Sei sulla pagina 1di 45

VOCABULARIO

DEL
IDIOMA PURPECHA
Maxwell Lathrop
Segunda edicin (electrnica)
Publicado por el
Instituto Lingstico de Verano, A.C.
Hidalgo 78, Colonia Nio Jess
14080 Tlalpan, D.F. , Mxico
Tel. (55) 5573-2024
2007
ii






Preparacin de la segunda edicin (electrnica)

Emily Stairs
Doris Bartholomew
Barbara Allen
Albert Bickford
Scott Starker
Thomas Willett






2007 Instituto Lingstico de Verano, A.C.
Derechos reservados conforme a la ley.
Puede reproducirse para fines no lucrativos
siempre que no se altere en forma alguna.








Anteriormente publicado por Editorial Literatura Tarasca, bajo el nombre Vocabulario
del idioma tarasco, 1973
Chern, Michoacn, Mxico

Vocabulario del Idioma Purpecha
Segunda edicin (electrnica), 2007
Instituto Lingstico de Verano, Mxico, D.F.
http://www.sil.org/mexico/tarasca/G026-VocabularioPurepecha-tsz.htm
iii
CONTENIDO

Introduccin a la segunda edicin...................................................................................... iv

La escritura del purpecha ...................................................................................................v

PURPECHA ESPAOL................................................................................................1

ESPAOL PURPECHA..............................................................................................19
iv
Introduccin a la segunda edicin
En 1973, Maxwell Lathrop, lingista de campo trabajando bajo el apoyo del Instituto
Lingstico de Verano, public la primera edicin del presente trabajo con el ttulo
Vocabulario del Idioma Tarasco. l fue uno de los primeros miembros del ILV que
trabaj en Mxico, iniciando en 1935. Desde entonces hasta finales de la dcada de los 70
y 80, vivi entre la gente purpecha de Michoacn, aprendi su idioma y elabor muchos
materiales en el purpecha y acerca de l, publicados por una editorial llamada Literatura
Tarasca misma que estableci en cooperacin con el gobierno mexicano en Chern,
Michoacn.
Desafortunadamente mucho de su trabajo solamente existe en ediciones limitadas
que son difciles de encontrar y estn deterioradas por el paso del tiempo. Debido al
continuo inters en el idioma purpecha y en el trabajo de Lathrop, el Instituto se
complace en volver a publicar este vocabulario en forma electrnica con la autorizacin
del autor. A pesar de que otros diccionarios de purpecha ms extensos han sido
publicados en los aos recientes, este trabajo ha sido siempre relevante, especialmente
para los lingistas, ya que documenta una forma antigua del idioma.
En el ltimo cuarto del siglo XX, una serie de nuevas reglas ortogrficas fue
integrada al uso comn en la regin purpecha, por lo que hemos transcrito las palabras
de entrada para incluir estos cambios. Sin embargo, tambin hemos preservado la
escritura original entre corchetes cuando difiere de la actual. (Vase la pgina vi para una
explicacin de las diferencias.)
Otro desarrollo significativo posterior a la primera edicin, es el difundido uso del
nombre indgena para el idioma (purpecha) en lugar del nombre en espaol (tarasco). El
purpecha fue uno de los primeros grupos indgenas de Mxico en promover el uso del
nombre con el que ellos conocen su idioma. Hoy en da, el nombre tarasco se usa
principalmente por las personas que no pertenecen a esa cultura y est empezando a ser
considerado como semidespectivo.
Por ltimo, mencionamos otros dos cambios realizados en esta edicin. Primero,
hemos intentado encontrar aquellas palabras que aparecan solamente en una parte del
vocabulario para agregarlas a la otra. Segundo, unos cuantos errores menores fueron
corregidos a base de otros trabajos publicados y a la experiencia directa de varios
intelectuales. Agradecemos especialmente a Fernanado Nava, a Kari Ranta, a Dale
Savage y a Alan Wares por su ayuda en la elaboracin de esta edicin.
v
La escritura del purpecha
El sistema de escritura utilizado en los materiales publicados por Literatura
Tarasca estaba basado en un sistema de transcripcin fontica usado por muchos
lingistas de Amrica durante los aos 1940 y 1950, y era recomendado por varios de los
principales lingistas que trabajaban en Mxico.
1
Sin embargo, se requera el uso de
algunos smbolos que no se encuentran comnmente disponibles en mquinas de escribir
o en fuentes estndar para computadora. Ms recientemente la gente ha tendido a utilizar
otras letras que estn ms fcilmente disponibles. La siguiente tabla muestra las
diferencias entre los dos sistemas de escritura junto con el valor fontico aproximado de
cada sonido del Alfabeto Fontico Internacional (AFI).

Escritura reciente Escritura original AFI
aa a
ee e

k k', k k
ng, nk g, k , k
nh
p p', p p
rh
t t', t t
ts ts', ts ts
x

La columna titulada Escritura reciente y las transcripciones en esta edicin del
vocabulario constituyen un intento por seguir la prctica actual de la regin purpecha.
Aun as, la escritura utilizada aqu podra diferir de la que se utiliza en otros materiales
recientemente publicados, debido a tres factores: 1) que el cambio ortogrfico est
todava en proceso; 2) que an hay desacuerdo en cuanto a la mejor manera de escribir el
idioma; y 3) que las diferencias entre variantes son reflejadas en la escritura de algunas

1
Vase el artculo de Joe Benton, How the Summer Institute of Linguistics has developed orthographies
for indigenous languages of Mexico, que est disponible en el sitio de internet del ILV-Mxico
(http://www.sil.org/mexico/ilv/L001a-ILVOrto.htm), especialmente la seccin 3.1 (Linguistic
Orthographies).

vi
palabras. Esperamos que la transcripcin usada en esta edicin sea til, pero de ninguna
manera pretendemos que sea determinativa, ya que son los purpechas mismos quienes
deben decidir cmo desean escribir su propio idioma.
Adems de haber ajustado las letras, tambin hemos ajustado el uso del acento
grfico para que corresponda ms al sistema propio del idioma purpecha. Es decir,
puesto que normalmente se acenta la segunda slaba de la palabra, solamente hemos
indicado el acento con tilde cuando se acenta otra slaba, mayormente la primera.
1
Purpecha Espaol
A
achaati [achti] hombre
ajus [ajus] ajo
akamba maguey
akuitsi vbora, culebra, serpiente
amanhejchakua [amaejchakua] fruta,
antojitos
amats [amats] tejn
ambajtskuni [ambajtskuni] peinar
ambajtstakua [ambajtstakua] peine,
escobetilla
ambakerani limpiar, pelar
ambakerantani sanar
ambakiti bueno
ambamandini amanecer, esclarecer
ambarhini [ambaini] limpiar, labrar
(madera o piedra)
ambe enga erokani jarhajka [ambe ega
erokani jaajka] esperanza
ambe enga no mitinhajka [ambe ega no
mitiajka] misterio
ambokuta calle
anchikuarhini [anchikuaini] trabajar
anchikuarhiri [anchikuairi] trabajador
anchikuarhita [anchikuaita] trabajo
anchperata mandado
andajpinuni nacer
andanguni [andaguni] alcanzar
andangutani [andagutani] acabalar,
completar
andarhiterani [andaiterani] arrimar,
acercar
anhajtarhakua [aajtaakua] cadera
anhanchakua [aanchakua] pescuezo,
cuello
anhanhikua [aaikua] bata, camisa, vestido
anhaparhakua [aapaakua] espinazo
anhatapu [aatapu] rbol

anhaxurhini [aauini] pararse
anhejchakuarhini [aejchakuaini]
antojarse
antsijkuni estirar
antsikuni arrastrar
antsitani jalar
aparhikuarhini [apaikuaini] hacer calor
aparhini [apaini] tener calor, sudar,
quemarse
apeenda [apnda] jilote
apopu chayote
arhakuni [aakuni] rajar
arhani [aani] comer, tragar, tomar
arhijperani [aijperani] disputar, reir
arhijtskpini [aijtskpini] predicar
arhini [aini] decir
arhintani Purpecha Espaol
2
arhintani [aintani] leer
arhirukuni [airukuni] atajar
arho [ao] rastrojo
arhukuni [aukuni] repartir, dividir, partir
aspiti sabroso
atajpini golpear, pegar (a una persona)
atajperani pelea
atani pegar, golpear, lastimar
atantani pintar
atarantani vender
atarhini [ataini] embarrar, untar
atarhukuni [ataukuni] atajar, embarrarle
(de alguna cosa en las narices)
atskuarhini [atskuaini] quejarse, comer
(alguna cosa sin ayuda del otro)
auani conejo
axamu [aamu] horcn
axani [aani] enviar, mandar
axu [au] aqu
axuani [auani] ac
axuni [auni] venado

Ch
cha ustedes
chanoata granizo
charani tronar, reventar, hacer una explosin
charari reventado, agrietado
charhaku [chaaku] criatura, beb
charhapiti [chaapiti] rojo
chatani clavar
chekakua canoa
chekamiti espina
chekarhitani [chekaitani] espinar
cherani asustar
cheremikua red (para pescar)
chta susto, miedo
chinini arrugarse
chixunda [chiunda] liendre
chkri lea, madera
chkri uirhipiti [chkari uiipiti] palo
chkrani aflojar
chkuanderakua mentira
chkuanderani mentir
chkuanderari mentiroso
chkurhini [chkuini] picar
chchu langosta

choperi duro, macizo
chpri lumbre, brasa
chpri etets [chpiri etets] lucirnaga
chpri kri fogata
chuparhini [chupaini] chupar
chri anoche
churikua de noche
chtakuarhini [chutakuaini] ahuyentarse
chutani corretear
chutantani expulsar, corretear
chuxani [chuani] seguir
Espaol Purpecha ikiani
3
Ch
chanakua juego, deporte
chanakua uandakua chiste
chanani jugar
chanarakua juguete
chatarani machucar
cherapiti spero, rasposo
chti cola
E
echeri tierra, terreno
echerindu suelo
eiakuni ofrecer, prometer
eianguni [eiaguni] avisar, dar aviso
jpu cabeza
ekuakuni doblar
ekuarhu [ekuau] patio
enandi guayaba
eperuni lazar
eraani [erni] mirar
erakuni escoger
eramarhandikua [eramaandikua] luz
eramarhaskutani [eramaaskutani]
iluminar, alumbrar
eranchini alzar (la vista)
erandini amanecer
eratsintani pensar, meditar
erhutani [eutani] encender
erokani esperar
eroks [eroks] comal
skua ojo
etsakuni desparramar, extender
etskuni prender (lumbre)
exekuarhintani [eekuaintani] encontrarse,
hallarse (alguna cosa)
exeni [eeni] ver
exentani [eentani] hallar, encontrar
exerani [eerani] ensear, mostrar
I
i este
iajchakua almohada
iaminduecha todos
iarhatsikata [iaatsikata] orines
iarhatsini [iaatsini] orinar
is [is] ahora, hoy
iatsistakuarhu [iatsistakuau] despacio,
lento
iauakua hielo
iauani lejos, helar
iauarhi [iauai] metate
iauarhukata [iauaukata] adobe
ichantskani acostar (cosa larga)
ichapani acostar
ichapini acostarse
icharhuta [ichauta] canoa (de remar)
ichuki plano
ichupani, ichuskuni tortillar

