PENDEKATAN GEOGRAFI DALAM PENGEMBANGAN WILAYAH

Oleh : DR. Djoko Harman!o" M# $%&

#a' Pen(ajar De)aremen Geo(ra'* FMIPA+,I -%%&
Pen(anar
T.l*/an *n* 0*/./.n .n.k memen.h* )erm*naan Pan**a Pen!elen((ara Pela*han
Pen*n(kaan Kom)een/* G.r. Geo(ra'* Dalam Per/*a)an #er*'*ka/* G.r.. Oleh karena
*. .l*/an *n* 0*/./.n /e0em*k*an r.)a 0* /am)*n( mem.a kon/e) 1er)*k*r lo(*/ 0an
ra/*onal /era lan0a/an eor**/ j.(a 0*/am)a*kan 1a(a*mana meo0e men(ajar Geo(ra'*
)a0a *n(ka )en0*0*kan /e1el.m mema/.k* 0.n*a )er(.r.an *n((*. Maer* .l*/an
0*/am)a*kan /e/e0erhana m.n(k*n a(ar m.0ah 0*)aham* oleh )ara )e/era )ela*han
0en(an a/.m/* )ara )e/era a0alah (.r. !an( men(ajar )elajaran Geo(ra'*.
PENDAH,L,AN
B*0an( *lm. Geo(ra'* )a0a 0a/arn!a mem)elajar* 1er1a(a* kom)onen '*/*k m.ka
1.m*" mahl.k h*0.) -.m1.han" he2an 0an man./*a& 0* aa/ m.ka 1.m*" 0**nja. 0ar*
)er/amaan 0an )er1e0aan 0alam )er/)ek*' ker.an(an !an( er1en.k ak*1a )ro/e/
*nerak/* 0an *nerrela/*n!a. ,n.k mem)erm.0ah mem)elajar*n!a" 1er1a(a* )er/oalan
ker.an(an -/)a*al )ro1lem/& 0*r.m./kan 0alam ran(ka*an )eran!aan : A)a jen*/
'enomenan!a3 Ka)an erja0*n!a3 D* mana 'enomena er/e1. erja0*3 Ba(a*mana 0an
kena)a 'enomena er/e1. erja0* 0* 0aerah er/e1. 0an *0ak erja0* 0* 0aerah la*nn!a3
Fenomena ker.an(an" aa. 'enomena (eo(ra'*/" 1a*k enan( a/)ek '*/*k ma.).n
a/)ek non+'*/*k /era *nerak/* 0an *nerrela/* ke 0.an!a" 0alam )ro/e/ 1elajar men(ajar
0a)a 0*m.la* 0ar* !an( )al*n( /e0erhana /e)er* loka/* /ekolah" loka/* )a/ar" kanor
kel.rahan aa. kanor )./ke/ma/" aa. loka/* 1anj*r" lon(/or" (em)a 1.m*" 0a)a
0*.n(ka) melal.* )eran!aan 1a(a*mana 0an kena)a 4a0a5 0* em)a er/e1. /e0an( 0*
em)a la*n *0ak3 #elanj.n!a" a0an!a )er1e0aan ke)a0aan )en0.0.k 0* 2*la!ah
)er0e/aan 0an 2*la!ah )erkoaan" a0an!a )er.1ahan )ola )en((.naan anah .n.k
memen.h* ke1..han h*0.) )en0.0.k /e1a(a* 6onoh a0an!a )eranan man./*a 0alam
)er.1ahan '*/*k m.ka 1.m* -man/ role *n 6han(*n( he 'a6e o' he earh/&.
