Sei sulla pagina 1di 150

. ·'·?~f' ;:: .

j/ '~;7-:""~:'

.... - .. ~ - '"

~ f '.- •

"Topa' minthanna in nangTa~ hong taan'zo hi" [Isa 60.:1J

" .

a) Tomkhuang ging leh aisa nianna, '

aisa nianna pianna ka vangkhua aw ci ve'ng e.

b) Lung lau 10 aw, zangtui vangkua aw, Sian sung zingvai kihawm ding a, vangkhua aIsi bang taang ding hi e.

- Nang Khua Pau (AD 2000)

.[ Prlvm@ C:lrc:ul~flefl I

Tonzang kum 130 leh AD kum 2000 Jubilee Celebration Central Committee [ Pawi ah a. kihel thei teng ]

L-R

Sitting: Pa Thang Do Pau, Rev Dr Neng Khan Thang, Dr Sian Za Kham, Pa Sian Lian Pau, Rev Dr S. Pau Khan En, Rev Dr Go Za Kham, R. En Suan Gin, J. Hang Khan Pau, Rev Jacob Kham Khan Mung, Siapi T. Suan Khan Mang

Standing: Rev Tuan Khan Mung, Pa Gin Khan Do, Pa Pum Lam Mang,Pa Nang Khua Kham,

Pa Thang Khan Dal, Pa Hau Za Dal, Lia Ng~a °Li~ni ·Cing

L-R:

Siapi Gin Suan Mung, Pa Han Za Dal, Richard En Suan Gin, Joseph Hang Khan Pau (Chief Editor), Pa Pau Lian Mang, Pa Pum Lam Mang, Pa Thang Khan Dal

Absent: Rev Jacob Kham Khan Mung, Sia Sawm Lian Pau

TONZANG JUBILEE LAIBU

,

,

Tonzang Jubilee Celebration Central Committee AD 2004

[ private circulation]

Preface

r1tUK01tNA

.. . ....

Kum zalom sawmnih (20th century) bei-in kum • zalom sawmnih leh khat (21st century) sungah lut ciangin i theih loh kaalin kum tullom

thumna (third millenium) sungah zong a lut pah i hi gige hi. Tua banga hunkhenna lianpiahi kum tulnih (Al) 2000) hong tun ciangin lei tung mi khempeuh kilungdam-in kiliinglawng

kheukho ciat hi. . . ..

Khatvei lai-a Kamhau mite a cing a kern ukpitekhua a hi Tonzang khua in zong .taangrhu.tawh.akhang Zomite khuapi, taangkhua a hih mahbangin omkhong thei lo-ina beisa hun Iai-a thuite phawkkikin.khua sat.zawh kum 130

cin~a leh Kum Tulnih Lungdam kolma Pawipi 'Ionzang khuapi L..- __ _;__ _ _;__ -l

mahah kum 2000 kum November 10-12 ni sung bawl ziahziah uh hi. To~zang khua-aa teenglai teng bek hi lo-in, Sim leh Maal, Kawlgam Vaaigam a kikhenthang Tonzang suan tate khernpeuh a hithei zah kisutuahin pawipi hong zo tek uh hi. Hih hun sungin a beisa hun-a thute kisut kikin tua bang mahin mailam luheek gamtatzia dingte zong kihilh kigenna kinei to ngelhngelh hi. Nitak simin lungdam kohna, kipahna laamna leh lasaknate kinei ziahziah hi. Hih pawipi hun sunga a IUl1glut huai pen leh a cidam huai pen khat in pawipi man ni, November 12Nipi ni zingsang hunin Tonzang khuapi-a a am, a teeng a giak beh Ie phung khempeuh panin taangmi khat tek kiteelin tua beh taangmi khempeuh mun khatah hong tukhawm zihziah uh hi. Kikhop makai hunukte sehna bangin a hun a cin ciangin tua beh taangmite in a banbanin "Ko pen tuate beh hi ung. Ka pu ka pa-u khang panin tu hun dong Tonzang a teengkhawm khua leh tui tungah khut khialh baan khiaIh kong neih uh leh hong maisak un. Kam khialh muk khia1h kong neih uh leh zong hong maisak un. Tua bang mahin ko beh ko phung tungah khut khial baan khia1, kam khial muk khia1 nang om uh leh zong i biak Pasian min tawh tuni-a kipanin kong maisak uh hi," ci-in khuaimei hong vaak ngelhngelh uh hi. Bang zahin cidam huai! Bangzahin hingim namin thupha san huai!

Tua bangin ni thum sung pawi a kibawl ziahziah bek hi lo-in Tonzang khuasatna leh lungdam kohna mualsuang bang zong kiphut lailai hi.

Pawi khamna leh thu leh la gennate pen mun leh hunte in ciangtan ahih manin koimah zelh zolo hi. Tua ahih manin Tonzang tate-in hibang thuhoih thuphate a sepkhiatna

.': Tpnza.17[jJubi!t;e jaibtJ

c

Rev DrS. PauKhan En President

... TonzangJubilee CelebratiopCential Committee, ..•..

. .. (Lawm Lutang, Yangon Tonzanglawm) ..

...... May 11,2003

Yangon

····TonlangJub!eeL~ibu

n EDITOR-tAL

Preface

TONZANG tawh kisai thu tuamtuam i kankan ciangin, a theihhuai thu tampi am a, bei thei 10 hi. Tu-in, kum thum sung bang a kikaikhawm thute, hili TONZANG JUBILEE LAIBU sungah a teInop theithei dingin hong ki-at hi.

Laibu sung-a am thu pawlkhat Ie min pawlkhat pen, tu-hun adingin a thupi 10 tawh kibang ta leh, tu khit khang nih khang thum bang teh kimangngilh in, maimang thei ding ahih manin hong kihel hamtang hi. Gentehna in, zawikitaan (lui), Pum Cin' phaitam (mun), Sahang mual (mun), Sainawl (lozau) cihte pen, khuapi i suah khit teh kitam zat nawn 10 ahih manin, tu-lai khuapih khangnote in thei kim nawn 10 kha ding uh hi.

Tonzang-te in mite i phaakna ahi zongin, mite' tungah i tuan'na ahi zongin, ahi thei zah kaikhawm in hih Iaibu sungah hongkisuak sak hi. Kiphatsakna lam-a kila hi loin, Tapa Pasian in Tonzang-te bangzahin thupha hong pia hiam, cih i theih i phawk den ding deihna ahi hi. Tua bek tham loin, a khang masate in hizah gualzawhna nei zo ahih leh, khangthakte in zong i zopzawh nading kihanthawt nopna zong ahi hi.

Hih laibu sung-a kihel thu tam pi tak pen, Khup Za Mung, Sian Lian Pau, Thang Do Pau, Khup Lam Thang (2002) te' 1aibu :, "Kam Hau Gam Ukpite' Tangthu le Tonzang Tangthu" sung-a bang lian in, lai-atte' phaIna tawhhong kisuak sak hi a, lungdamna Han mahmah hi. Editor pawl z011g a kibuai ciat hangin, Tonzang gamsung-a am singkung lopa Ie paak tuamtuamte, innsa

. gamsa namkirn a min a cingtaak takin, Pa Thang Khan Dal in hong kaihkhop sak ahihna thu zong

hih munahpulaak huai kasa hi. . ..

. Hih TONZANG JUBILEE LAlBU sung-a ki-at thute in, Tonzang khua mi tampi tawh kisai, mi tampi' theih ding-a kilawm thute hi phadiak ahih manin, thu hong puakte tungah lungdamna lian mahmah hi. Hong kipuak thu khempeuh lab hih Iaibu sungah hong kisuak sak zolo hi zeel ahih manin, hong kisaan' siam inteh, ci-in Iametnakanei uhhi. Taang thu tuan thu Ie thu tuamtuam a bul a baal -a a kikan zawh 10h baanah, ciaptehna zong kibang kim 10 hi. Thu ciaptehna tuamtuam sung

, panin, a maan thei penpen dingkanjn, hih laibu sungah hong kisuaksak hi. Hi mah taleh, a thu . kicing ]0, a ni a kha a kithei 10 thu han khat 0111 veve ding hi. Thu kaikhawm nu le pa, u le naute in hih thute tawh kisai Editor-te tawh thu kizaakna nang neih nadingun kong thuum uh hi.

Hih Iaibu tungtawnin, mailam-ah Tonzang tangthu a kicingzaw Ie a maanzaw kaikhawm ding bek tham 10, tu-Iai thute zong maanmaan in ciamteh in, laibu a neu a lian tampi bawl zo semsem ding hihang, cih Iametna i nei hi.

Joseph Hang Khan Pau Chief Editor

TonzangJubilec Lai/;u

e

Preface

JUBILEE THUBULPHUH: TOPA'MINTHAN'NAIN NANGMAH HONG TAAN' ZO HI .... (IS 60:1)

•...... TONZANGKHUA TANGTHU .

( Jubilee Mualsuang-a kigelh )

KHUASATNA

1870 PAWL: PU KHA W CIN (SUKTE), PH GIN ZA THANG (HAIZAW), PU KAM VIAL (BAWMKHAI), PU SON KHAM (HATZAW), PU GO AM (HATLANG), PU LEENO NEI LEH PU VUM ZIL (TUNGDIM), PU PAU AMLEH PH CINKIM (SAMTE), PU TEEL KHAAK (THA WMTE), PU KIM THUAM (ZILOM) TE MAKAI IN, INN 30 BANG TEDIM PAN KHUAVONGMUN AH KHUA NA SAT UH A, TONZANG NA CI UH HI.

:." :"

1920PU HAU CIN KHU MAKAI IN KHUANGZANG MUN AH

KISUAN TO UH A, TONZANGMIN Iy1AH NA PUA UH HI.

2000 TONZANG KHUA INN 531, MI 3332 PHA HI.

KI-UKNA

1870 PAWL-1887PAWL:PUKI-lAWCININHAUSA.SEMHL . 1877 PAWL-1891:P.UGINZATHANOINHAUSASEMHI.

1891 . PUHAUCIN KHUP INUKPI-ZA NOAH IN, TONZANG KHUA

.. All TENG A, TONZANGKHUA PEN I(AMHAU GAMUKPI KHUA HONG SUAK HI.

1891 - 1924: 1924 - 1948: 1948

1965 ··MYQNE (TOWNSHIP) KINGAH HI.

1986 ELECTRIC MEl KINGAH HI.

1991 UNICEF TUI KINGAH HI.

2000 KUMPI ZUM 26 OM KHINTA HI.

Preface

BIAKN' 1905

TUIPHUM PAWLPIHONGTUNG A, CHRISTIAN HONG TUN CILNAHL

CHRIS1'IANPAWLPIT1)AMTUA1\114.KIPHA HI. TONZANGMI DAWI BTA OM NA WN LO HI.

2000 2000 SANG

1905

PRIVATE TANLI CKAWLLAI) SANG KIHONG HI. SIAPO KU INSIASEMHL

KUMPltANLI SANGKINGAH.HI.

:.' ".-:.:".:':, ':-,.:-"'. :': ::-,. ":' .: :. _,'".: ' ... , .'- '. - :

KUMPI TANSAGIH SANG KINQAB HI.

. KUMPf TANSAWMSANG KTNGAH HI.

1909 1953 1968.

ZATO

1917 1948

- 1920 :MANGKANGK\1MPIINZATQ HONG HI. 196(j:R,CMPAWLPIINZATO HONG Hl.

1967 HEALTUCENTRE KENGAH HI.

1977 CINA 16 LUP THEIHNA (16 BEDDED) KUMPI ZATQKINGAH HI.

. '- .

MUAL SUANG PHufI NI :

NOVEMBER 11, 2000(NrNGAN1) TONZANG KI-IUA JU131LEE COMMITTEE, ZA}\1(}KQN~KA\vLPI, TED 1M, TONZANG.

.. .

MUAL SUANG PHUTTE··:

lubileeMualsuang(Tonzang Khua,ltin.pikong tu-a RC Btakinnkong.khang ah kiphut hi)

Preface

THE GLORY OF THE LORD HAS RISEN ON YOU •••• (IS 60:1) THE HISTORY OF TONZANG

( JUbilee Mualsuang-a kigelh ~ Manglai)

ESTABLISHMENT

* About 1870

: Tonzang village is set up at a place called Khuavong with about 30 hous~holds who were led away from Tedim by Pu Khaw Cin (Sukte),

Pu Gm Za Thang (Hatzaw),PuKam Vial (Bawmkhai), Pu Son Kham (Hatza~), Pu Go Am (Hatlang), Pu LeengNel and Pu Vum Zil (Tungdim), Pu Pau Am and Pu Cin Kim (Samte), Pu Teel Khaak (Thawmte) andPuKim Thuam (Zilom)

Tonzang. village is shifted to a place call~d Khuangzang under the

leadership ofPu Hau Cin Khup .. .

There are 531 households with a population of 3332

* 1920

* 2000

ADMINISTRATION

* About 1870-1877: Pu Khaw Cin is headman

* About 1877-1891 : Pu Cin Za Thang is headman

* 1891 PuHau Cin Khup becomes the Chief. He lives in Tonzang

Tonzang becomes the capital of Kam Hau Territory .

* 1891-1924: Pu Hau Cin Khupis Chief ofKam Hau Territory

* 1924-1948 : Pu Pum Za Mang is Chief of Kam Hau Territory

* 1948 : ...Myanmargets independence. Monarchy ceases .toexist

* 1965 Tonzangbecomes a township .

* 1986 Tonzang gets electricity

* 1991 Tonzang gets UNICEF water supply

* 2000 Thereare 26 government departments

RELIGION * 1905

* 2000 * 2000

SCHOOL *··1905

* 1909 * 1953 * 1968

HOSPITAL

* 191 7-1920 :

* 1948-1966 : * 1967

* 1977.·

Preface

The~merican Baptist Mission arrives at Tonzang

This is the first Christiat1arriv~l ..

There are 14 Christian denominations There are no more animists

. Private (Myanmar)Primary Schoolopens, Saya Po Ku was the teacher ....

Tonzanggets State Primary School

Tonzang gets State Middle School Tonzang gets State HighSchool

British Government opens a dispensary

The Roman Catholic Church runs a dispensary Tonzang gets GovernmentHealth Centre

,. Tonzang gets 16-beded Government Hospital

THIS MONUMENTERECTED ON: NovernberLl, 2000 (Friday)

THIS MONUMJr,lNT ERECTED BY : TonzangJubileeCominitteeYangon, Kalay, Tedim-Tonzang

j

Preface

'~0('P~OJa801lO(,gsafjOJt§ OJq~puT~ suT 9S,gso1J\lo1l" (s(J)pw (So so ) OJ,8C, 3";lS§Pt8

( Jubilee Mualsuang-a kigelh ~ Kawllai )

c

* ;)°70 ~, Pu KhawCin (Sukte), Pu Gin Za Thang (Hatzaw), Pu Kam Vial (Bawmkhai),

. Pu Son Kham (Hatzaw),Pu GQAn1 (HatIang), Pu Leng Nei tS Pu Vum Zil (Tungdim), Pu Pau Am ,q Pu Cin Kim (Samte), Pu Tel:t(haat (Thawmte), Pu

K' Th ('1 ) 0 Q C' ~~ 0 c Q ( ) c 0 C' Q 0 C' '1 c tin uam ZI -om ~ e:GOCf)c~ 3';I~Ge ', ~o .. Q$~~e: ro:OO1'<Y GQIC?1'

C' c C' c .... rn . C' c C' -. :rr;:::: c

~'l()CYJc ~ O)e:GCXJ:)c~l9:1 CYJf:@1' .0( cr~GQI ~~~If

PH C' Kh Q c ,.S '1 C' c 0 ~ c C'C' C'

* ;)~Jo u au in up e:GOO?c~ j51@.p ~'l0~ Gl9?c:G§,(Y)') OJ.p:@i' 'f?~~

~()t oodxod; 3';I~:{91~~u . .. . . .. .

* JOoo CYJ~:C!~@l. ~~G§ (~~~) ~rSl '1te:G'l (~~~J) e: ~O-)~"

~S~:m8G'p

* 2)°70 ~~ <y;o77 ~~ : Pu Khaw Cin~§]:@~~~11

Q c 0 C'

0.(1'0000 G'l 'l510-)~1I

3';I~:~lt (J@) y ~0-)~11

* JOOO

* JOOO

cno.>SGOlJ'Sg *~@O~

* ::>@6@ * ::>@~W * ::>@@O

Preface

. 3jcgoSO)t ~roO'Jt:Gm~8: (§toocq) ~qorSo)~H OO'P~!or GmJJt:oo'P @SOJ~II

o . C'. C' o ('

3;)G(:'l~(\)O'Ji':GrqpC: 'l~0)~1I

o .. C'C' • .... C' " • C'

~o(:'l 3'<>(\)C,,)JO'Ji'!GrqpC: 'l)lo)~1I

o C' C' C'oC'

~G(:'l ~comO'Ji':GrqpC:'l)lO)~1I

.' . . ..

* ::>@7? (~@) 0(008 ~§~~.Goo:~ 'l~O)~u

. - '. " ,".-: ",_

Olcut§gan ~gGo.n s, .. . ..:::>::>. oo, Jooo(G::>J.)§PG~)

mcu t§sm ~2Go.n<lglcS~J'8:

C'.. C'fR G C' Q.. C' c . G 0 C' C' C'

06i':@.i'~l. cnIl ~c\')Gcm~oo - 'li'ori'l mG(\):1 00:O'Ji"06i'!@i'"

Preface

TONZ.ANG.jU'BIL££ COMMITT££.LISTS

Thudotpite (Patrons) 6. Asst. Secretary II
1. Chairman, Township Peace and Jacob Kham Khan Mung
Development Council, Tonzang 7. Treasurer
, .
2. ~ C' § C' 0 C' ." C' " C' C'~ Pa Nang Khaw Kham
~t()')1 ~t<:rJtCC 'lO"J0t?ID6t:@.t ~
3 . Rev. Dr. Go Za Kham 8. Asst. Treasure! & Accountant
4. Rev. Thawng Khaw Nang .Lia NgaiLian Cing .
5. Pu Mang Za Lian Members (Central)
6. Pu Khup Za Mung 9. Pa Kam Khan Dal Kalaymyo
7. Dr. Sian Za Kham 10. PaHau ZaOal Tedim
8. Pro Ngul Khaw Pau 11. Pa Thang Khan Dal Tonzang
9. Pu S.P Sian Lian Pau 12. Rev. Dr. Do Suan Mung ...
10. Dr. Pau Cin En 13. PaZamZaDal
11. Dr. Mang Cin Hau 14. Siapi Suan Khan Mang
12. Pu Cin Suan Dal . 15. Rev. Sian Cin Thang
13. Pi Luan Za Cing 16. PaDam KhawNang
14. Pu Thang Do Pau 17. Nu Luai Khan Nuam
Central Committee 18. Rev. Gin Khen Mang
1. President 19. Pa H. GinEnCin
Rev. DeS. Pau Khan En 20. PaNeng KhanLian
2. Vice-President I 21. Pa PumLamMang
1. HangKhan Pau 22. Capt. Vung Khaw Za Thang
3. Vice-PresidentIl 23. PaZam KhawPau
Rev. Dr. N eng Kh8l1 Thang 24. Pa Sian Suan Pau
25. ·Pa Go Chin Zam
4. Secretary
R. En Suan Gin 26. PaThang Suan Lian .
Asst. SecretaryI 27. Rev Sawm Lian Pau
28. Pa Do SuanLian
Rev. Tuan Khan Mung 29. Pa SianSuan Mtlng

30. Pa Neng Suan Kham

Auditors

1. Tg. Do Lam Sum

2. Lia Niang Ngaih Lun

3. Nu Dai EnNiang

Kawlpi Sub-Committee .'

(Tonzang'lawm " Kawlpi)

1. Pr Ngul KhawPau Chairman 2.PaNengKhanPau Secretary 3. PaVum KhawHau Member 4,P.#NengKhaw~au Member

5. Pal(hup Suan Thang Member

6. Pa Kham Khan NangMember

7. Pa PumZaDal Member

8. Pa Kam KhanDal .: Member

9. Pa Dai Suan

10. Pa Neng Go

·.·.Member Member

11. Pa Zen.Do Lian Member

12. Pa Nang LianMung vMember

13. Pa Mang Za Nang Member

14. Pa Kham Ngaih Lian.Member

15. PaLanghZaGin

Member

16. PaKhamKhanHauMember

17. Pa ThangKhanMungMember

18. Pa Kham KhanPau Member

19. Pa Thawng KhanSawmMember

20. Nu Niang Man Cing Member

21. Nu Khai ManCing Member

n

Preface
Preface
TedimSub-CoIDmittee ] 6. Pa S. Gin KhanNang . Members (1'0llzapg)
1. Pa Thual Khaw Pau ] 7. Pa Suan Lian Thang 1. Dr. 'fhant Zin
Chairman 18. Pa Thang Do Mang 2. PaZamZaDal
2. Pa Pum Khan En 19. Pa Thang Lian Mung 3. Pa Zam Khen Thang
Vice Chairman 20. Pa Thang Sian Lian 4. Pa VumKhaw Laugh
3. PaHauZaDal 21. Pa Thawng Khen Pau 5. Pa Tuan Suan Kham
'. Secretary 22. Nu Chuk Liuo 6. Pa TiKha]
4. Pa Cin KhanDal 23. Nu Ning En Hau 7. PaThangZaGo
Assistant Secretary 24. Sia NangZa Thawn 8. Pa Sian Cin Kham
5. Pa Mang Lian Sum 25. Siama eiin Ngaih Dim . ..
9. Pa Pum Suan Kham
Treasurer 26. Siama En Ngaih Lian 10. Pa Ph un Kim Kyaung
6. Pa Gin Khan Do 27. Siama Vial Go Man 11. Pa Pau Suan Zam
Assistant Treasurer ..
Members (Tedim Sub-Committee) 12. Pa Nang Khaw Pau
Tonzang Sub-Committee 13. Pa NangKhan Lian
1. Rev. Dr. 1)0 SuanMung 1 . Pa Hau Khan Mang 14. Pa Lian Khaw Pau
2. Rev ThangKhawm Pau Chairman 15. Pa Kham Suan Lian
3. Rev Nang Lian Kap 2. Pa Thang Khan OaJ 16. Pa Kham Hau Lian
4. Rev Thang Gin Lian Vice Chairman 17. Pa H~ha Re
5. Rev Tuan Suan Dal 3. Pa Do Khan Pau 18. Pa Go Khaw Pau
6. Rev Zam Khat Kham Secretary 19. Pa Gin Suan Mung
7. Bo Pau Khan Lal 4, PaSum Do Thang 20. Pa6~iZaDal
8. P~t~in Khan Pau Assistant Secretary I 21. Pa Dai Khen Pau
9. Pa En Lal Sum" 5. Rev. Tuan Khan Mung 22. Pa Cin Za Kham
10. Pa Gin SianPau Assistant Secretary II 23. Pa Cin Lam Mung
11. Pa GK KhamNgeek 'pa Thang Hen Pau 24. PaAm Cin Pau
12. Pa Kai Cin Mang Treasurer 25. Pa Ai Khan Khup
13. Pa Kham Lian Khup 26. Nu Ning Khan Nuam
14. Pa Khu~lZa'Kham 27. Nu Man Za Dim
15. Pa Pau Suan K.l1ai 28. Nu Cin En Cing Preface