ichuskuta tortilla
ietani mezclar, revolver
ijada ahijada
ikiani enojarse
ikiani exeni Purpecha Espaol
4
ikiani exeni [eeni] odiar
ikiata, ikiatapu ira, coraje
ikichakueni jajkuni ensuciar
ikichakueni js [jas] bochornoso, feo
ikichani asco (tener)
ima l, aqul
imeecha [imcha] ellos
inchakuni saquear, penetrar
inchani entrar
incharani hacer entrar, meter
incharhini [inchaini] penetrar
incharini adentro
inchatiru tarde
inde se
intsmperakua [intsmperakua] regalo
intsmpini [intsmpini] regalar
intskuni, intspini dar
intskuntani entregar
intspikuarhini [intspikuaini] vender
ioantani llorar (a gritos)
ioarhini [ioaini] llamar
iondakuarhu [iondakuau] tarde
iondani tardar
indera jarra, jarro
intki hace tiempo
intki anapu antiguo
iorheatani [ioeatani] regar
irhekua [iekua] ro, creciente
irhekua sapichu [iekua sapichu]
arroyo, corriente
isti largo
iotati alto
irekani vivir
irepita cuatrocientos
ireta pueblo
ireta kri pueblo grande, ciudad

irhandurhakua [ianduakua] taln,
calcaar
irhini [iini] enrollar, envolver
irhintani [iintani] envolver (otra vez)
isingua [isigua] armadillo
s [s] as
sku eratani despreciar
sku jmani vagar
sku jngua [isku jagua] adulterio
itukua sal
itukua jatarakua salero, tobillo
itumiti salado
its [its] agua
its atajtskuni [its atajtskuni] bautizar
its uerati [its uerati] fuente de agua,
manantial
itsmakua [itsmakua] agua (para beber)
itsmani [itsmani] beber
itsukua leche
itsukua akuni mamar
itsutani fumar
iuikua lea
iuini lear
iunuri curva
iurhiri [iuiri] sangre
iurhiri tstani [iuiri tstani] sangrar
iurhitskiri [iuitskiri] soltera, muchacha,
jovencita
iurhuntani [iuuntani] gotear, destilar
iurhurani [iuurani] colar
iurhuntani [iuuntani] colar (por
segunda vez)
Espaol Purpecha jimbanhi
5
iurhuratarakua [iuuratarakua] coladera,
colador
iurhurukua [iuurukua] catarro
iurhutsiti [iuutsiti] flaco
iusrhukua [iusukua] catarro
ixu [iu] aqu
J
jaakuarhini [jkuaini] apurarse
jacha hacha
jajchutakua calzones
jjki mano
jjki jimbo atani pegar (con la mano)
jjkundini apestar; tener olor
jajkundiri apestoso
jajkuni embarrar, ensuciar
jakajkuni creer
jamani cocer; andar
jandiajku solo, nico
janhanharhini [jaaaini] obedecer
janhaskani [jaaskani], janhastani
[jaastani] entender
janhaskua [jaaskua] visin
janhastakua [jaastakua] explicacin
janikua lluvia, nube
janintserakua llovizna
jantsiri pie
jantspini servir
jantspiri sirviente, criada, mozo
japonda laguna, lago
jpu nixtamal
jpu tupuri ceniza
jarhaakuni [jakuni] agujerar, escoplear
jarhaakutarakua [jakutarakua] escoplo,
formn, broca
jarhakuni [jaakuni] excavar
jarhani [jaani] estar
jarhoajpikua [jaoajpikua] apoyo, ayuda
jarhoatani [jaoatani] ayudar
jatani montar
jatatsikua cama
jatiri grande (de edad)
jatirini edad madura (tener)
jatsierani acabar, terminar
jatsikuarhini [jatsikuaini] tener
jatsikuarhini ni [jatsikuaini uni]
enriquecer
jatsikuni poner
jatsintani sepultar, plantar
jatsirani echar
jauanhini [jauaini] hondo
jauamini hondo (agua)
jauarakuarhini [jauarakuaini], jauarani
levantarse
jauiri pelo, cabello
jaxiti [jaiti] sucio
jeiaki ratn
jeiaki iuiri rata
jeiapanhintani [jeiapaintani] gustar,
agradar
jnchekua temblor
jncheni temblar
jeuetani revolver, mezclar
ji yo
jikikua hipo
jikuani baarse
jimajkani entonces
jimanga [jimaga] donde
jimanga jikuanhajka [jimaga
jikuaajka] bao (donde se baa)
jimbanherantani [jimbaerantani] renovar
jimbanhi [jimbai] nuevo
jimbo Purpecha Espaol
6
jimbo por
jimini all
jingoni [jigoni] con
jingonikua [jigonikua] hermana (de mujer)
jini all
jirejtani respirar
jirikuarhini [jirikuaini] esconderse
jirinhani [jiriani], jirinhantani
[jiriantani] buscar
jiskani esconder
jiuakarhini uerani [jiuakaini uerni] llorar
a gritos
jiuakuarhikua [jiuakuaikua] grito
jiuakuarhini [jiuakuaini] gritar
jiuani vomitar
jiuats [jiuats], tsame coyote
jo s
jokuni amarrar
jonguarhikua [joguaikua] faja
jonguarhitini [joguaitini] fajado
jorhenani [joenani] saber
jorhendani [joendani] ensear
jorhengua [joegua] enseanza, sabidura
jorhenguarhini [joeguaini] aprender
jorhenguarhiti [joeguaiti] discpulo
jorhentani [joentani], jorhepintani
[joepintani] calentarse
jorheperani [joeperani] calentar
jorhepiti [joepiti] caliente
jsku estrella
jua jua arhini [aini] ladrar
juni traer
juantskuastani [juantskuastani] darle
vuelta, voltear
juta cerro, monte
juatarhu anapu [juatau anapu] silvestre
jucha nosotros
jukakuarhini [jukakuaini] ponerse (as
mismo)
jukari demasiado
jukarini puesto
jukskani sembrar
jkua tos
jni toser
jupajtsni [jupajtsni] baarse, lavarse la
cabeza
jupakata lavado (ropa)
jupakuarhini [jupakuaini] lavar (su ropa)
jupani lavar
jupikani agarrar
jurajkuni dejar
juramuni ordenar, mandar
juramuti gobernante, jefe, amo
juramuti jantspiriri patrn, amo
jurhani [juani] venir
jurhiakua [juiakua] de da
jurhiata [juiata] Sol
jurhiatikua [juiatikua] da
jurhijkandani [juijkandani] derecha
jurhimberantani [juimberantani]
enderezar
jurhimbiti [juimbiti] derecho
jurhintskua [juintskua] rodilla
jurhixakata [juiakata] guisado, frito
jurhixani [juiani] guisar, frer
juruncha agachado
K
ka y
kachukuni cortar, trozar
Espaol Purpecha kuanini
7
kajtskua [kajtskua] sombrero

kakats [kakats] chachalaca
kamachani abrazar
kamachakuni abrazar (por el cuello)
kamanarhini [kamanaini] abrazar (a un
nio)
kamapakuni abrazar (por la cintura)
kamata atole
kamatsta [kamatsta] sesos
kambanu campana
kndi sordo
kanguarhinhani [kaguaiani] nacer
kanguarhinhantani [kaguaiantani]
renacer
knharhikua [kaikua] mscara, cara
kni cundo?
kanikua mucho, bastante
kanindi, kanimu cesto, canasta
kantsperata deuda
kantspini deber
kapindikua obscuridad
kapindini obscuro, obscurecer
kapindu en lo obscuro
karakata escrito, escritura
karakata jajki jimbo manuscrito
krani volar
karani escribir
karari escritor
karhajpini [kaajpini] hinchar
karhakua [kaakua] arriba
karhamakua [kaamakua] subida, cuesta
arriba
karhamani [kaamani] subir
karharani [kaarani] ascender, subir
karhas [kaas] gusano, tejocote
karichi borrego
karukuni romper
katamba lengua
katsarhini [katsaini] morder
katsarhikata [katsaikata] mordido
katsikuni prensar, apretar
kauaru barranca
kauini emborracharse
kauicha borracho
kaxumbini [kaumbini] manso, humilde
kaxurhakua [kauakua] ala
kekua escalera
kstakuni apartarse, quitarse
kestatani, kenditani quitar
ktsikua abajo
ktsimakua bajada
ktsini bajar, descender
kojti ancho
kki sapo
komarhikua [komaikua] oracin
komarhini [komaini] adorar, orar, pedir
kmu nitamakua miseria
kmu nitamani ser pobre
kntperata gracia
kujchakuni librar
kujpini defender
kujpintani salvar, defender, librar
kuakarani mojar
kuakari mojado
kuanhas [kuaas] rana
kuanini pedir prestado
kuanitani Purpecha Espaol
8
kuanitani prestar
kuanitkuarhini [kuanitkuaini] dar prestado
kuaraki ardilla