Fenomena ker.an(an /aa *n* !an( menja0* *//.e (lo1al /e)er* kon'l*k 2*la!ah
)er1aa/an anar Ne(ara" er1en.kn!a ke*m)an(an ekonom* Ne(ara Ne(ara 0* 0.n*a
-a0a !an( /an(a ka!a 0an /an(a m*/k*n&" 0am)ak )erkem1an(an eknolo(* *n'orma/*
!an( 1er/*'a 4an)a 1aa/5 -1or0erle//& /e1a(a* anan(an (eo(ra' 0* /el.r.h 0.n*a .n.k
mere/)on 1ah2a 4he en0 o' Geo(ra)h!5 a0alah *0ak erja0*. Inerak/* 0an *nerrela/*
-%& Makalah 0*/am)a*kan )a0a Pela*han Pen*n(kaan Kom)een/* G.r. Geo(ra'* Dalam
Per/*a)an #er*'*ka/* G.r. !an( 0*/elen((arakan oleh Ikaan Geo(ra' In0one/*a -IGI&
1ekerja/ama 0en(an De)0*kna/ 0* Ban0.n( an((al 78+79 No)em1er :;;<.
-%%& #a' Pen(ajar De)aremen Geo(ra'* FMIPA+,I 0an Ke.a III IGI P./a.
anar r.an( m.ka 1.m* ma/*h n!aa 0en(an a0an!a *//.e men((lo1aln!a )en!ak*
men.lar !an( mema*kan /e)er* ka/./ )en!ak* #AR#" kolera ah.n <;+an" HI= A*0/
aa. keka2a*ran 0.n*a /aa *n* erha0a) *//.e )en!ak* A>*an In'l.en/a aa. Fl. 1.r.n(
!an( mem*l*k* ke6en0er.n(an erja0* )an0em*6.
#e1a(a*mana 1*0an( *lm. la*n" *lm. Geo(ra'* j.(a mem*l*k* ala .k.r ker.an(an
/e)er* jarak anar 0.a em)a" 1a*k 0alam /a.an )anjan(" /a.an n*la* ekonom* 0an
/a.an 2ak." 0an /a.an l.a/ -1*a/an!a 0*ek/)re/*kan 0alam 1*0an( 0aar& 0alam hekar
aa. km:" ha/*l )erh*.n(an j.mlah o1!ek" 1a*k 1er0*r* /en0*r* ma.).n 0alam /a.an l.a/
-ke)a0aan& aa. 0alam /a.an ra*o. D* /am)*n( 0*/aj*kan 0alam 1en.k 0*a(ram" a1le
aa. (am1ar )ro'*l" /arana )en!aj*an *n'orma/* (eo(ra'* )al*n( e'ek*' a0alah 0alam
1en.k )ea karena /e1.ah )ea 0a)a mem1er*kan )enjela/an 'enomena (eo(ra'*/ 0alam
)er/)ek*' ker.an(an. Oleh karena keer1aa/an me0*a )en!aj*an r.an( m.ka 1.m* ke
0alam 1*0an( 0aar maka /e1.ah )ea men/!arakan a0an!a /kala )ea. K*a men(enal
*/*lah /kala ke6*l 0an /kala 1e/ar /e/.a* 0en(an *n(ka *n'orma/* !an( akan 0*ha/*lkan.
#emak*n 1e/ar /kala )ea maka *n'orma/* aa. 0aa !an( 0*ha/*lkan /emak*n 0e*l 0an
/e1al*kn!a. #kala )ea /an(a er(an.n( )a0a .j.an )en((.na )ea. Tekn*k mem1.a
)ea 0*)elajar* 0alam Karo(ra'* /e1a(a* /alah /a. )elajaran *n* 0alam Geo(ra'*. Den(an
a0an!a kemaj.an eknolo(* 6om).er /aa *n* 0*kenal eknolo(* GI# aa. #*/em
In'orma/* Geo(ra'* !an( mam). men(ha/*lkan /e1.ah )ea rela*>e /e6ara le1*h 6e)a
0an ak.ra. Teknolo(* GI# j.(a 0a)a 0*(.nakan /e1a(a* ala 1an. anal*/*/ (eo(ra'*/.
#e6ara eor**/" 0alam menelaah /.a. )er/oalan ker.an(an" Geo(ra'* mem*l*k* *(a
)en0ekaan .ama !a*. -7& anal*/*/ /)a/*al" -:& anal*/*/ ekolo(*/ 0an -?& anal*/*/ kom)lek
re(*onal /e1a(a* (a1.n(an 0ar* )en0ekaan -7& 0an -:&. Pen0ekaan ke *(a mer.)akan
6ara !an( le1*h e)a 0*(.nakan .n.k menelaah 'enomena (eo(ra'*/ !an( mem*l*k*
*n(ka ker.m*an *n((* karena 1an!akn!a >ar*a1le )en(ar.h 0an 0alam l*n(k.) m.l*
0*men/* -ekonom*" /o6*al" 1.0a!a" )ol**k 0an keamanan&. #alah /a. 6onoh a0alah elaah
enan( )en(em1an(an 2*la!ah.