Preface

TonzangKhuaKum 130 Cinna leh AD .Kum 2000 Jubilee Laibu Committee

A SUNGA OM mUTE

Chief Editor: Joseph Hang Khan Pau

Editors: 1 . R. En Suan Gin

2. Pa Thang Khan Dal

3. PaHau ZaDal

4. Jacob Kham Khan Mung

5. Rev Tuan Khan Mung

6. Pa Pum Lam Mang :7 .Pa Pau Lian Mang

8. Sia Sawm Lian Pau

9. Siapi Gin Suan Mung

~~~t~:~~~ :':.'. '.:":.:

Tonzang Jubilee Committee Lists .. .

. . . , ' .. ' ~ J

Tonzang Jubilee Laibu Editors Lists: .

. . : ·······; : m

Khenpi 1- Tonzang Tangthu

Publisher: R. En Suan Gin

A. Thu Patna ..

.................. , I

B. Tonzang Khua Tun' cilna

, . . ·.······· : 5

.C. Khuavong Min 8

D. Tonzang Ukpi KhuaASuahna Thu '.

................................ 9

E. Tonzang Pan Gam Ukna .

'. . 12

FTonzang Khua Pan Lalkhiatna leh Tunbehna '

.: . 19

G. Tuhun Tonzang Khua (1948-2000) : 2 7

Distributors: 1. R.EnSua11 Gin

2. Joseph Hang Khan Pau

3. PaHauZ~Dal

4. PaThang Khan Dal .5. Pa Nang Khaw Kham

6. LiaNgai Lian Cing

7. Lia Niiang Ngaih Lun

Khenpi Il - Ukpite' Tangthu

[ March 11 ~. 2000 ni Tonzang Jubilee Central Committee meeting-a thu khensatna bang ahi hi ]

KhawCin'Tangthu .,

........................................................... ········· -: : .. 31

Pu Hau Cin Khup' Tangthu 3 3

Pum Za Mang Tangthu .' .' , '. . ...

............................................... , ··········· 40

Hau Upadi Laibu lim : : , 48

Preface

Khenpi HI - Tonzang Ngeina leh Biakna

A Tonzang Zat Khanglui Ngeina ' .. ~ , .. '."' .. ~" .. ' " 51

B. Khanglui Lai Biakna " .. , , .. , , 6 5

C. Khristian Pawlpite , 69

Khenpi IV - Tonzang Jubilee Pawi Thu

A. Jubilee Pawipi Ngimna , , , 73

B. Jubilee aading Kithawi kholhna 75

C. Jubilee Hunzatna , .. , 77

D. Jubilee La Phuahte , 85

Khenpi V - Article - te

Tonzang Kum Sehna , 95

._ Chief Editor

Ukpite Sih A Ki-uap Zia , .. , , ,~ 98

Piantit Kuanna Thu , , 103

A Beisa Leh Mailam-ah , - .. ~ , ''' .' , 108

- Rev Dr S. Pau Khan En

. St. Joseph Sang Kahlai 114

- Pa Pau Khen Mang

Tonzang St Joseph Sang Phawkna:.: 11 6

- Pastor Z. D. L. Ngekta

Dam Hau Pil Tangthu , 120

~. Dr Sian Za Kham, MBBS, DA

Tapidaw-te Kibawlsia Cih Thu Gentelna , ;, , ··125.

.~ Rev Thawng Khaw Nang

Tedim Gam Biakna Kipatcil Thu Ie Ukpite' Hun Thu : 130

~ Major Khup Cin Pau (Retd)

Tonzang Mite' Khanlawhna , 132

=Luan Za Cing (Yangon)

Preface

Mi Thahat Pu Tawk Thang'Tangthu , , 135

- Suan Khaw Mang (Tungtuang) .

Tang-a Si Kawl in Kah

...................................... ,.......................... 139

- Nu Niang Man Cing .

Zomite" Nuntakzia & Ngaihsut Ding Pawlkhat 142

~ H. Gin Za Dal, Tungtuang

Thu Tuamtuam

......................................................................... ,...... 145

- PI' Ngul Khaw Pau ..

A That Leh AAi 1

................. ,........................... 46

- Lana (Iuipi) " ..

Ngaihsut Limei, Pi-eing Lungtang 149

~. J. Hang Khan Pau (KaJaymyo)

Japan Gal ma leh Gal khit Kilamdan'na

.................... , , 154

- Rev. Dr. Go Za Kham

I VangkhuaPuah Ni ' : .. , 156

- Richard Suanpi, BAEco

Khenpi VII Personal Datas

Misiamte Taangthu Tomnote

. . , 189

A.mu PATNA

Khua Omna Mun

.... T()n~angkhuapen KhamtungGam (Chin State) leilu lamah om a, Ieitung gamlim ciaptehna-in ci lehang Leilu lam latitude 2312° (Tropic ofcaricer) leh .Nisuahna lam longitude 94° kituahna mun pawl ahi hi. Tonzang gam (township) kigamgitpih khuagam (@w),S) te pen nisuah . na lamah Kalay leh Tamu, Ieitaw larnah .Iedirn. nitumna larnah India gam Assam .Stateleh MizoramState, leiluIam all

Manipur State cihte ahi hi. .

. Lei Lupzia

~., """".·n~ ~l1awtaw lampi tai 26 3 agamla Tungtuang

khua kinawk hi. Tuk Ieh khal nuam takin kipaithei hi. Tonzang-Cikham3\I>,'tmvlampi

. zong om a, Tonzang pan Tuitum ciang tai 2, Nakzang dang tai 7, tua pan Cikha ciang a kigawm tai 60 .kiim pha hi .. TcdirnTonzang ... Cikha lampi pen Mangkang hun Iai-a kisial hi-in Imphal dong kizom hi. Tonzang pan Phaitu tai 6, Phungrong tai 6 ciang mawtaw tawh kipai rhei hi .

Muulsangte

. Nisuahnalam ah Zopi, Singsiatvum,

·leilu lam ah Takheuh, niturnna lam ah Mukhuai cihtekidawk· phadiak hi . Singsiatvurn pen pi 5,700 sang a. Tonzang kiimah a sangpen hipah hi. Mukhuai mual pen pi 5,645 sangin a dawn tum ziuzeu iJ. a

pangte ken 111ah111ah hi. ... .•.

Gun leh Luite

Tonzang khuataw pek ahMeitei Gun luang hi. Meitcigun pen Meirei Gam (ManipurGam) pan hong kipan hi <1, Phaipi (Imphal) khualaizarig pan hong luangin tua. pan Thangsih khua JehSialrnei khua kikal tawnin Tonzangkhuataw dong, leilu pan Ieitaw manawhinluang hi. Tun pan nisuahna lam manawhin Gunkhawm (Kalaywa) sak deuli all Myitiha Gun tawh kigawmin Tuikang (Chindwin) Gun sungah

". . .. . .. : : ...

!

Khenpi I

. ' .. " :...... ',' '" h :. ":1:' ':"~'k :,': ··,.·.··0 ... ·n··.·l··. ·• .• ·,t'l·l·."ei. ,a.l.1bn .. g 'p' a.ikh.iatn~ ,.mull: kith~ilo

: lut hi. Tonzangpan a kigal mu na, Ul.,) f

'. '. . "::'" .. ' .'. ', 'I···· " .... "']"'1'1 t h···I;."·· Khuakhal ciangiribuih votnunin

' tunna:inunabLmmgkual-lila cicitunn <na

0111 <1, a mun nopci mahmah ahih manin khuahun nuam mahmah hi. Ahi zongin khat khangnote picnic pai thei zel uh hi. vei~ei huihpi nung thei a, singkung golpipi puk in, innkhum khawng zong leen'khia thei Tonzang khuakiim ah Tuisawrn, Tuizual

hi. Tuk ciangin meiipi in tuarncip in, sun leh Vialcian a kici lui gol thum om a, tuk

laitak nangaWt~n khua mial phial thei hi. leh khal tui tampi luang hi. Leilu lama om

Khuaphialep taang ziahziah in,' vanging Tuisawm pan tuitha-khuaphia mei (hydro-

damdam in, kek zong kia zelzel hi. Guahtui

power) kila a, Tonzang.Tuitum leh Phaitu 8

I atawmpen Ietmat 52, a tarnpen letmat 1

khuatekhuaphia mei kipia hi. Tuisawm,

Tuizualleh Meitei gun kituahnaNaa~zang ciangbang zu hi. . .. .

kid munah mun zaangpi khat om a, tuibuh Lo Khawhna

kiciingin tampi piangthi. Vialciau lui pen leitaw lamahoma, gun tawh kituahna munah mun zaangpi mah omin tuibuh tampi piang hi.

Gasiat lui, Han lui, Kongpi lui, Suangkhai lui cihte penmualdang zui-a luang luineute hi a, Tonzang leh Mawngmual kikal ah om hi. Suangkhai lui pen suang lak-a luang hi a, tui vot kiuhkeuhin lim phadiak hi. Takheuh ah bual khat omin tuk ciangin tui kipek thei hi. Takheuh dawi leh Thahpuang dawi kisima, Takheuh dawi in a 1elh teh nidang zahin tui tam zo nawn 10, kici hi.

. Khuahun :

.•.. Tonzang ah khuahun Iurnlua 10 votlua 10 in, nopbek takhi.'fuk,phalbL khuakhal cih khuahun thum 01)1 a.Khuakhal.hun a satpen laitak in 32°C dang bang, Phalbi .a votpen hun in 2°Cciang bang pha hi. Phalbi zingsang tuungininnka tungah vuk na kiain na kaang pheuphau theihi. A votluat kum ciangintuizawl dung zui-in a tawntawnin tui na khal thei hi. Lampi dung ah tangtel tampi

2

Khanglui lai-a kipan innlusi in logam

. a tawm pen nih leh thum kinei tek a, khat a 'kikhawh lai-tak in, adang tegel kihawi phot hi. A tul ciangin adangte khat khit khat kikho a, tua kal in, a masa a ]0 tul pen ah singkung lopa na pope ahih manin khawhpha kik ta hi. Tua banga a kikhelh manin logam lei hoih den in, an zong kikham hi. '. Tu hun ciangin Kumpite in leicial tawh.ding hong hanthawn a.Hanzang suk teng kumpi 11Uan suak ta hi.

Tonzang lozaute lak ah, Phaipi..

Sekken, Bilei, Bizang, Aizang, K h u am u n," H a nz a n g , B a w ng h u , Sua n g 1 u an g , Tonzang, Tualpi, Zangtawng, Khauzang, Zopi cihte minthang in, ', 10 ciingtampi

,.

1(mzans Tangthu kikho a, an zong A teh, a paak, a gui kineitheite:

tampi piang hi. Tuaikiteh, pakngiarn, naphui. anbong,

Tonzang gam anzang, aipak, aingek. singguithak,

ah vairnim rnah khaanglaang, lenmui,thal(siJ1g,

k ici ing phapen, lonamsia, sakol-khekhap. . ..... ' .. ' ..

kine phapen hi. Innsing (khuam lei? singpek) dina a kizane

Tua ban ah taang, ". the ite:. . Ngainaw, cingsing~ langV{)l;~

beli,belawi, siasing, sialgawl, tehno, singgi, singsan.

behiang, gao baal, vong, bil, khuum, taak, tei. hiang, aksial.

kawlkai,' hakai,lmul. zuang. lungkhap, gum. .

"lo]1g, manta, ...

mehthuk, zasan, mehkha, sarnphok, rnai, Innlamna-a kizang theite: Gua, pumpe-

tangmai, simai, maipuang cihte pupa khang .. eng, hi. khautang, veihnamkhau.

in kiciing hi. Tu hun ciangin singrnehthuk, A nim den singkungte: Mawngsing .

rnehnal, lo-uih sun Ieh lo-uih kang, ankam buangsing,zamzing.

narnkim, Ieibe, bepum, aalu,sing-hakai, Ganhing nektheih lopa namte:

cihte kiciingbehbeh hi. Lobuul. taham, Jolong. lopi. phai,

thalsing. .

Paak tuamtuam

Gamsung-a po-tawmpaakte: . Tu k.

... ' phalbi, khuakhal a hun hunin garnpalak ah ama' tho-a po a, gamsunga zeem, 1:1. paak zihziali paak nam tampi om hi. Tuate lakah phuitong,. ngeisok.

.tuamtuam

.. • Tonzang gam pen gamhoih mahmah

'a, khuakiimkhuapaam gampalak pen ... den hi. . Tua gan11Eik a po .lakah a nuai-a kigelh teng

ngaingaw, vau, unok, zozam, heisa,palpi, le idi. sial-ek paak, sikha paak, laidum, tumtai, Iingpaak cihte tampon hi."

Inn-a kiciing tawm

-. pakte: T u

hun ciang-in mun tuarmuam

-thei kungte: Hai narnkirn,

ei, theithek, theihia, gambil, mui, go, hu, lang la,

. mmvng, hongmu.iingmin,

r.~~~f~~"'" ., " uh, baklawng, zawngrah,

Y><:!·,·,t)&kthOJ(i

Khenpi I

gam tuamtuam panin pak . hoih tuamtuam kila in, kiciing a, kisim zo nawn 10 hi.Ahi . zongin pupa khang pek a kipan khuasung ah huang zepna,

dai zepna in bi paak, gamsai paak, h~inam paak, lingsipaak, thanglei paak, . tedim paak, nipi paak, za11 paak,

singkung paak, aipaak.Jengtong paak, sangpaakte kisua11 hi. Innpi -tungnung huankhang daia kisuan paaksante bang Lungdam bawl hunteh .paak zihziahin khuagal kensan khawng pan en lehang puansan kipho bangin etlawm mahmah hi.

Ganhingte

Innsa: Inn-a kikhawi ganhing Iakah. bawng, sial, sakol, vok, kel, ui, "zawhngeu, ak cihte kitarn khawi pen a, . vatawt, vakhu, kii, vamim, cihte zong ', pawl khatkhat in khawiuh hi .. Tu lam

ciangin .. ngasa . zong kikhawi kawmkawmhi ..

.. Gamsa: Tonzang khuakiim nai ah

sakhi, sazuk, saza, sathak, ngal, zawng, ngau,ngia, se-al, sakuh, sangak, saplmlip,gtil, sumkuang, saham, tang cihtepa011\itam muh zawdeuh hi. Nidang in s~pi(kici sahang, kamkei, vom, humpi dal1g dong khuakiim ah kiman rigeiz~Lhi.

Adang g~sal11a~kmawkte a nuai-a bangin ......... a namnam inkikhen thei hi.

Vasa nam: Akpa.wagik.ivavu, valah,

vaphual, vamim, vaka,thangho, liando, . baibek, sihbu, huihtun, heiho, khankha, lailen; vahui, tawlawk.vvabukngak, daiva, kawlgit, gitta; nal1kha\vk; vasingdangtu, va-ak, va"euk,puakhop, thokaw long, vabak, zawlai,langbawm, gialgiak, phialphiah, lailen, vameipfilh,

. vasi, vataak, valawi gfiwlgek,keislihg, .. simbu, khawhkheI,k.ipi, kimau.khu-eu, khu-un, musi, muvanlai, pengpelep.

Zusa nam.. Zutang, zuhei, innzu, sansip, zulei, thete,bui, tangteuh,ciikpi, -. thankik, thaithek, sa-vokphual.

Awmtal,leivaknam: Gu 1 n g awn gsa n,

gulharnualtan, gulvankah, sokpuang, sokval, thangtom, tangtel, Hit, lungme, lungkhaap, sakhi-Iunggam, hap, tangngol, phual, ballung, gualung, toktol, leihik.

Miksi kauphe nam: .Tanai, huanghua, . mikvom,miksisa,lingkhaw, miksi- .•. .. tawdel, miksisan, 'kauphe, sialkhum, .. dumde, tengte, vansial, khuangbai, .••• cimci, siko, kau ...

Khuai nam: Khuaivah, leikhuai, zawngkhuai,kh ..... .: ..... '''W,lF..U''''I-'..,

khaaipi, khuaikai, ..

.. tunpi, ngaltun,".

ngalthen, zanta, k h u a it hum, khuaimu, innciingkhuai, khuaipi tawlnga.

13.

r~NZANG KflUA TUN' CILNA

Tonzang Tanglhll

Tonzang a kici khuamin pen Pu Ka111 Hall khang pek in kiza khin hi. Thu tuamtuam ~lm~~ll1 ~teengte la~ khia .Z.~l, a ~ungah mi tun~ zel cih bangin om toto hi. Kiptak in saw'tpi ~ t~e11~ zo 011110 h~. A 111 zongm Pu Khaw em te tun' a kipan khua kip, khua lian hone ~~dk :~l. Pu ~I~~ Cm Kl1U~J hO~I~ khan' ciangin, Ukpi Khua, Kumpi Khua hong suak t~ sa~nsawn hI. I u~ hU,l~ a lopan, I o11~an.g Kh.ua hong khangto semsern in, tuni dong khuapi 111~n~l~ang.~1~ng l~l a, .10l~zang .tate 1 hihna I kipaak hi.Tua thu tungtawn-a Tonzang JubiI,e<;; Cel~bl ~tlOn Ce~ltwl ~,omI111ttee thu khensatna tawh kizui in, Jubilee Pawi bawl nading .kum tuatna le Tonzang 1 angthu atnate pen Pu Khaw Cin' khang pan a kipan a hi hi.

Tedim Pan Tonzang Paina Thu!

Pu Karn Hau inTedim ah Hausa Lianpi scm in, Pu KIlOi Lam. Pu Mang Ginte tawh thu vaihawrn khawm-a a om.hun sungun, a tanu a tap ate uh kingai in, nurnei Ie pasal

. innkuan vai kizopna pan in, amau sungah

kinopmawhna hong piangbi. . .

a)Pu Kam Hau' awi Iohpi in a tanu Pi Ciin Zamleh Pu Mang Gin' tapa Pu Am Thang kiteeng a, Pu Kam Hau in a hehluat manin a tanu.man ding tarnpi la hi. Tua kawrnkal ahv.P: Ciin Zam in zawl-ai tuak a hih manin Pu AmThang nusia in,p~sal dang neih san hi.

Pu Khoi Lam' tapaupapen Pu Tual Awn leh Pu Mang Gin' tanu . Pi Vaih Cing kiteeng uha.Pu Gin ZaThang Ie Pi Tel Ciin nei uh hi. Pi TelCiin a nungak tehP~ Gin Lian tawh hong kitecng a, a sawt 10 in Pu Gin Lian galbetna ah si

hi. Pu Kam Hau' tapa Pu 1Iau Pumjnmeigong a hi Pi Tel Ciin ngaiin, a kikhaam hangin teen 'pih teitei hi.

c)Pu Ka111 Hau' tapa tumpen Pu . Khaw Cin Ieh Pu Am Thang ' tanu upapen Pi Vung Khaw Lian hong kingai leuleu hi. Tua petpet ciangin"Hau Pum le Tel Ciin zong khen zo le'ng i cih kimlai, tu-a sawnsawn peuhmah i khen zawh mateng,' ciin a tanaute un khen sawrnuh hi. A hi zongin, Pu Khaw Cinta.jo ill Pi Vung Khaw Lian teen'pih veve hi.

A tung-athu teng huhauin, Tedim khua ah a teeng nuam nawn 10 Pu Khaw Cinmakai in, Pu Gin ZaThang, Pu Son Kha111,PuKam Vial te hong kikum uh <1, siikseekding, dawisa ding, siarnpi ding leh

. a ut dang pawlkhat zawn in 1882 kurn in Tonz.a~1g kh.ua .saat uha, inn 30 taang pha uh hi." LaIlohausapaPu Go Am zong tonpih uh a, gal vil dingin Sialsih a cihna

Pu Khaw Cin zong mang ciing ding mi pawl khat tawh Tonzang khua sat dingin paito a, tu-a Tungtuangte' teen 'na khang lam 10 ah giak uh hi. A zingsang khuavak ciangin, a mang uh kikum a, Buansingte Hong Tual in "Ka mang in ih tuizawl ah si hongluang

. hi." ci hi. Mate Hel Thual in "Pasal khat in 'Hih lai Tonzanghi kei' hong ci hi; ih mang ngah k'hang" a cih ciangin, pai phei uh a, 'khuavong' a cihna kbuamun tung uh hi. A tun "ni in Tawmbingte Kam ScI in tua khuamun taw-lam cik ah vagiah ngai-a a pai leh, sazuk khat man hi. Tua cik pen tu clong 'Kamsel cik+kici hi, Sazuk a ngah ciangun "Ai ngah hang" ci in, tua zan giak in, Tedim ciah uh hi. Tedim a tun' uh teh Pu Go Am zawn in, Pu Khaw Cin pai to in, khuavong mun ah khua sat in, 'Tonzang' ci uh hi. Tonzang ah a khuakiim mite sam in, a inn siikkangkingah zo 10 a hih hangin, inn pen nak lam mahmah uh hi. A hen nading khaugui zat nading peuhrnah ah ciing bekbek zang uh' hi. A inn ciing bekbek a zatna, Pu Go Am' tanu Vung Za Cing in la phuahhi .:

Tua laitak in, thu hongkihei nadingin, Tedim Innpi-a lawital kaangpi, a kihawl zo ngei het 10, gamsa a bang pen, arna' thu in hong ciah a, Innpi ah hong lut kik hi. Mi khernpeuh in lamdang sa mahmah uh a, "Khaw Cin hong ciah kik nading hi 'nteh" ci in. Pu Khaw Cin a sap kik leuleu uh leh hong ciah takpi hi.

Pu Khaw Cin te nupa a c iah k ik hangun, a tonpih te in zui kik n(1\V11 10 uh hi. Pu Gin Za Thang' zi, Pi Vung Mang in, "Amau' hang bek 3 Tonzang kitung to hi a,

. hong nusiat uh," ci in hih bangin 121 na phuak hi.

Khcnpi I

mun ah teeng sak u11 hi. PuAmThang' pupi Pu Do Liing in zong zui hi. A khua saatna uh pen Pu Khaw Cin le Pi Vung Khaw Lian min patna tuak la in, 'Khuavung' na ci uh a, tu teh 'Khuavong' hong suak hi. A khuasaatna uh Pu Gin Za Thang in hih l+mgin la na phuak hi.

Dimtui a piang ngalliam suan {eng, i fun 'na Vungtuihi c.

h. Dimtui vangkhua nun in nuam e, . lallu suang keek am 10 e.

PuKam Hau in Zo gam, Thahdo gam, Meiteite tawh gamgi Tapei lui dong na zo khin in, siah-tung siah-phei kai a na uk khinzo a hih manin,Pu Khaw Cin in Kam Hau Gam sung a ut-utna ah khua saat in, a teeng thei ding mah a hi hi. Pu Khaw Cin te khuasaatna mun in tu laitak-a kumpi huan 0111na mun hi a, tudong 'Khuamun' mah i ci lai hi.

Tonzang Khua Satna?

a.

Pu Khaw Cin in, a pa Pu Kam Hau sih rna in Hatlangte Pu Am Thang tanu Vung Khaw Lian tawh kingai in, numei lam pasal lam in awi 10 uh hi. PuKam Hau 1868 kuma a sih khit teh, Pu Khaw Cin in "Tonzang khua satning," ci in gen hi. A sanggamte in Vung KhawLian tawh tai nuam hi, ci in awi 10 hi. Lailo khuaHatlangte Pu Go Am in Pu K3m Hau nun'tak lai a "Hih teng ah

,

khua hong sat sak in," ci a a ngetna 0111sa

bangin, Pu Khaw Cin le Pu Go Am kiciam in, "KhawCinjn .Tonzang, Go Am in ~,aitang sat tuak ni," Idei. uh hi. Tu~ hun laitak in Pi Vung Khaw LWl1 pen Lalla ah Pu Go Am' inn ah 0111 hi.

g

Pu Khaw Cin Tedim A Ciah Kikna '

Tonzang Khua (Khuavung) ah Pu Khaw Cin te a teen' laitak un, Tedim ah Pu Ka111 Hau innpi ngak cling om 10 a hih man in, au a naute in Pu Khaw Cin a ciah kik nading sam zelzel uh a, a hi zongin ngah 20 10 uh hi.

Mun zang sau pha ka zua 'n sawm ciing aa ka kaan,

tang hi le 'ngpawh kuam sing bang luah . ding hi 'nge.

b. Tang hi leng pawh kuam sing bang ding hi 'ng e,

tic! hi ve 'ng e, gal pan ni bang en ing .

Pu Go Am paisuak in 'Laitang' saat ...•.

Pu Khaw Cin leh Pi Vung Khaw Li ..

Tonzang ah 0111 suak uh hi.

a.

Tonz.al1S Tal1glhu a. Zemel? C/ll', lun hei khialh all'. lai a /1(1 (f]1~ zo datntui bang ka luan 'nading mel mang e.

b. Phung tu tawm tawh litui bang cin 110P led in, zung huihkhi bang ka leen 'no

dang Z() tah e. .. .

"Khup Za Mung, Sian Lian Pau, Thang Do Pau, Khup Lam 'Hang (2002), K(l11l Hall Cam Ukpite' Tangthu leh Tonzang Tangthu, laimai 81-82.

2 Pu Khaw Cin re Tonzang a pai kum pen ciaprehna kibang kim 10 hi. Tonzang Jubilee Centra] Committee in 1870 kum kipsak hi. Tua rhute rawh kisai, hih laibu sungah article khat a tuam in kigelh hi.

] Kam Khcn Kham' rungah, J 987 kUI1l in, Pu Hall Pum leh Pu Khaw Cin ncu lai-a acing ngei, Pu Thang Kho Pau' tapa, Lamka-a teeng Pall Ncih Kiwi in a genua.

·1 Khup Za Mung, Sian Lian Pall, Thang Do Pall, Khup Lam Thang (2002), Kalil H(III Gam Ukpite' Tangihu teh Tonzang Tangthu , laimai 45-46,84

***

l<hcnpi I

Mangkang Kumpi Hong Khang Sihzang gam teng a lak khit ub ciangin

Mangkangte in Thaangpi (Fort White)

Mangkang Kumpi in 1888 rna in Headquarter in nei uh hi. Tua pan in Sukte Kawlzaang teng lakhin uh hi. Tuahun laitak lc Kam Hau gam galkap teng ciah uh a, Pu in Tedim ah Pu Khaw Cin in a vaihawm Khaw Cin zong Tcdim ah c iah hi. laitak hi a, Khamtung gam laak hong sawm Mangkangtc in Fort White panin thu pia uh

uh teh, luut 10 in do kik ding, ci i11 kithukim a, "Dangka 1 OOO/~ le na uksung thau lawng hi. Tedim gam Kam Hau, Sukte, Sihzang khempeuh nong piak kei uh leh kong sim sung pan gal ~ kap ding 1000 kidong hi. ding uh hi," ci hi. Tedim lam pan in luut loh Mangkangte in 7-12-1888 ni in Tulsuk ding mah kithukim hi. Tua a hih ciangin, No.4 Stockade pan hong sim nading uh Major Raikes makaihna tawh Tedim sim

lampisialtouhhi.TuamunahSihzangtawh dingin kipan uh a, 9-3-1889 ni in Vangteh kido masapen uh.hi. la in inn 220 vaal haal tum uh hi. Tua khit Tua khit teh gal nari'na kulhpi lian a tehSaizang le Tedim pen 10-3-1889 ni in nihna ahi Leisan kulhpi.ah Tedimgalkapte hong la uh hi. Inn teng haalmang uh a, tawh kikap uh hi. Tawi (galhiam tawi) galkap 4 si in, ein1i45liamhL

··kibang 10. a hih manin kilel hi. A si, a liam, Tedim khua hong laak ma in gal kitaai

"gal man, gal that, ia phuak zong tampi om to hon a,Pu Hau Cin Khup zong a nu le a . . ding hi napi, kikan zo 10 hi. Pu Khan Thuam' nau tegel tawh Tonzang ah taai to uh hi. ta,'pu Za Khai' ta, Pu Hau Khaw Zam KamHau Innluahpa Pu Khaw Ci n (Tedim aa Pu Pau Za Kam' pa) in hih la na Ngennung ah taai hi.

phuak hi.

Mangkangte in Tonzang.hong la

' .. (a) .'. Thah bansap tat, hen bansap lai lei do

phukcil kef hi'ng e. 'MangkangteinKawlz~gaukkhithun

' .. -. Vangkhua al bang man laitak a, sang . in) 'Ionzang, Phaitu, Sialmawng le Zo khua

lian phukcil kei hi 'ng e. ', pawlkhat te in BungIungkhua leh Kawl khua

. neuneute va sim zeelzeel in,a lawi, abawngte Sir George White, General Faunce le

' .. uh mat sak in, mi zong that in,a hing-matte

. '01' Raikes makai in, 4,2,-1889 .niin

... y)o, ••. "'u""'"u .... la uh hi. 13~2,:,1889ni inThuklai uh kaiin.sila in khawi uhhi.Tua thu Kawlte in Mangkangte'tungah akoh ciangin, "Kawl-

zaangciang ka laaksauhhi. Na sim nawn kei un," ci .irr.thu piauh hi. A hih hangin,

Tonzang Tangthu

c. KtlUAVc9NG MIN

o. ,ONZANG UKPI KtlUA A SUAtlNA tuu.

William Shaw gelh "The Thadou Kukis," 1929 lairnai 45 11a ah "When the Pangshings were living at Khovong, the present village site' of Haotinkhup chief of the Suhte. they had a strong village at Lhungtin on the SaW range of hills, ci-in na

gelh hi.

Tua ahih ciangin Pu Khua Cin te Tonzang a tun un Thahdotc na teng khin uh a, a tcnna mun min zong Vongsing tampi pona mun ahih manin Khuavong na kici khin ahih

1 am kitel hi.

-Editor

Khcnpi !

tawlnga 10 in sim teeiteei uh a hih man in, Mangkangte in Tonzang le a khua kiim teng sirn ding hong sawm ta uh hi.

Pu Kam Hau innluahpipa Pu I-lau Cin Khup Tonzang ah galtaai cih a theih uh ciangin Tonzang hausa Pu Gin Za Thang (Hatzaw) le Pu Hau ein Khup Tedim ah sam suk in, "Kawlzaang ciang pen lea laaksa uh hi a, sim thei nawn 10 ding hi uh teh. Tu in nong luut kei uh leh Tonzang kong sim ding uh hi,"ci in lem thu gen uh hi. Pu Hau Cin Khup le Pu Gin Za Thang in mang 10 in, Tonzang hong ciah san uh hi. Kilemna hong om zawh 10h ciangin Tonzang sim dingin, FortWhite pan Captain Rundall hong pai tC{ll;, 11-2~ 1891 ni in anuai-a thau le galkap teng ta wh hong kuan to hi.

1 )Two guns of No.2 Mountain Battery

2) 150 Rifles 2_4111, Gurkha

