!o!, etc. que ele con!idera naturalmente inferiore! ao gruo a qual ele
ertence. De outro modo, o raci!mo " e!!a tend&ncia que con!i!te em con!iderar que a! caracter7!tica!
intelectuai! e morai! de um dado gruo, !5o con!eqL&ncia! direta! de !ua! caracter7!tica! f7!ica! ou
biol%gica!.
Ma! o raci!mo e a! teoria! que o 6u!tificam n5o ca7ram do c"u, ele! t&m origen! m7tica e $i!t%rica
con$ecida!. A rimeira origem do raci!mo derive do mito b7blico de #o" do qual re!ulta a rimeira
cla!!ifica5o, religio!a, da diver!idade $umana entre o! tr&! fil$o! de #o", ance!trai! da! tr&! raa!O Iaf"
(ance!tral da raa branca), Sem (ance!tral da raa amarela )e +am (ance!tral da raa negra). Segundo o
nono caitulo da <&ne!e, o atriarca #o", deoi! de conduzir or muito temo !ua arca na! ?gua! do
dilRvio, encontrou finalmente um o?!i!. E!tendeu !ua tenda ara de!can!ar, com !eu! tr&! fil$o!. Deoi!
de tomar alguma! taa! de vin$o, ele !e deitara numa o!i5o indecente. +am, ao encontrar !eu ai
naquela o!tura fez, 6unto ao! !eu! irm5o! Iaf" e Sem, coment?rio! de!re!eito!o! !obre o ai. *oi a!!im
que #o", ao !er informado elo! doi! fil$o! de!contente! da ri!ada n5o linzongeira de +am, amaldioou
e!te Rltimo, dizendoO !eu! fil$o! !er5o o! Rltimo! a !er e!cravizado! elo! fil$o! de !eu! irm5o!. E!
calvini!ta! !e ba!eiam !obre e!!e mito ara 6u!tificar e legitimar o raci!mo anti1negro. A Segunda origem
do raci!mo tem uma $i!t%ria con$ecida e inventariada, ligada ao moderni!mo ocidental. Ela !e origina na
cla!!ifica5o dita cient7fica derivada da ob!erva5o do! caractere! f7!ico! (cor da ele, trao!
morfol%gico!). E! caractere! f7!ico! foram con!iderado! irrever!7vei! na !ua influ&ncia !obre o!
comortamento! do! ovo!. E!!a mudana de er!ectiva foi con!iderada como um !alto ideol%gico
imortante na con!tru5o da ideologia raci!ta, oi! a!!ou1!e de um tio de e@lica5o na qual o Deu! e
o livre arb7trio con!titu7 o ei@o central da divi!5o da $i!t%ria $umana, ara um novo tio, no qual a
(iologia (!ob !ua forma !imb%lica) !e erige em determini!mo racial e !e torna a c$ave da $i!t%ria
$umana. :n!i!to !obre o fato de que o raci!mo na!ce quando faz1!e intervir caractere! biol%gico! como
6u!tificativa de tal ou tal comortamento. F 6u!tamente, o e!tabelecimento da rela5o intr7n!eca entre
caractere! biol%gico! e qualidade! morai!, !icol%gica!, intelectuai! e culturai! que de!emboca na
$ierarquiza5o da! c$amada! raa! em !ueriore! e inferiore!. +arl ,on -inn", o -ineu, o me!mo
naturali!ta !ueco que fez a rimeira cla!!ifica5o racial da! lanta!, oferece tamb"m no !"culo 9,:::, o
mel$or e@emlo da cla!!ifica5o racial $umana acoman$ada de uma e!cala de valore! que !ugere a
$ierarquiza5o.+om efeito, na !ua cla!!ifica5o da diver!idade $umana, -ineu divide o Como Saien! em
quatro raa!O
W Americano, :ue o 'r$'rio classi(icador descreve como moreno, colrico, cabeudo, amante da liberdade, governado 'elo h+bito,
tem cor'o 'intado. , que o r%rio cla!!ificador de!creve como moreno, col"rico, cabeudo, amante da
liberdade, governado elo $?bito, tem coro intado. Asi+tico> amarelo, melanc$lico, governado 'ela o'inio e 'elos
'reconceitos, usa rou'as largas.amarelo, melanc%lico, governado ela oini5o e elo! reconceito!, u!a roua!
larga!.