PENGEMBANGAN WILAYAH
Ke(*aan )en(em1an(an 2*la!ah a0alah /.a. ke(*aan !an( mem*l*k* 0.a /*'a !a*.
/*'a aka0em*/ 0an /*'a 1*rokra*/ 0alam men(elola 2*la!ah. #*'a aka0em*/ 1*a/an!a
men((.nakan */*lah 4/e!o(!an!a5 0an /*'a era)an 1*a/an!a men((.nakan */*lah
4/ehar./n!a5. Den(an 0em*k*an" )en0ekaan (eo(ra'*" 0alam .l*/an *n*" 0a)a 0*(.nakan
0an 0a)a ).la *0ak 0*(.nakan 0alam ke(*aan )en(em1an(an 2*la!ah er(an.n(
kema.an )ol**/ )eme(an( kek.a/aan. #.a. )en0ekaan !an( /.0ah 0*)*l*h 0an
0*)../kan oleh )en(am1*l ke)../an )ol**/ maka 4har./5 0*lak/anakan oleh )ara
)elak/ana 0* la)an(an 0an 4*0ak 1oleh5 men((.nakan !an( la*n. Pro0.k )ol**k /e)er*
*. 1*a/a 0*/e1. ,n0an( ,n0an( aa. 1er1a(a* )era.ran la*nn!a. T.l*/an *n* men6o1a
melak.kan ela1ora/* /*/*m )em1an(.nan !an( 1erlak. /aa *n* 0en(an men((.nakan
)en0ekaan (eo(ra'*.
Ber1e0a 0en(an /*/*m )em1an(.nan )a0a era or0e 1ar. !an( 1er**k olak 0ar*
GBHN !an( 1er*/* (ar*/ 1e/ar ren6ana )em1an(.nan !an( 0*ea)kan oleh MPR" /*/*m
)em1an(.nan )a0a era re'orma/* /aa *n* 1erolak 0ar* Pro(ram Pem1an(.nan Na/*onal
-Pro)ena/& !an( 1er*/* ren6ana )em1an(.nan -l*ma ah.n& !an( 0*/./.n oleh Pre/*0en
!an( 0*)*l*h /e6ara lan(/.n( oleh rak!a 0an /eelah men0a)akan )er/e.j.an 0ar* DPR.
#aa *n*" )emer*nah -)emer*nah )./a& 0an )emer*nah 0aerah" 0alam melak/anakan
)em1an(.nan men(a6. )a0a ,, nomor ?: ah.n :;;@ enan( Pemer*nahan Daerah
aa. 0*kenal 0en(an ,, Oonom* Daerah /e1a(a* aman0emen 0ar* ,, nomor :: 0an :8
ah.n 7AAA. D* /am)*n( *. 1er1a(a* ,, la*nn!a /e)er* ,, nomor ?? ah.n :;;@
enan( Per*m1an(an Ke.an(an Anara Pemer*nah P./a 0an Pemer*nah Daerah" ,,
nomor :8 enan( #*/em Peren6anaan Pem1an(.nan Na/*onal" ,, nomor : ah.n 7AA:
enan( Ren6ana Taa R.an(" ,, nomor B ah.n :;;@ enan( #.m1er Da!a A*r 0an ,,
la*nn!a !an( elah men0a)akan )er/e.j.an DPR+RI 0*(.nakan /e1a(a* a6.an 0alam
melak/anakan )em1an(.nan.