3) 150 Rii1es 39th Garhwal Rii1es

: ".: ": .

4) 50 Rifles 4th Madras Pioneers

5) 300 Gurkha Coo lies

Tua thu a kizaak ciangin, Tonzang pan Pu Lian Suan (Suante beh) Tedim Ie Tonzang kikalSialkul lui ah, Mangkangte tawh lem gen dingin kisawl hi. A hih hangin hausaPu GinZaThang le PuHau Cin Khup Ie upa pawlkhat thukim 10 uh ahih manin,

Mangkangte kiluut 10 hi. .

Mangkangtetawh lemna thu genna, Pu Lian Suan in hih bangin la na phuak hi ...

(a) Teenniik sia bang lea khui a, lawhciang sia bang taina kuam .zai taan na hen cihna hi e.

(b) Zaang mang langlam a pal sawn ka saan sawn aw, tu tawm hing e ka lah liang lat na hi e.

A tapa Pu Pum Khaw Thang in zong a pa' lem genna thuhih banginlana phuahhi.

(a) Theih loh vaimang hong khang tah e, ka zua 'n khang sum bang bia e.

(b) Tongsuah lui bang a ciim 10 a, banzai liim kisung awe.

Captain Rundall te 13-2-1891 ni in Tonzang hong tung uh hi. A masapen in hausa Pu Gin Za Thang' kiangah, "Kam Hau' innluahpi Hau Cin Khup, na galmat uh a hing lai teng leh khuamual aa na gallusuan' teng uh, manlang in hong pia ta un.' Nong piak kei uh leh kongkap ding uh hi. :

Ni 3 sungin hong kitel sak un," ci in thu za: sak hi. \

Mangkangte ngiimna ah, hausa upate kam zasak ding, mipite zolzol ding, a. ngaihmuan' uh ciangin kaang tak in la ding, • a ci uh na hi hi. Tua a hih manin Hanzang ah sakol-laampeuh lak uh a, mipite in en zeel hi. Tua sakollaamte Tungdim Pu Lam Zarn in la phuah hi.

(a) Nam cih za tam huiva bang mau nading in zang kolsa 'n Iaam tual kai e, et elm la'ng e,

(b) Ei' khan' lawhciang bang sia e seino gual aw, teengkhawi nua clang hei .. in zong sesum baan e,

A hih hangin Pu Gin Za Thang in a nget teng uh pianuam 10 a hih ciangin, Mangkangte in hong koih khong nawn 10 ..':

in24-2-1891 ni zingsang nai 4 pawl in hong .

phawng uh a, Tonzang tawh kikaap hi. Mipi .

'zong patau in taai keek uh hi. Sihzang karnphenpa in amau' pau in "tai heak un, tai hcak un," a cih leh, "tai keek un, tai keek un" a cihna kisa in kitai keek semsem hi, kici hi. Mangkangte hong kapna ah mi 12 S1 a, pawlkhat liam hi. Tua lakah Hatzaw Pu Khoi Lam' tapa, Pu Son Kham zong lem gen~a a paina Gallu-mual ah na kikap a, a tal tang teek kha in, si hi. Tua bang a Mangkangte in Pu Son Kham a kap lup

ciangin, a zi Pi Phal Ning in la a phuak hi.

(a) Ka kawi kamkei khuai bang hang ve 'n, do vei fa 'n sang bang kaai e.

(b) Do gam zang ah khang huihkhi hong laang tah e, sawn min Kham Za Laang sa 'ng e.

Tua zah aa a kibuai luat teh, Pu Phut Vum1e Pu Lian Suan in Mangkangte' khut sungah Pu Hau Cin Khup aap uh hi. Mangkangte in Pu Hau Cin Khup le adang

10 mat beh lai uh hi .. Tua khit ciangin khuamual-a gallu kisuang teng, Kawlzaang ··siln aa, a hing-akiman gal-hing 2Ile luutna a tuamtuam a kipiak khit ciangin lemna kigen siang zo pan hi,

Tonzang Tangthu

. Mangkangte in a mi mat II teng pen Tonzang panin Fort White phualpi ah 31- 3-1891 ni in puak suk in, tua pan Kawlpi ah puak suk leuleu uh hi. Kawlpi panin pawlkhat nusia in, Pu Khup sawltaak ding mi pawlkhat mat beh uh a, 1891 hun April in Yangon puak suk uh hi.

Tonzang Ukpi Khua Hong Suak

Mangkang Kumpite in Pu Hau Cin.

Khup Yangon a tun' teh Kam Hau Gam Ukpi zaa na pia uh hi. Tua khit ciangin palik le ga1kap te cing sak in, Kawlpi dong kha to uh a, 23-6-1891 ni-in Fort White ahCaptain Rose tawh thuciamna bawl uh hi. Tua panin Pu Hau Cin Khup Tonzang hong tung suak in, iua hUI1-a kipan Tonzang pen Kam Hau Ukpipa Khua hong suak hi.

. .

Khup ZaMung, Sian Lian Pau, Thang Do Pau,Khup Lam Thang (2002), Kam Hau Gam Ukpite'Tangthu leh Tonzang Tangthu, Iaimai 85-89

***

Leisan,

. Gozang veng leh Khualai. laWJ11

II

Khcnpi I

'E. T<9NZANG PAN GAM UKNA

Ukpi I-Iun Sung 1948 Ciang'

. .

Gamgi .Khenna

Pu Kam Haukhan' lai in, Meitei Gam Tapci lui ciang kila to hi. Meiteite tawh gamgi bawl.ding ciangin, Pu Za Tual na pai hi. "KamHau te hong laknasa Tapei lui ciang hi," ci in, Meitei Mangpa in Pu Za Tual Tapei lui ah na sam to hi. A hi zongin Pu Za Tual in Tapei lui dong pai toh ding pen, gual lelhna in seh kha a, MeiteiMangpa Zangdung lui ah na sam suk in, Zangdung lui ah sial ban in, "Gal leh sa in kinei nawn 10 ding hi hang," ci in lem gen in thu.na ciam uh hi.

Pu Hau Cin Khup bong khan' ciangin Meitci tawh gamgibawl phat ding teh, Meitei Mangpa in, "Za Tual tawh ka sial banna uh Zangdung lui hi, Ko' gam pen Zangdung luiciang hi," a cih ciangin Pu Za Tual lah si khin zo a.Pu Halt Cin Khup ina lel suak il{,'I?,peilLli leh Zangdung lui k ikal tai 40 tadrig Kam .Hau' gam a ki taan

suak hi. .. .. . .. . .. .

Hau Cin Khup pai 20 10 a hih manin, Ciaului le Buanli taang kikal teng kitaan leuleu hi. Pu Hau Cin Khup lungk im loin, Mangkangte tungah a nget phatphat ciangin Suangbem, Tongciin, Pangmual, Bualtal, Tualkhiang, (Kawlkiimkot) teng Kam Hau Gam dingin hong piak beh uh a, tu dong in, Tonzang gam a suak hi.

Tonzang Pana Ki-nk Kam Hau Gam

Tonzang Tangthu

khung vum suang-phuh ciang, tua pan Tuikui dung zui suk, Tuivaai tawh kituahna dong;

Tui vai dung zui suk, Tuisa tawh kituahna Pu Hau Cin Khup in mail~m .saupia

ciang hi. khualna in gamgi tuamomlo, inn 500 pan

Leitaw lam gumgi. Innbukmual vuni. 1000 dong huam thei ding in, "Tonzang suang-phuh pan Cilcilmualzui suk. Daihual" ci in, hausa a tuam ciat a koih

S. . .. ' •. hangin, Tonzang, Tungtuang·· , Garnl ai, , uangtal lUI zui suk tang lui tawh kituahna

dong; Tang lui zui sukGunpi tawh kituahllaK .. huairnual.Tuitum, hih khua5 tcng daihual

dong; Gunpi kantan nisuahnalamKhuangpikhat in hong koih hi. Tonzang daihual

I .gamgi pen a nuai-a banga hihi. mua ZUl to. Sa ek mual, Tongtong mual lam-

liandungzuiThangsiahkot;tuapanVothau . ·.Leilu Lam Ph aitu tawh g amgi.

lui zui suk tuingo lui tawh kituahna; Tuingo Sialciam mualpan aa pai,Ciaklui zui lui zui suk KawI tawh gamgi suangphuh suksuk Tuisawrntawh a kituahna ciang, tua

dong hi. pan Tuisawm luizuisuk Meitei gun tawh

. Nisuahn a lanigumgi. Kawl tawh kituahnaciang, tua panMualnuam taangzui

. gamgi Tuingo lui 'suang-phuh pan Kawl to Melmawl vum suang- cian' dong hi. tawh gamgi suang-phuh teng zui toto, Leilu ·····1Visu{lhIUllamPhll~tol1gtmvh gamgi. lam Tuisa lui suang-phuh dong; Tuingolui .Sia1ciam mual taang zuito Zopi zaang ah,

•......•. pan leitaw lam zui suk, Kanki khua suang- -.' tua iXU1 Singsiat vum ah, tua pan Tuiciin phuh, Bung-lung khua suang-phuh ah pai,· sLlang-c:ian' dong-hi, ..

. Kam Hau gam pan tai 3 gamlaatna zangleiTuittlw lam Ph untong. tawh gamgi. .·teng ah, tai 4 sung suang-phuh am teng Tuiciin mual suang-cian' pan Khakhon

.. ·.ciangciang hi ding hi. . ... ·l11ual zui suk, Hawpi lui ah, Phun-tong

Nitumna lam gamgi. Tuivaai Ie Tuisa .. lampi suang-cian' dong,tua panHawpi lui . lui kituahna suangphuh pan Tuisal~i dung· .zui sukVialcian lui tawhkituahna.jua pan 'to, Tuimang lui dong; tuapan TuimangVialcian .Iuizui suk Meiteigun tawh .luidung zui to, Innbukmual vum suang- ·kitl.lalma ciang,tuapan gungal kan to

dong hi ding hi. . Anlangkhuatawh gamgiKentang lui zui

Hih a tung-a liuam sung teng pen, Kam to, Nanglcm vurn suang-ciandong hi.

..< ... , ... Uksung, Kam Hau Gam kici a, a.dung ..• Nitumna lam Tungzang le Tuipi tawh

.123, a vai tai 60 pha hi.ci in kiciamteh .gamgi.Nm1g~lecmvumsuang-cian' pan

Kam Hau Uksung ah khua 120 pha in, ... Nangleem mual tang-tuilu lam manawh in 5800 vaal pha hi. Tu l~titak inkhuaazuito,Lingzangvum ah, tuapan Saktak ....... l\l"'(l~lt thak zong tam a, khua.l 60 vaal pha .. rnual zui suk, Tuipi lampi.suang-cian' dong, ', tua panSaktak mual dung zui suk Tuipi lui

Iegun kituahna ciang, tua pan Satang lui

Tonzang Daih ual

/3

Khcnpi.l

zui to Mualkawi lampi suang-cian' dong, tua pan a lui zui toto in Melmawl VU111 suang-ciari' dong hi.

B ih Tonzang daihual sunga teeng khua 4: Tuitum, Tungtuang, Gamlai, Khuaimual (om nawnlo) te in, khua hausa a neih ciat uh hangin, gamgi khenna hausa laipi ngah tuam 10 uh a, Tonzang gam sung mah kici veve hi.

_ ••• _no. , ....... _ • .. ,

MANIPURGAM

Vaihawm Upa Panmun Sehna Pu Khaw Cin' hun

Ukpi: Pu Khaw Cin (Sukte) UIlli:

1. Pu Gin Za Thang (Hatzaw)

2. Pu Kam Vial (Bawmkhai)

3. Pu Son Kham (Hatzaw)

Pu Hau Cin Khup Ie Pu Pum Za Mang' hun

Ulq!l:

Pu Hau Cin Khup (Sukte) 1891-1924 < Pu Pum Za Mang (Sukte) 1924-1948

Tuk-pai sii. (Tuk-nga sii cihna) 2. Pu Tuang Khaw Thang (Sukte) Tuk-paisii.

..••. · .. 3, Pu Awn Ka111 (Hatzaw) Tuk-li sii 4~ Pu KhaatGin (Thawmte)

.Tuk-li sii,

5. Lui

6. Khuapi

7. Khuaneu

8. Mual



.A

Tuk-Ii sii.

Tonzang Tangthu

Hih upa 5 teng pen Executive Committee (EC) hi uh a, phiangsiah zong maang uh hi. Tungtuangpan in Phut Vum leh Khawl Gin zong a tung aa upapi 5te tawh kibangin thudot vaihawmpi in nei uh hi.

it

Tuk-thum Raai (sii) pawl:

1. Pum Khaw Thang (Suante)

2. Hel Kai (Hautual)

3, Sian Pau (Buansing) 4, VUl11 Dam (Buansing)

5. Vial Go (Bawmkhai)

6. Gen Kai (Sainte)

7. Go Kham (Samte)

8. Am Awn (Manlun)

9. Zuan Za Thang (Mate)

10. Vum Khaw Pau (Sukte) .

11. Thawng Pau (Sukte)

12, Cin Khaw Kam (Sukte) 13, Awn Khaam (Buansing)

14. Vial Khaw Tuan (Bawtnkhai)

Zin a om ciangin, zindo nadingvok tuk thum a deih hunhun in a laak theih nading, logam hoih zawdeuh a ngah nautaangte sungpan a kiseh a hi hi.

Beelbil sii te 2

1. Khawl Kam (Hangluah) 2.Vum Za Lang (Naulak)

Logam hoih zawdeuh ngahna tawh kizui in, zu I up ding, zu la ding a kiseh a hi hi.

15

Khcnpl I

Gam. ukna, Vaihawmna Ieh Thukhenna

1. Siah don', lam sial, lei bawl cih bang nasep tuamtuam te vaihawmna ah

. Ukpipa a pai theih loh ciangin, Upapi khat makai in ama' nuai-a upa khat tawh a tawrnpen nihta zin.in.vaihawrn uh hi.

2. Thusia lasia a gen a khen ding ciangin, Upapi 5 tengbaan ah, tuk thum sii upa a omthei zahzah tawh gen khawm, khen khawm uh hi. .

3. Khualzln ;~~uling selma. Kam Hau Uk sung teng, Guite kual, Zo kual, Thahdo kual, Gungal kual, Kawl kiimkot, Tedirn kiirn, ci-in khawk6 bangin kikhenhi, Khualzinnading a om ciangin,a 111un le: a gam tawh kilempen ding upate kiseh hi. Gentehna in: Zo kual bang a hih Ieh Manlun Pu Am Awn makai ding, cih bangin seh uh hi, Khualzin upate in, thusia aom leh thuneu, arnau khen zawh ding te honggenhong khenpahuh hi. Khualzin thaman ding in siah kaih sung pankumkhat in siah seuIO cih bang

thaman in kipia hi. .

Ukpi Zum Lai-atte

Kam Hau Gam sung vaihawmna le thugennate ah, Iungsimlehthatang bektawh hong piang nawn 10 hi. Vuandok mangpite tawhkizopnate ahi zongin, vaihawm thugennate lai tawh ciapteh loh in hong phamawh hi. Tua hun laitak in, HautuaI beh Pu Thual Neng' tapa Pu Suann Pum pen

Kawlpi Gam, Kanpalet khua phungzi sang ah Kawllai tann4 na zo khin a, Sihzangte a lawm Hang Fum tawh 1904 kuminPalikbu dingin na tum uh a, santhum ciang na ngah khin uh hi. Kam Hau Gam ki -ukna ah. Iai a kisap ciangin, Ukpipa Hau Cin Khup in, Pu SuannPum pen palik pan in na ngenkhia a, Kam Hau Gam Ukpizum ah lai-atpi in na zang hi.

Pu Suann Pum pen, alai theih bek hi 10 in, lungsim pi! ·Ie vailiawm thugen siam tawh thuah a hih manin, Kam Hau Uk sung vaihawm thugennate arna' hong sep khit teh taangzai in, lamzang rnahrnah hi. Ukpipa Pu Hau Cin Khup in zong muang mahmah a Pu Suann Pum Ie Pu Khua Cin' tanu, a

; ":: .". " .. ': .

.. nau nu, Pi VUl11 Za Cing tawh hong kingaih

uh ciangin, narnpi .namtom ci tuan 10 in, kite eng sak pahhi. PiVum Za Cing a sih ciangin, Thangkhal khua Pu.Za.Tual innluah Pu Hau Ka111' tanu Pi Cing Za Niiang tawh kiteeng leuleu hi.

Kam Hau Gam sung thugen vaihawm nate hong tangzai semsem ciangin.Lai-atpi kia bek hong hi thei nawn 10 ahih manin lai-at dangte zong kikoih beh hi. Tua huna .. ukpi zum lai-atte:

Lai-atpi: . Swann Pum (Hautual) Lai-atte:

1. Luan Za Kham (Suante)

2. Kham Khaw Lian(Hatzaw)

3. Awn Thawng(Buansing)

4. Thang Za Kham (Sukte, Gamngai)

5. Pau Cin Lian (Sukte, Gamngai)

6. Suann Za Am (Suante)

Ukpi Pu PUI11 Za Mang' hun ciangin Kawllai kizang nawn pha 10 a.Zolaizat hun hong hita hi. Lai-atpi Pu Suann Pum pen 193] kumin si ahih manin arna mun ah Pu Vung Za Kham (Sukte, Thangzang) kikoih hi. Lai-at Luan Za Kham, Thang Za Kharn Ieh Pall Cin Liante zong tawptauh ahih manin EnZa Nang (Buansing) leh Thang Za Karn (Sukte) lai-at in kikoih leuleu hi. Tua huna ukpi zum lai-atte:

Lai-atpi:

Pu Vung Za Kha111

1. KhamKhaw Lian

2. Awn Thawng

3. Suann ZaAm

4. EnZaNang .

5. Thang Za Kam

] 94 J kumin lai -at Kham Khaw Lian si ahih manin a tapa Khup Za Mung Falama tann VII sirn kimlai Ukpipa in samkhia. . in a pa' munah lai-at leh upapi thuahin na ···semsak hi.

Lai-atte:

1945 kum Japan gal ven' ciangin, Laiatpi Pu Vung Za Kham tawlnga in, upapi .. bek scm hi. Lai-at Thang Za Kam lah Lailui . ... .khua ah ciab kik hi. Lai-at Awn Thawng .•. pen Teikhang lamah va lal to in, tua mun ah

Tonzang Tangthu si hi. Lai-atpi Pu Vung Za Kham munah En ZaNang in scm hi. Tua huna ukpi zum Iaiatte:

Lai-atpi: Pu En Za Nang

.Lai-atte: 1. Suann Za Am ··2. KhupZaMung

3. KhupZaNang

4. Zarig Khaw Tuan

Lai-atpi En Za Nang a tawp leuleu ciangin, ama' mun ah Khup Za Mung laiatpi in kikoih hi.

Lai-atpi: Pu Khup la Mung

Lai-atte: 1. Suann Za Am

2. Khup Za Nang

3. Zang Khaw Tuan

Tua teng 4 in Iai-at a sep Iaitak uh 1948 kum ciangin Kawlgam suahtaakna kingah a, Ukpi hun bei ta a hih manin, amau teng zong a taw Inga suak ta uh hi ..

J Khup Za Mung, Sian Lian Pall, Thang Do Pall, Khup Lam Thang (2002), Kam Hall Cam Ukpite' Tangthu leh Tonzang Tangthu, laimai90"93 !Beelbil in bung khat-leb-a-lang hi a, illi nautang dona-a kizang ahi hi. Belbil siite pen akdong leh taiban cialin kizanghi .

Khenpi .I

f.

f} Tonzang Tangthu

TONZANGKfiUA PAN LALKUIATNA LEU TUN'BEUNA

Lalkhiatna

Pu Khaw Cin, Kam Hau innluah ding a hih manin a beh a phung in z01 kik uh a, Tedim ciah kik hi. Tonzang tungsa alai kik masa pen a hi hi.

Mangkangte hong khan' ,ciangin Pu Hau Cin Khup in gam uk nading Ietmat ngah hi. Pu Gin Za Thang in zong Tuipi gam sat in siah a nek theih nading Ietmat ngah a, a hi zongin a kimat kik nading hi kha leh ci in a letmat haltum hi, kici hi. Pu Hau Cin Khup in Karn Hau Gam sung teng siah kai a, Pu Gin Za Thang ading om thei 10 hi. Tua ban ah Pu Khup in Tonzang khua a belh laitak in, a beh sung uah amah guak a hih man in, Tonzang Ukpi hong sep ciangin pangpa kisa in, Mualbern pan Pu Vai Kham, Lailui pan Pu Tuang Khaw ;rhangte sam a, Pu Gin Za Thang' logam > . mun hoih pawl khat le khuapihte'-a a

·sanggamte piak sak hi. Tua thu hang in Pu . .. Gin Za Thang khasia a, Kansau lam ah lalin . . •. tua pan 1900 kumin India gam Tonglawn

sat uh hi. Tua hunin a dang pawlkhatte g India lam mah na tung in tua pan vom khua ah na teng uh hi. Tonzang

.. g eiil sungpan 2 vei lalkhiatnaahi hi.

1891 kurn in Tonzang ah natpi tung in •...•...•..•... obuk ahtaiciatuh hi. Nat yen' ciangin

................. ungtuanggam a taite in a teen' suak theih

nading un Pu Hau Cin Khupkiangah ngen uh hi. Upa pawlkhat thukim 10 in pia zo 10 uh hi. Pi Tel Ciin in Pu Khupkiangah "N a Pu Gin Za Thang in saklam hong lal san khin a, Tungtuang na pute khasia sawnsawn in hong lalsan leh pangpa lua ding hitch, nang' thu hi lohiam? pia hoh in," acin ciangin 1892 kum in Tungtuang khua kisat hi. Tonzang daihual sung ahih hang in khua tuam paikhiatna mah hi veve a hih manin Tonzang pan 1a1khiatna a thumveina ahi hi.

1914 kum in Pu Khup in Tungtuang khua ah Pu Kap Thang' inn zang in zu le sa ban uh a, Gamngai . Innpipa Pu Dai Lo Tapidawte kihep kiat nading thu gen sak hi. Tua tim hangin, 1915 March 15 ni in Tonzang khua pan Pu Sin Lai, Pu Song Tual, Pu Khai Suan, Pu Lun Vungh, Pu Hong Pum,Pu Kai Tun, Pu Neng Cin, Pi Niang Awi te Ieh Tungtuang pan Pu Vungh Gin, Pu Suan Gin teIal khia uh a, Kawl gam Namtaung gam Paung Taw ah khua sat uh hi. Tua pan Nahnuai leh I-Iongnaih (Sakhangyi) lam tengsuak uh hi. Tonzang pan a livei lalkhiatna hi.

Tungtuang khua Hausa Upate in Kawl gam a kilal khiat khit sangin Gamlai gam ngen ni, ci in Pu Thang Do thu sung sak uh hi. Pu Khup in, kei ' khaam hi 10 a, no upa teng' khaam hi zaw hi, nang makai in, hausa va seem in, ci hi.PuThang Do in "Kei a thusung bek hi 'ng, paiding a sawm hi

IS

Khenpi I

ke'ng," acih leh PuKhupheh in, "A ut tc'n gen mawh ding hiam?" ci in sialpi khat gaam hi. Pa Thang Do khasia lua in laI saWI11 pah a, 1915 kUl11 August kha in Pu Thang Do makaihna tawh Pu Thang Nok, Pu Ngul Vial, Pu KhamThang, PuAwnLam te Bunglung (Yazagyu) gamTuilaikhua zuan in, lal.khia leuleu uha, ngavei Ial khiatna ahi hi.

Tapidawte' lalkhiat nung ah, innpi tha kuan dingin, Tungtuangtekicial hi. Thakuante khuagal mual ah khawlkhawl uh a Upa Pu Cin Thawng in 'INi sun ta ahih manin zi ngciang hong kuan kik un, II ci in ciah kik .iak hi. A ciah uh ciangin Pu Cin Lian' mual ah a khasiatna tenguh kikurn uh a, lalkhiar dingsawm uh hi. 1916 kum ciangin Pu Suak Cin.PuKhai Lian.PuLut Gin, Pu Thang Cin, Pu Bel Thang, Pu Khai Vung, Pu KhamKhawThang, Pu S uak Lian te lawki inn 8 Tuilai khua zuan in lal khia uh hi. Gukvei lalkhiatna ahi hi.

• Pu NguiZa Thangte tapidawa suah uh ciangin a pa.Thawng Khaw Gin hehlua in, Pu Khup kiangahka tapa Ngul ZaThang le ka tuNgul Lang le Khan Nang te Kawl gam ah Ial sak in, cihi .. Pu Khup in Kawl gam ah a lal sangin zeh sawl bannakhua pua, Theimual (tulaitak zato innmun) ah teengsak hi. Upate in taibaan cialna haksa sa uh ahih.manin Pu.Khup kiangah gen uh a, khuasung ah kituah kik ding thu pia hi. Pu Ngul Lang le Pu Khan Nang te khuasung a11 ut kik nawnlouhin, Tedim ah lal uh hi. Sagihvei lalkhiatna ahi hi ...

Galpi nihna(Japan Gal) 1944 kU111 March 13 l1i in Japan te in Tonzang hong

n .r /

kap uh ciangin, Tonzang kin usia in gal kitai ciathi.Pawlkhat Teikhang lam, pawlkhat Seitual, Behiang, Tangnuam lam, pawlkhat Suangsang, Cauleng, Val vet, Singgial, Mualkawi, Gampum, Tualkhiang lam, cih bangin kitai hi. Gal veri' ciangin pawlkhat hong ciah kik hangin tampi ma~1 hong ciah nawn Iohi. ·Pawlkhat Tedim Leilum ah lal uh hi. Galpi sungin Nahnuai-a om Tonzangte Tonzang khua lam hong zuan kik a, galpi ven ciangin Pu NgulVial leh Pu Lam ZaThang te makai-in Taklaam khua sat uh hi. Giatvei lalkhiatna ahi hi.

Tua bek hi lo-in tu ciangin a hun tawh kizui-in pilna, siamna, khuamuhna hong khang hong zai to a, Kawlgam mun tuamtuam Ieh gamdangnangawn ah kiteeng ta hi. Kawlgam sung a kiteenna khuate pen Kawlpi, Tamu, Monywa, Mogoke, Mandalay, Yangon cihte hi-in gamdang pen USA, UK, Australia, Japan, Singapore, Germany, Malaysia cihte ahi hi.

Tonzang pan a lalkhia Tonzang mite mun tuamtuam ah kitecng a, mimal zong kitarn toto hi. Tedim ah, Kawlpi ah, Tamu ah, Mandalay ah, Mogok ah, Monywa ah, Yangon ah cihbangin ki-0111 ta hi.

Tonzang Khua-a Teengsuakte

Hih banga Tonzang pan 111i tampi a lalkhiat hangin a teengsuak zong tampi mah •. kipha veve hi. Tuate a behmin tawh . ciaptehna a nuai-a bang ahi hi. Tuncil;..a kipan ] 962 dong ciaptehna hi.

I. Bawmkhai 3. Dopmu

2. Buansing 4. Guite

6. I-Iatlang 8. Hautual

1 O. Mangvungh 12. Mate

14. Sarnte

16. Suante

1 8. Tawmbing

v. 20. Thang-om 22. Tongluai .

. Tonzang Tangthu ni angtui sai , honna) hang in khua tuamtuam tuarntuam pan Tonzang khua kizuan in tampi kiteeng hi. Ukkhua ngah khit-a hong kibehlapte a behrnin tawh ciaptehna a nuai-abanghi.

1: Gangte '. 2. Gualnam

3. Khaulawn 4. Lianzaw

5. Malneu 6. Mangson

7. Mantuang . 8. Phaipi

9. Phiarnphu 10.Songphut

II. Sote .' 12. Suahsiah

13.Suantak 14. Taithul

15. Thang Man 16. Tung N ung

17. Za Ngiat

5. Hangluah 7. Hatzaw

9. Khuptong* 11. Manlun

·1 J. Naulak • 15. SoInitang 17. Sukte

19. Telsing 21. Thawmte 23. Tungdim

Tonzang Khua Hong Tunbehte

15-12-1965 ni in Tonzang gam in a tuaminkhuagam myone (@t.fuS) ngah a, ukkhua (@.foS V:pn5~ fA) hong suak hi. Tua-a kipanin kurnpi nasepna hang leh nek le dawn, sum Ie paai zonna (sumbuk, an sai,

* Tu Iaitak (AD 200.0) Khuptong bell om nawnlo ahih manin, beh nam 39 ki-om hi. .

Khenpi 1

Kawlgam Suahtaakna Ngahzawh Tonzang Gam Ki-ukna

Hun masa:Kum1948 pan 1965

dong .. .

1948 kum Kawlgamsuahtakna a kingah huna kipan 1965 kum dong Tonzang khua-a hausa a semte a nuai-a bang ahi hi.

Rev Vial Nang 1948-52 Pu Vung Za Khaml 1952-58 Pu Kam Khen Kham 1958-60

Pu SianLian Pau' 1960-65.

Cicleki-ukna a kizat hun (1948-62) sungin a nuai-a teng in Circle Chairman sem uh hi.

1. Pa Lian KhawMang (Phaitu)

2. Pa Lun Za Kap (Lungtak)

3. Pa Sian Lian Pau (Tonzang)

(I Pu Vung Za Kham in hausa a sep sung in, 1955 kuru in ihau-maam lawng khat, 1956/57 in Tedim pyidawlha-suh Ngun-hai khat, 1958 kum in ngun naamsaukhat ngah hi.

~ Pu Sian Lian Pau in Hausa leh Circle Chairman

thuah khawrn hi.)

Hun nihna: Kum 1965 pan 1988 dong

Tonzang in 1965kuminuk-l<hua 111YOne (township) akingah-a kipan kurnpi nasem leh ki-ukna la111 pan uliantampi hong omta hi. Tualal(ahtC()O){@t.'roS~~lGq:tS 3f&~lS1l Gc0~~) Chairri,1aI)asel11ngeitea:tuai-a bang. hi. . . ..... . .... .

1. Capt Saw Chan( 1966-67)

2. CaptSanThwin (1968-75) ...

22

Hun thumna: Kum1966 pan 1970 dong

1966 kumin Tonzang khua ah Lanzin Party hong kiphut a, tua-a kipan 1988 kum dong party lam uliante a nuai-a bang hi.

Party Si-yone-ye (1966-70)

Capt Sing Za Cin UAungKhant

U LianCi

U Nyaing Win

Si-yolle~eehmu Secretary Member.. Member

U Cill Za Khup Member

Party Si-yone-yee (1970-71)

Si-yone-ee hmu Member Member Member

Capt Maung Pwa U Lian Ci UNyaingWin

U CinZaKhup

Party Unit (1971-74) Capt Maung Pwa U Lian Ci

U Cin Za Khup

U Tawng Za Kha111 U Mang Cin Pau

Party Unit (1974-77) U Lian Ci UCinZaKhup

Chairman Secretary Member Member Member

Chairman

Party Unit (1977-81)

U Lian Ci Chairman