, que o r%rio cla!!ificador de!creve como moreno, col"rico, cabeudo, amante da liberdade, governado
elo $?bito, tem coro intado. amarelo, melanc%lico, governado ela oini5o e elo! reconceito!, u!a
roua! larga!.
W A(ricano> negro, (legm+tico, astucioso, 'reguioso, negligente, governado 'ela vontade de seus che(es(des'otismo, unta o cor'o
com $leo ou gordura, sua mulher tem vulva 'endente e :uando amamenta seus seios se tornam moles e alongados. negro,
flegm?tico, a!tucio!o, reguio!o, negligente, governado ela vontade de !eu! c$efe!(de!oti!mo), unta
o coro com %leo ou gordura, !ua mul$er tem vulva endente e quando amamenta !eu! !eio! !e tornam
mole! e alongado!.
negro, flegm?tico, a!tucio!o, reguio!o, negligente, governado ela vontade de !eu!
c$efe!(de!oti!mo), unta o coro com %leo ou gordura, !ua mul$er tem vulva endente e quando
amamenta !eu! !eio! !e tornam mole! e alongado!. /uro'eu> branco, sang?neo, musculoso, engenhoso, inventivo,
governado 'elas leis, usa rou'as a'ertados.branco, !angL7neo, mu!culo!o, engen$o!o, inventivo, governado ela!
lei!, u!a roua! aertado!.
+omo -ineu con!eguiu relacionar a cor da ele com a intelig&ncia, a cultura e a! caracter7!tica!
!icol%gica! num e!quema !em dRvida $ierarquizante, con!truindo uma e!cala de valore! nitidamente
tendencio!aD E ior " que o! elemento! de!!a $ierarquiza5o !obreviveram ao temo a ao! rogre!!o!
da ci&ncia e !e mant&m ainda intacto! no imagin?rio coletivo da! nova! gera;e!. #o entanto, n5o foi,
at" o onto atual do! con$ecimento!, cientificamente comrovada a rela5o entre uma vari?vel biol%gica
e um caractere !icol%gico, entre raa e atid;e! intelectuai!, entre raa e cultura. A conce5o do
raci!mo ba!eada na vertente biol%gica comea a mudar a artir do! ano! /0, graa! ao! rogre!!o!
realizado! na! ci&ncia! biol%gica! (gen"tica $umana, bioqu7mica, biologia molecular) e que fizeram
de!acreditar na realidade cient7fica da raa. A!!i!te1!e ent5o ao de!locamento do ei@o central do raci!mo
e ao !urgimento de forma! derivada! tai! como raci!mo contra mul$ere!, contra 6oven!, contra
$omo!!e@uai!, contra obre!, contra burgue!e!, contra militare!, etc. Grata1!e aqui de um raci!mo or
analogia ou metaforiza5o, re!ultante da biologiza5o de um con6unto de indiv7duo! ertencendo a uma
me!ma categoria !ocial. F como !e e!!a categoria !ocial racializada (biologizada) fo!!e ortadora de um
e!tigma cororal. Gemo! ne!!e ca!o o u!o oular do conceito de raci!mo, qualificando de raci!mo
qualquer atitude ou comortamento de re6ei5o e de in6u!tia !ocial.
E!!e u!o generalizado do raci!mo ode con!tituir uma armadil$a ideol%gica, na medida em que ode
levar B banaliza5o do! efeito! do raci!mo, ou !e6a, a um e!vaziamento da imort)ncia ou da gravidade
do! efeito! nefa!to! do raci!mo no mundo.