kuaras [kuaras] pato
kuarhaakuni [kuakuni] convencer
kuarhakuni [kuaakuni] quebrar
kuarhukpiti [kuaukpiti] ladrn
kuarhukuni [kuaukuni] atajar, robar
kuaroxikua [kuaroikua] viruela
kuatantani aburrirse
kuatapiti blandito
kuatarani cansarse
kuti gemelo
kuatsita excremento
kchi puerco
kuechenda saliva
kuenarhini [kuenaini] lamer
kuendekurhini [kuendekuini] doblarse
kuenta ni contar
kuenta ri contador
kueraakata [kuerkata] criatura
kueratani faltar, desatar
kuinguis [kuiguis] codo
kuiparhakua [kuipaakua] carga
kuiparhani [kuipaani] cargar
kuiparhatani [kuipaatani] cargar (a
otro en la espalda)
kuixurhini [kuiuini] arrodillarse
kmu tuza
kunajkani tragar
kunguarhini [kuguaini] juntarse
kunguarhintani [kuguaintani] juntarse
(otra vez)
kuntani encontrar
kupanda aguacate
kuparhatani [kupaatani], kurhutani
[kuutani] agregar
kurhajkuarhini [kuajkuaini] pedir
kurhandini [kuandini] or, escuchar,
entender
kurhanguni [kuaguni] entender,
comprender
kurhini [kuini] quemarse
kurhirakua [kuirakua] cal
kurhirani [kuirani] quemar
kurhitani [kuitani] agregar, juntar
kurhitsi [kuitsi] zopilote
kurucha pescado
kurucha pimani pescar
kuruku guajolote
kuskani sonar
kustakua instrumento de msica
kustani tocar
kutukua, kuturhutani [kutuutani]
coyuntura, juntura
kuturani aadir, unir
kutsari arena
kts [kts] mes; hembra
kutskua [kutskua] oreja, odo
kutsmiti [kutsmiti] vieja
ktsti [ktsti] hembra
K
kamakuarhini [k'amakuaini] acabarse
kamanharhintskua [k'amaaintskua]
culpa, pescado
Espaol Purpecha kutitsini
9
kamatani acabar, terminar (totalmente)
kamerani amargar
kameri amargoso
kamukua cntaro
karhakuarhini [k'aakuaini] engaarse
karhanchini [k'aanchini] suspirar
karhani [k'aani], karhapini [k'aapini]
engaar
karhapikua [k'aapikua] engao
karhatani [k'aatani] barrer
karhichakua [k'aichakua] sed
karhichani [k'aichani] tener sed
karhingua [k'aigua] hambre
karhini [k'aini], karhirani [k'airani]
secar
karhintani secarse
karhiri [k'airi] seco
karhis [k'ais] flaco
kauas [k'auas] chile

k'ni crecer
kri grande
kri ambe arhini [keri ambe aini]
glorificar, alabar, adorar
kri ireta pueblo grande, ciudad
kri janikua aguacero
kri ma chpri fogata, fogn
kri xarhintku [keri aintku] muy de
madrugada
kes [k'es] ala
kirhimikua [k'iimikua] cosquillas
kuanhapiti [k'uaapiti] tieso
kuanhaskuntani [k'uaaskuntani] regresar,
devolver
kuanhatsintani [k'uaatsintani] regresar,
volver
kuanikuni tirar
kuarani roncar
kuarapu alacrn
kuaunchini aullar
kuengua [k'uegua] garganta, laringe
kueramu ocote, madera resinosa
kuetsaperakua pesa
kuetsaperani pesar
kuetsapiti pesado
kuikirhini [k'uikiini] azotar
kuikirhitarakua [k'uikiitarakua] ltigo,
chicote
kuikuarhini [k'uikuaini] dormirse
kuimuni chiflar, silbar
kuinchikua fiesta
kuinhchakua [k'uichakua] sueo
kuni dormir
kuirakua petate
kuiriperani criar
kuiripini crecer
kuiripita carne
kuiripu persona, gente
kuitsiki zorrillo
kumanchikua casa, morada
kumanda sombra
kumbunharhikua [k'umbuaikua]
cachete
kumsta loma chica
kuratsikua vergenza
kurhanguarhini [k'uaguaini] preguntar
kurhu [k'u] codorniz
kutitsini inclinarse, agacharse
ma, maechakua Purpecha Espaol
10
M
ma, maechakua uno
ma iojkurhakua [ma iojkuakua] una
cuarta
manamani batir
manamatarakua batidor
manatakuni batir, mover
manatakata batido, movido
manatani mover, menear
marhoani [maoani] servir
mru algunos, unos
mtakuni pegar
mtakata pegado
mteru otro
matirhini [matiini] pellizcar
media dinero
meiampikua pago
meremerejkuni brillar
mini pensar
mitani acordarse
miiuni contar, conocer
miiuri contador
mikani tapar, cerrar
mkua tapn
minhani [miani] encerrar
mintsikani tener fe, confiar
mintsikuarhini [mintsikuaini] descansar,
reposar
mintsinharhikueni [mintsiaikueni] ser
fiel
mintsita corazn
mintsita jatsikuntani alentar, animar,
consolar
mirikuarhini [mirikuaini] perder el sentido,
olvidarse de alguna cosa
misiri chispas (de lumbre)
misitu gato
miskuarhita [miskuaita] tristeza
mtakua llave
mtakuarhini [mitakuaini] abrirse
mtani abrir
mitini conocer, saber
moantani arrepentirse
mjtakuni cambiar
mndani vaciar
mnharhi [mai] rabioso
moskuni cambiar (de lugar), mudar
motsini mudarse
murutani arrancar
N
na xani [ani] cunto?
naandi [nndi] madre
naandi kri [nndi k'eri] abuela
nakinterku cualquiera
nana kts [kuts] luna
nanaka sapichu nia
nani dnde?
nanina cmo?
nanita abuela
ne quin?
niarani llegar
ninirani madurar, cocer
niniri cocido, maduro
nipiri grillo
nirani ir
nitamani de paso, pasar
no mbe [nombe] nada
no istarhari [no iostaari] chaparro
no isti corto
Espaol Purpecha pirenchi
11
no kni ambakiti corriente
no kosti angosto
no ma ni uno, ninguno
no mni nunca
no nema nadie
no ssi mal
no ssi js [no ssi js] feo
no ssi js kua [no ssi js ukua]
iniquidad, maldad
no ssi ri impo
nombe nada
nombe jatani vaco
nombe jauiri jukari calvo, peln
nombe rantani borrar, deshacer
ntki todava no
nunuxi [nunui] mudo
O
orhemani [oemani] adelantarse
orhepani [oepani] adelantarse, adelante
P
pakarani quedarse, sobrar
pmbini acompaar
pmpiri compaero
pndi sordo
pni llevar; tener diarrea
pntani acarrear, transportar
parakata mariposa

parhakpini [paakpini] mundo
parhangua [paagua] piedra de fogn
parhants [paants] clavo
pasri [pasri] pellejo
patakuarhini [patakuaini] apagarse
patani apagar
patsajtsni [patsajtsni] aprender
patsani guardar
patsnts [patsnts] calvo, peln
pauani maana
penchumikua boca
perejkuni voltear
perents jukua [perents jukua] tosferina
petani sacar
petantani expulsar
pexu kua [peu kua] espalda
piani comprar
piiuni desgranar
pimbinhas [pimbias] limpio, santo
pimbinhaxikua [pimbiaikua] santidad
pimbinhaxiti [pimbiaiti] santo
pmu palma
pinandikua paz, calma
pinandini silencio (estar en)
pindani espiar
pnts, pntsta [pints, pintsta] espiga de
maz
ppi jemba hermano
pirekua cancin
pirenchi hermana (de hombre)
pireni Purpecha Espaol
12
pireni cantar
pireri cantador

pirirantani adornar
piritakua relmpago, rayo
piritani relampaguear
piruakua hilo
piruani hilar
pitsijkuni caer (de la mano)
pitsnduni [pitsnduni] resbalarse
pixini [piini] ampollar
porhechi [poechi] olla
putspintani perdonar
putspintsti perdonador
pucharani machucar, aplastar
puchurku tierno
purhu [pu] calabaza
puruani hervir
puruata espuma
putimukua beso
putimukuni besar
P
pakchakuni empujar
pamekua dolor, dolencia
pamenchakua enfermedad
pamenchati enfermo
pamojkperakua misericordia
pamondakuarhini [p'amondakuaini]
lamentar
pangua [p'agua] escoba
pangua sapichu [p'agua sapichu]
escoba chica
parhajtskuni [p'aajtskuni] torcer hilo
parhini [p'aini] tocar
patamu carrizo
pikuarherani [p'ikuaerani] sentir
pikukua aguja
pikuni cortar
pikuntani cosechar
pimutantani salvar
pimutantskuarhini [p'imutantskuaini]
salvarse
pimutantspiti salvador
pindintani cicatrizar
pindiri cicatriz
pirani recibir, tomar, quitarse
pitajkuarhini [p'itajkuaini] citar
pitani sacar
porhe [p'oe] indgena
porhembini [p'oembini] visitar
porhota [p'oota] fosa, agujero
pukukua gordura, grasa
pukuni engordar
pukuri gordo, pino
pmu palma
pundanchatakua corva
punguari [p'uguari] pluma de ave
punitani soplar
R
rengest [regest] cojo
Espaol Purpecha tarhemu
13
S
sni algo, un poco
snititu muy poco, poquito
sapichu chico
sarochani ronco (estar)
seperi polilla
ssi bien, bueno
ssi arhikuarhini [sesi aikuaini]
alabarse, tener bonito nombre
ssi js [sesi jas] bonito, hermoso
ssi jatsintani acomodar bien, componer
ssi jimbo de verdad, verdadero
skuami [skuami] hechicero, brujo
skuamikua [skuamikua] hechicera,
brujera
skuapu [skuapu] araa
skuiri [skuiri] piel, cuero
skuitani [skuitani] pelar
sndari [sndari] reata
snduni [snduni] espeso (estar)
sndurani [sndurani] espesar
sni [sni] diente
sni xexarakua [sni earakua] muela
spakuarhini [spakuaini] huir
spani [spani], spatspini [spatspini] robar
spatani [spatani] traicionar
spatspiri [spatspiri] ladrn
spiani [spiani] apestar
spiari [spiari] apestoso
spiata [spiata] medicina
spiata jatsikuni [spiata jatsikuni] curar
spiruni [spiruni] oler
sraata [srta] humo
sranda [sranda] papel
sranda arhini [sranda aini] leer
srangua [sragua] raz
srijtakua [srijtakua] naguas, vestido
srikuni [srikuni] coser
srpiri [srpiri] rayo
sruki [sruki] hormiga
sruki sapichu [sruki sapichu]
hormiguita
sruri [sruri] uva, bejuco
sturhi [stui] tripa, estmago, barriga
suamani [suamani] ahumarse
suangua [suagua] cuerno
suangua jimbo atani [suagua jimbo
atani] cornear
suari [suari] sucio
suini [suini] remolino
sununda lana, cobija de lana
sutupu bolsa, morral (de pita)
sutupu sapichu bolsa de pita chica
T
taa [t] casa
taati [tti] padre
taati kri [tti k'eri] abuelo
takus [takus] tela, trapo, ropa viejo
takus ni [takus uni] remendar
tamapu viejo
tambonharhini [tamboaini] derrumbar
tanants [tanants] tbano
tanhaparhakuni [taapaakuni] atrancar
tarharani [taarani] levantar, alzar
tarhemu [taemu] sauce
tarheni Purpecha Espaol
14
tarheni [taeni] arar