Nam.n 0em*k*an )a0a )rakekn!a /*/*m )em1an(.nan /aa *n* *0ak 1er1e0a 0en(an
ma/a !an( lal. karena ma/*h men((.nakan */*lah )em1an(.nan /ekoral 0an
)em1an(.nan 0aerah. B*0an( )em1an(.nan 0*ja1arkan 0alam /e6or" )ro(ram 0an
)ro!ek )em1an(.nan. Pro!ek mer.)akan jenjan( erren0ah 0ar* h*rark* */*lah 0alam
)em1an(.nan 0an )a0a aha) *n* )elak/anaann!a mem1..hkan 40ana5 0an 4anah5. Dan
0a)a 0*men(er*" ha/*l )elak/anaan 0ar* )ro!ek )em1an(.nan aha) *n*lah !an( akan
mer.1ah k.al*a/ l*n(k.n(an h*0.)" a)akah /emak*n 1a*k aa. /e1al*kn!a malah 1an!ak
men*m1.lkan ma/alah 1ar. 1a(* ma/!araka.
Kon/e)/* )em1an(.nan 2*la!ah )a0a 0a/arn!a a0alah )em1an(.nan )ro!ek )ro!ek
1er0a/arkan ha/*l anal*/a 0aa /)a/*al -#an0! 0alam Karono" 7A9A&. Karena !an(
0*/aj*kan a0alah 'aka /)a/*al maka keer/e0*aan )ea menja0* m.lak 0*)erl.kan. Karena
ke/el.r.han )ro!ek 1era0a 0* *n(ka ka1.)aenCkoa maka )emer*nah ka1.)aenCkoa
m.lak )erl. men!*a)kan )ea )ea 'aka 2*la!ah 0alam ema ema !an( len(ka). Dalam
l*n(k.) )ekerjaan *n*lah anara la*n 0*.n. )eran ak*' )ara ahl* (eo(ra'*.
Pen(2*la!ahan 0aa /)a/*al .n.k menea)kan )ro!ek )em1an(.nan 0*/e1. 2*la!ah
/.1!ek*'" /e0an( 2*la!ah !an( 0*ea)kan .n.k /.a. 1*0an( keh*0.)an /e1a(a* .j.an
)em1an(.nan -)enea)an 2*la!ah )em1an(.nan& 0*/e1. 2*la!ah o1!ek*'. Im)lemena/*
2*la!ah )em1an(.nan )a0a .m.mn!a *0ak /e/.a* 0en(an a/)*ra/* ma/!araka.
Pro0.k akh*r 0ar* anal*/*/ 0aa /)a/*al 0*/e1. 42*la!ah (eo(ra'*k5 /e0an( 6ak.)an r.an(
m.ka 1.m* !an( 0*anal*/*/ 0*/e1. 4areaC(eomerC0aerah5.
#aa *n* /emak*n 0a)a 0*ra/akan 1ah2a )erkem1an(an /.a. 0aerah eren. *0ak
0a)a 0*le)a/kan 0ar* )en(ar.h 0aerah /ek*arn!a m.la* 0ar* 0aerah ean((a /am)a*
0aerah !an( le1*h ja.h jarakn!a 1ahkan )en(ar.h 0ar* 1a(*an 1.m* la*nn!a. Dam)ak
(lo1al*/a/* elah mem1.k*kan hal *.. Oleh karena *." 2*la!ah /e1a(a* /!/em /)a/*al
0alam l*n(k.) ke(*aan )en(em1an(an 2*la!ah mer.)akan /.1/*/em /)a/*al 0alam
l*n(k.) !an( le1*h l.a/. #e1.ah ka1.)aenCkoa" 0alam ke(*aan )en(em1an(an 2*la!ah"
0* /am)*n( men(anal*/*/ 0aa /)a/*al ka1.)aenCkoa !an( 1er/an(k.an" j.(a )erl.
mem)erha*kan )al*n( *0ak 1a(a*mana )erkem1an(an 0aerah /ek*arn!a -*nerre(*onal
)lann*n(&. #e1.ah ka1.)aenCkoa *0ak 0a)a h*0.) /en0*r* 0an oleh karena *. )erl.
men(a0akan kerja /ama 0en(an 0aerah ean((an!a.