Por que o! negro! !e quei@am tanto, oi! afinal n5o !5o a! Rnica! v7tima! do raci!mo(D),indagariam o!
indiv7duo! motivado! or e!!a l%gica de banaliza5o. Em con!eqL&ncia, o raci!mo com !eu! mRltilo!
u!o! e !ua! numero!a! l%gica! !e torna t5o banal que " u!ado ara e@licar tudo. Ma! o de!locamento
mai! imortante do ei@o central do raci!mo ode !er ob!ervado bem ante! do! ano! /0, a artir de .Q42,
com a imlanta5o do aart$eid na Mfrica do !ul. E aart$eid(alavra do AfriTan!), foi oficialmente
definido como um ro6eto ol7tico de de!envolvimento !earado, ba!eado no re!eito da! diferena!
"tnica! ou
culturai! do! ovo! !ul africano!. Um ro6eto, certamente fundamentado no multiculturali!mo ol7tica e
ideologicamente maniulado. Eb!erva1!e tamb"m que " em nome do re!eito da! diferena! e da
identidade cultural de cada ovo que o raci!mo !e reformula e !e mant"m no! a7!e! da Euroa ocidental
contra o! imigrante! do! a7!e! ?rabe!, africano! e outro! do! a7!e! do Gerceiro mundo, a artir do! ano!
20. I? no fim do !"culo a!!ado e in7cio de!te !"culo, o raci!mo n5o reci!a mai! do conceito de raa no
!entido biol%gico ara decretar a e@i!t&ncia da! diferena! in!uer?vei! entre gruo! e!tere%tio!. Al"m
da e!!encializa5o !om?tico1biol%gica, o e!tudo !obre o raci!mo $o6e deve integrar outro! tio! de
e!!encializa5o, em e!ecial a e!!encializa5o $i!t%ricocultural.Embora a raa n5o e@i!ta biologicamente,
i!to " in!uficiente ara fazer de!aarecer a! categoria! mentai! que a !u!tentam. E dif7cil " aniquilar a!
raa! fict7cia! que rondam em no!!a! rere!enta;e! e imagin?rio! coletivo!. Enquanto o raci!mo
cl?!!ico !e alimenta na no5o de raa, o raci!mo novo !e alimenta na no5o de etnia definida como um
gruo cultural, categoria que con!titu7 um le@ical mai! aceit?vel que a raa(falar oliticamente correto).
E!tamo! entrando no terceiro mil&nio carregando o !aldo negativo de um raci!mo elaborado no fim do
!"culo! 9,::: ao! meado! do !"culo 9:9. A con!ci&ncia ol7tica reivindicativa da! v7tima! do raci!mo na!
!ociedade! contemor)nea! e!t? cada vez mai! cre!cente, o que comrova que a! r?tica! raci!ta! ainda
n5o recuaram. E!tamo! tamb"m entrando no novo mil&nio com a nova forma de raci!moO o raci!mo
con!tru7do com ba!e na! diferena! culturai! e identit?ria!. Devemo!, ortanto ob!ervar um grande
arado@o a artir de!!a novo forma de raci!moO raci!ta! e anti1raci!ta! carregam a me!ma bandeira
ba!eada no re!eito da! diferena! culturai! e na con!tru5o de uma ol7tica multiculturali!ta. Se or um
lado, o! movimento! negro! e@igem o recon$ecimento Rblico de !ua identidade ara a con!tru5o de
uma nova imagem o!itiva que o!!a l$e devolver, entre outro, a !ua auto1e!tima ra!gada ela aliena5o
racial, o! artido! e movimento! de e@trema direita na Euroa, reivindicam o me!mo re!eito B cultura
=ocidental> local como rete@to ara viver !earado! do! imigrante! ?rabe!, africano! e outro! do! a7!e!
n5o ocidentai!.