. (May 1977-0ct 1977)

U Go Cin Laang Chairman

(Oct 1977 -81)

U Tawng Za Kharn Secretary

U Cin Khan Khup Member

U Mang Cin Pau Member

U Lun Khaw Hang Member

Party Organizing Committee (1981-82)

U Go Cin Laang Chairman

U Cin Khan Khup Secretary

U Kham En Do Member

. ~..

. U Tuan Khaw Kham . Member

U Lal Cin Kham Member

Party Organizing Committee (1982-88)

Capt Luai Za Cin U Lal Chuka

U Khual Za Nang U Khup Lam Cin . U Lian Za Kam

. Capt Lian Pau

U ThangKhan Dal

Chairman Secretary Member

Member Member Member Member

1974 kum ciangin, People's Council ...... 1awh ki-ukna hong kipan a, tua-a kipan 1988 dong, council lam uliante'a nuai-a bang hi.

nship People 'sCouncil(1974-78)

.. U Go Cin LaangChainnal1( 197 4-77 Oct) .. ......... " ..... Ngul KhanDalChairman (1977 ·Oct-78)

Secretary (1974-76)

Tonzang Tangthu U Ngul Khan Dal Secretary (1976-77)

U Pum Za Thang .. Mem ber

U Gin Khan Do Member

UVial Khen Thang Member

Township People 's Council (1978-82)

U Ngul Khan Dal Chairman

UVial Khen Thang Secretary

U Tual Do PauMember

U Tawng Za Mang Member

U B.Laang Cin Pau Member

Township People's Council (1982-86)

U Zam Khen Thang Chairman

UVial Khen Thang Secretary

U Tual Do Pau Member

U Tawng Za Mang Member

U B.Laang Cin Pau Member

Township People's Council (1986-88) U Ngul Khan Dal Chairman U Tawng Za MangSecretary

U Pau Cin Lian Member

U Pau Za Khen Member

U Khual Za KapMember (1986-87) U LianCin PauMember (1987-88)

Township People's Judge. (1974-1978) U Gin Za KhamChairman (1974-76) U Lam Khai Chairman (1976-78) .... U LamKh~i .··Member (1974-76)

U ThangCinLianMember (1974-78) U Gin KhariThang Member (1976-78)

Township People's Judge (1978- i 982)

U Lam Khai

U DongMin Thang U Kap Piang

Chairman Member Member

23

Khcnpi I

Township People :S' Judge (! 982-1986) Peasants' Asi-ayone

U Lam Khai . Chairman (1982- U On Za Khen Secretary (l 967-71)

U Neng Suan 'U NengSuan U Kap Piang

U GinZaDal ..

Chairman (198? Member Member Member

Township People's Judge (198p-1988) U ZamKhen Thang Chairman (198?

U Gin ZaDal

tJ Tuan Cin Li an

Member .. Member ..

Township People's Inspectorate (J 974- 78)

U'IlIal Do Pau

U Huat Khan Pau UNal1g Za Dong

Chairman Member .... Member.

Township People s In:spectorate(1978-82) U Zam Khen Thang Chairman

U Lian Suan Pall> Member.

U ThangCin Lian . Member.

TownshipPeople ~'>' Inspectorate (1982-86)

U Cin Za Khup Chairman

U Lian Suan PauMen1ber ··U Hau Khen K'hwn Member ..

. . ..

Township People 'sInspectorate (1986-88)

U.Sian Lim) Pall Chairman (1986)

If.Pau Cin Thang Chairman (1986,-88)

U Pau Cin '{hang Member ( 1986)

U OnZa KhcnMember U Ngai Za Thang Member

24

U Go Cin Laang Joint Secretary (1967 -7 j )

U Lian PUl11 . Joint Secretary

(1981-85)

ULianZaKam Joint Secretary (1985-88) .

Township Law& Order Restoration Council (l988~1997)

- Captain Mya Maung

- Captain Tin Maung

Township Peace & Development Council (l997~2000)

- ?

- UKyawSann

- U Nyunt Hlaing

Kum 1965-2000 sung Hausa Semte

Capt Neng Za Suan* 1965-72 U Khup Za Lalle UTuang Cin .. .1972-77·

Bo Neng Za Suan.le UZen Suan Pau 1977-81

Bo Neng Za Suanle U Hen Khaw Thawn 1981-85

U Thang Do Pau Ie U Go Za Dal ·1985-88

* Bo Neng Za Suan pen Captain (Retired) hi. A hausa sep sungin thau-maam lawng khat kumpi in letsong in pia hi.

Tonzang Tangthu U'SuanKhaw Hau le UThang Khaw Nang 1988-89

U Dai Khan Cin le U Gin Suan Nang 1989-92 .

U Dai Khan Cin le U Dai Za Dal 1992-93.

U Tuan Khan Suan le U Dai Za Dal 1993-95

U Gin Suan Kham le U Gin Suan Nang 1995-96

U Gin Suan Kham leU Dai Za Dal 1996-98

U Dai Khen Pau Ie U Thang CinKham ···1998-99

U Pau Khen Thang leU Thang Cin Kham 1999-99

U Dai Khen Pau Ie U Dai ZaDal . 1999-

Workers' Asi-ayone

U .Zam Khen Thang Part-time Secretary (1973-74)

UKhamEnDo

Part-time . Secretary (1974-80) Secretary ( I 980-8l) Secretary ( 198 j -88) Joint ', Secretary

(1981)

J oint Secretary .• (1981 ~88)

UKhamEnDo U MangCin Pau lJ Lal Cin Khani

U Sum Do Thang

L0l1z111 Youth Organizing Committee U Cin Khan Khup . Secretary ( 1972- 77) • Daw Niang Lian Cing: Joint Sccre- . . tary (1977-85)

U Cin Lian Sum

Daw Don Go Niang Joint Secretary (1985.;88 )

Hun thumna: 1988 pan tudong

1988 kuminLanzin Party leh People' .. . Council ki-ukna hun bei.a. galkap ki-ukna . hun kipan hi, Tua-a kipan tuni dong ki-ukn .• lamah uliante a nuai-a bang hi .

. "".. ._.

Khenpi I

. Tonzang Khua Kumpi Zumte Ie Ulian Masate Hon' Kuln Tavuan Nei Masa

Agriculture Office Construction Economic Bank

Education State Primary School State Middle School ....... State High School

Township Education Office El ectricity

General Administration Hospital Rural Health Centre

1-1-1965 PaThatThio

1 0-12-1972PaKam KhawTual 1-12-1989 U San Myint

1904 Siapi Saya Sein

1-9-1953 11-8-1968 24-5-1972

28-4-1986 15-12-1965 1967

Station Hospital 14-9-1969 Township Hospital (J 6-Bedded) 16-6-1977

Immigration 1973

Information Office 10-3-1992

Inspection/Accounts Office

". " ....

Land Record Office

Municipal Office Planning Office* Revenues Department" Religious Department Television

Township Cooperative Office Township Judge OffIce Township Law.Office . Township Sports Office ..•

1-5-1974 1970 4-10-1996

Siapi Mang Za Lian Siapi Khup Piang SiapiVanCi

U Hlawn Cian

Pa Ngo Deih CinThang SiaHangPum

Dr Kam Cin Dal DrMichael Mang Awi UKan Myint

Pa Thuam Khaw Vung U Sein Win Hlaing Pa Gin Go Thang

Pa Thla Hre

Pa Am Suan Mung

1996 UNingZawLing 18-8-1996 21-3-1966 1-10-1972

Tonzang Tangthu

G.

TUtlUN TONZANG KtlUA (1948 ~20()(»)

:. .. ." .". :. . . . ... ";.

1. Sanglam Khantohna

(1) 1-9-1953 ni-in State Middle .. School kingah

(2) 11-8-1968 ni-in State High School (Basic Education High School)

kingah ....

(3) ReM Sang(St. Albert) 5-4-1966 niin 8~~~8 ~0: in 23-5-1966 ni-in Kumpi Zolai Sang (Primary)

• School, Khualai) suakhi.

(4) 10-12-1985 ni-in Khuavong Primary School kingah hi.

(5) 24-5-1990 ni-inPoe-sar-chyan (~:ro@) Primary School kingah

Note:

Tu laitak Tonzang Township sungah BEHS- 2, BEMS- 7, BEPS- 76 om hi.

2. Zato leh Cidamna Lam

. .

(1) 1948 kumin RCM nungak siangtho (S isters )te'n zato (B iakna Zato) khat hong, J960kumpawlinF~lam zato zahin thupi in kimuang mahmah hi. ....

(2) 1 967k:ul11 ciangin Tonzang ah kumpi zatoorrinai loahih manin Rural Health Centrekha; hong kipia .

( 4) 16-6-1977 in 16 bedded Township Hospital(~~~.G:;O:~) kingah.

(5) 15-2-1992 ni-in Xvray kilakna kingah.

Note:

1970 (?) ciangin mikim in aneek sabuai,ekdum (ekbuk) kizang ta hi.

1990 (7) kum a kipan G'lGC\Y)b%::m kizang kim hi. .

Khenp: r

3. KhantohnaTuamtuamte .:

(1) 1957-59 sung khuasung kantanin mawtaw Iampi 2te kisial hi.

(2) 1962 kumin Pu Thawng Khaw Zarn in Naakzang lei (sikkhau lei) bawl hi.

(3) 1968 kU111in Rev Khup Khen Thang in nailung kum suan kipan khin hi.

(4) 1972 kumin Khualai/Gozang leh Khuavong/Leisan. veng ci-in ohsu

nihin kikhen hi. .

(5) 1973 kU111in Tonzang buzung (~c-003) kilam hi.

. (6) 1979 kumin Siapi Suan Khan Mang rnakaihna tawh 0~f~ Gmc1:066: kiziik hi.

(7) 4-4-1981 ni-in Naakzang lei thak kihong hi.

(8) 1983-84~ung tonzang Khua sung m~,[J(\){i: na sep kipan hi.

(9) 1986 kurnin EJectrk rnei (Engine) kingahhi.

(l0) 1987(?) in T{)I1Zang bazaar (G0J:) . kihong hi.

. (11 )19~) 1 kU111in UNICEF tuikingah hi. (12) 199 I (?) in ~lJ6:GiJG2:? :D):m0'):~ lam kipanin 1995(?) kumin kihong hi.

(13) 1993 kumin R.adio Telephone kingahhi.

(14) 1-9-1996 TuisawmHydro-Electric kiJlOnghi.

(15) 1998 kumin Television (TV) co6wq C)5q0@t: kingah hi.

(16)2002 kumin Telephone (microwave) Code No. 070~21594kingah hi.

... ** *

Ionzang Tangthu

/

Tonzang Daihua! sunga kihel Tuitum khua (tawm khat bek kimu thei)

Tonzang Daihua! sunga kihel Tung/uang khua (tawm khat bek kimu thei)

Tuisawm Hydro Electric Power Station

!ofllBng Jubilee ia/bu

A. PU KflAW cu« TANGT1lUl

A galhatna

Pu Khaw Cin inPu Kam Hau' 'tatumpen hi in, Lusei tawh gal kisimlai in, Pu Hau Purn lc Pu Khaw Cin in Tedim panin Rih-li sim uh a, zam khaap 10 le galte nih hing-mat uh hi. 1876 kum in Hualngote in Ainah khua a sirn gawp un zong, Tedim pan Pu Hau PUl11 le Pu Khaw Cin 111ah makai in, tangval hat 100 ding tawh va delh uh hi. Pu Hau Pum Ie Pu Zong Lam, galte in hong kap lup sak uh ciangin, Tedim lamte in nakpitak .in galtekap uh a, tampi mah that uh hi. Pu Hau Pum leh Pu Zong Lam' luang pen Tedim ah pua uh hi.

Tonzang khuaa saatna

Pu Khaw.Cin in Pi Vung Khaw Lian a ... teen pih ding a u a nau in awi 10 Iua a hih manin, Tedim ah teeng nuam nawn 10 a" Pu ··Gin Za Thang, Pu Son Kham, PuKam Vial

...• te tawh kikum in, siampi ding, dawisa ding, .siikseek ding, gal vil ding lch a ut dang

.. pawl khat zawn in, inn 30 taang: tawh Tonzang khua saar uh hi. Tonzang Khua

.. uavong) ah a teen' laitak un, Pu Khaw le Pi Vung Khaw Lian in ta khat nei .......... ",,"i,sih saah uh hi.

Pi Vung Khaw Lian tawh a kikhenna

Tedim Khua,Pu Kam HauInnpi ngak ding a omhet loh teh, Pu Khaw Cin hong ciah kik a, a u a .nau te.in a zi rnaak sak nuam teeiteei uh a hihciangin, sial 30 tawh tong sak phot uhhi. Ttlf:lkhit ciangin, Pi Vung Khaw Lian n.1aallh a,Mualbcm innluahpipaPu Za Pau , .tanu, Pi Lian Dim tawhgawm in, kiteengsakuh hi.

PiVung Khaw'Lianin'zong ni khatni ciangin, PuKha~Cintuibukpia in, hi khat a phuahhi ..

·.·(aJ. TuZlwanbuktuicikei aw, lungsil .... loml~ i1Clh sing nuai sang sawl na

kual.pih sa hi. .... .. .

(b) Zalna lai khun lung pan net kawi ang pan, len lai wale khial lung mawl aw, nong cia! maw e.

Pu Khaw Cin in la khat 111ah tawh na thuk kik hi .

(a) Len lai tuak khial lung mawl aw hong ci kef ning, tui luang zozam Lianno aw hong ci ning e.

(b) lui luang ZOZO!11 1.i0l1110 ((IV hong ci ning e, sumtual tangsia! sut pih sa hong ci ning e.

31

Khcnpi II

. Kulhpil;:i<:la,Sihzanggam teng 110ng lakhin S'u~; t~~j {on,~j~hithongenun, J17i zotil1hi.Tlladangih,Tedimgam aakidong zing zin aw, pahtang aa luang nun' galkap 1000 teng zong kitheh thaang ta uh

tual sa 'n lia hing hawn e. a, Pu Khaw Cin zong Tedim ah ciah hi.

(b) Sawm sial ad laukh~ hued zonggiMangk"ang Kumpi in 1871~ 72 kum bang kikhen, buktui laileng lung i Lusei gam a sim lai in, Pu Khaw Cin in ukpi muan 'na om 10 e. sem khin a, amah tawh kizopna nei in na 2. (a) Ngaih tawh ciam ung, ciamna kan kihuh ngei uh hi (Chin Hills Gazetteer. vol. in ciam ung e, ciaului lumsuang kul 1, 1896). Tua hi napi, Mangkang Kumpi in phum inlah dam ung e 'Fort White pan in Tedim ah Pu Khaw Cin

(b) Ciaului lumsuang k~l phum le sang thu pia uh a, "Dangka 1 OOO/~ leh na uk sung

a kiciam, ciamnasanggial koi thaulawng khempeuh nong piakkei leh kuamah na hei hiam aw. kong sim ding uh hi," ci hi. Tedim pan in,

ci-in.Ta dawng nih paih in, ciah san lut 10 ding .a kithukim uh a hih manin,

vingveng, kici hi. Mangkang Kumpi Maj or Raikes makaihna tawh 10~3~1889ni in Tedim hong la uh hi.

Mangkang Kumpi a dona A sihna

Mangkang Kumpi in 1888 main, Kawlzaang teng la khin zo hi. Tua laitak in, .Tedim ah Pu Kam Hau' innluahpi Pu Khaw .Cin in a vaihawm laitak a hi hi. Khamtung gam laak hong sawm uh teh, luut 10 in do ding, cih kithukim a, Tedimgam, Kam Hau, Sukte, Sihzang sung pan galkap ding 1000 kidong pah hi. Mangkang Kumpi kizo zo 10 a hih manin, 4~5-1889 ni in Siallum

Mangkang Kumpi te in Tedim hong laak uh ciangin, Pu Khaw Cin Ngennung Khua ah galtai hi. 1890 kurn September kha in, Ngennung Khua mah ah Pu Khaw Cin si ta hi (Chin Hills Gazetteer.vol. 1, 1896).

I Khup Za Mung; Sian LianPau, Thang Do Pau, Khup Lam Thang (2002), Kam Hall Gam Ukpite' Tangthu leh Tonzang Tangthu, laimai 44·49

13. PUtlAU ci» KtlUP' rANGnlU2

Ukpile' Tangthu

Pu Kam Hau' inn a luabna :

Pu Kam Hau' innpi pen, Sukte ngeina bangin, ta tumpena hi, Pu Khaw Cin' luah ding ahi hi. Ahi zongin, Pu Khaw Cin 1890 kum aa a sih teh, a tate pasal a nungta om 10 ahih manin, ama' tung aa ahi, Pu Hau Pum' tapaPu Hau Cin Khup inPu Kam Hau' innpi hong luah hi.

Mangkang Kumpite'tungah kipuak

Mangkang Kumpite in 10-3-1889 ni in Tedim hong la uh a, inn tenghal tum mang uh hi. Tua ma in; gal na kitaai khin a, Pu Hau Cin Khup zong a nu Ie a nau tegel a hi, Pi Ngul Za Niang leh Pi Cing Khaw Man tawh, a pu Gin Za Thang hausa sepna Tonzangah tai to uh hi. Nidang-a a innkuanpihsauh Pa Khen Kam (Tungdim beh) te' inn tung phot uh hi. (Pa Khen Kam pen Rev. ThawngKhaw Nang' panohi.)

A masalam aa kigensa mah bangin, Pu Hau CinKhup pen, Kam Hau' innluahpi a hih manin Mangkang Kumpite in amah leh Hausapa Pu Gin Za Thang Tedim ah sam suk in, lem thu gen uh hi. "Kawlzaang

... ciang pen ka laak sa uh a hih man in sim . thei nawn lo.ding hi uh teh.Tu in nong lut ··kei uh leh Tonzang Khua ka sim dinguh hi," ci-in gen uh hi. Pu Hau Cin Khup leh a

. pu Gin Za Thang in tua thu mang loin, onzang ah ciah san uh hi.

Pu Hau Cjn Khup

.' :.". .

·111·1· ··1·11'1·1 :.

. ,

':;~ .... , , . • j'~,i~'

;; "... .. " .

Captain Rundall 13-2-1891111 In Tonzang hong .. tung a.. Hausapa Gin Za Thang' kiangah, 44Kam Hau' innluahpi Hau Cin Khup.ina galmat uh a hing lai teng le khuamual aana gal-lu suan' teng uh manlang in hong piaun. Nong piak kei uh leh kong kaap ding uh hi. Ni 3 sung in hong kitel sak un,"ci-in thu za sak hi. Pu Gin Za Thang in a nget tenguh pia tuan 10 a hih manin, 24-2-1891 ni, zingsang nai 4 in hong

Khenpi lJ

phawng uh a, Tonzang tawh ki-kaap hi. Mipi zong patau in tai keek hi. Tua kikapna ah mi 12 si in, pawl khat liam hi. Pu Thang Luan (Khuptong beh) zong thautang in a ngaltaak kap tan in, Kumpi in zatui tawh bawl a, a dam khit ciangin.hong khahkik uh hi.

2. Pu Gin Za Thang (Hausa), Hatzaw,

3. Pi Vung Mang (Pu Gin Za Thang' zi),

. .

4, Pu Thang ZaVungh, Hatzaw,

5. Pi Niang Za Vung (Pu Gin Za Thang'

tanu),

6. Pi ZeI Cipg;1iatzarv, . 7.Fi Dim Ning, Hatzaw;:

8 .. Pu ThangKha\vPau,Sukte, 9. P)1 ThangBn, Hatl~ng,

10; Pi Ciin Luai, Khuptong, 11 . Pu Thual Ngul, Naulak.

Pu Phut Vum le Pu Lian Suan in Pu Hau Cin Khup Mangkangte tungah a puak khit ciang un,PuPhut Vurn in a nuaiaa la a phuakhi.

(a) flung sunni ngo meiina zelh lai in, Lunhi cih (engsimlei phiah bang

mai ntaw 'ng e, .. .

(b) Ka sawm mang paal bang kiheek, khua vannuai ahsim leitung teng ni

bang tang sakzaal hi e. . .

MangkangKumpite'n Yangon ah puak

•.. Mangkang Kumpite'rra mat uh 11 teng pen, .Tonzang paninFortwhite phualpi ah 31 ,"3~ 1891ni in puak suk uh hi. Tualai panin

Kawlpi ah puak suk leuleu uh.hi. ..

Kawlpi.ah Thang Za Vung, ZeI Cing, Dim Ning, ThangKhaw Pau, Thang En, Ciin Luai te nusiauh hi. Tua ciangin Pu Hau Cin Khup, PuOin Za Thang le a zi Pi Vung Mang,a tanuNiang Za Vung leh Pu Khup sawI-taak ding Pu Thual.Ngul leh Sihzang Hausa 4: Kim Lian, Za.Vum, Hau Sum, l(_hupLian,akigawm mi 9,Yangon dong 1891.kum April.khainpuak suk leuleu uh hi, Lophei HausaKhup Lian pen Yangon a··.· taam sung un sia, tua 10 teng hong ciah kik . uh hi (Chin Hills Gazetteer, vol. 1,1896). .

Pu Hau Cin Khup pen a kimatlaitak •.. in kum 18 bekpha a,tangval no miilmeeli pan hi. A mel a sa, asilh a teen' in tawi 20 .. nai loa hih .manin, Nampite Kam Hau' innluahpa ahitakpi na hiam?ci-i

lungl:1Uang 10 uh hi. Tua ban ah, amah pen Pu Gin Za Thang' tupa hi a, hausa lah hi si ahih teh hong khernna hi ding hi, ci-in muan~-mawh Iailai uh hi. Tua ahih manin, Pu Om Za Thang, a zi 1eb a tanu tawh Yangon dong a mat beh khawm uh ahi hi.

Pu Khup a kimat ciangin, Pi Tel CUn in la phuak hi.

1.

(a) Deih tawh ka lai tan awe, kamkei lai tan, zang gam gil al bang na man taak ding awe.

(b) Pu von Ianglamciandal le awhkhi minthang, ciaului lumsuang zah a

vum,. na ngai nam aw. .

2. (a) Ling dimdim ling dimdim awe, ih . vangkhua ling dim dim awe.

(b) Von (lW hen kol na khat .lai in namcin lenmualkai ning ci e: banzal ah bom bang ka luai a, nih (hum tut in khawl hi e.

PuHau Cin Khup inzong a nuai aa

bangin Ia a phuak hi.· .

I

(a) Sim sal in va pai ing e.rZangdon . tual ah, kua tawi na hiam, na phung

min sial aw, ci e. .

(b) Tu tawm hi le »s ka phung min sial ve ning e, ka pian 'na ni bang lun.

e. sial ngam fa 'ng e. . ''I;' .

(a) A mual za tam ka kal leh tuai nih gel aw, phung na zon ' leh. ih tun

tawh na zongve aw. . . ..

Phung na zon' a, ih tun tawh no . zon'mawh Ieh, tun lah liang Sing . bang a keu law ding hie.

Ukpitc' Tangthu Pu Cin Za Thang ina nuai aa la a na

phuak hi. ..

(a) Gual in Iai mihen cia/a, kef lai henzek diak sa'ng e,

(b) Na ciin kef' pal. zangzumdawno khan lentu tang lai ngak kheng e.

Pi VungMang in zong la a phuak hi, 1. (a) Sing hen simna .lai thah sialna 'n, zang tual va ban aw ci e.

(b) Zang tual ban ding sawn leh ka

von, um bang no lUG ka sci e. .

2, . (a) Do fa 'n ka laangmai hongvele, banzal in taang bang kaaie. -.

(b) Von mom paai bang ka kuah.kawm in, tulia limsawl ngai ing e.

.. PuPu111ZaKham in a pa lea nu Niang

Za Vungla phuah hi... ..

(a) Ka zua kamkei gam kuam thuk ah.

do hen in han zai sa e. .. '

(b) Ka din sial le 'ng gam vangla a, zang tawi lun tnang hen hi e .:

Ukpi a sepna

". . .

MangkangKumpite in Ukpi Jai

(Letmat) pia .....

Pu Hau Cin Khupte Yangon a tun' suk uh ciangin, Kumpite in, "NangKam Hau' innluahpi~a na hi hiam 7" ci -a a dot ciangin, hang .t~~(1l1, "Hih mah. ing,"ci-in dawng pahhi. Khamtung ah kihtaak na nei hiam? TedimGamna uk zo na di'am7" ci-a a dot ciangin, "Ka kihtaak kuamah am 10 hi. Ka uk zo taktak ding hi," ci-in dawng kik

35

Khcnpl II

sensen.kici hi. A hi zongin muang zo taktak nai 10 uh a. ze-et lai dingin koih uh hi.

Tua khit ciangin Kumpitein, "Bang na utpen hiam? Bang na deihpen hiam?" ci-a a dot ciangin, "Ka Pu Kam Hau' uk sung teng ah a neek ngei siahtung siahphei teng kai in uk leng, utpen ing," ci-in dawng kik hi. Kumpite in, "Tua a hih 1eh, na pu Kam Hau' Gam teng uk inla, a kaih ngei siah Ie bum tcng na sih dong ne ta in," ci-in, UKPI LAI (Letmat) a piak khit ciangin, hong ciah sak kik a, palik leh galkapte'n Kawlpi dong hong kha to kik uh hi.

Mangkang Kumpite tawh sial za vaat in thuciamna

P~ Hall. Cin Khup te Kawlpi pan in, Thaangpi (Fort White) hong tun' uh ciangin, Suktc gam leh Sihzang gam pan hausa dangte kisap behin,Mangkang Kumpite tawh sial khat go in, sial za vaat in thuciamna bawl uh hi. Fort White ah Pu Hau Cin Khup, Sukte.gam hausate, Sihzang gam hausate le Captain Rose kithukirn a a bawl uh thuciamnate in a nuai aa bang a hi hi.

I. Tu aa kipan, Mangkang KUl11pi Ie no Zomite galleh sain kine] naWi1 10 ding hi hang. .

. 2. Kumpite in gal hat, sa hat a neih leh, huh theihna thatang neih zah siit 10 in nang huh ding uh hi.:

3. Tua 111ah bangin, Khamtung mite kisapna khempeuh, no Iungkhamna ···011110 in, Kumpite'nkong vaihawm sak ding uh hi.

·4; Na ukna gam ciatciat u' ah, na pu na pa te uh siah .kaih ngci teng na kai ding uh hi.

5. Kumpipa in phiangsiah longal siah

dang ho~g .la 10. ding a, note in Mangkang Kumpite khut nuai pan, na gam sung ciat uhna uk sawn ding

uh hi. .

sa-sung kaih leh Thahdote vokno dawng leh zu-ciil kaih te kai sak veve a, a mah'n tang seu leh gam-saliang bek kai hi.

Pu Hau Cin Khup in Ukpi hong sep ciangin, Pu Hau Pum 'phu la ding a kisam Pu Vai Kham pen 3 bangkuapi Ie upa vaihawm lianpen in koih hi. Pu Pau Vum' ta Pu Tuang Kho Thang zong upapi 111ah in koih hi. Tua bang aa upa vaihawm ding panmun hong kiseh ciangin, tukpai pia, tuk-li pia, tukthum pia ci-in dawl thum hong pha hi.

Pu Khup in Third Magistrate Power a ngahna

Chin Hill ReguiationActs 1896ku111

aa hong kibawl ciangin, Pu Hau Cin Khup pen "LORD OF THE EARTH AND THE WATER" ci-in ciaptehna a piak baan uah, "THIRD CLASS MAGISTRATE POWER" zong pia uh hi.

. Tua bang a, Ka111 Hau Gam sung leitang le tui khernpeuh ama' neihsa suak sak ahih manin, KamHauUk sung mite mundang ah lal khiatna a.neih leh, inn pen

. Ukpipa'n tang a, innmunlelogam pen khua ... hausate' khut sungahap kikin,inntuanthak

te kipia sawnhi.

Pu Khupin saithau lawng khata.

'TUh a tung aa thuciamna narn 5 teng a palsat a mang 10 i 0111 leh, sialmul pulh in min3111 teng pulh in,si khin ding hi hang," ci-in, sial siilak ah sialmei c1iah in sialmei tawh sial sii kitheh in kivaat uh hi.

Tua khit ciangin, a khua ciat uah ciah uh a, Pu Hau Cin Khup pen Tonzang hong tung suakin, tua hun aa kipanTonzang pen Karn Hau Ukpipa Khua suak hi. (Chin Hills

Gazetteer; vol. 1, 1896). . ..

Sinh kaih te hawm sak

Pu Hau Cin Khup in Governor-pa' letmat piak, Tedim Vuakdokpa Captain Rundall a 1ak hi. Capt Rundall zong Tonzang hong pai to paha, Hau Cin Khup' u le nau te, Zomi, Thahdo mi kaih nei khempeuh kaikhawm in, Hau Cin Khup' inn ahki-itna pawi hong bawl hi. Tedim Vuaridokpa in,"Hih lai aa 0111 hausa khempeuh in phatak in thei ta un. Kam Hau Gam sung tengahHauCin Khup Iongal, a dang kuamahin siah Ie bum kai thei 10 ding hi," a ci hi. Pu HauCin Khup in ama' . thusiamna tawh a pu Karn Hau in a tate a····· inn tuanna khua khat khua nih siah a nek . saksa te ne sak a, Guite kual ah siah Ie ga111- .•••. saliang kai sak veve in, amah'n kuru 3 ciang in sialpi khat ta bek kai hi. Zote sial-sung>

•...•.•.•.• ·.·l.Galpi masa in Mangkangte huh . .. ··dingin Karn Hau Gam pan 500, Sukte Gam pan 250, Sihzang Gam

Llkpltc' Tangthu

pan 250, akigawm mihing 1000 Piantit (France) Gam ah a kipai sak zawh nadingin, hausa dangte tawh Ukpipa Hau Cin Khup in vaihawm zo a hih manin, Mangkang Kumpipa

.. Pu Hau Cin Khup tungah lungdam .. 111ah111ah hi.

2. Tua mihing 1000te Yangon Khua dong, ama' pumpi teekteek tawh kha suklaihi.

3. Hakha le Thahdo te in galhuh kuan nuam.lo uh a hih manin, tua thu sia teng lem gen dingin, Mangkang Kumpite in Pu HauCin Khup a saw!