tarheta [taeta] milpa
tarhiani [taiani] hacer aire
tarhiata [taiata] aire, viento
tarhiata jatsirani [taiata jatsirani] inflar
tata seor
tatita abuelo
tataka muchacho
tataka sapichu nio
tatsikua despus
tauas [tauas] hgado
taxindi [taindi] sordo
taxinharhi [taiai] ciego, tuerto
teiarhini [teiaini] lastimar
tjki ua
tekaantani [tekntani] aguantar, sufrir
tekaantskua [tekntskua] paciencia
tekarakua angaro, cincel
tekarhini [tekaini] carpintear, cincelar
teksarhutani [teksautani] tropezar
tkua miel, dulce
tmba esposa
tembini diez
tembucha novio
tembuchakua casamiento
tembuchani casarse (hombre)
tembunhani [tembuani] casarse (mujer)
teni olote
tni dulce (estar)
tepari grueso, gordo
tepeni tejer
trani endulzar
terekua hongo
terekuarhikua [terekuaikua] risa
terekuarhini [terekuaini] rer
tereni podrirse
teretsikua tifoidea
tri dulce
terojkani medio, mitad
terojkani churikua medianoche
teronukua patio
teroxutini [teroutini] medioda
texarhini [teaini] picar
tiamu fierro, hierro
tikuilichi lagartija
tndi mosca
tinguixurhini [tiguiuini] arrodillarse
tinhakua [tiakua], tinharakua [tiarakua]
calentura
tiosta templo, iglesia
tirhindikua [tiindikua] arete
tirhipani [tiipani] colgar
tiriapu elote
tiski [tiski], tisrhikuarhiti [tisikuaiti]
velludo, peludo
tismikua [tismikua] bigote, barba
tismikua jukari [tismikua jukari]
barbn, barbudo
tixatani [tiatani] prender (lumbre)
tkpu mosquito, zancudo
toma chixukua [chiukua] tomate
tukuru tecolote
tumbi soltero, joven, mancebo
tumina dinero
tpu ombligo
turhikata [tuikata] garrapata
turhipiti [tuipiti] negro
turhiri [tuiri] brasa, carbn
Espaol Purpecha tsumindi
15
tuskuni enterrar
T
tmu cuatro
tnktenktsni [t'kt'ektsni] cabecear
tepani regar
tireni comer
tu t
tuatani escupir
tupunts [t'upunts] canudo
tupuri polvo
turhari [t'uari] jilote
turuntskani empinar
Ts
tsajpani tostar
tsakapindu pedregal
tsakapu piedra
tsnda Sol
tsandini hacer calor
tsanguanhini [tsaguaini] palpitar
tsanguarani [tsaguarani] brincar
tsanharhikua [tsaaikua] sueo
tsanharhini [tsaaini] soar
tspki gaviln
tsarhantani [tsaantani] colar
tsarharakua [tsaarakua] cedazo, cernidor
tsepuni picar
tserhukua [tseukua] frente
tsikakuarhini [tsikakuaini] doblarse
tsikakuni doblar
tsikata gallina
tsikata jatakua gallinero
tsikini brotar
tsikintani brotar, retoar
tsikintsti retoo
tsimani dos
tsinapini curar
tsinharhini [tsiaini] despertarse
tsintani resucitar, revivir
tsintskua resurreccin
tspa maana
tsipikua vida
tsipikuarhini [tsipikuaini] alegrarse,
divertirse
tsipini alegre (estar)
tspiti crudo, vivo
tspku temprano
tsri pulga; maz
tsirintsirijkuni temblar
tstantani resucitar
tsitarani exprimir
tskiata [tskiata] cesto
ts/nchini [tsnchini] tirarse, perderse
ts/ndi [tsndi] viuda, viudo
tsntskata [tsntskata] muro, pared
tsntsri snicheri [tsntsri snicheri] enca
tspambiti [tspambiti] amarillo
tsreri [tsreri] masa, harina
ts/tani [tstani] tirar, perder
tstski [tstski] flor
tstss [tstss] avispa
tskandini resbaloso
tskanduni resbalarse
tskijkurha [tskijkua] miserable, avaro
tskua estornudo
tsmba pestaa
tsumindi esquina
tsni Purpecha Espaol
16
tsni estornudar
tsntsu olla
tsuntsu indera jarra
tsuparhini [tsupaini] chupar
tsurhumbini [tsuumbini] zarza
Ts
tsame coyote
tsauapiti delgado
tsjkuni probar, calar
tsemuni probar (el sabor)
tseritani medir
tseritarakua medidor, medida
tsirakua lombriz
tsirapini fro (estar)
tsirapintani enfriarse, refrescarse
tsirari fro
tsma [ts'm] ellos
U
uacharhitakua [uachaitakua] sarampin
ujpa hijo
uakas [uakas] buey
umba marido, esposo
uanaakurhani [uankuani] pasearse
uanakuni cruzar
uandajpani saludar, hablar
uandajtskpini [uandajtskpini] predicar
uandakua palabra
uandakuntani acusar (descubrirle un secreto
a una persona)
uandanhiakuarhini [uandaiakuaini]
afligirse
uandanhiata [uandaiata] tristeza
uandani hablar
uandantani avisar
uandantskua historia, cuento
uandanuntani despedirse
uandari hablador
uandatsikuarhini [uandatsikuaini] rezar
uandauandamiti hablador (persona que
platica mucho)
undikpiti homicida
uandikuni matar
uandikuti matador
uandontskuarhini [uandontskuaini]
platicar
uandontskuarhita [uandontskuaita] pltica
uanhamukuni [uaamukuni] orilla
unikua muchos
uanojtakuni rebasar
uanokuni cruzar
uaparhikua [uapaikua] cedro
uarhamukuni [uaamukuni] afilar
uarhani [uaani] bailar
uarhas [uaas] camote
uarhiiti [uaiiti] mujer
uarhikua [uaikua] muerte
uarhini [uaini] morir
uarhiperakua [uaiperakua] pelea, guerra
uarhipini [uaipini] pelear
uarhiri [uairi] muerto, cadver
uarhokua [uaokua] red (para pescar)
uarhoni [uaoni] pescar
uarhotani [uatani] sacudir, rozar
uass [uass] murcilago
uatsotakua cerca de madera
uatsotani cercar
uauapu abeja
uauapu kri abeja grande, abejn
Espaol Purpecha uxuta
17
uauarhini [uauaini] sacudir
uaxakani [uaakani] sentarse
uaxantskua [uaantskua] silla, asiento,
banco
uaxantskua sapichu [uaantskua
sapichu] banquito
ueenakuarhu [unakuau] principio
uenani [unani] principiar
uenani anapu [unani anapu] primero
ueerani [urani] salir (a un viaje)
uekajchakua collar (de mujer)
uekamini caer (al agua)
uekani querer
uekorhini [uekoini] caer
uekperakua amor
uekpini amar
uekua lgrima
uembini querer mucho (a una persona)
uramani en la salida, en la orilla de un
pueblo
uerandu jupindi hurfano
urani salir (de la casa)
uerani llorar
uexurhini [ueuini] ao
uchu perro
uikixkandani [uikikandani] izquierda
uinani recio
uinatani envolver
uinhamarhini [uiamaini] exigir
uinhapikua [uiapikua] poder, fuerza
uinhapini [uiapini] fuerte, tener fuerza
uinhapiti [uiapiti] fuerte
uiniarhani [uiniaani] llenarse (el estmago)
uinirani llenar
uiniri lleno
uiramu laja
uirhijpini [uiijpini] rodar
uirhipiti [uiipiti] redondo
uiriani correr
uiriari corredor, persona que corre
uiriatani hacer correr, corretear
uirikani asar
uitsakua zacate
uitsindikua ayer
uitsindikua chuskuni anteayer
uixujtstakua [uiujtstakua] peine
ujchakurani bendecir
kua trabajo, obra, quehacer
kua enga enkargarinhaka [ukua ega
ekargiriaka] ministerio
kuri tlacuache
umirhukuni [umiukuni] ahogar
umirhuni [umiui] ahogarse
ni hueso; hacer, poder
ntani armar, componer
ntskantani adornar
upaskuni sumir, hundir
rakua utensilio
uraperantani blanquear
urapiti blanco
urhani [uani] jcara
urhi [ui] nariz
rhuata [uuata] zapote
urhukata [uukata] molido
urhuni [uuni] moler
urhuri [uuri] molendero
utas [utas] todava
utuks [utuks] concha, caracol
uxuta [uuta] llaga
xakua Purpecha Espaol
18
X
xakua [aku] quelite
xanharani [aarani] caminar, andar
xanharapani [aarapani] caminando
xanharu [aaru] camino, calle
xanirani [anirani] marchitar
xanoata [anoata] granizo
xapo [ap] jabn
xaramita [aramita] bofe, pulmn
xarhantani [aantani] aparecer
xarhatani [aatani] mostrar, hacer aparecer
xarhiani [aiani] nadar
xrhini [ini] temprano
xarhiperani [aiperani] agriar, leudar
xarhipini [aipini] agrio (ponerse)
xarhipiti [aipiti] agrio
xarhis [ais] rata
xatini [atini] tarde
xenchakuarhini [enchkuaini] balancearse
xengua [egua] capuln
xepiti [epiti] perezoso, flojo
xerentani [erentani] descomponer, derribar
xeretani [eretani] alborotar
xexakua [eakua] chicle
xexani [eani] masticar
xirhimikua [iimikua] cosquillas
xukani [ukani] regaar
xukuparhakua [ukupaakua] ropa
xukuparhakua pirani [ukupaakua
p'irani] desnudarse
xukuparhantani [ukupaantani] vestirse
xmu [umu] neblina
xunhanda [uanda] resina
xunhanda kuajtstakua [uanda
k'uajtstakua] copal
xurhata [uata] algodn
xurhijki [uijki] curandero
xuxumarhata [uumaata] roco
Espaol Purpecha aguja
19
Espaol Purpecha
A
abajo ktsikua
abeja uauapu, kolmena
abeja grande, abejn uauapu kri
abrazar kamachani
abrazar a un nio kamanarhini
[kamanaini]
abrazar por el cuello kamachakuni
abrazar por la cintura kamapakuni
abrir mtani
abrirse mtakuarhini [mtakuaini]
abuela nanita, naandi kri [nndi k'eri]
abuelo tatita, taati kri [tti k'eri]
aburrirse kuatantani
ac axuani [auani]
acabalar andangutani (completar)
[andgutani]
acabar kamatani, jatsierani
acabarse kamakuarhini [k'amkuaini]
acarrear pntani
acercar andarhiterani [anditerani]
acomodar ssi jatsintani (bien)
acompaar pmbini, pmbitani
acordarse mintani, mini
acostar ichapani; ichantskani (cosa larga)
acostarse ichapini
acusar uandakuntani
adelantarse orhemani [oemani], orhepani
uerani [opani urani]
adelante orhepani [oepani]
adentro incharini
adobe iauarhukata [iauukata], iauarhikata
[iauikata]