Deoi! da !ure!!5o da! lei! do aart$eid na Mfrica do !ul, n5o e@i!te mai!, em nen$uma arte do
mundo, um raci!mo in!titucionalizado e e@l7cito. E que !ignifica que o! E!tado! Unido!, a Mfrica do Sul e
o! a7!e! da Euroa ocidental !e encontram todo! $o6e no me!mo " de igualdade com o (ra!il,
caracterizado or um raci!mo de fato e iml7cito, a! veze! !util (!alvo a viol&ncia olicial que nunca foi
!util). E! americano! evolu7ram relativamente em rela5o ao (ra!il, oi! al"m da !ure!!5o da! lei!
!egregacioni!ta! no Sul, ele! imlantaram e incrementaram a! ol7tica! de =a5o afirmativa>, cu6o!
re!ultado! na a!cen!5o !%cio1econKmica do! afro1americano! !5o ineg?vei!. E! !ul africano! evolu7ram
tamb"m, oi! colocaram fim B! lei! do aart$eid e e!t5o $o6e no camin$o de con!tru5o de !ua
democracia, que ele! definem como uma democracia =n5o racial>. #o (ra!il o mito de democracia racial
bloqueou durante muito! ano! o debate nacional !obre a! ol7tica! de =a5o afirmativa> e aralelamente
o mito do !increti!mo cultural ou da cultura me!tia(nacional) atra!ou tamb"m o debate nacional !obre a
imlanta5o do multiculturali!mo no !i!tema educacional bra!ileiro.
+E#+E:GE DE EG#:A
E conteRdo da raa " morfo1biol%gico e o da etnia " !%cio1cultural, $i!t%rico e !icol%gico. Um con6unto
oulacional dito raa =branca>, =negra> e =amarela>, ode conter em !eu !eio diver!a! etnia!. Uma etnia
" um con6unto de indiv7duo! que, $i!t%rica ou mitologicamente, t&m um ance!tral comumJ t&m uma
l7ngua em comum, uma me!ma religi5o ou co!movi!5oJ uma me!ma cultura e moram geograficamente
num me!mo territ%rio.Alguma! etnia! con!titu7ram !ozin$a! na;e!. A!!im o ca!o de v?ria! !ociedade!
ind7gena! bra!ileira!, africana!, a!i?tica!, au!traliana!, etc.. que !5o ou foram etnia! na;e!.
E! territ%rio! geogr?fico! da qua!e totalidade da! etnia! na;e! africana! foram de!feito! e redi!tribu7do!
entre territ%rio! coloniai! durante a confer&ncia de (erlim (.2241.22U). F or i!!o que o maa geo1
ol7tico da Mfrica atual difere totalmente do maa geo1ol7tico r"colonial.E! antigo! territ%rio! "tnico!,
no !entido do! e!tado! na;e! !5o $o6e dividido! entre diver!o! a7!e! africano! $erdado! da
coloniza5o. E antigo territ%rio da etnia iorub? !e encontra dividido $o6e entre a! HeRblica! de #ig"ria,
Gogo e (eninJ o antigo territ%rio da etnia Kongo " $o6e dividido entre a! HeRblica! de Angola, +ongo
Kin!$a!a e +ongo (razaville, etc. ara citar aena! doi! e@emlo! entre dezena!. A maioria do!
e!qui!adore! bra!ileiro! que atuam na ?rea da! rela;e! raciai! e inter"tnica! recorrem com mai!
freqL&ncia! ao conceito de raa. Ele! emregam ainda e!te conceito, n5o mai! ara afirmar !ua realidade
biol%gica, ma! !im ara e@licar o raci!mo, na medida em que e!te fenKmeno continua a !e ba!ear em
crena na e@i!t&ncia da! raa! $ierarquizada!, raa! fict7cia! ainda re!i!tente! na! rere!enta;e!