.. ciangin, lern zo in daai sak takpi hi.

4. Myo-uk suam laitak in? Karn Hau 111i ', khat beck kihello hi.

Pu Hau Cin Khup in saithau a ngah ni aa kipan kumsim in.a.sih dong, kum khat in khat vei ta,sailesanal11kim kap.theih nading thu ngah hi. Tuabanah,saipen a pi, a no, a hapaak, a.ha-cing 10 cih bang omlo in, a ut bangbanginkapthei hi, Sai beng aa a kuan ciangin, sai a mualsuah nadingin, zothau Jawng 1 0. dang Zanggam ah keng thei hi; db thu ngah lai hi. .

Pu Hau Cin Khup' vaihawm siamna

Pu Hau Cin Khup in Kam Hau Uk sung pan, a pu apakaih ngei tele amadeih tuam tawh gawm, siahnam-kim akaih ban ah, . sigal man Ie tanu man zongkaai lai hi. A uk sung mite tungah lungdam thukna in, "Ka sih ciangun, thatang ban ah sihgal man tawh hong ga11aina hihmanun, innsung khat ah nu leh pa pen na sih ciangun, tua kU111 sung

Khcnpi II

terig kuli aanaa tuamtuam leh kumpi phiangsiah Ie, kei' kaih siahpi, kong siatvatna in kongmaap ding hi," a ci hi. Tua mah bangin maap.takpi a hih manin, uk sung mite .kilungdam rnahmah hi.

Tonzang Khua pen Ukpi Khua a hih mali bangin, Kumpi Zato khat 1893 kum in hong kikoih a, Pu Hau CinKhup in zato inn ding khat (pi 60x pi30) lam sak pah hi. (A hi zongin, vaihawrnte Ie.siavuante kite] khialhna hangin 1903 kurn teh tua zato Tedimah kituah in.runi dong kip suak hi.) Zato innpi pen PuHauCin Khup lamsa a hih mah bangin Tonzang ah om suak hi. A nungciangin,sanginn dinginUkpipa in Sia Po Ku pia a, Galpi Nihna dong kizang hi.

1902 kum in Tedim khuaah Tapidaw sia Kayin te Sia Po Ku hong tung a, Pasian thu hilh kawm in Kawllai zong hilh hi. Tua thu Pu Hau Cin Khupin atheihciang-in, deih mahmah aa, a kisam munte ah ngen in Sia Po Ku pen 1904 kum in Tonzang ah 'samto hi. AOm hading inn lam sak, anneek tuidawnding vaihawm sak in,Pasian thu hi1h in, Kawllai zong hi1h sakhi: 1909 krun ciangin Kurnpite in Kawllai Tan Li Sang hong suak sak a, 1925 kum teh Kawllai panin ZolaiTan Li Sang in kikhel hi.

Pu Hau Cin Khup' khan' sung in, Kam Hau Uk sung khuale k,huakikallampite, pi 8 zai in kisial sak hi. Kal11 Hau Uk sungah gun-lei lianq le lei.neuneute zong mipi tha tawh kidawh hi. Tua ban ah, Vuandok,

.. : . ~: .. . . .

Mangpi tekhualzin dang-a a tun' nading

.. . . .

38

uh, a kulkulna mun ah buzung kilam hi.

Pu Hau Cin Khup in a khan'sungin, pasal kidemna galle sa a deih zah in man in that hi. Tua baan ah, zunuri', gal-aih, gawh leh luup teah..a tungnungpensial 50 in tong hi.

Pu Han Cin Khup' neih Na Iamdaugte

1. Thang Ho phihtu kuangpi khat.

2. Galngam thawl hu khat. ..

3. Pa Lo mubung kha guh.

4. Thang PUl11 man.fakokIamkua.

5. Saiha bing khat. ...

6. Sawrnsiing khivuikhat,

7. Tonkaai kiGiLangZa daal<. bu khat.

8. Mualpizan11<aan$' ..

A. sihna

Pu Hau Cin Khup in Tonzang khua tutphah in, kum 33 vaal Ukpi a scp khit, 1924 hun ciangin a innluahpipa Pu Purn Za Mang tungah a Ukpi za aap hi. Amah pen, a suah zawh kum 60 vaal a phaak, 10- 9-1934 ni-in leitung nusia hi. A tapa Pu Pum Za Mang in, 19.35 kum ciangin, a beh a phung, a u a nau, a tu a ta, a uk sung mite tawh, ngeina bangin, sial 74, lawi 11, bawng 18, sakol 2, a kigawm gan 105 kawsah sat in vui hi.

Karn Hau Gam Ukpi Pu Hau Cin Khup a sih ciangin, 'Ngul Puk, ' ci-in van ging demdam kawikawi a, tua pen' Van leap' din a uk sung mite in gen ciat uh hi.

Pu Hau Cin Khup' tate

Pu Hau Cin Khup in a zi masa Pi Ciin 2a Niang tawh ta nih.PuPum ZaMang Ie Pi Lian Za Cing nei a; Pi Ciin Za Nianga sih teh, Pi Vung Khaw Man tawh kiteeng in,ta Ii: Pi Ciin·Khaw Lun, Pu Hau Cin Pau,Pu Karn Cin Thang Ie Pu Lian Cin . Thang nei hi.

Ukpitc' Tangthu Pu Hau Cin Kllup' ngah minphatna

ietsongtc

1. 1899 8-vei ging thau lawng khat

2. 1899 Thauka lawng khat

3. 1901 Ngun naam khat

4. 1917 Kham khi(K.S.M.=f(yel-fi7a-

· ye e-saung Shwe-sa-lwe-ya

Min)

5. 1918 Saithau lawng khat

6. 1919 Pistolpuannuai thau khat

7. 1919 .. I.D.S.M. Meclalkhat

.." Thang PUl11 kiratna takok laam kua

Khenpi II

-mahin. Mandalay pan Piantit (French) RC Mission te' hong pai nading thu, baihlam pak 10 hi. 1939 hun in ReM thuhilhsia Sia Ba Maung Ie Sia Tun Yin te Tonzang hong tung in. 1940 kum teh Reverend Father Moses hong tung pah hi. Leitung Galpi Nihna in hong lap a hih manin zato leh sang vai bangmah piang thei pak nai 10 hi.

Gal veri' khit. ] 945 kUl11 ciangin Fr Moses in Manglai 'ran Sagih Sang private in hong hon' sak hi. Tua k111t a sawt lo, 1948 k um in Franciscan Nungak-s iangtho (Franciscan Missionaries of Mary) te in Dispensary Zato hong hon 'sak leu leu uh hi. Nungak-siangthote om nading tangpi tangta thatawh bi inn golpi khat kilarn.phot

Ukpi a sepna

Pu Fum Za Mung pen Pu Hau Cin Khup Ie Pi Ciin Za Niang te tapa upapen hi a, 1894 kum in Tonzang ah suak hi. A pa a cidam loh ciangin, 1924 kum teh Ukpi scm

hi. .. .. '.'

Minphatna a ngahna

hi.Tua hun laitak in, Tedim le Tonzang kika1 ah lei neute hoih 10 a. motor-pite pai thei 10 a hih manin. Sistertc' van teng Tedirn ah kikoih in,'l'onzangjecp nci teng le mi pawl khat in zong a vante uh puak sak uh hi. A puak khit zawh 10h teng uh Pu Pum Za ". 'Mang in jeep tawh nawn sak hi. Tua bek hi

. loin, Pu Pum Za Mang in a sih dang dong, antaug, sathau, besan Ie kisapna

Ukpltc' T3ngthu tuamtuarruc Sister re pia den hi. RC lato pen 1963kum Revolutionary K umpi' hun sung in bei a, 1967 ciangin Kumpi Zatopi kingah hi.

Leitung GalpiNihna (Japan Gal) sung a vaihawmnate

Japante nan' nading kivaihawm

Japantc in Kawlgam luang lc kham kicinna ciang 1942 January kha sungin hong huh hi. Tedim Vuandokpa N. \V. Kelly in Ukpi teng leh hausaleh upa teng khawm in. 24-4-1942 nl pan ni 4 sung. sial lc bawng 12 go in an vaak in. J apantc nan' nading

kikupna lianpi kinei hi. Tua kikupna sungah minam zui in. Zoo Thahdo. Guite. Sihzang,S II k rc kusale kiguang iq.lLlate in arnau

. deihna khempeuh gen ciat uh hi, Tua.kikupna pen gal hong tung n. bangci nan' ding. cih hi phot a hih manin. Vuandokpa in I.evy

phuan ding. thau nc i . khempcuh tun Levy sungah

kiheldingin Japantekap ding, cih thu a gen ciangin kuamah in nial 10 hi. Pu PU111 Za Mang' in zong KUl11pilC

sumtang Rs. 3000/- in huh pah hi. .

1942 kumMay kha sungin.· A' r .cvy leh '8' Levy ci-in k iphuan a, thau nci khempeuhin a thau ciaruh 18\v11 zui pah hil. A zui ding om 10 tein Tedim Vuanc!ok zum ah a thau uh up uh a. a zui ding k isch

<e.

41

Khenpl II

tawm in, tuate in a thau tang pah uh hi. 'A' Levy te in kha khat in Rs.20/- sang a, gal mai ah pai in, sihnakhat a neih leh a luang man Rs.3000/- ngah uh hi. 'B' Levy te in kha khat in Rs.l 0/- sang a, khua cing le lai tai a hi uh hi. Gal sung kuan 10 uh a hih rnanin, asih hangin luang man ngah 10 uh hi. Pu Pum Za Mangin 'B' Levy te uk a, kha khat in Rs.150/- saang hi.

'A' Levy te le Kawlgam galkap Khamtung hong tung te, Western Chin Levy ci-in, R. S. Carey in uk a, Dolluang, Sialkimual, Tulsuk, Phatzang, Mawnglaang, Sialthaw, Mimbil, Phaidim Ie Hawlkom ah gal-panmun (outpost) nei uh hi.2

"No Japan Kumpite pen, Mangkang kumpite' gal bek hi in, ko Zomite' gal na hi kei uh hi. Khamtung nong laak uh ciangin zong, no pen ko Kumpi hi ding a, na kisapna khempeuh uh zong kong huh ding uh hi. Tua a hih ciangin Zomi galkap na mat te uh hong khah kik un," ci-in ngen hi. Japante in zong Zomi Kawlgam galkap a mat, Myitkyina aa om, Burma Frontier Force Commander Bo Lian Cin Zam te a company bup uh leh, Kawlgam muntuam-tuam aa galkap kimante tampi hong khah khia uh a, tuate lak ah Tonzang khua panin.Bo Luan Cin Suan, Bo Neng 00 Ie R.S.M. Neng Suan te

zong kihel hi. .

Tonzang ah mawtaw-Iam tung sak ........ Mangka.pggalkap 1 WhDjvisionJe hol1gpai¢i ~ngirigal. simnadihg motor lam ki~an1sauhahih Inanin, Imphalpanin l11awta\yIam sial dingin kipan uhhLI-lih .n1a\Yt~w)an1pen Jrripl1al-Lan1ka~CikhaZampi.:Tuhhang-Tedinl dinginngiimnaom .•. a, 'lampi zong ki-en khin hi. Tu~banginKat11 .. I-Iau.Ga111sungah mawtaw]a.n1siaI11I:lding

. ..... .. thupuPum ZaMang inatheibclangin,

. . .. ··.i ..•• ', .. . "mawtaw Jampi.inkatee» 'na Tonzang 1~0I1g;

Sakol Lev)' zong kiphuan in,111i khat . . . .

insako13uka,sakolkhatinkhakhatRs.50 nawkkei leh, ke'n hong huhzoloding saang hi. Tua sakoltein Tedirn pan in hi'ng," ci-in kumpite' tungah gen hi.Tua bang-a a gen ciangin, mawtaw .lampi pen galkapte panrnun ornnate ah ration puak uh

.. . . Cikha- Singgial- Tuikhiang- Mualkawi-

hi. . Tonzang- Tedim dingin hong kikhelpah hi.

Japante tawh thu kizaak simna 1942 kum October khain mawtaw lam sial

Japante nan' nading nasia tak in kipan hi. Tedim pan Nakzang lei phung vaihawm hi napi, Pu Purn Za Mang in Sia ciangtai 33 sung pen Karn Hau Uk 111i 5000· Tun Yin sawl in Gunkhawmah Japan pan 6000 kikal in seem in, Imphal le Mangte Iai khak sim in, hih bangin gen hi: Nakzang kikal sangin kizo mas a zaw hi.

'A'Levy Makauc'

42

lmphal panin Nakzang ciang tai 127 sung teng pen 17lilDivision galkapte in lamto set tawh seem uh hi.

Nakzang ah gun kaantan nading siiklei khat kibawl a, mile laa pai nading in kizang hi. Tua khit a sawt 10 in siik-lei thak khat kibawl hi. Tua pen 'Triple-triple Bailey Bridge' a kici te hi aa, a laizang ah mawtawpi pai in, a nawl tuak ah laa leh 111i pai nading a muan 'huai rnahmah in kidawh

hi. Lei lui pen kiphel hi: .

. Imphal pan Tedim dong mawtaw lampi pen 1943 kum March kha bei ma in kizo siang hi. Mawtaw lampi a kizawh khit ciangin Imphal panin Tedim dong mawtaw lampi dung zui in, meikhau (sikkhau-san

zang 2 leh sikkhau-kaang zang 2) leh telephone khau kikhung hi.

Galkapte le khuamite kikal ah thusia a pian' loh nading, a pian' leh a lem gen dingin, Pu Pum Za Mang' naupa Pu Lian Cin Thang (B.A.), khasum Rs.250 pia in, Political Liaison Officer in Singgial ah kiom sak hi. .Zampi tungsiah Ka111 Hau Gam sung thusia thupha le gal vai tuamtuam vaan dingin Pu Purn Za Mang in a tapa Pu Khup Khen Kham, Lai-at Pu Suann Za Am 1eh Bo Khaam Cin te Singgial mah ah koih hi. Gal sungah mi ci-rnawh gilkialte' lei theih dingin Kumpite in Singgial mah ah Civil Supply buhtang koih in, buhtang bung khat teh Rs. 4 man sak hi. Tua lai ah Pu S.T. Hau Go Lai-atpi in kikoih in, Pu Pum Za Mang' . ·lelmat bek tawh buhtang kilei thei hi.

Mawtaw Iarnpi a kizawh khit ciangin

··l>u Pum Za Mang' nasepnate en dingin

Ukpilc' Tangtilll Kumpite in Hakh a le Falam Ukpite Tonzang ah hong pai sak uh a, Tonzang Innpi ah ni 7 taam sak uh hi.:

PUPUl11 Za Mang' . nascpna, mawtaw lam tawhna, 'A' Levy, 'B' Levy leh Sakol Levy phuatna, Zangdung Lui le Tedim kikal galkap ration puak ding vaihawmna le tim tuamtuamte ah Kumpite lungkim mahrnah uh a hih manin, minphatna KS.M. tKyetta-yee-saung Shwe-sa-lwe-ya Min) pia hi. Pu Pum Za Mang in zong pawi nasia takin bawl a, Tonzang Innpi ah taangpi taangta, Mangvom Mangkang a dim tak in Iaam ziahziah hi. PUPUl11 Za Mang in a nuai aa bangin la a phuakhi.

1. (0) Pahtaang cia! dawh lam rung ah e, tnelmak phual ngo laam bang e.

(b) Ni bang el te 'n no za nom aw, na sin lai a zuang nam aw.

2. (a) Sim lei le {hang van kal ah e, zang mang nun eng 10 fa 'ng e.

... (b) Lawh lah phung fun mung hi veng e, phak lah zua pa hi ve »« e .

Japante'n hong .la

Japante hong hat semsem uh a, 14-3- 1944 nitak lam in, Tonzang le Tuitum kikal, Mualtawhtan ah mawtawlam hong khak tan zo ta uh hi. Mangkang galkapte in Pu PumZa Mang pen Takheuh Galkap Camp ah kern uhhi. A innkuanpihte Ngazo taibuk ahgaltaai khin ahihrnanin, nisim in zingsangnai 9 nail 0 hun pawl in inn ah pai pih in, nitak ciangin Takheuhah ciah pih kik uh hi.

43

Khcnpi II

Mangkang KU111pi in Mualtawhtan teng thaupi tawh kaap, vanleng tawh lah bomb khiat den a hih manin, ni 5 ni 6 khit ciangin, lapante in tua mun nusia in tai a, Iampi hong yang ta hi. Galkap khempeuh zong N akzang ah kikhiin suk pah in, Pu Fum Za Mang zong India aa tonpihding in Nakzangah paipih sukuh hi. Mitamlua a, mawtaw ngah zo 10 uh a hih manin, khe tawh pai uh a, U Khen ZaMung (Colonel) tawh zong ton khawm uh hi. Pu Pum Za Mang pen teek ta aa, hun pai hat 10 a hih manin, acing galkapte pha zo 10 in, U Khen Za Mung tawh damdarn in pai uh a, Tuitum khuataw lampelh a tun' ciang un, Pu Pum Za Mang taai sim in, a innkuanpihte' omna Ngazo taibuk tung hi. U Khen Za Mung Ieh acing galkapte Pu Fum Za Mang zong dingin Nakzang pan kisa w I kik a, 'a taaina pen J apante ornna lam hi in kipai ngam 10 hi,' a cih.uhciangin, a thumaaipah lel hi.

Japante'n Tonzang hong Iak khit uh ciangin, Pu Pum Za Mang pen Geldam taibuk ah dna in om a, koimah pai zo 10 a hih manin, Japante lut dingin anaupa Pu Lian Cin Thang kipai sak a, Pu Kham Khaw Lian' tapa Pu Khup Za Mungpen a zui dingin kipia khia hi. Amau tegel zong Japan-te tawh lem gen dingin Japan Mangte ' omna Mawngzang (Khuamun khung) ahpai pah uh hi. Tua hun laitak in Mangkangte' vanleng in Tonzang ahbombkhia in, machine gun tawh kap den ahih manin, sun in paingam loin, nitum khit.ciangin Japan Mangte tawh kimu thei pan. uh hi. Japan Mangte in Nakzang ah mawtaw tawh paipih phot a.Tuikhiang kila zo nai 10, cih thu a theih ciangin kileh kik

44

in, zingsang khuavak madeuh in Di111pizaang tung uh hi. Tua mun ah Japan Mangte pawl khat Ie Vuandok U Za Biak (Falam 111i) le Sgt. Thang Za Hau te tawh kikum uh a, Japante Khamtunghong tun' rna in, Pu Pum Za Mang tawh thu kizaakna om khin a hih man in, na gal-bawl peuhmah 10 in, kilem nading thu kikum khawm in, niangtui na awm uh hi. Ki1emnathugen a man khit ciangin Japan Mangtein dialsan tawh <1 kikhui laimal 'N' (Nippon a cihna) nih a awm ah na suan' sak in, zingsang nisuah madeuh in ciah sak kik uh a, a nih un cidam in a tai buk tuak uh tung uh hi. Pu Khup ZaMung in hih

la a phuak hi. ..

(a) Do lunmang in pupa gam zang a SU(1I1 ni 'n, do leh lemkhau bang nok tah C, zata zin bang liing hang e,

(b) Pupa' gam zang kangaih manin lun law; zuaThang long lei siam tawh do lunmang sum bang WI bla 'ng e, vannuai dawh a fawn hi c.

.Japante in Tonzang pan Lamka ciang a laak khitciangin, Ukpi teng Tedimaa om ding deih uh a hih man-in, Pu PUI11 Za Mang, Lai-at Pu Khup Za Mung Ie Pu En Za Nang tein.Tedim ah ZUl11 hong uh hi. A ZU111 pen vanieng in a kap theih loh nading, bomb a khiat theih 10h nading mun zong in, Lawibual taw, Hiangzung tawhki-kal luino gei ah inn neukhat lam in, Ukpi zurn in zang uh hi. Japante kisapna, van pun ding mi. anteh singgah, ak Ie vok.te vaihawmsak uh a, .1apante'deih hun kipelh loh nadingin, ...• Tedim khua kiim laitaai cling pasal 4 nisial

in taaibaan in 0111 sak den uh hi. Tonzang paninPu Vung Za Kham Ie upateng in J apante kisapna teng vaihawmsak hi.

Japante nungkiik

J apantc in Kohima leh Imphal laak ding a ngiimna uh a taangtun' zawh loh ciangin, 1944kum August khasung in nungkiin kipan ta uh hi, Tedim Gam Ukpi teng zong Suahliim ah khop ding saW111 uh hi. Tua thu a kizaak ciangin Pu Pum Za Mang in Mangkangte tawh thukizaak theih

nading vaihawm dingin Tonzang ahciah <\ Lai-at Pu Khup ZaMung .leh PuEn Za Nang te in ZU111 ngak uh.hi.T'u Fum Za Mang Tonzang a tun' siangin, Sihpi taibuk ah . meeting sam sirn in, khuapihte tawh kikupna nei uh.hi. Amah gungal ah vapai lch, Tonzang khua zaang in lah zui 2010 ding a, J apante 'n hong phawk kha leh a om lai teng that khin ding lauhuaihia a hih manin, pai sak nawnlo uhhi. Tua ciangin gunkuang neu khat bawl in, PuKam Za Nang, Pu Vung Ka111, Pu Kai Za Thang, Pu En Khaw Vung re gungal leah sak in, Gamlai khua ah galtaai

aa om Pu Suan Za Am manawh in, Oa1111ai .. khua phualpi in nei uh hi. Gungaltawh kithuzaak theihna dang 0111 10 a hih manin,

laidal tungah a gen nap teng uh at in, tua laidal tawhsailungtang tuun in, saili in .. .gungal khat le khat kilot in kithuza uh hi. ..Japan-te' 0111na teng thu kipuak den in, .•... · .•• Gamlai panin Nanglcem Vum wireless te'

····.··kiangah puak sawn uh hi. Mangkang-te'n zong vanleng tawh bomb khiat in, machinegun tawh kap pahpah a hih manin, Japante thakiam mahmah uh hi.

llkpilc' Tanglhu

Mangkang Kumpi in Thuamvum a laak khit uh ciangin, Tedirn Vuandokpa N. W. Kelly in Pu Pum Za Mang Mualbern ah sam suk in, Lai-at Pu Khup Za Mung le Pu Go Pau te in.zui uh hi. Mangkang Kumpitc India lamah a nungkiin laitakun Pu Pum Za Mang in zui 10 a hih manin, Pu Pum Za Mang pen Ukpi nasepna pan in tawm vei sung khawl sak uh aa, a Tedim inn ah om sak in, British Troop Ration (B,T. ration) pia in, limtak in koihuh hi. Kha6 khit eiangin Pu Pum Za Mang in Ukpi mah ngah kikaa, 1948 kum suahtaakna ngah dong seem hi,

Aung San tawh vaihawm. khopnate

Pinlong kikhoppi masa.

Kawlgam suahtaak nading vaihawrnna tawh kizui in, Kawl Kumpi i11 Shan Gam, Pinlong Khua ah kikhoppikhatsarn uh hi. Khamtung gambup taangin,Tonzang Ukpi Chief Pum Za Mang, K.S.M., A.T.M.; Lumbang Ukpi Chief LuI Hmung, A.T.M. le HakhaUkpi ChiefKio Mang te, Pinlong ah kikhoppi (meeting) masa kah dingin pai

uh a 21-3-1946 11i in Pinlong tung uh hi.

, ..

Tonzang Ukpipa pen alai-at Pu Khup Za

Mung le Khup Za Nang te in zui uh hi. Falam pan in, kamphen dingin Pu Kawl Sum (Divisional Forest Officer) in, kumpi ' sawlna bangin zui hi. Pinlong kikhoRpi pen BogyokeAung San ma~(ai in, ~han Sewbwa te leh Khamtung Ukpi teng 111 23-p -1946 pan 28-3-1946 dong ni 6 sung nea uh hi.

45

', Khcnpi Il

Thu khensatna nei zo 10 uh a hih man in ciah hon phot uh hi.

Pinlong kikhoppi nihna

.. Khamtung Ukpi tcng thurn in Aung San deihna na thukim pih uh a, Shan Sawbwa te lab BogyokeAung San in zol zo ahih man in, 12-2-1947 ni in Pinlong Sachoh letmat thu dingin a nih vein a kikhoppi kibawl kik zo hi. Tua kikhoppi ah, dam lohna hangin Ukpipa Pu Pum Za Mang pai zo 10 hi. Arna' taangin Saizang Ukpipa Thawng Za Khup pai sak a, Hakha Ukpipa Kio Mang le Lumbang Ukpipa LuI Hmung tawh Pinlong Sachoh letmat va thu uh hi. Hih kikhoppi ah Pu Thawng Za Khup pen a tapa Tual Khaw Mang in· ~ui hi.·· Ukpite' kamphen dingin Vum Kho Hau in zuihi. \

~ ." .

Maymyo Enquiry Commission rhu

PinIong khua ah 12-2 -194 7 ni aa

S achoh I etrnat thu mi tawm I ua a hih rnanin, mipi' thukimnataktak hi 10 hi, ci-in Mangkang .Kumpi in rnuangmawh lai hi. Tua a hih manin, Maymyo Enquiry Commission kikhoppi omJeulcu a, Taing, Klwyaing, Myone panin mipi ~ aitaang kusale tamzaw kisarn hi. Tua 1ai ah, Tonzang pan

a nuai-a teng pai uh hi. .

1. ChiefPum Za Mang

K.S.M.,A.T.M., Tonzang

Tonzang Tonzang .

Zo kusale;

... Phaitu

2. Pu Khup Khen Kharn

3. Pu Khup Za Mung

4. Pu LianKhawMang

5.Pu On KhawMang

Thahdo kusale, . Hiangzang

Thahdo kusale, . l11angsih

Guire kusale, Tuirnui

6. Pu Let Suah

7. Pu Thawll Hang

Tua kikhoppi ah, Mangkangte in "12- 2-1947 ni a Pinlong Sachoh Ietmat na thu na uh, rnipi a thukim mah a hi hiam?" ci-in a dot ciang U11, "Ka thukim 111ah uh hi," ciin lawng khat in va ging u11 a hih manin, Mangkang Kumpitaang thei nawn 10 in, Pinlong Sachoh « kip a kho sunk hi.

Tua thukimnaPin]on Sachoh tawh London ah AungSan a va kuan kik ciangin, suahtaakna ngah theih nading - in, A ung SanAtlee Sachohva bawl zo uh hi.

SuahtaaJma ngah sawng vaibawmnate.

Kawl Gam in suahtaakna ngab Ieh Ukpite' siah Ie bum kaih teng zong bei ding a hih manin, Ukpipa Pu Pum ZaMang Yangon ahpai in, Mangkangte tungah compensation va ngen hi. Alai-at Pa Suan Za

Am lehPaZangKhoTuan tonpih hi. Japan gal sung aa MangkangKul11pite~ piak .. minphatna 'K.S.M.' zong va la hi. Ukpi- ..

pa' ngetna tawh kizui in, suahtaakna ngah khit ciangin ukpi khempeuhin arnau' ukna ... gam Ieh a siah kaih zah uh tawh kituak in . compensation ngah tekuh hi. Pu Pum Za .:":

Mang in Ks. 100,000 ngah hi.

Pu Pum Za Mang in Japan gal khit .••• Ukpi a sep sung in, Kumpite kiang pan sum .•••.. siau in, Tedim leh Tonzang kikaal mawtaw->

lampi puah pha hi. Ama' sum rnahmah tawh zong siiktukilh, zaavui leh siik van a kisarn bang bang lei in, Beltang (Zalui) le Vialcian leite dawh kik hi .

Suahtaakna ngah khi t teh Naing-nganyee kipawlna kisam mahmah.ding, .cih mu khol a hih manin, .'ThuhOlh Vaihawm Pawlpi (THVP)' phuan khia a, a lutangpi in amah om pah hi. THVP pen Falam le Hakha gam dongin Ukpite ' makaihna tawh kiphuan suak hi.

Suahtaakna ngah rna pek in, Kurnpite in BOC seem ding Rs.20,000 tawh tender sam uh hi. Kuarnah in siau 10 a, amah'n a siauh leh ngah pah hi. Amah pen Ukpi sem lai a hih rnanin, a naupa Pu Hau Cin Pau

seem sak hi. Ukpi hun a bei ciangin, atapa Khup Khen Kha111 min in Iaih sak a, a sih

dong BOC Jeen hi. ',

Pu Pum Za Mang a sihna

II Khup Za Mung, Sian Lian Pall, Thang l~o Pau, . ,

Ukpipa Pu Pum Za Mang 1948 cum . Khup Lam Thang (2002), Kam Hall Gam Ukpite

November kha sung in Tedim ah khual a Tangthu leh Tonzang Tangthu, lairnai 44-49

zin leh, khualzin kimlai ciluang na in Tedim 2 A tunga bang- laimai 50-62

Innpi ah 10-11-1948 ni in leitung nusia hi. 3 A tunga bang-laimai 50-62 .

1 .j' A' Levy Makaite: . .

A luang pen a teen'na Tonzang khuaah .. .. Kam Hall gam pan VungZa Cin (Tonzang),

kipua to a, 1949 kum Aprilkha in ngeina . Khup Za Tung (Haupi), Thang Za Kam

bang in ki vui hi. (Muizawl), On Khaw Mang (Hiangzang),

M '1'· ·Sihzal1".'. sUI1".'jJanLian Thawng (Khuasak),

Pu Pum Za ang a S1 1 ciangrn, 6 6

Thian Pum (Buanrnan), Lam Khaw Mang

vantung panin leitung [amah phek-hu~l cia (Thuklai),fyIangPum(Voklak).

. a pha,datmei bang aataang suk, a vangliatna Sukte sling pan Thawng Za Khup (Saizang),

. vaang a hi, aksi-nelkai khat in, zingsol tawh Hall Za Lian (Suangzang) ..

.. suak khawmin, ni 7 sung kilang hi.

Ukpitc' Tallglilu Tua bang a.Ukpipa' vangliatna vaang a taang pen la na kiphuah pah hi.

Pu Vung Za Kham phuah:

(a) Zangtui lunmang hen sal Ion ni 'J1 (ling alsi tual ah kia c.

(b) Suktuilunmang khaa.kiatni ']1 buh al khuan , tung alsi pian a dang (Ill' c.