adorar kri ambe arhini [keri ambe aini],
komarhini [komaini]
adornar ntskantani, pirirantani
adulterio sku jngua [isku jagua]
afilar uarhamukuni [uaamukuni],
uarhamukuntani [uamukuntani]
afligirse uandanhiakuarhini [uandiakuaini]
aflojar chkrani
agacharse kutitsini
agachado juruncha
agarrar jupikani
agradar jeiapanhintani [jeiapaintani]
agregar kparhatani [kpaatani], krhutani
[kutani], krhitani [kitani]
agriar xarhiperani [aperani]
agrietado charari
agrio xarhipiti [apiti]
ponerse agrio xarhipini [aipini]
agua its [its]
agua para beber itsmakua [itsmakua]
aguacate kupanda
aguacero kri janikua
aguantar tekaantani [tekntani]
aguja pikukua
agujerar Espaol Purpecha
20
agujerar jarhaakuni [jakuni]
agujero porhota [p'oota]
ahijada ijada
ahogar umirhukuni [umukuni]
ahogarse umirhuni [umuni]
ahora ias [ias]
ahumarse suamini [sumini],
suamikuarhini [suamikuaini]
ahuyentar chtani
ahuyentarse chtakuarhini [chtakuaini]
aire tarhiata [taiata]
hacer aire tarhiani [taiani]
ajo jus [jus]
ajustar uinhamu jatsini [uiamu jatsini]
ala kes [k'es], kxurhakua [kuakua]
alabar kri ambe arhini [keri ambe aini]
alabarse ssi arhikuarhini [sesi aikuaini]
alacrn kuarapu
alborotar xeretani [ertani]
alcanzar andanguni [andaguni]
alegrarse tspikuarhini [tspikuaini]
alegre tspini (estar)
alentar mintsita jatsikuntani
algo sani
algodn xurhata [uata]
algunos mru
almohada ijchakua
alto itati
alumbrar eramarhaskutani [ermaaskutani],
tmarhaskutani [t'imaaskutani]
alzar tarhatani [tatani]
alzar la vista eranchini
all jini
all jimini
amanecer erandini, ambamandini
amar ukpini
amargar kamerani
amargo kameri
amarillo tspambiti [tspmbiti]
amarrar jtani, jkuni
amo juramuti jantspiriri
amor ukperakua
ampollar pixini [piini]
ancho ksti, kjti
andar xanharani [arani]
angaro tekarakua
angosto no ksti
animar mintsita jatsikuntani
anoche chri
anteayer uitsindikua chskuni, jiniani
uitsindikua
antiguo intki anapu
antojarse anhejchakuarhini [ajchakuaini]
antojitos amanhejchakua [amajchakua]
aadir kuturhutani [kututani], kuturani
ao uxurhini [uuini]
apagar ptani
apagarse ptakuarhini [ptakuaini]
aparecer xarhantani [antani]
hacer aparecer xarhatani [aatani]
apartarse kstakuni, kendikuni
apestar spiani [spiani], jjkundini
apestoso spiari [spiari], jjkundiri
aplastar pucharani
apoyo jarhoajpikua [jaojpikua]
aprender jorhenguarhini [joguaini],
patsajtsni [patsjtsni]
apretar katsikuni, tskikuni
apurarse jkuarhini [jkuaini], jaakuarhini
[jkuaini], chkapintani
aquel ima, inde
aqu axu [a], ixu [i]
araa skuapu [skuapu]
arar tarheni [taeni]
rbol anhatapu [atapu]
ardilla kuaraki
Espaol Purpecha bejuco
21
arena kutsari
arete tirhindikua [tindikua]
armadillo isingua [isigua]

armar ntani
arrancar murutani
arrastrar antsikuni
arrepentirse mantani
arriba karhakua [kakua]
arrimar andarhiterani [andaiterani]
arrodillarse tinguixurhini [tiguuini],
kuxurhini [kuuini]
arroyo iorhekua sapichu [ioekua sapchu]
arruga, arrugarse chinini
asar uirikani
ascender karharani [karani]
asco ikichani (tener)
as s [is], aris [ars]
asiento uaxantskua [uantskua]
spero cherapiti, choperi
asustar cherani
atajar kurhukuni [kuukuni], atarhukuni
[atukuni], arhirukuni [arukuni]
atole kamata
atrancar tanhaparhakuni [tapaakuni],
uanhaparhatani [uapaatani]
aullar kuaunchini
avaro tskijkurha [tskijkua]
avisar eianguni [eiguni], uandantani,
aianguni [aiguni]
avispa tstss [tstss]
ayer uitsindikua
ayuda jarhoajpikua [jaojpikua]
ayudar jarhoatani [jaotani], jarhoajpini
[jaojpini]
azotar kuikirhini [k'uikini]
B
bailador uarhari [uaari]
bailar uarhani [uaani]
baile uarhakua [uaakua]
bajada ktsimakua, ktsimandu
bajar ktsini
balancearse xenachakuarhini
[xenachakuaini]
balanza tsritarakua
banco uaxantskua [uantskua]
banquito uaxantskua sapichu [uantskua
sapichu]
baar jikuarani, jupajtstani [jupajtstani]
baarse jikuakuarhini [jikukuaini],
jikuani, jupajtsni [jupjtsni]
bao jimanga jikuanhajka [jimaga
jikuaajka]
barba tismikua [tismikua]
barbudo tismi [tismi], tismikua jukari
[tismikua jukari]
barranco kauaru
barrer karhatani [k'atani]
barriga sturhi [stui]
bastante knikua
bastimento tirekua pkuarhikua [pkuaikua]
bata anhanhikua [aaikua]
batidor manatatarakua
batir manamani, manatakata
bautizar its atajtskuni [its atjtskuni]
beb charhaku [chaaku]
beber itsmani [itsmani]
bebida itsmakua [itsmakua]
bejuco sruri [sruri]
bendecir Espaol Purpecha
22
bendecir jchakurani
besar putimukuni
beso putimukua
bien ssi
estar bien ssi jatsini
bigote tismikua [tismikua]
blanco urapiti
blando kuatapiti
blanquear uraperantani, urapiti atani
boca penchumikua
bochornoso ikichakueni jas [ikchakueni
jas]
bofe xaramita [armita]
bolsa
bolsa de pita sutupu
bolsa de pita chica sutupu sapichu
bonito ssi js [sesi jas], kuauk js [kuauk
jas]
borracho kauicha
borrar nombeerantani [nombrantani]
borrego karichi

brasa chpri, turhiri [tuiri]
brillar meremerejkuni
brincar tsanguarani [tsagurani]
broca jarhaakutarakua [jakutarakua]
brotar tsikini
brujera skuamikua [skumikua]
brujo skuami [skuami]
bueno ambakiti, ssi
buey uakas [uakas]
burlar teresamurhani [tersamuani]
buscar jirinhani [jirani], jirinhantani
[jirantani]
C
cabecear tnk tenk tsni [t'kt'ektsni]
cabello jauiri
cabeza jpu
cachete kumbunharhikua [kumbaikua],
charhonharhikua [chaaikua]
cada mndani
cadver uarhiri [uairi]
cadera anhajtarhakua [ajtaakua]
caer uekorhini [uekini]
caer en el agua uekamini
carsele de la mano pitsijkuni
cal kurhirakua [kurakua]
calabaza purhu [puu]
calar tsjkuni
calcaar irhandurhakua [induakua]
calentar jorheperani [joperani]
calentarse jorhepintani [jopintani],
jorhentani [jontani]
calentura tinhakua [tiakua], tinharakua
[tirakua]
caliente jorhepiti [jopiti]
calle xanharu [aaru], ambokuta
calma pinandikua
calor
hacer calor tsndini, aparhikuarhini
[apikuaini]
tener calor aparhini [apini]
calvo patsnts [patsnts], nombe jauiri
jukari
calzones jjchutakua, tipijchukua
cama jatatsikua, kantsri [kantsri]
cambiar mskuni, mstakuni
cambiarlo de lugar moskuni
caminar xanharani [arani]
caminando xanharapani [aarapani]
camino xanharu [aaru], ambokuta
camisa anhanhikua [aikua], kamisa
Espaol Purpecha comer
23
camote uarhas [uaas]
campana kambanu
canasta kanindi, kanimu

cancin pirekua
canoa chekakua,
canoa de remar icharhuta [ichuta]
canoso tupunts [t'upunts]
cansarse kuatarani
cantador pireri
cantar pireni
cntaro kamukua
canudo tupunts [t'upunts]
caa ismba [ismba]
capuln xengua [egua]
cara knharhikua [kaikua]
caracol utuks [utuks]
carbn turhiri [tuiri]
carga kuparhakua [kupaakua]
cargar kuparhani [kupaani], srurutani
[srurutani]
cargar a otro en la espalda kuparhatani
[kupaatani]
carne kuiripita
caro jukaparhakua [jukpaakua]
carpintear tekarhini [tekaini]
carrizo patamu
casa kumanchikua, taa [t]
casamiento tembuchakua
casarse tembuchani (hombre); tembunhani
[tembani], uambuchani (mujer)
catarro iurhurukua [iurukua], isrhukua
[isukua]
cedazo tsarharakua [tsaarakua]
cedro uparhikua [upaikua]
cenar tireni
ceniza japu chkari, japu tupuri, tupuri japu
cerca uatstakua (de madera)
cercar uatsotani
cernidor tsarharakua [tsarakua]
cerrar mkani
cerro juata
cesto kanindi, tskiata [tskiata], kanimu
cicatriz pindiri
cicatrizar pindintani
ciego taxinharhi [taai]
cielo auanda
cincel tekarakua
cincelar tekarhini [tekini]
citar pitajkuarhini [p'itjkuaini]
ciudad ireta kri
clavar chtani
clavo parhants [paants]
cobija sununda (de lana)
cocer ninirani
cocido niniri, ninirakata
codo kuinkuis [kuikuis]
codorniz kurhu [k'u]
cojo rengets [regets]
cola chti
colador iurhuratarakua [iuratarakua],
tsarharakua [tsarakua]
colar iurhurani [iurani], iurhurantani
[iurantani] (por segunda vez); tsarhani
[tsaani], tsarhantani [tsaantani]
colgar tirhipani [tipani]
collar uekajchakua
colmena uauapu, kupu
comal eroks [eroks]
comer arhani [aani], tireni
comer algo sin ayuda Espaol Purpecha
24
comer algo sin ayuda atskuarhini
[atskuaini]
comida tirekua
cmo nanina?
compaero pmpiri
completar andangutani [andgutani]
componer ssi jatsintani, ntani
comprar piani
comprender kurhanguni [kuaguni]
con jingoni [jigoni]
concha utuks [utuks]
conejo auani