mentai! e no imagin?rio coletivo de todo! o! ovo! e !ociedade! contemor)nea!. Algun!, fogem do
conceito de raa e o !ub!tituem elo conceito de etnia con!iderado como um le@ical mai! cKmodo que o
de raa, em termo! de =fala oliticamente correta>. E!!a !ub!titui5o n5o muda nada B realidade do
raci!mo, oi! n5o de!tru7 a rela5o $ierarquizada entre cultura! diferente! que " um do! comonente! do
raci!mo. Eu !e6a, o raci!mo $o6e raticado na! !ociedade! contemor)nea! n5o reci!a mai! do conceito
de raa ou da variante biol%gica, ele !e reformula com ba!e no! conceito! de etnia, diferena cultural ou
identidade cultural, ma! a! v7tima! de $o6e !5o a! me!ma de ontem e a! raa! de ontem !5o a! etnia! de
$o6e. E que mudou na realidade !5o o! termo! ou conceito!, ma! o e!quema ideol%gico que !ubentende a
domina5o e a e@clu!5o ficou intato. F or i!!o que o! conceito! de etnia, de identidade "tnica ou cultural
!5o de u!o agrad?vel ara todo!O raci!ta! e anti1raci!ta!. +on!tituem uma bandeira carregada ara todo!,
embora cada um a maniule e a direcione de acordo com !eu! intere!!e!.
Em meu! trabal$o!, utilizo geralmente no lugar do! conceito! de =raa negra> e =raa branca>, o!
conceito! de =#egro!> e =(ranco!> no !entido ol7tico1ideol%gico acima e@licado, ou o! conceito! de
=Poula5o #egra> e =Poula5o (ranca>, emre!tado! do bi%logo e genetici!ta Iean Ciernau@, que
entende or oula5o um con6unto de indiv7duo! que articiam de um me!mo c7rculo de uni5o ou de
ca!amento e que, i!o facto, con!ervam em comum algun! trao! do atrimKnio gen"tico $eredit?rio.
Ganto o conceito de raa quanto o de etnia !5o $o6e ideologicamente maniulado!. F e!!e dulo u!o que
cria confu!5o na mente do! 6oven! e!qui!adore! ou iniciante!. A confu!5o e!t? 6u!tamente no u!o n5o
claramente definido do! conceito! de raa e etnia que !e refletem bem na! e@re!!;e! tai! como a! de
=identidade racial negra>, =identidade "tnica negra>, =identidade "tnico1racial negra>, etc.
E! ovo! que aqui !e encontraram e con!tru7ram um a7! que odemo! $i!toricamente con!iderar como
um encontro ou =carrefour> de cultura! e civiliza;e!, n5o odem mai!, em nome da +i&ncia biol%gica
atual ou da <en"tica $umana, !er con!iderado! como raa!, ma! !im como oula;e!, na medida em
que ele! continuam ela! regra! culturai! de endogamia, a articiarem do! me!mo! c7rculo! de uni5o ou
ca!amento, embora e!!e! c7rculo! n5o e!tive!!em totalmente fec$ado! como ilu!trado elo cre!cimento
da oula5o me!tia. Por outro lado, todo! e!!e! ovo! foram oriundo! de diver!a! etnia! da Euroa, da
Mfrica, da M!ia, da Ar?bia, etc. Aqui encontraram outro! mo!aico! ind7gena! formado! or mil$;e! de
indiv7duo! que foram dizimado! elo contato com a civiliza5o ocidental e cu6o! !obrevivente! formam a!
c$amada! tribo! ind7gena! de $o6e. Podemo!, no lano em7rico, afirmar que toda! e!!a! diver!idade!
oriunda! da Euroa, da Mfrica, da M!ia, do Eriente M"dio, etc. !e aculturaram ara formar nova! etnia!
=branca>, =negra>, e =amarela>, etc.D #5o !eria criar uma tremenda confu!5o na medida em que o u!o de
tai! conceito! remeteria a uma certa biologiza5o da culturaD E que !ignificaria ent5o uma etnia negra,
branca ou amarela que or !ua vez corre!onde a uma unidade cultural branca, negra e amarelaD E!
c$amado! negro!, branco! e amarelo! e!tariam como a! laran6eira!, mangueira!, bananeira!, etc. que
roduzem re!ectivamente laran6a!, manga! e banana! roduzindo tamb"m a! cultura! branca!, negra!