Upa Thang Dai' phuah

(a) Lunmang {(w kha 110 kiatni '11 e, se-al neel a kaai (llV e.

(b) Tung clang thangvan se-al neel-kaai, lun khavaang kihil awe.

130 Pau ZaGin' phuah

......

(a) Za if laiah namcih long dot, lunmang 2:0zam pham thei e.

(b) Tung Pasian le nuai zinmang lungmuang mawh e, tung alsi in

taang sak e. .

V. KAJvf flAU UPAVI LAI'BU ui«

Ukpitc' Tan,;_:thu

., ;.
~
" ~.

~um ia:" ~diig~'

~. "0;' .~

. j

i 12: t l',f

t .

1 ), I I ~24

Kam Hau Upadi laibu Zon-olna

thu.

,'1.,'

,J .....

.: i~6 Null nici teo <ll~ ut. 10 ~! 27

a,.;atl~\i.¥W.hllan thu. .. \

1I1~'::hh\"F'~IUI1I!f a kih shun.m, .tim . nt •. ·.·Ull .. )( <J kih !:ihl!aAl thu

:~~~~.

,,'!./ .. "

·'c.'·'···

,i) "

31

I;:

35 )~

W· 141

... '14:0: , ,iI~f

Kllcnpi II

Klla'm tLI~;4 ah. M~~;'~;"" : c' k . , • .

awng" kat t '. ·4f.,~pg UUl,Plpa te.

, ,1 0 rna a, NI datfY'la'j in S :

ukpi pa KHAN THOu" '0 g(,.. ' k.ukte .:.'

"; I ~ , lt1 tapa, l"<:AM HAP r

'. chan Iai In, Karn 'hau .in, ·'fiOIAI l"~' .

. khem r I '''.' Cl tang· .

. , ~ III peu a 1 Ilgah 'khit; , . " .'

• k ;.. . Cl<UIg hl, ah mull'·'

..... 1I sung ah Thu shia tI .' ha . . ...

, , I ' .; .1l.1. p. ... a ah awm

clang <11 khen na dlngy III ...., j'eY' kJ '.

S. k > " , .H( rm ] iua pan, ~

, ute-Ill! pall Vu m ('J) .'. H tz""·· ,. . .. ~.

L ( , - . a aW·I1l1Khawi.·

.. am.3) Hatlallg-mi Mano<G" I-I' (A~ Z'I ' K' TI' .." "., 'tJ I uu_.-,,~

J m l~unJ) )S,H1J te miP~ Am (G)Cin; k' "(':;)" .

Tel l(hatT' .. . , : .. '. un,. .

" .', ua . tCJJg tawh varpr hbw!)} I,;

lal-bu SOl'" of, I . '" 0 • a, .1,

n!.; .. > ', . ., "'- )Llng I<lng,a, thu Jdl~ll OJ ,padl bawl uh hi . ;;,"'., -

. Til~. l1iI!lg: ~1n" I{·;'n:l~.:". u:··u··;·;::. .. .'···,·~;· ';. >L. . ,... .:

l..i~' .• L.. . .' 0 <. ll«< . K. ::''1lrNy au nol t

snra: 'fhi..! 'J '" 'I .... , (: :··c·. :o.:: .... '::';~.s. ',: '. 1 t U.

.'. .' P 1<1 a l.aWl~l. em.ng. iIi; h~"aH;~~

soug a, bang a zui a ··kl··· .'1'. . '.

l' . .. .'. .1leu 11

. \lab~ug <l>i~plli~Jl;~~(~nItI.iia .' '.

na !)gcfll.<lah~nvin;ti;~tigjn, Th' ki ': .

Xl,get na, UhP~'ldi JaibiJ ,cia, awr/;I }e1H ~l~ .. ' .

1.u'> "1 '. h' . '.' . . '0' .' " . Hal 0 1<" ' ..

. ".~ 1. 1 Clan r .•• -1 ." , ' .•.

ill 0 'k1":'·_'<·· lj.Ul, .I}pu 1 ipa khan l~H'h .

. u ... nen ,fl~lngCI~la"i':t~aWln~l)baIP ' •. Ill, Thu kheIlIHl Ul f' 1 'J.. v. g...o -..

l'h ~1' I ..... IJ)a( 1 '.' aJ,",U~WHl nano- .

e ,j, 1 chern e' ... ~~ <.' ' . .:. ."

• h ;.: h _ _P U ,111 ,zawllglang .a thu ..

l{ CL p,. 20m I tc I r , 1 ih .. : ...

hi 'cia o" .: .1gCI. lola. Ill. hang teng .

... ,,,,,,,"£,'!.,,,,,=~.ah theih nang ru, Ken, hi uh ,V

L1,i1I.iU·1{a bawl hi. . 0 -. • • P<M

1.

5[J

Kant Hau Upadi Laibu Thumasa

Hi la"ibu all bawl 11<1 ah. S~!l1g Shi Fa, 'ShiaSein 1~~1 Gilin ngai khua, Pan UHng tel) z,,'.Hvbg.3\Vng hnbu. Kah II mall mall hi,

PUM z}( MA'NG TAWNG ZANG !<:HUA PI.

Lllhq bmvl na Kuru, Z,m;l~Wlzi kha.1925.

:::. THU I-W._H hHAWLH NA KA~

--_._._-- - -, ", .,

Hi Iaibi .~"ng a Tim Khat kh:l: tc, M;mg: !"mg Kmnpi p~ te 2wn.~.khall ro zawh ciang' . l '; a pa Hail tin &huPf,in all BaWl 1'C ~·s ,-'/ ~', ~ ~;~.

Tonz8flgjubi!eeLaiba .'

A. Tc.9NZANG ZAT KTlANGLUI NG'EINA

1. Innsung panmun gualhna

Kam Hau Uk sunga teeng mite in pasal innsuang khat a hih nak leh innsung nopna dahna i tuah ciangin kisawl, kiseh kul lo-in a k isarn bang a kigamtang theih pah

. nadingin panmun (innsung dongta) kisehkhol hamtang hi. (Numei bek innsuan'na ah zong kiseh veve hi.)

Panmun sehna ah sanggam, tanu, pu, thusa, sasem, nuphal, zawl ci-in sehloh pharnawh nam sagih pha hi. Panmun neite in innteekte inn ah, a kisam bangin sem uh h~. Pu leh pate zuihsa, gelsa bangin amau sep ding, amau zuih dingte ah kuamah sawl kul loin mapang tekin mahan zawh ding kisem.ciat hi.

(A) Sanggam gualhna

BflllgkuapiSanggam laigui Z0111 ··pal} pasal a upa pen kiseh hi. Tua pasal upi ', pen in a nuai-a, a sanggam khempeuhte inn .sungah bangkuapi sem hi. A hih kei leh pa '. unau, pu unau panin kiseh hi. Kinaina kiitna a bei loh nadingin Pu-sawn unau ciang zong kiseh hi. Khang kizomin kiman .' 'suksuk hi. Hih bangkuapi pen kongzing

kigamlaa, i tentek hang kikhel thei 10 hi.

Bangk ua tit uap A tunga bangkuapi aa bangin pu-sawn unau, pu unau, laigui zomte kiseh hi. Gentehna: Sukte beh sung bangah hangkua thuap (Sanggam nihna) pen i inntuan' khiatna i innluahpite kiseh hi.

Sanggam thumna felt sanggam lina Hihte pen sanggam kinaipih zawdeuh kiseh hi. A kicin lohna munah beh sung khat peuhpeuh zong kiseh hi.

Sanggam dangte . Beh sung i1111-

lusi-in a om zahzah kiseh hi.

(B) Tanu gualhna

Haitawi (Tanupi) '. Innsung pan

mokhaksate sung panin khang tawh kizuiin kiseh hi. I pate hunin i nite kisehin, i pate hong bei-a i nite hun hong bei ciangin tate hun-ah i sanggam numei, pa unau sung pan a hithei penpen ding kiseh hi. Khanglui bunin panmun khatvei a kiseh nak leh kikhel mengmeng 10 hi. Khel nopna, panmun pan tawp nopna a om leh innteekte (Pute) zu kikhawlh in tanu pan tawp nang .kingen teekteek hi.

Tanu nihna Innlak tanu mokhak-

te leh i nite a nungta laite kiseh hi. Tanu pen a kun Ieh a dak ci-in kihelh a, a kun pen laizomte hi masa in, a dak pen innlak mokhakte kiguang hi.

(E) Sasem

. Sasem zong nih kinei hi. I beh sung panin i muan zawk deuh, sanggam bul lam a kiseh 10 khat beh sasemin kiseh hi. l lawm, TUJ1u dangle (Tal111 vaal) i veng, i kithutuahpih sung panin khat kiseh A tunga-te banah.i tu, i tusawnte leh i hi. Sasem thei zawdeuh kiseh hi. Innteek nu sanggamnumeite' tanute zong kiseh in, ah sagawh a om ciangin'amau mah in ngeina Tanu vaal kid hi.Tanug~wnl pen inn 30, ornsabangin pai ding khempeuhsem uh hi.

40 bang pha thei hi. (F) Nuphal gualhna

(C) Pugualhna .. Nuphal but I zite' sanggamlaigui

PUjJi Pupi pen eimapianna i nu zoppih pasal neisa, laiguizom a om kei leh

lam panin i nupa, i nu'<sanggam pasal a Pa unaupih pasal .neisate a bulin kiseh hi. I upen, ahih kcileh innluah pen kiseh hi ... nite nuphaI nei nai late zong kiman thei hi.

(I ngawng pua dingteahi hi.) .. . Nuphal zom Sanggam laiguizom,

', Pu nihna . ···Eimaziteiipa(i tate' l)aUnaU pih.puunaupih, nuunau pih pasal

pu) ahih kei leh a sanggam pasal innluahpa neisa khat peuhpeuhkiseh thei hi. . ..

kiseh hi. (G) Zawl

I pa' pute kiseh hi.

I ki-itpih, kisihpih ngam ding, thusia thupha hong panpih ding, i khan-gual, neu tunga kithuahpih i lawmit khat kiseh hi. Gal, sa khat peuh a om ciangin kihilhsimin .••

kivaihawmpih hi.

Tua hi-a Kam Hau ul( sung pasal innsuanna innbul khat ah panrnun bul neihloh phamawh mun 7 hi-in panmun i. •. seh ciangin mun 180ma tua panmun tawh .. kizui-in Zo ngeina oms a bang sa-tan ding.'

.. sehsa ciatin am hi ..

Panmun Iiatna bulna tawh kizui-in . kila hi. Zube1 cing a kicih ciangin sai bung nih bel, bung khat bel cih bangin om tuhun ciangin cikhum tawi khat, bawngna

Pu.thumna

. Pudangte . I nu lam i pute'beh, i

. pa' pute' beh, i sungte' beh ban~h i. nuunau pihsanggam pasa1te kigual thei hi, Pute a om zahzah kigual hi.

CD) Thusa ..

l1111sa nih kinei-a Sanggam thusa ci -in i beh.sung panin i kinaipih, i it, i muan khatleh Veng thusa sanggam zah-a i muan i veng pan-a i lawm it khat kiseh.hi. Tua thus ate pen inntekte' vaihawm ding thu khcmpeuh thusim, thulang, kikuppih, a theihpih, a kisapna munah thu sung, thu gen, la genin innteek tanga thuneite a hi hi. Nopna, dahna aa sep ding bawl ding

bung khat, niangteh a hih kei leh coffee thoh khat pen zubel cing kici hi.

Sa hawmna ah panmun bulpite banah Jute leh sanggamte a kikhel (a kilaih) in a lXU1banin sakihawm hi. Tanu dangte pen (tanu valte) a111au tanu sangah ding sungpanin neu taleh a kicing theithei dingin kitan hi.

Tua ahih manin thusa, sasem, nuphal nih aa ding sa-tan a omsa hi-athum a ~<.ise~1 khak ciangin.sa-tan nih ding tan thumin kiat a adang tegel aa neu pah hi. A hih kei l~h sanggam sa, pu sa hawm ding sung pamn kisawk mawk hi.

Panmun bul peuhmah a kiciangtan zah mah koih ding a hihna sa-tan tawh kisai ahih

manin kithupi ngaihsut hi. .

2. Kiteenua (Zi leh Pasal Neihna)

Kam Hau uk sung Kam Hau mite nuntakna ah i Zongeina ahi Zi leh Pasal neihna pen a thupi mahmah in kingaihs~n hi. Nungak, tangval hun ciangin pu~e ~l:e pate nute in kingaih, kiteenna ta,,:,h klSaJ-l~1 thuhoih thupha hi1hin mak aih uh hi. Gentehna- "Melhoih ningtui bang kidawn. ... thei lo, lungsim siangtho va bang pi! peu!1 .. <leh phazo lawm awH ... ci-in Ia na am hi.

Lungsirn hoih thupi a genn~ hi. "~hut s~~ bansaute hi, kizop kitheih ding hoih 10 hi,

ci-inguta thei, selsim thei~e hi, cih paun,~k .. zong na am hi. "Sakhi a pI ~an, a ~10 S~? a pu api a pa a nute mah kisun hi, . G1 10, ... hangsan, thadahte hi, hoih 10. hi, ci-rn . .. paunak zong na om hi. Khutrnul, khemu~te

hi, nasep hanciam, ankhing kham, lungsim

. IOflzsflgJlJbiieeLslbu

Tonzang Ngcina leh Blakna hoihte hi, kizom un, kithei un, ci-in thugen lagenna na om hi. I Zo ngeina bangzahin kicianin thupi hiam cih hong theisak, hong Iakkhia hi. Thu kihilhna a zui, a mangtheite nuntak nuamin "Nu thumang pa IhuJ11clI1g a nahlawhpeek" kici hi.

Tua hi-in hi sungah zawllenna aa kipan kipi, kitenna thu zawdeuhte ensuk dih ni.

(A) Zawl1eenna(Zawlhclna)

Nungak, tangval hun ciangin tangvalte nungakte' innah "zawl.leeng" ci-innitak Sil:1 phialin nih lehthum kithuahin hawh.uh hi. Nungak tangval hun aadingin zawllen hun pen a nuam pen hun ahi hi. Tangv~ltc'n nungakte'nomzia, khawlzia, kampauzI~, I:U lehpa zahtakzia, lengla dozia cihte .encdol1 amau deihzia tawh kituak kituak 10 cihte kan kawikawi uh hi. Tua banga avakkawikawina .paninkilungtuahpih l1~it~heek kituak, deihna.kituak zawdeuha k1l11Uh ul: ciangin zawllenpih tangval dangte'n ZUl nawn lo-in a mahguak hawh hi. Tua pen zawlleng kici-in a maugelahi-a, 11.ungak l1l..~ lehpa tawh ahi zongin thu hong kikum ~hCl ta uh hi. Zawllen hunininnbekzong hi 10- in 10 kuan, slngpuakna.tuuk 10 henna, anlak nasepna cihte ah hong kithuah toto uh hi. Tuuk lai 10 henna-a zawllenbanga nuarn mahmah khatin kigen hi.

(1) Bawmta .. Tangval leh nungakte maitang kimu-a thu kikup a am theihma, a mai uh a zumlaihunin a mau lawmtate kikalah thug en ding,thu rnuam ding, kingaihna thu agensak dingin tangvalpai~1 Bawmta ci-in zawltuah ding khat zang hi. Pasal a hi-a, numei ahi zong hithei hi. Ahi

53

Khenpl 111

zongin a tamzaw in pasal hip en hi. Lawm gawm, palai sem zong kiei .. .in a tangval1eh nungak akiten takpi Iehbawmtate in "Sakha'' ngah uhhi.

(2) Bawmta gaIsuak Tangval leh nungakte ki-it, kingaihna thu gen dinga kicial "Bawmta'iin thumanin sem lo-in angsung vai-in a ama aa dingin na sem thei hi. Tua banah a lehlamin thu na hawlthawh thei ahih manin kingaih ki-itna piang lo-in kikhennahong piang zaw-a "Bawmta ga1suak "ei - in paunak na om hi.

(3) ZawIthu kalah sial thawl Tangvalleh nungak hoihtak muanhuai tak ki-itna om khin, kipi, kiteng thei dinga omsa laitakin, mi pawl khat in hazatna, deihsak lohna, khen nopna tawh thusia bekbek genin kitelkhial sakin kikhensak uh hi. A kisai khol lo, mihoih lohna hangin a ki-it mahmah kimlai, lungkia sakin kikhenna pianga, "Zawlthu kalah Sial thawl" ci-in paunak in

kinei hi.· .

(B) Zuthawl Piakna

Nungak Ieh tangval kingai-in nuleh pa tuak zong thukimpih ding lametna a om ciangin tangvalpa' nu leh pa, a bangkuapipa, haitawipite leh thusapipate Zubel Iai khat (bung khatzu) pua-in zuithawl pia ding in nungakte inn ah pai-in zuIuup uh hi. Nungak .innkuan.Iamte'n zong u leh nau a kisamte samin, zu ne-in tangvalpaleh nungak . nu ki-it kingaihna thu genin thusapipa in thu -sung (gen) hi. Thusapapen thupha thusia aa dingin "teti" thutheipa suak hi.

Innteekte (nungak lamte) a thukim kei

54

leh zu bel khatlupthuk in kine aa thu tampi gen om lo-in lawm dot. pen ngah 10 lam kiteI pah hi. Thukimna a om 1eh zulup.thuk lo-in ki-itna thu kigenin "Lawm Kham" kici-in kuamah tawh kisai theinawn 10 ding

cih khamna ahi hi. . it

(C) MoPina

··Zuthaw1 piakna kiman'na (kithukimna) a om khit ciangin mo pi nading zu leh sa kiging kholh nadingin numei lam leh pasal lam nu leh pate kithuza-in a ni ding sehsain nei uh hi. Pasal lam, numei lam innsung bangkua a kisam ding mite khualzin gamvak 10 aa kimtheih pen hun ding kiteeI hi. Nidangin khuakhat tuikhat ki-it, kiteng, behkhat phungkhat kiteng, Tedi111 mi leh Tedim mi mah kiteng tanghtangb .i hih manin mopi ni-a kisam dingte kankholh kul lo-in kithei tek uh hi. Ahi zongin mopi niin a kisam lopi-in a zumhuai loh nading kidong khol kikan khol sa-in 0111 uh hi.

Mopi ni ding a ni tel khit ciangin pasal lamte zong a kisam ding thu teng kikum kholin Bangkua, Sanggamte, Haitawi leh Tanute, Thusa, Sasem, Pu, Nuphal, Zawl leh u leh nau, beh teng tawh mopidingin kuan uh hi. Numei lamte in zong u leh nau beh leh phung na samin na 0111 uh hi. Mopi dingte tun teh numei Iamte a kim nai kei leh rnopi-a kuante'n sapsak in mi kim kingak hi.

Mi a kim ciangin mopite puak zu ..

"Saibel khat" (zu bung thum a ta bel) lupin . zunek sungin mopite' Thusapa ahih theih kei leh Bangkuapa in (a tutciil sa-in) rnopina tim sungin a nuai-a bangin sum kilui-in banbanin sung hi. Gataang kai kici hi.

(1) Thukong honna (Thaman/ Saman) Peek 4 Zunek sung rnah in thusungpa inmopina thu gen kipat nadingin thukong honna ci-in sum K 4 lui masa-in gatangkai-in thu gen hi. (Thukong honna, Thaman, Saman numei kaih khiatna zong kici hi). Pasal1am leh numei lamte beh leh phungte nidang pek-a kipan kizopna,kiitna, .kikhualnate tawh thu pan, thu leh la sutin nungak leh tangval ki-itna, zuthawI pia a thukimnate banah tu'n K 4tawh numei hong ngen hi ung, ci-in a siam theih zahin tutsa (tucil linlian) in gatang kai-in gen ding tcng a banbanin a kopkopin, a lomlomin thu sung hi.

Thusungpa' man ciangin numei lamte u leh nau beh leh phungtawh phaitamlamah thu va kikum uhin a man uh ciangin innteek . thusungpa in a kikupna teng uh hong pulaak (hong sung) khia hi. Tua hun laitak innteekte zu kilupin kine hi.

(2) lnnteek thusunna Innteek (numei lam) thu sungpa inki-itna kingaihna, beh lehphung kizopnate tI1U leh la a gen khit ciangin K 4 lungdam tak hong sangin nong nget uh nungak nu hong pia khia ung, ci-in genkhia hi. Man Ieh Mual gen thei-a i om leh ci-in Man IehMual vai a kisam ding teng gatang kai-in vaikhak pah hi. Puaksak, ken' sak dingte zong luikhia hi.

Tanglai-in Man kinei-in Man kila tanghtangh hi. A beh zui leh a khua zui-in Man.lakna a tuarntuam 0111 aa ahi zongin Man pen a sumtangin kigenlo-in Sial-in kigen hi. Gentehna : Sialpi khat, Sialpi nuta, Sia1pi

.. • hflZSflg Jubilee Lsibu

Tonzang Ngeina leh Biakna khat leh zabo (a ta sial tal cihna), Sialpi nih, Sialpi nga cih bangin kivaikhak hi.

(3) Innteek lamte thugenna a man ciangin numei mosapuak ding (Tuns a) gan pen kigo pan hi .' (vok hi thei pen hi).

(4) Kuan lam (Mopi) te'n numei nget ngahna tawh kisai lungdamnate genin 1110 van ken' dinga kiluitesungah san' dingteng sang, san'Ioh ding a om leh a thu tawh genin van khenkhia hi. (Numei vanken pen khat leh khat kibang khol 10 hi.)

(5) Mosapuak ding sa kihuanhulin sa kikhen hi. A sungkuapensatangciirn-in kihuanin kine hi.

. (6) Mozu ding mopiteaa ciacia guanin, 1110 sa pua-in rnopite a mo Ieh moliah tawh a ciah ding hita hi.

Nidangin mopi pen tulai bangakisunpi (ki-sun laak) lo-in nitakkuanin a kizanpi ahi hi. Mopa pen a lawm tangvalte tawh innah na ngak uhhi. 'Tuhun mopi leh sialkhup sagawh kithuahpahahih manin nidanga tawh kibat lohna tampi om hi. Ahi zongin i ngeinatea manthan loh nadingin a kizui theite zuih tanghtangh ding ahi hi.

M.oliah

Mopite a mo tawh a ciah ding ciangin monu in a unau sanggam sung ahi-a a beh sung ahi zongin a ki-itpih zawdeuh leh a kinaipih zawdeuh khat a liahdinga a cialnu 'tawh tonin 11101iah masa-in monu tawh kipai hi. Mopite innah monu giahpihin lokuan, singpua-in nipi khat bang ompih hi. Moliahnu thaman ding pen mop ire thusiamna piak bangbang ahi hi.

55

Khenpi 111

Saseng pua

Monu sapuak (tun'sa) pen sengvang khatah guangin, tua sa pen Mopite' tanupi (haitawi) in pua-in, innahkiciah hi.

(D y-stalkhl1psa gawhna

. . ..Tu hunin mopi leh manpiak a cih .: (Sialkhupsa gawh) kithuah pahin, man zong kinci (kila)nawn lo-in a baih 1amin1110 kipi hi. Nidangin mop ina amasa hi-in monu in

Mozupenmopiaa kuanlamte guannauapaai(nauat~eih) ciangin "Nau gil paai

ciacia, saibel ag;u~mleh saibel mah guanin leh thaltang paai" ci-in paunak i ncih mah mopite'thusapain mozu pua-in mopite' inn bangin naupaai nausuahna ah luang beina kelkong tunciangin "Tanu tawh ong tung om leh monu luang tawh kisai-in kilei nai ling, tapatawh ongtung ung, mimza tangza 10 (man kipia nai 10) ahih manin a pasal tawh hong tung ung, azuasa tawh ong .lamte tawh kisai thei 10 hi. Tua ahih manin tungtmg," ci-in kiko tuaituai hi. Mopite monu'n nau apaai ciangin sialkhupsa gawh

.. innaha beha phung numeinaupang mopi- a kicimoman piakna neih lophamawh hi. a pai 10 teng in na ngakin, na dawn uh aa Innteek a suah nading ahi hi.

mote phialkhanginnsungpi gel lamah Mopina aa thu vaikhak om bangin tusakin kilungdam .mahmah hi. Mozu pasallamteinnumeite(sungte) kiangahsial kilupin kine-a innteek inzong zu luphi. .va khum uh hi. A kikhum sial pen a po ina Mosa (tunsajki-at in kihawm pah hi. am 10, agenbannaolTI 10 sial hidinghi. Tua

: . .. . : .. " ". .

Azingciang zingtungin moliahnu leh ciangin nurnei lamte in sial khupsa gawh mo a inn ah ciah photuh hi. Anitakciangin niding pasallamtezasak uh.hi.

mo sam ding ci-in pasallamte nungak pawl -: Sialkhupsaga-wh ni .:

in movasamuh hi. Numeilamte innahpasal Iamte in

Mo Antawi ... . momandingin gan (vok, bawng) go-in tua

Monu lehmoliahnute zingtUl1.gin pen Sialkhupsa gawh kici hi. Moman ciahin, a sun cianginmopa leh a Iawmte (numei man) gelmaahi hi. Zingtung' in tanu zong monu kiangah va pai uh aa mote'n mo tapateinsa nago uh hi.Pasallam numci antawi dingin tangsih leh sa, buh leh salam beh leh phung Ieh.unaua hawh thei huanin nitakmosamtepai<;iangin a minsa .teng zong hawhin zulup a hawm laitakin inpua-inmopiteinnahbehlehphung, tanau pasal lamtethusungpa (thus a pa teng tawh lungdam takin kine hi. Anei bangkuapa) in gatang kai-in thu gen zote'n vok. go-in huansamah, a kicing kipan hi. Gatang kaih thugenna-ah a nuai

pikpeekpuasak uh hi, .a teng a banbaningatang kai-in suut hi.

. {I ).Manpi

(2) Mankang (Lam taam.r sanggam sum)

58

(3) Puman

. ·(4) Minman

. (5) Zangdawh .( 6) Mualkhup (7) Angkhen (8) Kanman

(1) Manpi Mopi lai-a vaikhakna

bangin sial khat kikhum khit ciangin sialkhupsa kigawh aa, a kisam Iaiteng a sial (a gan) ahi aa sial tangin a sumin ahi zongin manpi tang ding a kisam zah kiluikhia hi.

(2) Mankang(Lam taarn, sanggam sum) Mankang pen K6kipia hi. Lam taam ahih kei leh sanggamsum zong kici hi. Mopite a bangkuapipa in sik hi. Nidangin sumtang haksa aa sanggam sung khat leh khat kihuh diamdiamin kinungta hi. Sanggam sum pen bangkuapi sik (huh) ahih manin sanggam sum kici hi. Mo neite'

sanggam bul bangkuate'n ngah hi. .

(3) PUlllanPuman pen K 2 kilui hi. Numei (monu)' pute aa ding hi. Numei 1110man piak ni-a a pute'n K 2 puman a nek khit aa kipan a pute tawh kisai nawn lo-in a pate tawh kisai ta hi. Puman pen pute tung pana kitatna hi-a amah leh a sunga piang tate pen a pate tawh kisai-in a pate in a "ngawng pua" hi. A sanggam pasal teng pen a pute mah tawh kisai aa pute mah in ngawng pua hi. Ngawng puate in sih ciangin "melmuh" ne hi.

(4) MinmanMinman pen puman tawh kikimin K 2mah kilui hi. Mintapte' ngah dingahi hi. Mintapte in bilvuhna ciin a min a kiphuah lai-in khi-zang khatahi

-. TonzangJubi!eeLBibu

Tonzang Ngeina leh Biakna aa na dang khatpeuhpeuh a piak leh a deihzah ngen thei hi. Puman leh minman ngahte in K 2 a bitin a nek leh mo antawi puasakuha, Kl bek a lak leh antawi pua sak 10 kici hi. .. .. . .. ..

(5) Zangdawb Zangdawh pen beh tulpipa nek ding hi-in K 1 kiluihi.Bch khat in tulpi khat ciatkineihi. Bell tulpite a khangzui-in pu khang, pa khang, ta khang

dongin scm uh hi. ... ...

(6) Mualkhup Nidangin khua khat sung bek kiteng tarnzaw aa mualkhup om 10 hi. Mundang khuadang aa mothak ding, mual tampi kantan aapai ding haksa kisa mahmah hi. Khua dang mothakte a nai, a gamlatna zui-in sumtang in kiseh hi. Gentehna K 30, K 60 cih bangin kiseh ta wm

hi. .

(7) Angkhen Nautum mothakte

. . '

ahih kei leh a pi tawh a lumkhawm kimlai

mothakte a pi' van ding, a nu' van ding cih bangin angkhen kilui-in kinehi. Puanza hi thei pen hi.

(8) Kanman Mothak nu in a u

numeite pasal nei nai 10 a omleh "Kan" ahih manin au ta dingin "Kanrnan" kilui hi. A .sumtanginhizah cih ciangtanom 10 hi. A kana ute nget nopzah kingei.thei hi. A kingen zah J110pitG in piak kul hi.

A tunga thupi nam giat teng 1110 leite (pasal) thusungpain hong sungin sial, sum, puan, van piakdingkhempeuh kilui khia hi.

.. Tua ciangin numei lanHe phaitam lamah va kikum khawm uh a, pasal lamte hong lui sung pan san ding, khiap ding, lak

51

Khcnpi III '.

loh dingcih bangin khenin numei vanken . ding teng zongkikumpah uh hi.

Thu kikupna a man ciangin numei lamte thusapa (thusungpa) in gatang kai-in, manpi aa kipan a banbanin lak ding teng Ia, khiap ding teng khiam.Jak loh ding a om leh gatang mah kai-in a thuin gen hi-Tua a man ciangin numei puakding vanteng man ute tanupi(haitawi) nu inthusungpa kiangah hong puak hi. Atamzawah kizang numei (monu) vankenteabanbanin a nuai-

a bal1gin thusungpa ill1)~laal( hi ..

. ". .. :.". .". .."

(I) Be1khat(tau bel, vanleng bel) (2) Pua~lbrikhat (Pat:tawh kigantawl11 puanbu) .

.' .

(3) Khi Zal1g khat(min tangtc'n

bilvuhna-in apiak) '.

(4) Sasengsin puanza khat (Mopite