confiar mintsikani
conocer mtini (persona), miiuni (lugar)
consolar mintsita jatsikuntani
contador kuenta pikuri, kuenta ri, miiuri
contar kuenta ni, miiuni
convencer kuarhaakuni [kuakuni]
copal xunhanda kujtstakua [uanda
k'ujtstakua]
coraje ikiata, ikiatapu
corazn mintsita
cornear suangua jimbo atani [suagua
jimb atani]
corredor uiriari (persona)
correr uiriani
hacer correr uiriatani, chtani
corretear uiriatani, chtantani
corriente no kni ambakiti
corriente iorhekua sapichu [ioekua sapichu]
(arroyo)
cortar pikuni, kachukuni
corto no isti
corva pundanchatakua
cosechar pikuntani
coser srikuni [srikuni]
cosquillas xirhimikua [imikua],
kirhimikua [k'imikua]
coyote jiuats [jiuats], tsame
coyuntura kutukua
crecer kni, kuiripini, tarhexini [t'aeini]
creciente iorhekua [ioekua]
creer jakajkuni
criada jntspiri
criar kuiriperani, tarhexerani [t'aerani]
criatura kueraakata [kuerkata], charhaku
[chaaku]
crudo tspiti
cruzar uanokuni, uanakuni
cualquiera nakinterku
cundo kni?
cunto na xani? [na ni?]
cuarta ma ijkurhakua [ma ijkuakua] (una)
cuatro tmu
cuatrocientos tmu sientu, ma irepita
cuello anhanchakua [anchakua]
cuento uandantskua
cuerno suangua [suagua]
cuero skuiri [skuiri]
cuesta arriba karhamakua [kaamakua]
culebra akuitsi
culpa kamanharhintskua [k'amaintskua]
curandero xurhijki [uijki]
curar spiata jatsikuni [spiata jatskuni],
tsinapini
curva iunuri
Espaol Purpecha dormir
25
Ch
chachalaca kakats [kakats]
chaparro no istarhari [no istaari]
chapeado charhonharhi [chaai]
chayote apopu
chicle xexakua [eakua]
chico sapichu
chicote kuikirhpitarakua [k'uikpitarakua]
chiflar kumuni
chilacayote tikats [t'ikats]
chile kauas [k'auas]
chispa misiri
chiste chanakua uandakua
chupar chuparhini [chupini], tsuparhini
[tsupini]
D
dar ntskuni, intspini
dar aviso eianguni [eiaguni]
dar prestado kuanitkuarhini [kuanitkuaini]
deber kntspini
dbil iurhitsiti [iutsiti], no uinhapiti
[uipiti]
decirle arhini [aini]
defender kujpini, kuajpintani
dejar jurajkuni
delgado tsauapiti
demasiado jukari
deporte chanakua
derecha jurhijkandani [jujkandani]
derecho jurhimbiti [jumbiti], jurhimbitku
[jumbitku]
derribar xerentani [erntani]
derrumbar tambonharhini [t'ambaini],
uekopantani
desatar kueratani, kuerakuni
descansar mintsikuarhini [mintskuaini]
descender ktsini
descomponer xerentani [erntani]
desgranar piiuni
deshacer nombe rantani [nomberantani]
desnudarse xukuparhakua pirani
[ukpaakua p'irani]
despacio iatsistakuarhu [iatsstakuau]
desparramar etsakuni
despedirse uandanuntani, axantani [aantani]
despertarse tsnharhini [tsaini]
despreciar sku eratani
despus ttsikua
destilar iurhuntani [iuuntani]
deuda kntsperata
devolver kuanhkskuntani [k'uakskuntani],
kuanhaskuntani [k'uaaskuntani]
da jurhiakua [juakua], jurhiatikua
[juatikua]
dicho uandakata
diente s/ni [sni]
diez tmbini
dinero media, tumina
discpulo jorhenguarhiti [joguaiti]
disputar arhijperani [ajperani]
divertirse tsipikuarhini [tsipikuaini]
dividir arhukuni [aukuni]
doblar ekuakuni
doblarse tsikakuni, tsikakuarhini
[tsikkuaini], kuendekurhini
[kuendekuini]
dolencia pamekua
doler pameni
dolor pamekua
donde jimanga [jimaga]
dnde nani?
dormir kuni
dos Espaol Purpecha
26
dormirse kukuarhini [k'uikuaini]
dos tsimani
dulce tni, tkua, tri
duro choperi
E
echar jtsirani
edad jatiri
tener edad madura jatirini
l ima
elote tiriapu

ellos tsma [ts'm], imeecha [imcha]
embarrar jjkuni, atarhini [atini]
embarrarle de algo en las narices
atarhukuni [ataukuni]
emborracharse kauini
embrocar tarhanhini [t'aini]
empezar uenani [unani]
empinar turuntskani
empujar pkchakuni
encargar patsajkuarhini [patsjkuaini]
encender tinatani, tixatani [tiatani], erhutani
[eutani]
encerrar mnhani [mani], onhani [oani]
enca tsntsri snicheri [tsntsri snicheri]
encontrar exentani [entani], kntani
encontrarse exekuarhintani [eekuaintani]
(alguna cosa)
enderezar jurhimberantani [jumberantani]
endulzar trani
enfermar pamenchani
enfermedad pamenchakua
enfermo pamenchati
enfriarse tsirapini, tsirapintani
engaar karhani [k'ani], karhapini
[k'aapini]
engaarse karhakuarhini [k'aakuaini]
engao karhaperakua [k'aperakua],
karhapikua [k'aapikua]
engordar tepani, pukuni
enojarse ikiani
enriquecer jatsikuarhiri ni [jatsikuairi uni]
enrollar irhini [iini], irhintani [intani]
enseanza jorhengua [jogua]
ensear jorhendani [joendani], exerani
[erani]
ensuciar ikichakueni jjkuni
entender jnhaskani [jaskani], kurhandini
[kuandini], kurhanguni [kuaguni]
hacer entender janhastani [jaastani]
enterrar tskuni, jatsintani
entonces jimajkani
entrar inchani
hacer entrar incharani
entregar ntskuni, ntskuntani
enviar axani [ani]
envolver irhini [ini], uinatani
envolver otra vez irhintani [iintani]
equivocarse karhakuarhini [k'akuaini]
escalera kkua
esclarecer ambamandini
escoba pngua [p'gua]
escoba chica pngua sapichu [p'gua
sapichu]
escobetilla ambajtstakua [ambajtstakua]
escoger erakuni
esconder jskani
esconderse jirikuarhini [jirkuaini]
escoplear jarhaakuni [jakuni]
escoplo jarhaakutarakua [jakutarakua]
escribir karani
Espaol Purpecha fumar
27
escrito karakata
escritor karari
escritura karakata
escuchar kurhandini [kuandini], kurhandini
ambe [kundini ambe]
escupir tutani
se inde
espalda pxu [pu]
espantar chrani
esperanza ambe nga erokani jarhajka [ambe
ega erkani jajka], ambe nga
erokuarhini jarhajka [amb ga erkuaini
jajka]
esperar erokani
espesar sndurani [sndrani]
espeso snduri [snduri]
estar espeso snduni [snduni]
espiar pndani
espiga de maz pnts [pnts], pntsta
[pntsta]
espina chekamiti
espinar chekarhitani [chekitani]
espinazo anhaparhakua [apaakua]
esposa tmba
esposo umba
espuma puruata, kuruata
esquina tsumindi
estar jarhani [jaani]
ste i, ari
estirar antsijkuni
estmago sturhi [stui]
estorbar jkutani
estornudar tsni
estornudo tskua
estrella jsku
excavar jarhakuni [jakuni]
excremento kuatsita
exigir uinhamarhikuni [uimaikuni]
explicacin jnhastakua [jastakua]
explosin charani (hacer)
exprimir tsitarani
expulsar chtantani, petantani
extender etsakuni
F
faja jnguarhikua [jguaikua]
fajado jnguarhitini [jguaitini]
faltar kueratani
fe mintsikani (tener)
feo ikichakueni js [js], no ssi js [js]
fiel mintsnharhikueni [mintsaikueni] (ser)
fierro tiamu
fiesta kunchikua
flaco karhis [k'ais], iurhutsiti [iutsiti]
flojo xpiti [piti]
flor tstski [tstski]
fogata, fogn kri ma chpri, chpri kri
fogn parhangua [paagua] (piedra de)
formn jarhaakutarakua [jakutarakua]
fosa porhota [p'oota]
frer jurhixani [juani]
frente tsrhukua [tsukua]
frijol tatsni [t'atsni]
fro tsirapiti, tsirari
estar fro tsirapini
frito jurhixakata [juakata]
fruta amanhejchakua [amajchakua]
fuente its uerati [its uerati] (agua)
fuerte uinhapiti [uipiti], uinhapini
[uiapini]
fuerza uinhapikua [uipikua]
tener fuerza uinhapini [uiapini]
fumar itsutani
gallina Espaol Purpecha
28
G
gallina tskata
gallinero tskata jatakua
garganta kuengua [k'uegua]
garrapata turhikata [tuikata]
gatear uiskurhini [uiskuini]
gato misitu
gaviln tspki
gemelo kuti
gemelos kuticha
gente kuiripu
glorificar kri ambe arhini [keri amb aini]
gobernante juramuti
golpear atani, atajpini
gordo tepari, pukuri, pukurakata
gordura pukukua
gotear iurhuntani [iuntani], tsorhenani
[ts'onani]
gracia kntperata
grande kri
grande de edad jatiri
granizo xanuata [anuata], chanoata,
chanuata
grasa pukukua, tamari
grillo tirhijki [t'iijki], nipiri
gritar jiuakuarhini [jiukuaini]
grito jiuakuarhikua [jiukuaikua]
grueso tepari, teiapiti
guajolote kuruku
guardar patsani
guayaba enandi
guerra uarhiperakua [uaperakua]
guisar jurhixani [juiani], jurhixakata
[juiakata]
gusano karhas [kaas]
gustar spimuni, jeiapanhintani
[jeipaintani]
H
hablador uandari, uandauandamiti
hablar uandani
hablarle uandajpani
hacer ni
hacha jacha
hallar exentani [entani]
hallarse exejperantani [ejperentani],
exekuarhintani [ekuaintani]
hambre karhingua [k'aigua]
harina tsreri [tsreri]
hechicera skuamikua [skumikua]
hechicero skuami [skuami]
helar iauani
hembra kts [kts], ktsti [ktsti]
hermana
hermana de hombre pirenchi
hermana de mujer jingonikua [jignikua]
hermano ppi jemba
hermoso ssi js [jas]
hervir puruani, puruatani
hielo iauakua
hierro tiamu
hgado tauas [tauas]
hijo ujpa
hilar piruani
hilo piruakua
hinchar karhajpini [kajpini]
hipo jikikua
historia uandantskua
hollar tauajchakuni
hombre achaati [achti]
homicida undikpiti
homicidio undikpini
hondo jauanhini [jauini]
hondo jauamini (agua)
Espaol Purpecha lamer
29
hongo terekua
horcn axambi [aambi], axamu [aamu]
hormiga sruki [sruki]
hormiguita sruki sapichu [sruki sapichu]
hoy is [ias]
hoyo porhota [p'oota]
hurfano uerandu jupindi
hueso ni
huir spakuarhini [spkuaini]
humilde kaxumbiti [kambiti]
humo sraata [srta]
hundir upaskuni
hundirse uekamini
I
iglesia tiosta