e amarela!D Sem dRvida, a etnia n5o " ume entidade e!t?tica. Ela tem uma $i!t%ria, i!to " uma origem e
uma evolu5o no temo e no e!ao. Se ol$armo! atentamente a $i!t%ria de todo! o! ovo!,
erceberemo! que a! etnia! na!cem e de!aarecem na noite do! temo!. ,i!to de!te )ngulo, n5o !eria
errado falar de nova! etnia! ou etnia! contemor)nea! B condi5o que o! que u!am e!!e! conceito!
tomem o cuidado de defini1lo! rimeiramente ara evitar confu!;e! com outro! conceito!, etc. #5o " i!!o
que geralmente acontece com o! u!o! do! conceito! de cultura =negra> e =branca> ou de etnia =negra>.
E! idealizadore! de!!e! conceito! oderiam, no m7nimo, definir o! novo! comonente! e conteRdo!
de!!e! conceito! no conte@to da din)mica contemor)nea da! rela;e! raciai! e inter"tnica!.
Sem dRvida, or uma vi!5o ol7tico1ideol%gica que colocou coletivamente o! branco! no too da ir)mide
!ocial, do comando e do oder, indeendentemente de !ua! ra7ze! culturai! de origem "tnica, tem1!e
tend&ncia, or v7cio da ideologia raci!ta que e!tabelece uma rela5o intr7n!eca entre biologia e cultura ou
raa e cultura, a con!iderar a oula5o branca, indeendentemente de !ua! diferente! origen!
geogr?fico! e culturai!, como ertencente a uma me!ma cultura ou me!ma etnia, da7 a! e@re!!;e!
equ7voca! e equivocada! de =cultura branca> e =etnia branca>. Pelo me!mo racioc7nio ba!eado na vi!5o
ol7tico1ideol%gica que colocou coletivamente o! negro! na ba!e da ir)mide como gruo G&m1!e cultura!
articulare! que e!caam da cultura globalizada e !e o!icionam at" como re!i!t&ncia ao roce!!o de
globaliza5o. E!!a! cultura! articulare! !e con!troem diver!amente tanto no con6unto da oula5o
negra como no da oula5o branca e oriental. F a artir da tomada de con!ci&ncia de!!a! cultura! de
re!i!t&ncia que !e con!troem a! identidade! culturai! enquanto roce!!o! e 6amai! roduto! acabado!.
S5o e!!a! identidade! lurai! que evocam a! caloro!a! di!cu!!;e! !obre a identidade nacional e a
introdu5o do multiculturali!mo numa educa5o1cidad5, etc. El$ando a di!tribui5o geogr?fica do (ra!il e
!ua realidade etnogr?fica, ercebe1!e que n5o e@i!te uma Rnica cultura branca e uma Rnica cultura negra
e que regionalmente odemo! di!tinguir diver!a! cultura! no (ra!il. #e!te !entido, o! afro1baiano!
roduzem no camo da religio!idade, da mR!ica, da culin?ria, da dana, da! arte! l?!tica!, etc. uma
cultura diferente do! afromineiro!, do! afro1maran$en!e! e do! negro! carioca!. A! comunidade!