haitav/illu in nga11)··· ._" .

(5) . Heitang khat (Haitawi Z0111, tanu nihna in l1gah)

(6) Tutang khat (Tanu thumna in ngah)

(7) . Saseng (sengzin~ khat) (Tanu lina

in ngah)

. (8)SathflUbiing (vok thau hai khat -: kigming). Bel, puanbu, khi leh sathaubiing peniI1l1teek inngah hi.

A tungateng a sut khit ciangin numei mo vanken piakding tengpia khia-in, pasal mopi larnte lak dingtengla-in hun kibeisak a, rnosa kikhenin pasal lam, numei lam numei lamte in sa hawl11 tekin a man ciangin mo leh van teng guangin mozu thusapa in

58

pua-in saseng pen monute' tanupi (haitawi) in hong puaksakinpasalte inn dong bong kha-in saseng puate sa ki-at in, zu kita'ng hi. Moneite innah mozu kine-in khuang tumin la kisa in kigualnuam mahmah hi.

3. Pu Zukhawlh

Sialkhupsa gawh ni a zingciangin pasal mopite innsunga haitawi (tanupi) leh tanu panmun nei khempeuh in zu bel khat fa guangin pute mopina ban z0111in lungdamna pu zukhawlh c i-jn zu leikhawlh ihi. Zukhawlhtein zu bawl dingin mi khat ta

.' kicial hi. Zukileih khit ciangin pute in zu tepin phuisamin zokholh tan ute tute tate cidam ludam nading, thupha pia-in a zu phih hi. Tuakhit ciangin zukholhte zuacil hai khat ciatinntek pute kipia aa pute'nzong kinekngaihna-in angkhak, zu hawh, nektang pia cih bangin 111iki111in a nek khak nadingin vaihawmin ne uh hi.

Pute in tute zukholh tengaa dingin vok.

khat go~in zukholhte, zubawlte sa tan ciatin a sungkua satangcim huanin zune, anne, sahawmin gualnop la suutinnuam sa rnahmah uh hi. Zukholhtevok pum puaksak zong om hi. Ak kirnat zong om hi. Tu hun ciangin van hoih theithei zong kipia

'thei hi. 4. . Sivui Ngeina

Ka111 Hau uk Tonzang khuapi ah sihna tawh kisai-in zat ding ngeinatampi om a, khanglui hunin tuate a kim takin na zang khin uh hi. Khanglui hun i cih ciangin tulai '. khangtebat phatlo theihpih mialmual hun .•••.

TOf7lang Jub!Jee Laibu .

dong cihna hi. Tua hun lai-in Zo ngeinate law~i (d~wi) biakna tawh kizui-in kizang ngema hi-a a hun tawh kituak mahmah hi. Tu hun ciangin Khristian biakna vive kizui ahih manin ngeinate kizang nawnlo banah a thu a lazong kigen pha nawnlo hi. Tua ahih. m_anin a vekpi-in i ciing thei kei zongin Khristian upna tawh a kituak zat ding a hoih thute i zat theih nading leh i zat nawn loh i ~lgeina zong i phawk theih nading deihna-

111 kong suaksak uh hi. .

(A) Sihna (Laitah ni)

Mi khat a sih ciangin thau kilawnin tuapen theihsakna, tangkona ahi hi:

Khuasung ah cina gim omin thau hong kilot leh "kisi" hiding hi, ci-in thaugin .za khempeuh in a sun a zan ci lo-inkikanin kidelh pah tanghtanghin "si-delh" kici hi. Khua khat tui khat, mizong kitam nai 10 ahih rnanin khuazangin si kidelh hi. Sauveipi zong kikhawllo-in tawl khat khit ciangin kiciah phot hi. Zan aa si ahih leh a zingciang "Laitah ni'' kici aa, sun aa si ahih leh tua ni pen "Laitah ni" kici-in tua ni-in IlL.aitah zu" kila hi. Laitah zu pe~ panmun a ha~ aneu zui-in kila hi. Khual (khuadang) a:1 sih.ko~ ding kivaihawm hi. Si hinglap ?111g k!Valhawm hi. Laitah zu pensigal teng 1l1.n~-m kikhawl dimdemhi, Ki-itna hang, misite kawsah (kivui ni aa kigo ding gan) zon nang, zu huan phot aa a khum ngakna l~h gal.ben~, ,sa beng ding kisapnate hangin n~da?gl~ 111ISl pen kivui pah lo-in sauvei pipi kikoih hi. .A kha tampipi kikoih hi. Innpipa PaEau em Khup pen 1934 September ni

Tonlsng JIlMoo Lsibll

Tonzang Ngcina leh Biakna 10 ni-in si-a 1935 Apri114 ni-inkivui hi-a

kha 7 sung kikhoih ahi hi. .

. (1) Tamio (Kah Ia)· Akisih cI~~gin nupi peuhmah kikap hi. Nupite in mist kah aa a kahkawrn-aa gen (a lawh) pen tam 10 (tamlawh la), kah la kici hi. '. A dahna t~ng, a ngaihna, alungzuan a khuangaihna teng leh a beisa hun-a a it a ngaih a nusiasate phawkkawm-a a kah aw a.kah l~ ahi hi. Numei, nupi.khempeuh leah siam kim 10, tamlawh siam kim 10 hi La phuah siamte mah siamse hi. .

.(~) Minsial . Pasalte in a k isih

ciangm numeitebangin misi gei-ah ru-in kikaplo hi. -Dah mahrnah, kap nuam mahmah napi kipasal sakin kap lo-inahi z~ng a kah tangin minsial-in kiko vangvang hI: . P~salt~ in a thah, a matte, a zulupte misite kha m a keng dingin upna kinei ahih manin a thah a matte na masuan in, ci-in a kah tangin kiko-in thau lawn hi. (Minsial leh ,1-la.nla sa .kibang 10 hi. Hanla sa pen sapi kirnat ciangin samanpa inasak la

(Hanla) sa-in thau lawn hi.) .: .

(B) Hinglap ni

. Laitah ni (sih ni) a zingciang pen misi hmglap 11i kici hi. A neizote in sial, bawng, vo~te ~o hi. Misi pen hankuang ah kikoih nU110-I~ a kil~p nadinglaang kici sing leh guate kibawl 111 tuateng ah kitusak hi. .Inn sung pan kipuasuahin innkaa ah kilam'lam' ~L Mip~ zong ngeina 0111 bangin innka, inntual kimkotin kilam'in la kisa hi M' "

. .' lSI

pen mnka ah kikoih suak la-in hinglap ni a zan ak khuan rna-in inn sungah kiturnkik hi.

59

Khenpi III

(1) HangkuangHan~(uan~ ding pen tulai-a bangin sing atsa kibawl hi lo-in gamlak ah pai-in sh1gkungg~1 tata en in, velvelin hoihasakpenJlhhe1tata~vh kisuihi-aa,hankuangkh(it ngah nad1~g haksa mahmah .hi.« Behte .leh tanutel? hankuang vaihawmna ahmapangdeuh ul!hL

. . lna-i o-in zukilup

Hankuang suite Cia na,111 sa g.... .. .

hi.

... ..(2) Dial khaina . . Sihciangin sa

matzah zununzah ·zui-in·lmltu.all~ong.~h gua hiang tam simsim tun?ah dial klkhaH~ kiphut hi. Saimante d:111kal~g~ Hum~ll Sahang mante dial.san, Cinghpi mante d:al vom leh tang~aaite in.naang phandial (naang kiphan) kikhai hi. Dialtq pen a.dun~

1 . khat (6 it) bang,avaiJam khutpi 6.6

am .... .... ah

bangpha-inkibawl hi. ~islte ~nn

khuang, zamdakte .kitumahih manm tu~ dial kikhaite tawhl<ilawmin lungzuan huai

suah hi..

. (3) Kawsah .. A .. kisihciangi~ kawsahpen a.thupi phamah~la? khat ~hl hi. Kawsah.i dhpenmisi VUl cianga ~lg~

hi hi ·A thupi penin innteekpanslvul

gan a 1 1L. • .' hi

nading a kigo .gan pen kaWS~~_Pl bCl a~~ Pute'n zong yuma kawsah sat Ct. in gan m

. h hi .... ··A··neizoalamzote 111 beh sung

go u 11. .... '1 .

phung sungpanin ~awsah kisatin tamp~~lg~

hi. 'IonzaiigUkpipe Pu Pum Za Mg. sih ciangin sial.l+, lawil, Bawng 21, sa~wl 1 kawsah satin ki vui hi. Innteek pan a logo kawsah sasin· them khat (bak neu 1~ha9 misite khut taklam ah kitawi sak-a, ~ sisa pI leh pu, u 1eh nautevantun~ atun'cl~nga a piak ding ahihi.Pute yuma sa a sin bak

khat pen a veilam khutah kitawi saka,

. h 11 h u" a vantunga pai cianginlampl-~ ~a n, .

kicidawitein lam 11a khak the! ahl1: mal11~l a tuasahnu apiak ding, lam sap piak khit tehpaisuak theici-inupna l~ineihi.~)~te' kawsah sa pen sasin tawlguan lOCI-a vantung tun nading thu ahih manin ~)u:e:n kawsah sat lo-in sikivui 10 hi. Dawi kibia napi dawi gam tung dingin kingaihsun l?. V ntung tung ding bekin kingaihsun ahih in a . 1 ] ih manin Kawsah go lo-in si kivui thei 0 a 11

manin pe1h lo-in kinei hi.

(C) Laangkhet ni

.... Sivuini dingma ni pen Laangkhet ni kid hi. Azingciang si kivui hi. Tuani p~n si zanhahni zong hipah hi. A ki~ih ~ian~l11 Laitahlli-akipan anini-in zu lola-I? ,kme hi. Laangkhet ni-in zong panmun ~UHl~ zu mah kila hi. Zulak ni pen a kikhel dlan~dlam dingin kiseh hi. Laangkhet ni-in a.nelzo, a gozote in Khung ci-in zu guang dmg sawl uhhi.

•. Hih laangkhet ni-inbeh sung sanggamte, nuphalte l~h zav..~lte) a k~ung (zubel guang) ~1!1~in k1s~wl1:1. r 1 ut~ z:m~ laangkhen dinginkisawl hI. Hlh zu_ren SUI? , l' hi SI'h zanhah ni zong ahih mamn

In l(1ne 11. .

zan aa nek dingin Tanute zanhah zu 1a

dinginkisawlleuleuhi.

(D) Si ZanhahNi

(1) Si pusuah Laangkhet ni zan ?en

hah ni kici a panmun ZU1-1n zu a kilak

zan .; .

bekhi 10-in, Tanuzanzu d-in tanute 111 a . ulauh hi Nitak tung' khuazat 111a-

tuamin z. .'

in inn sunga misi kipusuah ding ahih mamn

80

Tonzang Jubilee La/bu

siampite, si pusuaha a laam ding, lasa dangte, tanu tapa misi pusuah dingte amau panmun tekah mun la-in om uh hi. Siampite makai in khuang leh dak tumin innsung pan inn mai-ah si pusuahin laam uh hi. Siampite sungah sialki tum khat, khuang tum. khat, daak tum thum hi-in nga bek pha uh hi. Tuate nungah sipusuah a laarn dingte in zomin a nungah misi luang kizawng hi. Zam zong kitum a, zarn, khuangte aw leh a laam, a lasate aa tawh kizui-in siluang kidomin kilaamin damdamin kipusuah hi. (Pasalte bek laam uh hi.) <

(2) Song kimkot Innlim bikha-

lap a kitun ciangin beh papi khat in hanla sa-in (a mat, a that, a gawh, a lut teng sialin) thau lawn masa aa, beh sung phung sung u leh nau, khua1 leh tual thau lot nuam khempeuh in a thau uh lawn tek uh hi. Thau tam kilawn mahmah ahih manin S1 pusuah hun pen thau ging gal zakin zong kithei thei hi. Siampite inntual songkimkotin Iaamin, si pusuah a laamte in a inn sung an innkaa ah, inntual kimkotin misi zawngte in zong damdamin a nung zui-in paipai hi. Tua pen Song kimkot kici hi. Misite in song khat a phuh leh vial thum kikimkotin, kilaam hi, Tonzang innpite bang song tam kiphut luain a vekinkikimkot zolo ahih manin vial kua (9 vei) kikimkot in a zo in kingaihsun hi.

A kikhawl khit ciangin misi luang pen innka-a sum tungah kikoihin tua panin zan khuavak la sa-in kilaam laam hi. Misi a laamte nungah kizui nawn loin a kikoihna tawh a munah domin kilaampihpih hi. Zan khuavak dong beh Iapite kisuutin la kisa,

TonlsngJubi!ee Lsibu

Tonzang Ngeina leh Biakna kilaam, zu kine-in kizanhak hi. Thau zong a hunhunin kilawnlawn hi.

Sih zanhah ni-in beh zanzu zong kihspin kine hi. Min tam (min dap) tawh kisai-in a si pen nupi papisa ahih leha min tam tengin zong a khakna un zulupin kine hi.

(3) Si tulap Tua zanin Si tutlap

cih zong om hi. Tangval, papi hat zawdeuhte in tucil sa-inmisiIuang gei-ah

. .

kigualin misi luang khut khatin len, domin

khut Iangkhat in a gei-a te' liangko ah kawiphei-inkhete khat khit khiat nuai larnah khaphei-in khuang tum, lasa-inalaamte hun zui-in tutsa-in kilaamlaam-a Iasate tawp ciangin misi domte in ding to-in kikhawl hi. Situtlap penthalah bei, hun lah sau ahih manin a thahat lote in laam zolo hi. Situtlapte bek nekding misite in zu saibel khat lupin zan khuavakin ne uh hi.

(E) SiVuiNi

Si vui ni-in khuazangin sikigal teka, sigalna zong innlusi-in zu pua tek uh hi. Misi pen .innka ah om suak hi. Kawsah gante kigogo hi. Kawsah sa pen tan ute cialna cih bang phialin tanute in a phei, a liang in tang uh hi. Tanute in nasep huh dingin amau tanu sung panin cialbehin tuate pen Sawhkholkici.hi.

(1) Khung, Khunzu . Si vui ni-in kawsah neih zah tawh kizui-in zu guang dingin Khung ding ci-in a kisawla mau sigalna zu pen, Khunzukici hi. Misite' bangkuapa zu pan kipanin bikhalap pan kigualin inntual kimkotin zubel (Khunzu) kilup hi. Khung ding a kisawl ciangin beh

Ii!

Khcnpi III

lam, sanggam lam teng .kisawl a,~4bel Khunzu latek uh hi. Tua khunzua ne dingte pen pute leh tanu lam teng hi-a~ I.nau pen Vaak ding kici hi. Khungrling ~en sanggam lamte hi-in vaakding, azune dll~g pen pute leh tanute ahi hi.. A.kh~n~te.1l1 kua vak ding cih hilh kholhsa-in'kineihi.

.. Kawhsah-sa sung panin a sial bak khat leh a min laam (akihuan-hul) bakkhat ta naang tawh .khilhsa-iu thusateinKhunlz~ bel "peng1'ahaba11baninlcoih uh hi. Thusate sehsabanginkhunzu nek hun ciangin a yak dingteuh tawh zu ne khawmin

sa tang uh hi, . . . .. . . .. ..

.. (2) Thusal~h sasemte zu . .:

Thusatesung panthusabul pa zu pen laangkhet ni -in lupin kine hi: • Thusa huhpa zupen sivui ni~in Ja-intuat1:usa~z~ p~n bangkuakong ](hang (kong gei) ah kilupin Han-a si ~uite a ciah kik ciangin tua thusazu tep tekin zu phihin "Ka kha aw hong ciah aw"ci~inphui~al11·uhhi ... ', Hihpen "Kha sapzu"· zongkici hLSasemte-z~ p~n kikaihin innteek misi.neite Ieh a tutpihte 111 ne khawmin innte(*te "Khim" ci-in zu khamsakin .ihmut theihtheih nadingin a khimna ahi hi.

Sivui.ni sunJamin tanu-sa, sanggamsa, pu-sa (sangawng) Ieh khunsacil: bangin a mun zui-insa kihawmin.satangcim zon~ kihuanin tanu tapa tutebuai mahmah hi. Sasemtein amaupanp1un tawh kituakin sa semin sa kihawmha~vmhi. Thusate in zulak (sigalna) te ciamtehil1 a ~unga i .ge~1sa mah bangin a khungte vak .~hngte h11h111 sabak

haw111in buai mahmahuh hi. ..

. 82

(3) Sivui ni hunpaidan Nitak

Iam.ciangin Siampite in panin inntual ah laam uha, a laamdingte sialki tum, naj~lSaU lam: khuang turn dingte leh beh .lapi sut dingte.a.laam ding (pasalte bek .laam hi) te zong kipanin misi .laarn pih d1l1g~e. zong kipanin kilaam hi. .Inntual song klkIl11k~)t in, 1aana111na111i11 kisa hi. A nunung penm sanawlh Jakisa-insiluang kipua-in han.lam kimanawh hi. Hanla sasa .tawh, thau lawnlawn tawh, a kapkap tawh amau mun tekahkibuai mahmah hi.

Han ah tu lai bangin misi pen lei sungah kiphum lo-in han ah buk (inn) ne~l kilamin tua.hanbuk sungah kikoih.phot hi. Si~ui a hanI am zuatna ah Tonzang innpi panin laamsa in innpihan dong d.amdamin lamdung ah kipai-in misi luang Inzon~ a nungah zui hi. Inntual-a kiphut dialkhaite pen sivui rna-in khua mua!, 111:1alsuang phuhna munah kituah khol hI. Mldangtc. a ki vui ciangin inn pan ban dong laamsa-in kipai lohi.

(F) HandalNi

Pupi (Ngawngpua) Til II

Mihing khat i hih nakleh Pu nei [0 kuamah om 10 hi. I pianna i nu hong pusuahna, i Puahi hi. I Nu le a Ta Pasal teng i sih ciangin i Nu' nunglarn i Pute, Pupi ahi hi. Sanggam numeite in pasal nei-a, a sih leh a pupi pen a sinu nunglamte (a pianna a nu, a pate) hi-a, i pute (a nu nunglamte) hi 10 hi. Pasal nei 10 nungak a sih leh a pute mah a pu hi-a, rnelmuh kipia 1011\ a nik, a puan khat peuh piakkhong (Ietsong) in kipia hi. Han dal ni-in Pute' niangtui (zu) pen Nan zutawi kici-a Tute niangtui (zu) pen Puzulup kici hi. Melmuh kigen 10 hi. Naungek si tawh kibang hi. Tua rnah bangin zi nei 10 Tangval a sih 1eh inn nei 10 ahih manin a pute tungahmelmuh in na kipia loin, letsong mahin kipia hi. Niangtui kiawrnte zong a tunga i gens a bang mahin Pute-a pen nau zutawi, kici-a Tute-a pen pu zulup kici hi.

Melmuh cih pen numei in pasal nei-in ama neihsa nate (misi nu' nate) panin melrnuh kipia l~i. Pasal in zi nei-in inn leh 10 a neih ciangin misi pa' nate pan melrnuh kipia hi. Nauzaw pasal in zi nei-in sum leh paai nei-in inn leh 10 bangzahin a nei zongin

a upa tungah .inntuansa a gawh nai kei leh bangkua tuam suakthei-Io hi. A inn a 10 teng a upa' min ahihi.Tua nauzaw pa in thusia lasia nei-in ko!bulhkhaukhihatuah leh a U1Jqi11 tavuan alahi. .. 1\ sih lehaupa te'n pua-ina uteinnpankivui hi. Banghang hia111 cihleh tua nallzriwpain a utetul1gah inntuansa.go nai10in i11l1SU11g panmun (inn dongta) Idgual nal 10 hi. Inntuansa a gawh

". :.: :.. . .

Sivui ni a zingciang pen banda! ni kiciin zu 111ah kila-in si vuina innah kipai-in kitutpih hi. Pute' Ni zong kici-in M~hl1L~h kigen hi. Melmuh pen behngcinahl.lo-1l1 Pu K.a111 Hau ukpi gamsung tengah kizang ngeina h~ihahi hi.· Pute leh ture kikal k~-it: kingaihnate gen ni ahi hi. A site tawh kisai thugennanunung pen ahi hi. Pute zu lup pen Nau zutawi kici-in tute'n pute a zulup pen Pu zulup Idci hi. • A neulai-a .site leh nungak tangval Jai-a site melmuh l(1gen lo-

in zu kilup veve hi. ...

70nzBng Jubilee La/ou

70nzBflg Jubilee La/ou

Tonzanj; Ngcil1<l leh l3iokrKl ni-in nauzaw pa inndongta ding a kibawlsak. ahihi.

Pupi hi1111a pen Khang nih bang kiz0111 paisuak thei loin, Khang khat bek kikhom ahi hi. I nu lehei khang a beiciangin Tate khang hong hi-in, Pupi dang khat hong om kik hi. 11111 khat sungah Pupi dawl thum bang om thei hi. Mi cidarnte inn sungab 1 Pi IehaTaPasal teng inPupi khat. 1 Nu leh a Ta Pasal tengin Pupi khat. I Zi leh ita pasal teng in Pupi khat, I Monu lch.a Ta Pasal teng in Pupi khat .cih bangin inn khat

sungah Pupi a dawldawlin kinei hi.

Hihte pen Ngeina: hi-a i sih clang-a Pupi ding kua hiam? ci-a kikup tawrntawm a kuI nawnlo, theihkholh tek ding ahi hi.

(G) HansakTan' Ni (Haudal sawn)

Sivui khit ni nih nipen handal sawn ni hi-a sivuina inn mah ah zukila-in a naihuai teng a beh teng kipai~ininnteektc kitutpih hi. Sukte behIeh Bawmkhai behte in hansak tan! ni, ci-in koimah puapial khiaom 10 hi. Jnnteekte inn ah ki-orn.tek hi. 1~1l1' pihtek uh hi.

tSthni-Lauah ni panin handal sawl? ni dong, misihna aheulakte laitah ZU. langkhet ZU, tanu zan ZU, 'khun' zu.icih bangin a ni ni-in kila-ahansaak tan' III <long livei, nga vei val bang kilaaa tulai hun 'tawh i etkak cicl}1ginki/amdang mahmah ahihnd i mu !!?~ijli .... ntl~i.,in

khat yeisigal!1a i piak ZiclU lawh /<.ibang }oin nge.il1Cl//oihmahmah aneii l1ih lam

phawkhuai mahl11((h hi.) .

"." : "..

8J

Khenpi III

(H) Siatvatna

Siatvat a ci omin, siatveh a ci om a, a kibang ahi hi. Sihna a om ciangin a dahdiak, a kinaipih sanggarn laiguizom, bangkua haitawi pupite, sih vuini nitakin a innuah kiciahpihin kisiatvat hi. Zu mah kitawi hi. Siatvatin kipai khin ahih manin innteekte a ompih'ding thusa, sasem, 'Ieha "eng. a paamte bek hi-a mi tawm malunahhi. A den sivui rna-in mi tam malimahkigamlum mahmah napi a nitakciangin thakhat thuinkidaipah ahih manintSi nung lah na bang ua'' dai si uh teh, mi tawm si uh teh, ci-in paunak na om hi. Hihsinung pen khanglui huninnuam asakhetloh,haksa a sak mahmah uh hi-in, innteekte zu tawh khim ci-in zu pia-in la sakpihpihin khimin ihmuh

o

sak uh hi.

(1) MualsllangPhu~a

A sisatephawkna in a nuntak lai-a a sep a bawlnate athah a-matte, thu le la, lim suai-in kigelhhi. Khanggui sutna zong omin a sih, a vUI Iai-aa kawsah hanken'te zong kilak hi. Hih mualsuang pen mikim in bawl zo lo-in a nei, a go, a lupte in sa goin sasin salung tawh.siampite in phuisamin kip hut hi-a zaktak huai mahmah hi. Khuado ciangin han kihahhi,

(J) HanKhia

"Sia kivui ciangin lei-ah kiphum lo-in hanbuk ah tau kidawhin tau tungah,kikoih hi. A guh a kitei hun (a muat) hun ciangin Han khia ci-in hankuang sung panin a guh teng lakhia-in lei sungah kiphumin a lu pen a sisa dangte lu tawh gawminbel sung suangkuang nuai-ah kikoih hi.

A muat khit rna-in beh sungah a kisih beh leh, tanu tapate in hankuang tei veve a, hankuang lui pen mah a sithakte zatdingin kikoih hi. Tua ahih manin Tanute nasep pen haksa ahih manin tanute i sih ciarigin "Siluang pham" na ci uh a, kawsah sa, a phei, a liang in kitangsak hi. Nasep zong haksa, sa zong tampi mah ngah hi. Khuado cianginDaihawh, Han hawh ci-in han ah pai-in an, sasin, .salung puakin zu lupin misi luguhte kila khia hi.

Tu hun ciangin ahih leh kawsah, hanken kizang naw 10 ahih ciangin tanu~~ satan ding om het 10 hi. A khasiat khak ding uh kidah mahmah ahih manin inntek in tanute "An nekpih" ci-in a zang zong pawl khat om hi.

84

lonzang Jubilee Laibu

'B. KtlA NG LUI LAI 'BIA KNA

Tonzang Ngrina leh Biakna

Lawki hun lai in, Khualung Biakna (Khuabup Biakna) le.ei' aituam ciat-a biakna ci in nam nih om hi. Tapidaw hong tun' rna in, khuazaang in biakna nam khat bek kinei

hi.Tua pen dawi biakna a hi hi. . .

. Khanglui papi~e in, "Dawi in hong bawlsia thei a hih rnanin kibia a. Pasian pen migi 111 b~ngmah hong cih 10 ahih manin kibia 10 hi, na kici zawsop hi. Dawi a k ibiak hangin dawi gam tung nuam kuamah a om loh lam, sih clang-a kawsah i neihna pan kilang hi.

Tonzang Khualung Biaknate

Tunl Biak

Hili biakna pen mi khempeuh cidam nading Ie khawhsa vulhsa hauh nading biakpiakna hi a, kum khat in nihvei kinei hi. A khatveina pen Dota kha (March kha) in vok khat tawh khuanawl khukpi ah kibawl hi. A nihveina pen Dopi kha (April kha) kipat cil in innpi kong aa tual ah vokpi khat tawht kibawl hi.Tuai biakpiakni a zing ciangin khuazang bup in zehtan kawm in lawm-annek pawi kibawl hi. Hih hun sung khua ziat khua vei ah sawl kibang in zeh kitang hi.

Khanglam BinI<

Kum khat in khatvei vokno dawng khat tawh khanglam khuanawl mual ah kibawl hi. Khuasung a teeng mite cidamlo in, natna a tam ciangin , khua siam khuasa gun-Ii lian teng min [0 in biakna piakna a hi hi.

Tual ui-at

Kum khat Ie kU111 khat biakpiakna kibang 10 hi. Taanghaam bawh hun laitak guah zu 10 in, khua keu lua in. ni sauvei a sat luat ciangin

IonzBl1g Jubilee L8ibu

guahtui ngetna in ui khat kigo a innpi kong tualbiakna munah biakpiakna kibawl hi. Khuabup kithoih biakna hi a, guah zu pah hi, cih upna kinei hi.

Tual sial-gawh

Behiang kUl11 sial in innpi kong aa tual ah sial khat kigo in khuasiam khuasa, biak theih khempeuh siit nei 10 a biakpiakna a a hi hi. Kithoihna a kigo sialsa pen sapi khimna mah bangin inn ah kiciahpih thei 10 in, tual bek ah kine hi. Khua zaang bup in ni khat sung zeh kitang hi.

Aital Biakna

Aital a kicipen Tonzang khuataw Suangpi nuai-a teeng dawi golpi khat hi a, khua sungah aital a kimuh mun pian ciangin deih khat nei hi ding hi, ci in. vokno dawng khat tawh biakpiakna kinei zel hi. Hili biak piakna ah zeh tan om 10 hi.

!i5

Khenpi III Aituam Biakna

Pusa

Hih biakna pen Innsung Dawi .zong kici hi. Zomite in i teen'nading inn a kilam ciangin innsung -dawi biakpiakna ding mun a tuam in ki UUIn hi. Tua mun pen sungpi kid hi. Biakpiakna akipiak cianginsungpi sungah a sa kine in a pualall1kipaikhia sak 10 hi. Ih pu ih pate' khatebiakpiakna le thupha nget biakpiakna a hi hi. Biak piakna sa pen numei mo khaak sa te in neek pih thei 10 uh hi.

Sumtawng thoihna

Thangho'pi'biaknazong kid hi. Inn sing zat khempeuhahdawiominkituat.a hih manin, inn singkeemdawite tung thupha nget biakpiakna a hi hi.

Huan thoihna

Inn khangvokgawl khangah suangthu thum kiphut in tua tungah suang peek khat kikoih hi. "Hih bel pia so.mateng a kilawng a kitham om 10 ding hi hang," ci in thu kiciamna biakpiakna a hi hi ..

Lomui biak

Lo kipawi ding sial in 10 ah ak khat kigoin 10 cing 10 keem dawite tungah thupha kingen hi. I khaici pawi te thupha hong piak sakin,an hau a hong siam nading deihna tawhbiakpiakna a hi hi.

Gampithoih

Gampi a kithoih.ciangin biakpiak nading tau kisamrriasahi. Tau tungah phelek kikhai in, tua phelek pen khau san,