#e1a(a*mana elah 0*.ra*kan /e1el.mn!a" /.a. )ro!ek )em1an(.nan 0aerah
0*lak/anakan )a0a *n(ka ka1.)aenCkoa /e1a(a* .n* erren0ah 0alam h*rark*
)em1an(.nan. Pro!ek erka* 0en(an jen*/n!a 0an 0anan!a. #eelah jen*/ 0an 0anan!a
0*/e0*akan maka aha) 1er*k.n!a a0alah menea)kan 0* 1a(*an mana 0ar* 0aerah
ka1.)aenCkoa )ro!ek er/e1. akan 0*lak/anakan. A0a 1e1era)a 6ara .n.k menea)kan
)ro!ek )em1an(.nan. Dara )enea)an )ro!ek 1*a/an!a 0*lak.kan" )a0a aha) a2al"
melal.* /.a. kaj*an aka0em*/ anara la*n 1er0a/arkan )en0ekaan (eo(ra'*" )en0ekaan
ekonom* 0an la*nn!a.
Pen0ekaan (eo(ra'* 0*lak.kan melal.* aha)an )enea)an ma/alah" )en(.m).lan 0aa
0an anal*/*/ 0aa m.la* 0ar* ke(*aan )en!ar*n(an" )en(elom)okan" kla/*'*ka/* 0aa"
ke(*aan )en(2*la!ahan" korela/* 0an analo(*. Oleh karena a0an!a kera(aman 1er1a(a*
ma/alah !an( 0*ha0a)* ma/!araka" 1er0a/arkan kemam).an ke.an(an )emer*nah 0an
/kala 2ak. )elak/anaan" 0*/./.n /kala )r*or*a/ )ro!ek.
Ha/*l korela/* /e6ara /)a/*al -.m)an( *n0*h aa. o>erla! )ea 2*la!ah& 0a)a 0*.nj.kan
ma/alah a)a /e1a(a* )r*or*a/ )ro!ek 0an 0* mana loka/* )ro!ek er/e1. 0*lak/anakan.
Dalam )elak/anaan!a" )en0ekaan (eo(ra'* *0aklah /e/e0erhana *..
Be1era)a 6ara la*n .n.k menea)kan )ro!ek )em1an(.nan 0a)a 0*/e1.kan anara
la*n 0en(an menera)kan eor* E6onom*6 Ba/e" M.l*)l*er E''e6 !an( 1erka*an 0en(an
eor* *n).+o.). 0an )enera)an eor* loka/*"-Lo6a*on Theor!&" eor* )./a -Denral
Pla6e Theor!& 0an )enera)an eor* K..1 Pen(em1ann(an -Gro2h Pole Theor!&. .
7. Teor* Loka/*. Pal*n( *0ak a0a *(a hal !an( 0a)a 0*ja0*kan )er*m1an(an 0alam
menea)kan loka/* )ro!ek )em1an(.nan !a*. -7& )en(el.aran erren0ah -:&
jan(ka.an )ema/aran 0an -?& ke.n.n(an er*n((*.
:. Teor! P./a Pela!anan. Pola *0eal !an( 0*hara)kan er1en.k" a/.m/* homo(*n
0alam hal 1en.k me0an" k.al*a/ anah 0an *n(ka ekonom* )en0.0.k /era
1.0a!an!a" Dhr*/aller men!aj*kan 1en.k )ola )ela!anan /e)er* jejar*n( /e(*
enam -heEa(onal&. Ben.k )ola )ela!anan heEa(onal *n* /e6ara eor**/ mam).
mem)eroleh o)*ma/* 0alam hal e'*/*en/* ran/)ora/*" )ema/aran 0an a0m*n*/ra/*
-Ha((e" :;;7&.
?. Teor* K..1 Per.m1.han. Ber1e0a 0en(an Dhr*/aller !an( 1erlaar 1elakan(
ahl* Geo(ra'*" eor* K..1 Per.m1.han 0*)rakar/a* 0an 0*kem1an(ankan oleh
)ara ahl* ekonom*. Teor* *n* melah*rkan kon/e) ekonom* /e)er* kon/e) In0./r*
Pen((erak -lea0*n( *n0./r!&" kon/e) Polar*/a/* 0an kon/e) )en.laran -r*6kle
aa. /)rea0 e''e6&.