quilombola! ou remane!cente! do! quilombo!, ae!ar de terem algun! roblema! comun!, are!entam
tamb"m $i!t%ria!, cultura! e religi;e! diferente!. E! de!cendente! de italiano! em todo o (ra!il
re!ervaram algun! $?bito! alimentare! que o! aro@imam da terra m5eJ o! gaRc$o! no Hio <rande do
Sul t&m tamb"m eculiaridade! culturai! na !ua dana, em !eu tra6e e em !eu! $?bito! alimentare! e
culin?rio! que o! diferenciam do! baiano!, etc. +omo a identidade cultural !e con!tru7 com ba!e na
tomada de con!ci&ncia da! diferena! rovindo da! articularidade! $i!t%rica!, culturai!, religio!a!,
!ociai!, regionai!, etc. !e delineiam a!!im no (ra!il diver!o! roce!!o! de identidade cultural, revelando
um certo lurali!mo tanto entre negro!, quanto entre branco! e entre amarelo!, todo! tomado! como
!u6eito! $i!t%rico! e culturai! e n5o como !u6eito! biol%gico! ou raciai!. =identidade "tnico1racial negra>. A
que!t5o " !aber !e todo! t&m con!ci&ncia do conteRdo ol7tico de!!a! e@re!!;e! e evitam cair no
biologi!mo, en!ando que o! negro! roduzem cultura e identidade negra! como a! laran6eira! roduzem
laran6a! e a! mangueira! a! manga!. E!ta identidade ol7tica " uma identidade unificadora em bu!ca de
roo!ta! tran!formadora! da realidade do negro no (ra!il. Ela !e o;e a uma outra identidade
unificadora roo!ta ela ideologia dominante, ou !e6a, a identidade me!tia, que al"m de bu!car a
unidade nacional vi!a tamb"m a legitima5o da c$amada democracia racial bra!ileira e a con!erva5o do
!tatu! quo.




SU<ESGXES (:(-:E<HM*:+AS
MU#A#<A, Kabengele . #egritudeO U!o! e Sentido!, 3Y ed. S5o PauloO Mtica, .Q22 ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ.
Hedi!cutindo a Me!tiagem no (ra!ilO :dentidade nacional ,er!u! :dentidade #egra. Petr%oli!O Ed.,oze!,
.QQQ.
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ. A identidade negra no conte@to da globaliza5o. :#O
Et$no! (ra!il, Ano : [ n\ ., maro de 3003, ...130. [ U#ESP.
ZZZZZZZZZZZZZZZZZZZ. Georia! !obre o raci!mo. :nO E!tudo! ] e!qui!a! 4.
Haci!moO er!ectiva! ara um e!tudo conte@tualizado da !ociedade bra!ileira. #iter%iO
EDU**, .QQ2. . 4^18U.
IA+VUAHD, Albert. Elogio Da Diferena. S5o PauloO Martin! fonte!, .Q22.
IA+VUAHD, AlbertJ PESSE#EG, I. M.. Godo! Semel$ante!, Godo! Diferente!.
S5o PauloO Editora Augu!tu!, .QQ^.
S+C_AH+', -ilia MoritzJ VUE:HE', Henato da Silva (org!.) Haa e Diver!idade.
S5o PauloO Edu!`E!ta5o +i&ncia, .QQ8.
#AS+:ME#GE, Eli!a -arTin. E Sortil"gio Da +orO :dentidade, raa e g&nero no (ra!il. S5o PauloO Summu!,
300^.
#E<UE:HA, Eraca. Ganto Preto Vuanto (rancoO E!tudo! De Hela;e! Haciai!. S5o PauloO G. A. Vueiroz,
Editor..Q2U.
GEDEHE,, Gzvetan. #%! e o! Eutro!O A Hefle@5o *rance!a SE(HE a Diver!idade Cumana [ .. Hio de
IaneiroO Iorge 'a$ar Editor, .QQ^.
+A,A--: [ S*EH'A, -ucaJ +A,A--: [ S*EH'A, *rance!co. Vuem !omo!D
Ci!t%ria da Diver!idade Cumana. S5o PauloO Editora da U#ESP, 3003. ,:#+KE, Edouard. <"ogra$e! et
Comme! dNAilleur!. (ru@elle!O +ommi!!ion *ranai!e de la +ulture de lNAglom"ration de (ru@elle!.
+ollection Document, n\ 32. .Q2U. ZZZZZZZZZZZZZZ. Hacial ou Haci!te, Haci!me ou Haci!me!D :nO Hevue de
lN:n!titut Su"rieur de P"dagogie de (ru@elle!, n\ 34, d"cembre .Q2/, .3^1^^. +ASGE--S, Manuel. E
Poder da :dentidade. Hio De IaneiroO Paz e Gerra, .QQQ.

@7"&A,BV/C /;> htt's>55DDD.u(mg.br5inclusaosocial5!'E4F

Potrebbero piacerti anche