iluminar eramarhaskutani [ermaaskutani]
impo no ssi ri
imputar
imputado kuenta kata
inclinarse kutitsini
incrdulo no jakajkuti
indgena porhe [p'o]
inflamar karhajpini [kajpini]
inflar tarhiata jatsirani [taiata jatsrani]
iniquidad pekadu, kamanharhintskua
[k'amaaintskua], no ssi js kua [no
sesi jas ukua]
instrumento kstakua (musical)
ir nirani
ira ikiata, ikiatapu
izquierda uikixkandani [uikkandani]
J
jabn xapo [ap], juparakua
jalar antsitani
jarra, jarro tsntsu indera
jefe juramuti
jcara urhani [uani]
jilote turhari [t'uari], apeenda [apnda]
joven tumbi
jovencita iurhitskiri [iuitskiri], iurhitskiri
sapichu [iutskiri sapichu]
juego chanakua
jugar chanani
juguete chanarakua
juntar kurhitani [kuitani]
juntarse knguarhini [kguaini]
juntarse otra vez kunguarhintani
[kuguaintani]
juntura kutukua
L
labrar ambarhini [ambini]
ladrar jua jua arhini [juajua aini]
ladrn spatspiri [sptspiri], kurhukpiti
[kuukpiti]
lagartija tikuini, tikuilichi
lago japonda
lgrima uekua
laguna japonda, japonda sapichu
laja uiramu
lamentar pamondakuarhini
[p'amndakuaini]
lamer kuenarhini [kuenini]
lana Espaol Purpecha
30
lana sununda
langosta chchu
largo isti
laringe kuengua [k'uegua]
lastimar teiarhini [teiini], atani
ltigo kuikirhitarakua [k'uikiitarakua]
lavar jupani, juparhini [jupini]
lavarse la cabeza jupajtsni [jupajtsni]
lavarse su ropa jupakuarhini [jupakuaini]
lavado jupakata (ropa)
lazar eperuni
lazo sndari [sndari]
leche itsukua
leer arhintani [antani], sranda arhini
[sranda aini]
lejos iauani
lengua katamba
lento iatsistakuarhu [iatsstakuau]
lea chkri, iuikua
lear iuini
leudar sarhiperani [saiperani]
levantar jauatani, tarharani [tarani],
tarhatani [tatani], karhatani [katani]
levantarse jauarani, jauarakuarhini
[jauarakuaini]
librar kujchakuni, kujpintani
liendre chixunda [chiunda]
limpiar ambarhini [ambaini], ambakerani
limpio pimbinhas [pimbias]
loco mnharhi [mai]
lodo astmu [astmu]
loma kmsta
lombriz tsirakua
lucirnaga chpri etets [etets]
lumbre chpri
luna nana kukula, nana kts [nana kts]
luz eramarhandikua [eramaandikua]
LL
llaga uxuta [uuta]
llamar iarhini [ioaini]
llave mtakua
llegar nirani, nintani
llenar uinirani
llenarse uinini, uiniarhani [uiniani]
lleno uiniri
llevar pni
llevar a su lugar pntani
llorar uerani
llorar a gritos ioantani, jiuakarhini uerani
[jiuakaini uerni]
llovizna janintserakua
lluvia janikua
M
macizo choperi, uinhamu [uiamu]
machucar pucharani, chatani, chatarani
madera chkri
madera resinosa kueramu
madre naandi [nndi]
madrugada kri xarhintku [aintku]
madurar ninirani
madurarse ninini
maduro niniri
maguey akamba

maz tsri
mal no ssi
Espaol Purpecha mucho
31
maldad no ssi js kua [no sesi jas ukua]
mam naandi [nndi]
mamar itsukua akuni
manantial its urati [its urati]
mancebo tumbi
mandado nchperata
mandar juramuni, axani [aani]
mano jjki
manso kaxumbiti [kambiti]
manuscrito jajki jimbo karakata, karakata
jajki jimbo
maana pauani, tspa
marchitar xanini [anini], xanirani [anirani]
marido umba
mariposa parakata
masa tsreri [tsreri]
mscara knharhikua [kaikua]
masticar xexani [eani], xaxani [aani]
matador undikuri, uandikuti
matar undikuni
mazorca xanini [sanini]
mediador teroakuri
medianoche terojkani chrikua
medicina spiata [spiata]
medida tseritatarakua
medidor tseritarakua
medio terojkani (mitad)
medioda teroxutini [terutini]
medir tsritani
meditar eratsini, eratsintani
menear manatani
mentir chkuanderani
mentira chkuanderakua
mentiroso chkuanderari
mes kts [kuts]
metate iauarhi [iauai]
meter incharani, incharantani
mezclar jeuetani, itani
miedo chta, chtapu
miel tkua
milpa tarheta [taeta]
ministerio ukua enga enkargarinhaka [ukua
ega ekargariaka]
mirar eraani [erni]
miserable tskjkurha [tskjkua], enga komu
nitamajka [ega komu nitmajka]
miseria komu nitamakua
misericordia pamojkperata, pamojkperakua
misterio ambe enga no mitinhajka [ambe
ega no mitiajka]
mitad terojkani
mojado kuekari, kuakari
mojar kuakarani
molendero urhuri [uuri]
moler urhuni [uuni]
molido urhukata [uukata]
molinillo parhajtskutarakua
[p'ajtskutarakua]
montar jatani
monte juta
morada kumanchikua
morder katsarhini [katsini]
mordido katsarhikata [katsaikata]
morir uarhini [uaini]
morral sutupu
mosca tndi
mosquito tkpu
mostrar exerani [eerani], xarhatani [atani]
mover manatani, manatakata, manatakuni
mozo jntspiri
muchacha nanaka, iurhitskiri [iutskiri]
muchacho tataka, tumbi
mucho knikua
muchos unikua
mudar Espaol Purpecha
32
mudar moskuni
mudarse mrhikuarhini xukuparhakua
[mikuaini ukpaakua], mtsini
mudo nunuxi [nunui]
muela sni xexarakua [sni earakua]
muerte uarhikua [uaikua]
muerto uarhiri [uairi]
mujer uarhiiti [uati]
multitud unikua kuiripu
mundo parhakpini [pakpini]
murcilago uass [uass]
muro tsntskata [tsntskata]
N
nacer andajpinuni, knguarhinhani
[kguaiani]
nada no mbe [nombe]
nadar xarhiamini [aimini], xarhiani
[aiani]
nadie no nema
naguas srijtakua urapiti [srijtakua urpiti]
nariz urhi [u]
neblina xmu [mu]
negro turhipiti [tupiti]
ninguno no m
nia nanaka sapichu
nio tataka sapichu
nixtamal jpu
noche chrikua
nosotros jucha
novia tembunha [tembua]
novio tembucha
nube janikua
nuevo jimbanhi [jimbai]
nunca no mni
O
obedecer janhanharhini [jaaini]
obra kua
ocote kueramu
odiar ikiani exeni [eeni]
ofrecer eiakuni
odo kutskua [kutskua]
or kurhandini [kundini]
ojo skua
oler spiruni [spruni]
olote tni
olvidarse mirikuarhini [mirkuaini]
olla tsntsu, porhechi [poechi]
ombligo tpu
oracin kmarhikua [kmaikua]
orar kmarhini [kmaini]
ordenar juramuni
ordear itsukua pikuni
oreja kutskua [kutskua]
orilla uanhamukuni [uaamukuni]
en la orilla uramani (de un pueblo)
orina iarhtsikata [iatsikata]
orinar iarhatsini [iatsini]
orines iarhatsikata [iaatsikata]
oscurecer kpindini
oscuridad kpindikua
oscuro kpindini
en lo oscuro kpindu
otro mteru
P
paciencia tekaantskua [tekntskua]
padre taati [tti]
paga, pago meiampikua, meiamperakua
Espaol Purpecha piedra
33
pagar meiampini
palabra uandakua
palma pmu, pmu
palo chkri uirhipiti [chkri uiipiti]
palpitar tsanguanhini [tsaguini]
pap taati [tti]
papel sranda [sranda]
parar anhaxustani [austani]
pararse anhaxurhini [aauini]
pared tsntskata [tsntskata]
partir arhukuni [akuni], kachukuni
pasar nitamani
de paso nitamani
pasear uanaakurhani [uankuani],
uanarhitsini [uanitsini]
patear tauarhini [t'auini], tauarhpini
[taupini]
patio teronukua, ekuarhu [ekuau]
pato kuaras [kuars], kuiris [kuiris]
patrn juramuti jntspiriri
paz pinandikua
pecado kamanharhintskua [k'amaaintskua]
pedir komarhini [komaini], kurhajkuarhini
[kujkuaini]
pedir prestado kunini, kuntpini
pedregal tsakapindu
pegar mtakuni, atani
pegar a una persona atajpini
pegarle con la mano jjki jimbo atani
pegado mtakata
peine ambajtstakua [ambajtstakua],
uixujtstakua [uijtstakua]
pelar ambakerani, skuitani [skutani]
pelea uarhiperakua [uaperakua]
pelear uarhipini [uaipini], atajperani
pelo jauiri
peln patsnts [patsnts], nombe jauiri
jukari
peludo tisrhikuarhiri [tisikuairi], tiski
[tiski]
pellejo pasri [pasri]
pellizcar matirhini [matini], tsintsirhini
[ts'intsini]
penetrar inchakuni, incharhini [inchini]
pensar eratsini, eratsintani
perder ts/tani [tstani]
perderse ts/nchini [tsnchini]
perder el sentido mirikuarhini [mirikuaini]
perdonador putspintsti
perdonar putspintani
perezoso xpiti [piti]
perro uchu

perseguir chxani [chani]
persona kuiripu
persona que platica mucho
uandauandamiti
pesar kuetsaperani
pesa kuetsaperakua
pesado kuetsapiti
pescado kurucha