Be1era)a kelemahan )enera)an 6ara 6ara 0* aa/ 0alam )enea)an )ro!ek )em1an(.nan
0*ha0a)kan )a0a 'a6or )ol**/ )en(am1*l ke1*jakan 0* *n(ka ka1.)aenCkoa .aman!a
)a0a era oonom* 0aerah /aa *n*" 'a6or keer/e0*aan 0ana 0an 1*0an( anah em)a
0*lak/anakann!a )ro!ek er/e1.. Pa0a akh*rn!a 0a)a 0*/*m).lkan 1ah2a )en0ekaan
(eo(ra'* menja0* 'a6or k.n6* 0alam ke(*aan )enea)an )ro!ek )em1an(.nan
1er0a/arkan )enea)an )r*or*a/ /e6ara e)a.
PEN,T,P
Pen0ekaan (eo(ra'* 0alam )en(em1an(an 2*la!ah )al*n( *0ak men((a1.n(kan 0.a
hal !an( 1er1e0a 0alam /.1/an/* anal*/*/ !a*. 0oma*n aka0em*k 0an 0oma*n 1*rokra*k.
Pen0ekaan (eo(ra'* !an( elah 0*.ra*kan 0* aa/ a0alah /.a. )en0ekaan aka0em*/ !an(
1er/*'a lo(*/ 0an ra/*onal karena o1!ek era)ann!a 0alam konek/ r.an( m.ka 1.m*
!an( karena /*'an!a 0*/e1. 2*la!ah. Oleh karena *. )ea menja0* *n/r.men 0a/ar" 1a*k
)a0a aha) a2al ma.).n akh*r 0ar* ke(*aan )en(em1an(an 2*la!ah.
#e6ara /e0erhana" karena 6onoh )en(em1an(an 2*la!ahn!a 0* In0one/*a" ./aha .n.k
mem)eroleh ha/*lCman'aa !an( le1*h 1a*k 0ar* ke(*aan )en(em1an(an aa.
)em1an(.nan /.a. 42*la!ah5 /elal. 1eror*ena/* )a0a kehen0ak )eme(an( ke0a.laan
aa/ 2*la!ah !an( 0*mak/.0 !a*. rak!a !an( 0*ek/)re/*kan 0alam )eran(ka ,,.
Karena )a0a 0a/arn!a ke(*aan )en(em1an(an 2*la!ah 0*arahkan .n.k /e1e/ar 1e/arn!a
kemakm.ran 0an ke/ejaheraan rak!a" lah*r 0an 1a*n" ar(.men 0ar* /.0. )an0an(
ekonom*" /o6*al 1.0a!a 0an keamanan *0ak 0a)a 0*a1a*kan 0alam )en(em1an(an
2*la!ah.
Para )e/era )ela*han 0*hara)kan 0a)a men.larkan e/en/* .l*/an *n* ke)a0a )ara
m.r*0 /ekolah" 0en(an 6ara /e0erhana /e/.a* *n(ka /ekolahn!a" 0en(an men((.nakan
kaa k.n6* : lo6a*on" )la6e 0an /)a6e" /e1a(a* ala 1an. menjela/kan 1er1a(a* 'enomena
(eo(ra'*/ 0alam )er/)ek*' ker.an(an.
BAHAN BADAAN
Ha((e" :;;7F 4Geo(ra)h!. A Glo1al #!nhe/*/5. Pear/on E0.6a*on L0" Pren*6e
Hall"NY.
#an0!" IM 0alam Karono" 7A9AF 4 E/en/* Pem1an(.nan W*la!ah 0an Pen((.naan Tanah
Beren6ana5 De)aremen Geo(ra'* FMIPA+,I Gakara.
,n0an( ,n0an( Oonom* Daerah" :;;8"Pener1* P./aka Pelajar" Yo(!akara
Geo(ra'* Re(*onal" :;;8F K.m).lan Bahan K.l*ah Pro(ram Pa/6a /arjana Ilm. Geo(ra'*
De)aremen Geo(ra'* FMIPA+,I .

DONTOH : Ba(*an 0ar* 2*la!ah DKI Gakara
#.m1er : DD ROM G.nher" :;;8