pescar uarhoni [uaoni], kurucha pmani
pescuezo anhanchakua [aanchakua]
pestaa tsmba
petate kurakua
picar chkrhini [chkini], texarhini
[teaini], tsepuni
pie jantsiri
piedra tsakapu
piel Espaol Purpecha
34
piel skuiri [skuiri]
pino pukuri
pintar atantani
piojo ambus [ambus]
pisar tauajchakuni, tauandurhini
[t'auanduini]
plano ichuki
plantar jatsintani
pltica uandontskuarhita [uandntskuaita]
platicar uandontskuarhini [uandntskuaini]
pluma punguari [p'uguari]
pobre kmu nitamani
poco, poquito snititu
un poco sni
poder ni, uinhapikua [uipikua]
podrirse tereni
polilla seperi
polvo tupuri
poner jatsikuni
ponerse jukakuarhini [jukkuaini]
puesto jukarini
por jimbo
predicar arhijtskpini [aijtskpini],
uandajtskpini [uandajtskpini]
preguntar kurhanguarhini [k'uguaini]
prender pirani
prender lumbre etskuni, tixatani [titani]
prensar katsikuni
prestar kunitkuarhini [kunitkuaini],
kunitani
primero ueenani anapu [unani anapu]
principiar ueenani [unani]
principio ueenakuarhu [unakuau]
probar tsjkuni
probar el sabor tsmuni
prometer eiakuni
pueblo ireta
pueblo grande ireta kri
puerco kchi

pulga tsri
pulmn xaramita [armita]
Q
quebrar kuarhakuni [kuakuni], kakani
quedar pakarani
quehacer kua
quejarse atskuarhini [atskuaini]
quelite xakua [aku]
quemar kurhirani [kurani]
quemarse aparhini [apini], kurhini
[kuni]
querer ukani
querer mucho a una persona uembini
quin ne?
quitar kstakuni, knditani, euakuarhpini
[eukuapini]
quitarse pirani, kstakukuarhini
[kstakukuaini]
R
rabioso mnharhi [mai]
raz srangua [sragua]
rajar arhakuni [akuni]
rana kuanhas [kuaas]
rasposo cherapiti
rastrojo arho [a]
rata xarhis [ais], jeiaki iuiri
Espaol Purpecha salero
35
ratn jeiaki
rayo srpiri [srpiri], piritakua
reata sndari [sndari]
rebasar uanojtakuni
rebelin no janhanharhikua [no jaaikua]
recibir pirani
recio uinani
recoger pkuntani
red uarhokua [uaokua]
red para pescar cheremikua, uarhokua
[uaokua]
redondo uirhipiti [uipiti]
refrescarse tsirapintani
regalar intsmpini [intsmpini]
regalo intsmperakua [intsmperakua]
regaar xukani [ukani]
regar tepani, iorheatani [ioatani], etsakuni
regresar kuanhatsintani [k'uatsintani]
rer terekuarhini [terkuaini]
relmpago piritakua
relampaguear piritani
remedio spiata [spiata], spiati [spiati]
remendar takus ni [taks uni], maiarani
remolino suini [suini]
renacer knguarhinhantani [kguaiantani]
renovar jimbanherantani [jimbaerantani]
reir arhijperani [aijperani]
repartir arhukuni [aukuni]
reposar mintsikuarhini [mintskuaini]
resbalar tsruni [ts'rni], tsuruani
resbalarse tskanduni, pitsnduni
[pitsnduni]
resbaloso tskndini
resina xunhanda [uanda]
respirar jirestani, jirejtani
resucitar tsntani
resucitar a otro tstantani
resurreccin tsntskua
retoar tsikintani
retoo tsikikua
reventar charani
reventado charari
revivir tsntani
revolver itani, jeuetani
rezar uandatsikuarhini [uandtsikuaini]
rico jatsikuarhiri [jatskuairi]
ro iorhekua [ioekua]
risa terekuarhikua [terkuaikua]
robar spani [spani], spatspini [spatspini]
robarle kuarhukuni [kuaukuni]
roco xmarhata [maata], xuxumarhata
[umaata]
rodar uirhijpini [uijpini], uirhijpani
[uijpani]
rodilla jurhintskua [juintskua], jurhinhkskua
[juikskua]
rojo charhapiti [chapiti]
romper karukuni
roncar kuarani, sarochani
ronco sarochani (estar)
ropa xukuparhakua [ukpaakua]
ropa lavada jupakata, jupakua
ropa vieja takus [takus]
rozar uarhotani [uatani] (trigo, etc.)
S
saber mtini, jorhenani [joenani]
sabidura jorhengua [joegua]
sabroso spiti
sacar petani, pitani
sacudir uarotani, uaratani
sal itukua
salado itumiti
salero itukua jatarakua
salir Espaol Purpecha
36
salir urani
salir a un viaje ueerani [urani]
en la salida de un pueblo uramani
saliva kuechenda
saludar uandajpani
salvador pimutantspiti
salvar pmutantani, kujpintani
salvarse pmutantskuarhini
[p'mutantskuaini]
sanar ambakerantani
sangrar iurhiri tstani [iuri tstani]
sangre iurhiri [iuiri]
santidad pimbinhaxikua [pimbiaikua]
santo pimbinhas [pimbias], pimbinhaxiti
[pimbiaiti]
sapo kki

saquear inchakuni
sarampin uacharhitakua [uachitakua]
sauce tarhemu [taemu]
secar karhini [k'aini]
secarlo karhirani [k'arani]
secarse karhintani [k'aintani]
seco karhiri [k'airi]
sed karhichakua [k'achakua]
seguir chxani [chani], chxapani
[chapani]
sembrar jkskani
sentarse uaxakani [uakani]
sentir pikuarherani [p'ikuerani]
seor tata
sepultar jatsintani
serpiente akuitsi
servir marhoani [maoani], jatsirani, jntspini
sesos kamatsta [kamtsta]
s jo
silbar kumuni
silencio pnandini, pnasku
silvestre jutarhu anapu [jutau anapu]
silla uaxantskua [uaantskua]
sirviente jntspiri
sobrar jukari, pakarani
sol jurhiata [juita], tsnda

solo jandiajku
soltera iurhitskiri [iuitskiri]
soltero tumbi
sombra kumanda
sombrero kjtskua [kjtskua]
sonar kskani
soar tsnharhini [tsaini]
soplar punitani
sordo kndi, pndi, taxindi [taindi]
suave kuatapiti, no choperi
subida karhamakua [kamakua], karhamandu
[kamandu]
subir karhamani [kamani], karharani
[karani]
sucio jaxiti [jaiti], suari [suari]
sudar aparhini [apini]
suelo echerindu
sueo kunhchakua [k'uchakua],
tsnharhikua [tsaikua]
sufrir tekaantani [tekntani]
sumir upaskuni
suspirar karhanchini [k'anchini],
karhanguntani [k'aguntani]
Espaol Purpecha tumbar
37
susto chta
T
tbano tanants [tanants]
taln irhandurhakua [induakua]
temblar jencheni
tapa, tapn mkua
tapar mkani, jchakurani
tardar indani
tarde inchatiru, indakuarhu [indakuau],
xatini [atini]
tecolote tukuru
tejer tepeni
tejocote karhas [kaas]
tejn amats [amats]
tela takus [takus]
temblar tsirindtsirijkuni, jncheni
temblor jnchekua
templo tiosta
temprano tspku, xrhini [aini]
tender etsakuni
tener jatsini, jatsikuarhini [jatsikuaini]
tener bonito nombre ssi arhikuarhini [sesi
aikuaini]
tener diarrea pni
tener fe mintsikani
tener olor jjkundini
tener sed karhichani [k'aichani]
terminar jatsierani, kamatani (totalmente)
terreno, tierra echeri
tiempo iontki (hace)
tierno puchurku
tieso kuanhapiti [k'aupiti]
tifoidea teretsikua
tirar kuanikuni, tstani [tstani]
tirarse tsnchini [tsnchini], kuanikuarhini
[k'uankuaini]
tlacuache kuri
tobillo itukua jatakua, itukua jatarakua
tocar kstani, prhini [p'aini]
todava tas [tas]
todava no ntki
todo iminduecha (plural)
tomar itsmani [itsmani], arhani [aani],
pirani
tomate toma, toma chixuparha [chipaa],
toma chixukua [chiukua]
torcer parhakuni [p'akuni], matskuni
[matskuni]
torcer hilo parhajtskuni [p'aajtskuni]
tortear ichuskuni, ichupani
tortilla ichuskuta
tortillar ichupani, ichuskuni
tos jkua
toser jni
tosferina perents jkua [perents jkua]
tostar tsjpani, uanini
trabajador nchikuarhiri [anchikuairi]
trabajar nchikuarhini [nchikuaini]
trabajo nchikuarhita [nchikuaita], kua
traer juni
tragar arhani [aani], kunajkani
traicionar spatani [sptani]
transportar pntani
trapo takus [takus]
trasplantar jatsintani
tripa sturhi [stui]
tristeza uandanhiata [uandiata], mskuarhita
[mskuaita]
tronar charani
tropezar tksarhutani [tksautani]
trozar kachukuni
t tu
tuerto taxinharhi [taai]
tumbar kuskuni
tuza Espaol Purpecha
38
tuza kmu
U
nico jandiajku
unir kuturani
uno ma, maechakua
ni uno no ma
unos mru
untar atarhini [atini]
ua tjki
usar rani
ustedes cha
utensilio rakua
uva sruri [sruri] (silvestre)
V
vaciar mndani
vaco nombe jatari
vagar sku jmani
varios unikuecha
velludo tisrhikuarhiti [tisikuaiti], tiski
[tiski]
venado axuni [auni]
vender ntspikuarhini [ntspikuaini],
atarantani
venir jurhani [juani]
ver exeni [eeni], skani
verdad, verdadero ssi jimbo
vergenza kuratsikua
vestido anhanhikua [aaikua], srijtakua
[srijtakua]
vestirse xukuparhantani [ukpaantani]
vbora akuitsi

vida tspikua
vieja kutsmiti [kutsmiti], tamapu
viejo tarhepiti [t'apiti], tamapu
viento tarhiata [taiata]
viruela kuaroxikua [kuarikua]
viruela loca kaxikuarhita [kaikuaita],
kuaroxikua uanaakurhari [kuarikua
uankuari]
visin janhaskua [jaaskua]
visitar porhembini [p'ombini]
viudo, viuda ts/ndi [tsndi]
vivir irekani
vivo tspiti
volar krani
voltear juantskuastani [juantskuastani],
perejkuni, pirhkuni [p'ikuni], menanhani
[menani]
volver kuanhatsintani [k'uatsintani],
kuanhatsini [k'uatsini]
vomitar jiuani
vuelta juantskuastani [juantskuastani]
(darle)
Y
y ka
yo ji
Espaol Purpecha zorrillo
39
Z
zacate uitsakua
zancudo tkpu
zapote rhuata [uuata]
zarza tsurhumbini [tsumbini]
zopilote kurhitsi [kuitsi]
zorrillo kuitsiki

Potrebbero piacerti anche