·khau vom, khau kaang te tawh kibawl hi. Vok tuk li bang tawh kithoihna biakpiakna hi a, kithoihna sa pe~ inn kiciahpih thei 10 in, gam sungahkine cip hi. Khamvalteng biakpiakna tau tungah kinusia lel hi. Hih kithoih biakpiakna pen nasia tak a natna nei a gim mahmahte, a diakdiak in gam vei, cisa nat cihte kithoihna a hi hi. Lawki hun lai in, hih kithoih ciang dinmun a tungte sih ding hin' ding khente1na zah in ngaihsun uh hi. Tua mah bangin a dam dingte a gam kuan sung un na noptuam pah in, a si dingte tua sungin gim semsem in si phial cih

bangin upna kinei hi. .. . . .

Gan khakhawh

A diakdiak in, voknoi neih teh a ginapena Iimcipen gan khakhawh ci in, adangteng akizuakzongin, tua pen kizuak lo.hi.Gannote a hoih a ginapen tawh biakpiakna hi a, a gantea cidam nading a tam a pung aa hong siam nading biakpiakna a hi hi.

Kimit-et

. Hih kithoihna pen khakhan; thoih zong kid hi, Gensiat kosiatna i tuah khak ciang le nidang hun in thongkia khawng hong suahtak ciangin kimit-et uhhi. Haksatna, . zurnnadainai tuahkhak khernpeuh pan Iungnopna ngahnading kithoihna a hi hi.

.. .. .. ~. . . .. . . ... .

Siingphih ....

A diakdiak ingiIgumna, lutang .••• khingnat cihte dawisate in phuisam in, siing .• haizaan in a natnaphih a, a natna t hawlkhia hi .. Cinate kiangah dawisate a manloh ciangin siing kisam sak in.ci

Tonzang Ngcina Jell l3iakna

in tua phuisam sa siing a neck ciangin kidam

pah hi, cih upna kinei hi; .. .

Dammawh kithoih

Zehtang

. La,:ki l:un .lai in kithoih cjangin zeh kitang hi. _Kltholhna tawhkizui in zehtan h~n l~h a Z13 zong kibang kim 10 hi. Kithoih ciangm zehtang hi ung, cih kithcih nadingin sialkong ah sawlbawk kikhai hi. Kuamah hong lut kei un, cih khaamna hi a, thei 10 aa hong ~ut kha. a hi zongin, thei napi a hong Jut ahi zongin, sawl baang kipaai nai 10 zeI:,tm:'.h~l:-a hong lut kha peuhpeuh 'zeI; phi l~ICl ?l.Zehphi te in kithoihna a bei teng 10h.lok hi, .Bang. hang hiam, cihleh zeh phi

a hih manm a kithoihna te a mawl " I

h. " . .. . ma SUd(

1, Clln urn uh hi. .. .

Beeltung mut

. I?am lohna tawh kisai in kithoih ciangm natna zui in kithoihna kibang 10 hi.

1. Lau in a liing thei a hainatte 'baang-tung' kithoih hi.

2. N

.aupang ~n duh Io, a gawng gawp

p~a11te 'lui vei hV ciin, lui- kilut hi.. (Lui dawite kithoih hi.)

3. Pasal'. na, numei' na-te pawrn gawm 111 natna a veite 'cik vei' ki . '. . .. ICI

111, cik dawi kithoih hi.

4. Gamlak vaak, thakhat-a gim, cisa ?a~p, a haipau te 'rnut tuak hi,' ci 111, Mualmong Dawi' kithoih hi.

S~lbih .

I~ih beltung rnut a pian 'khiatna pen p~u Cm Hau' mangmuhna pan a hong piang

C' k biakna pan hi h' B

. , ll:a um zawnte, a kha garnlak ah om . . a 1 I. eltung mutte in dawi

In kmgaths.un. a, ci~apa' kha dingin gam lak bia 10 1l1,.ha~lkhiazaw uh hi. Beltungtawh pan m~mpl kiman 111, inn kiciahpih hi. Tua kha ~am ~n, cmate' khate beltung rnut a zak mornpi pumpeeng sungah kikhurn a u~1.CIangl11 hong ciah kik in, cinate dam hi

gamlak 1 1'1 . , cr 111 upna . h hi '

. an (I aarn, 111 a kha kisam hi I "),' ) nel. u 1. Beltung rnutna ah

tun' ciangin sialkong ah khat vel dawi~a ~n 1 asian 1 ]_1aza 111 hong awi 10 hi, rua nu tua

laam leuleu hi..lnnsu.ng tum in, cinapa pa mante 111 hong khah khia un " .: .

1 11 1 . .... , cr 111. inn

. u <. urng ah dawlsapa 111 a sialki mah tum ~an ': a . 11. z.ongin gamlak pai ingamlai<. ah

11:, a ~humveina bam Ieuleu hi. Tua khit zon? rnut ll: ~ha.s~m th.ei ub hi Tuabe1tung Clangm, pumpeeng ~he~ khap in rnornpi ;~~u~te ?aWlsakICll01l1'palik'~i uh hi. ~hah ~, a,kha tungt~ hI, kikhah khia ta hi, ci •..... asIa.n gall~apt.ecihdaan in king(iihslln uh l11.phu. isam kawm hi. A p. umpeeng phel 1<1.. ap . hi, Nidang 111 C1l1q pen 'dawithoil1' 1(1' " •

I 1 1 1\11 b ltuns ... . ... CI 111

~l a <. ah (sual tungah) khia suk in a dam ..... h u~1gm.utte 111 'paai' ci uh hi. Cina a paai

ding leh khat kikhup in, khat kithal hi.u,l Clan~ll~p~.Ji~atawmpen~ih bang

D I I . kithuah 111; luisia .. ciksia 1] I , .... ~

. . a~ o 111 a 1 neih ciangin munsia ·bl. .. .... .,... .. , <. 1U<.sIateah

•. gamsia km,gawh in, khuksia kiluut hi. "Ke 'n .... etu.ng va mut uha, cinatc' khava laI~bia

i: hongkal hl 10, nang 11011g kal hizaw teh.' c.uh hi. Gam akuan uhcianoin a k ,

~ munah belt -. ,.. .... C:'.~ uanna

111 er 1 pen' nading-a kithoihna a hi hi.' I . .chung va muruh.a, 11111 hong tun ~

uh ciangir, khat vei 111UtJculeu uh hi.

foflz8flg Ju/;;lee fai/;u

117

Khcnpt III Phaza Pawi

Beltung mutte in kum khatin khat vei, 'PhazaPawi' ci in thupitak in pawi khaarn uh hi. Khualai ah (tu laitak-a Thang Lian Mung' innmun ah) Phazainn kilamin tua mai ah tualpi khat om a.Phaza pawi a bawl uh ciangin, tua tualpi ah tu diimdiam in makaipa in Pasian biakna la 10 kbia in kizui diamdiam uh hi. 'fua pawi 'ading ui lian mahmahkhat Phazainn ah va go uh hi. Adangte in amau=inn ciat ah pawl na bawl uh a, a hun clanginPhaza im1 ah pai in) kikhopna thungetnal1eiuh hi. Phaza inn in dei thum nei a, a sungnungpen ah Pasian' tut nading ci in tutna khat kikoihhi. Pawi bawlciangin tua tutphah maiah gankigo in a sin Ie a 1 ungte Pasian ading va lui uh hi.

Pasian paai

Tonzang Ngcina lch !i[<lkna

C. KtlRISTIAN PAWLPlTE v, .

'Pasian paai' c ih k amrnal pen beltungmuut hong pian' ciangin a kizang kammal a hi hi. Nidang hun in dawi kibia a, beltung mutte' hun ciangin Pasian paai uh hi. Pasian paai hun pen khum khat in khat vei bek mah bawl uh hi. Tua hun Cii1110

t::'

Pasian paai ding in Phaza inn ah pai ciar uh a, Pasian paaina nei uh hi. Tua pen Phaza pawi ci uh hi.

Aisaanna

Aisaanna pencinatna hangin dam nuarn in, bang natna vei hiam eih theih nadingin aisaanna zang uh hi A baihlampen aisaanna in khong khaina a hi hi. Khau tawh tutang khih in, khut tawh tua khau in tutang khai in, phuisarn uh a, ai a phat leh kilok in, a phat

kei leh kilok 10 ci in aisaanna nei uh hi.

Tonzang khua sung Pawlpi mi unnpen ReM biakinnpi Sf Francis Xavier's Church- 200] . fannin biakinn honpawi kinei.

To!7Z8!7g Jubilee Laibu

___ ·~ __ c._._ ..

fl!J

Khenpi III

ng khua-a biakinnte (AD 2000)

Tonzang khua-a biakinntc (AD 2000) ..

Tonzang Ngeina leh Biakna

AG :>

Fhow.\,' Pl"Hwlg. AD 20tJa

Phmu.I: F/..\flll~-':. AI) 2lJIJII

70

lonlangJubilee iaibu

10llzang Jubilee falbu

A. JUBILEE PAWIPINGI1vfNA

Ngimna(A tomin) Jubilee

I khua Tonzangah Christian hong tun

. (l905-ABM, 1939- ReM) kum 95 bang pha ta ahih mah bangin a khual a tuaI a om Tqnzasgmi a kid peuhmah Pasian thuzui !\i,~lJ.ak khin hi. Tua ahih man in Topa Jesu kum 2000 leh Tonzang khuasat kum 130 ein Jubilee ei Tonzangmi in i bawl ding

. kilawmpha mahmah khat hi-a, i biak Pasian in zong i bawl ding hong deihsak ding hi, ci-in-i 1J.m hi. (Leviticus 25: I-55).

Jubilee pen zu leh sa ne-in gualnuam nieih tawh kibawl ding hilo hi. A khual a

"tual, Kawlgam vaigawm-a omte bek tham 10 lei tung gam mun tuamtuam a om Tonzangmi a kici khempeuh in i Topa Pasian thupha (Leitung thupha, Vantung thupha) i ngah kim dildial theih nading Thungetkhoppi hun khat kibawl ding ahi hi. Thungetna sungahi hel dingin:-

A beisa i pu i pa khanga kipan tu donga i thupha ngahte lungdam kokhawm ding (John I I :41), .

I Pu ipakhatakipan khat leh khat, beh khat leh beh khat, phungkhatleh phung khat i kibawlsam~:whnateki111aisakin Pasian kiang thumkhawm ding (Mt, 18 :21- 23, John 14:27),

mnzangJubliee Laibu

A khual a tual bek tham 10, mundang gamdanga om Tonzangmi khempeuhte ading tI1U kingetsakna kinei ding hi. (Mk, 11 :24, Mt. 18: 19-20),

I khangnote pilna, siamna, ginatna tuamtuamte mailam hong khantoh nadingun thuhoih thupha kihilhna thugenna ahi zong kinei ding hi.

I pu i pa ngeina lam, Iasakna-te kibawl dinga, nek le dawn zong a kilawm eiang kivaihawm dingin kigel hi, Kum 75 leh a tungsiah hong nuntakpih lai i pi i pute letsong piakna om ding hi, (a khuaI a tuaI a om Tonzangmi peuhmah hiding hi.

Sum leh paai tawh 111a hong panpihte a ding zong a tuamin thungetsakna om dina

, b

hI.

Thubulphuh

"TOPAmillt/ulilna in nangmah hong =taanzo hi,l1 Is. 60: 1

.. " ... the glory oftheLORDrises upon

. you" Isa 60:1 (NIV)

73

.... 5. ·Akhu~l at~al,rriundanggal11danga ', ol11Tonzang; ~11ikhenlpeuhte a ding thu ngetsakna neih theih nading,

6. Theih huai i tangthute sut kikna leh rnailam hunah khangnote pilna siamna cihtakna tawh hong khantoh nading thuhoih thupha kihilhna, kihanthotna, thugenna neih theih nading.

7. Pupa' ngeina, lamna leh lasaknate lahkhiat na neih theih nading.

8. Hong nuntakpih. lai i puteek i . piteekte zahtak piakna neih nading.

9. Tonzangkhua Tangthu a kicing pen ', lel~ a maanpen a gelhkhiat zawh

nading, .

Tonzang khuatangthu ciaptehna mualsuangphuh theih nading.

Akhua a rualkhatvei peuhmah ankuangum khopna neih nading.

··lleihna ..

1. A khuala tual a om Tonzang mit~ Pasian' thuzui i suah khitnaPasian tungahLungdamkohna neih nading,

2. I pu i pate khang pa'n tuni don.g i ngahsa thuphate simkik a, PasIU~ tungah Lungdam kohna nei -.

nading. ... . . ..

3. I pui pate khang akipan mimal khat leh khat,b~hkhatleh khat, phung khat Jehphlll1gkhat i rna~lmate kimaisak in,:pasian kiangah thum . khawrn (lcilop),ngen khawm (khop)

. theih nadillg.· . .

4. Topa Pasian' thupha (va~tungh .: thupha . 1 ell Ieitung thupha) 1 nga .. theihnadingThunget khopna neih nading (Pawl pi >vaikikhenna

. . . ~ ..

om 10).·.··

10.

• ,. r r .' tho San T (Faith Bible Training Centre) Yangon ah 2(!00. kUIl1

Rev Sian em Thang . ~w ,:wng. J b fl' gualzawh nading antan thungetna kinei

September 30 ni-tn Tonzang U I ee paw 1 .

74

B. JUBILEE AAVING KInlAWI KflOLffNA

Tonzang lubilee Pawl Thu Ciaptehna

1. Yangon Pan Kithawi Kholhna

1. 9.2.1999 ni nitak 7:00 pm hunin Dr S. Pau Khan En te omna ah Yangon Tonzanglawm meeting kibawlin R. En Suan Gin (Richard Suanpi) in hong pulaaka kikupna kinei pah hi.

2. 14.12.1999 ni Patron 14, Central Committee30, Auditor 3 kiseh hi. (List laimai ... ah)

3. J 1.3.2000 ni Jubilee a zat ding sum selma kinei, Mualsuang Ie Laibu bawl na a ding - Chief editor leh Editors sehna kinei hi.

4. 11.3.2000 ni mahin Yangon panin Tedim Sub-committee kiseh-a, Tonzang leh Kalaymyo pen a mau mun ciat pan Sub-committee na kiseh dingin kizasak hi.

5. 8.5.2000 General Secretary Richard Suanpi in Kawlpi ah meeting bawl pih hi.

13.5,2000 ni-in GSRichard Suanpi .... ', lehTol1zang< S ub-committee,

...•. Tonzahgah111eetingnei uh hi. . ..... 2.

.. 7.16.5.2000~i-in(]SRichardSuanpi··

', ·leh .Tedim Sub-committee, .Tedim

ah meeting neiuhhi. . .. .

8. 20.5.2000 - 21.5.2000 ni Laibu Editorte Kawlpi, Pa Hang Khan Pau inn ah kimuhtuahna kind hi.

hnzang Jubi/eefaibv

9. Kawlgam leh Gamdanga om teng tungah 2000 kum May in thuzaksakna kinei hi.

10. 19.10.2000 ni-in Central Committee in Tonzang khua sat kum 1870 kikipsak-a GS Richard Suanpi in Central Committee te anvak hi.

11. 30.9.2000 ni-in Rev Sian Cin Thang' Lai Siangtho Sang (Faith Bible Training Centre )ah Tonzang Jubilee pawi gualzawh nading antan thungetna kind hi.

12. Tonzang biakinnte leh mundang tuamtuam ah Jubilee vai gualzawh nading thungetna kinei tek hi.

13. Jubilee pawi bawl nading (nek le dawn, pawi vai khempeuh) Jubilee muakna, Jubilee Laibu bawl nading Ieh Jubilee Mualsuang phuh nading a kisam sum khempeuh Yangon khua sung leh mun tuamtuam pan ngah theih nadingCentral Committee in vaihawm hi ...

Tedim Pan.Kithawi Kholhna ..

1. Central COmmittee tez~ksakna

2. Siaina Ning En Hall makai-in ngeina.lamleh khangthaklam,nipi ...

75

Khenpi IV

kal khat nihvei ta kha thum su~g kisin hi,

3, Jubilee bawl nading leh Sub~com~ mittee zat ding sum le paai TedimTonzangmi te kiang inn lusi-in kidong hi.

4. Tonzang Jubilee ah Tedim Subcommittee pan vok khat si hi.

3. Kawlpi Sub-committee

1. Jubilee pawi a ding Kawlpi (Tonzanglawm) in vok tuk nga khat

hongsi hi.· .

4. Tonzang Sub-committee.

1. Jubilee vai a ding thatang sep khiat ding khempeuh Tonzang Sub-eor_nmittee makai-in kisem banah sial talpi khat hong gawh uh hi.

2. Tonzang Sub-committee in vok khat hong si hi.

3. Ngeina lam'leh lasakna

.. a) Pa Thang Do Pau, Pa Nang

Khan Lian, Pa Nang Khaw ... Pau, Pa Zam Khen Thang, Pa Am Cin Pau te makai-in

. . ., I '

Tonzang nupi papite n ngeina

lam, ngeina la hong lakkhia hi.

J8

b) Pa Pau Cin Thang, Ai Khup, Go Pau te makai-in ngeina lamte kisin khol uh hi.

e) Pa Thang Za Go (Gopu), Kham Hau Lian, Man Dim te makai-in lam tuamtuam kisin khol uh hi.

d) Rev Tuan Khan Mung leh Sia Zampu te makai-in khangno mi 200 val in Halelujah lapi, Jubilee lapi leh Jubilee pawi khakna lapi sin khol uh hi.

e) SiaKhup Khan Sum makai-in mi 60 val in Pawi honna a ding O')tG"P leh ()'t:lP::3Jffi sinkhol uh hi.

4, Jubilee a ding Tonzang khua sung, Tuitum leh Tungtuang pan biakna pawlpi zui-in sum kidong hi.

5. Jubilee a ding sial 3, vok 2 kizong khol hi,

6. Zin tun nading, mandat, annek tuidawn, meiset.Ieh van k isarn bangbang na kigingkhol na sem khol uh hi.

". ". )

:::.': ".' :." c

;;.:..<\.................... ... ..

Tonzang liliua upatetawh kikupua

TDflzang Jub/lee La/bu

Tonzang Jubilee Pawl Thu Ciaptchna

c. JUBILEE HUNZA rNA

.. :. ". J " ..

.... . ..i ..

Tonzang Khua Kum 130 Cinna leh AD 2000 JubileeMuakna Pawipi 10-1 1-2000 p,an 12-11-2000 ni ~ung Tonzang ~d1Ua Kadang tualpi ah kibawl a, khual leh tual pan l?nzang t~al~uak, lonzang khuami teng kisutuahin hunnuam hunmanpha mahmah khat

kizang thei hi, . . . . .. ... .. .. .. ..

. .

TIm Bulphuh

"Topa t lllinthannain nangmah hong taan t zo hi." Isaiah 60: 1·· .:

- Pu Th~ngDo Pau in Hanla sa

- Rev Dr S. Pau Khan En, Ma-ya-ka OhkahtalehPu Sian Lian Pau te in (;@d;rcJ.;

- Jubilee ciaptehna thau lawng 100 kilawn

- Band (:ntG'P) pawlte leh ()t:~: lam khangnote'n lak

- Zo ngeina khuang le zamtekitum, Pa ZamKhenTl1anghong lam lianlian

- Rev TuanKhan Mung makai-in khangnote'nuJubilee Lapi'' sa ..

JubileeHon Pawi Thungenna 1. Rev Dr S. Pall Khan En U ... Tonzang tualsuak, Tonzangrni, Tonzang gimn;m~i t~ng .•

in i phawk dingthu 3 ka deih hi. .•. . .....•..•..••.......

1 ) A beisa huni nuntaknate phawk kik ding

2) 1 ngeina hoihte zangin Iakkhia ding> ..•... .. . ..'

3) Hong pailai.ding hunte ngaihsunin i gamiJ~ipuahdillg " , .. Hih Jubilee ah sum le paai bei, tha le ngal gim bekhi lo-

in i khua i tui, i mi i sate khantoh nading mainawt khawm,

kalsuan khawm ni ... II, .

Tonzang Jubilee fatbu

JJ

Khenpi IV

. 6 C' 0 C'

" .• , m~ o.J, G 3 ::D O'1_OlJ ID 'l.

C' C' C' 0 C'

3dC\(OC\(0'l.'f C\( 3dO I

.IJII)'IJIHllillg

. 18

: C' 0< C' C' C 0

... ~GO?')C:::DC\(() ~c\()c\(()'l.'f C\( ... !

C' C'~ 0 C , ~ C'

" ... 06t:@'flSll, 9 :O')m~,l:H:G'l.:~06m

o C' • C' C' C' " OC' • C' <: &CCGO?')tfGOO')Cb'lmGO:;;l ... &CCGO?')<3'l1

1 J l:J 'L

o C' C' 0

GIDO?tJor <jD:(\)~'l.'f C\( ... 1

. C'r.C' C'<: r;; C' OC'Q C'

" ... <rJC:l9~'fo.Jl3)l GqG~G3::DtS orm~::Da

C' CO ~Q 0 Q C' C C C'O

(\)m(,9m~m(1.ll:G'l.: 1D1D2GOO')c§m9mw

C' C'Q. OC' Cr.C' c

... (\)m(,9mlD~m'f: G:D')C~CGq:~0'6m

OC' C' Q CO"

I{C:Ot:O?t~q'f C\(... :.

4. Rev Jacob Kham Khan Mung

- Pasian hong piak thu tawh kituak a, Jubilee pawi bawl ding

- Jubilee pawipi ah phawkding thute

1) Kilemna

2) Lungdarn kohna . 3 )Pasian thupiaktc ngaihsut kikna 4) Suahtaakna :5)

Mv Jacob Kft.1flJ Kfmn Mal/,q

Shlngthona:·Cpumpi, lungsim, kha) :

Maisakna (mawh kimaisakna)

. . ... ". :.". "... ."

". . .

Cidam~ainhau kipat-naf'Ihe. first wealth is health) .

- Ekkawngphiat 10 ding, pipe, twah

7O(1100g Jubi/ee Laibu

zom ding, 111i pil sernsem e kbuk tawh kinai semsern

- Exercise bawl den ding, I ukharn a nip

sangin a khauh OrSiarilA/{ham

hoih zaw, sa ne zo lote'n be-ik tampi ne ding:

- Kialpi sangin an tampi nekna hangin mi tam sizaw ..

-Niangteh tui (niangphan) dawnna hangin- hana.Jungtangna, gilpi cancer damsak

- Ni khat niangphan hai lOdmvan ding

- Zu ne mite ganhing nam 4suak-

. ..:".: .. :

Utong = .. kihoihsak

1) 2)

Zang Sahang

Ornmawh Gito

Hai (Iu mel taw mel thei 10)

-Zu neeknahangin natnate-

1) Lungam

2) Sinna

3) Gilpina

: 4) Khuak hoih 10

=

3) 4) . Vokpi

2.

Thugenna a man ciangin Daklam, Savaitut, Tonko larnte leh . khangthaklillnatuaintuaI~te kilak hi.

. liJlllBllgJubi/eeLaibu

TOllzang lubllec Pawi Till! Ciaptchna

C. 11.11.2000 Sun Hun (Saturday) L Pa Sian Lian Pan (Hun hon ··thiigenna) .

. ~ . .

- Pu Hau cr»: l( h up, Mangkangte'n a matna leh ukpiza a ngahna

- Pu Pum Za Mangin ukpiza hong zoptohna

- Khuasat a kipan thupha ngah khua (a . pil, a siam, a hau tam) ihih na

- A pil, ahau.masa sa rnundang ah paikhia; a hai, a zawng teng Tonzang ····ahki-omlai hizaw ...

- . Jubile~pawi hong pian nading hong makaihDr Pau Khan En, Dr Go Za l(ham, Dr SianZaKham~ Dr Neng

Khan Thang Ieh Yangon Central Committee tel tungah lungdamna thu 0111

Mailarn hunah zongnong huh, nong

panplh nading uh ... .

- .. Vairnim leh gatam tawh doetrate

. kingah 20 veve ...

- N asep hanciam ding a kulna thu

- Jubileepawipi ah i kipumkharnate

.. mail amah zopsuak ding kisam ...

19

Khenpi IV

2. . Rev Dr Go Za Kham' thugenna

- Tedim mite pen thu khat peuh- .

.peuh ahibeh, i . ....p h ung~thll sa,

.s.asem ..i~wh '.

. gatang kai-a thu . a gente hi hang.

- Simte om lo, Zote om lo, .. ", Bev.il! BoZo Khafl/

Kawlte om 10, '"

Vaite om lo, ThahdoteomIo ci-a thu

gente ihi hi. .' .... ". .

Thukhualna i neih leh i khua i tui khangto ding,

3. Siapi Suan Khan Mang "Sanglam Pilna leh Gamtat zia"

- Tann .

masa 1eh degree ngah masa .. Pu . Lian Cin

... ~~~,~

.Thang . SiopiSulifl Khan MallY

Num~i tann 10 i:0lnasaNu Luai Khan Nuam

MAEd zomasa Pa Kai ZaDal . PhD zo masa Dr Leo lV1ahg Cin Hau MDi vzo l11~sa DrDo Suan Mung (pih~~. th~~isak' a, naupangte kisiat ding dalkholhna hangintudong TV lei ~ai 10)

80

- 1975 pan pi Ina lam siat ding kipan

-ta ..•.•... '.

-" Tulai tann10 zo ten tann 3 laisin hilh

theinawnlo uh

- Siate'n naupangte p ilsak zo 10, sangnaupangte in siate sangin pil~a sangzaw ngah 10, kihai seD1sem, hih pen lai ettehna hang ...

- Zomite innasep hanciamte i hih manin galkap nasep haksa sa 10, lokhawh sang baih sazaw ...

Niangteh kung ciinding leh Nailung

khawina'hanciam ding'. .

To~zangah 1931 kumin Niangteh kungo om zo, ahihhang 2000 kum teh kung 6 m3hoin,khangto 16

-' '. Leicialbawlin 10 kho ding, Hillside farming bawl ding:

- Gam hal 10 ding, tua hileh kU111 5 sungin an hoih ding .

Nurneite'n dinsa-in.zun thanawn 10 ding, tutsa-in tho. ding

- Mi muhlohna, a kawrnbu lamah zun tha ding

Nu Ieh pate'n tate' hoihnading bangzahin deihsak kisit kik huai

Nuntaakna a san' . semsem nading lamlak makaih'dingkisam

4. Khanghamte zahtaak piakna kinei hi.

" -: Kum 751eh atungsiahpiteekputeek

82 t~zaht~akria letsong piakna kinei a, p~j .I-IangKhan Pau in a banbanin . piakhia hi. I puvuai teng puanteen . khat ta, pivuai teng nikteen khat to. .

lonzongJuMeeLoibl! . '.

Tonzang )ubHec Pawi .Tbu Claptchna

II ••• .Tu nitak i homework (inn1ai) ding pen .~ .' Mite'mawhna lea maisak zawh na'ng tha hong pia in' ci-in thungen

.' ni'

'Beh sung phung sung mawhnate, khut khialh bankhialhnate, tangthu hoih 10 khempeuhkankikin Pasian mai-ah kisiansuah ni.. Ii .

kipia hi. (Hih i puvuai, i pivuaite mah i daupaina, i kamphatna peuh ahi kha tam? ,.)

5, I puteek i piteek teng aa ding in Rev Dr Go Za Kharn in thungetna hong neihsak hi.

6. Taangpi niangtui nekna tawhsun hun . kimansak hi.

D. 11.1 1.2000 Nitaak Hun'

1. Rev Dr S. PauKhan En' thugenna

. . . .: . .

'', .. Na mail am saupi .. na khualnop leh "na nu n gIa m Iirntak

.. ."

masall1 ...

";" 1953 ciang Tonzangah Zokampau"

om nailo, tu .' .

hunun unau bangin tengkhawm, ... Pasian thupha hi "~""

" ... I pupangeina leh Pasian' thu i gawm . siam ding,... i nusiat ding ngeinate Ieh izatding ngeinate khen theih kul

"

Ii.,. Tu zawhkum 20 Giang i ngei~akithei

naWn loding ... " . .

n ... Tonzangmitea tangpil mite i hi hi.

Tua pilnaahoiha zat ding ... 11

II ••• Zingciangin thung~tpinei ding i hih manin, tu zan ihmu lo-in Topa maiah khukdinin thu ngen ni ... "

lOozooUJl!bile£! Loibl!

2 .. Dr Neng Khan Thang thugenna Jubilee

. .

pawihun ...

man-phan : hihna ... Kum 100'

ngak zo .Iai ', ding .. kua-mah.

- Ineihitheih Ioh ciangin i .lungam

·····gawp ' ..

- Jesu in eite'mawhna hongmaisak .mah bangitleite k:hatleh khat .mawhna kinlaisak ding kul . .

- 'Pasian zong masa le'ng i khantoh loh

phrunawh . .. ' ..

3, Thu genna aI11all ZawhcianginNgeina . Lam a tuamtuamtekilak: hi. ...•.•...•...

. 4. NgeinaPuahPh~tDing\fai Kikupna Jubilee pawi vai tawh kisai Ngeina-

Sf

Khenpi IV

lam subcoml11itteete'n "Mo Kipi «ktteenna" tawh kisai sum leh paai tawh tatzia pawlkhat puahpha-in Ju-

. bi1ee pan khensatua nei thei le'ng ciin Central Committee tungah lai hong puak uh hi .. Central Committee, Innteekupa pawlkhatlehkhua pan uliar1 (Siapi Suan IZhan Mang, etc) te in kikupna kinei a; thakhatthuc a khensat theih thu hi lo banah, Central Committee in hih thu tawhkisai thuneihna (authority) nei 10 ahih manin khensat lohinkinga hi.

E.

Tonzang I<.hm 130 Cin~aLehAD 2000 Jubilee Thunget Kikhoppi

Hunuk Rev Dr S. Pau Khan En Hunzeek R.En Suan Gin

1. Kipatlasakna:

"TopaBangzah ..

Na Lion" (ZBC 41)

2. Hun-ap thungetna:

RevCin Do

Piang (GIS,

. TTBA)

3. Hanthotna: Rev DrS. Pau Khan En

4. Mawh kimaisakna thungetnahun (1) Mawh~aithung~tna rnakai:

PaHauZaDal

(2) T0l1za~gll~ibeh·39 sung pan makai khatta kiteelin mipi mai-

82

ah mawhmai thungetna (a uuai-a bangin) aneih khit uh teh khuaimei hong vak uh hi.

[ Mawlt Maisakna. Ng etn a/

Piakna:

Kef pen, Tonz ang Khua a ten g, _Cbehmin) Beh, Pa _{minL ka hi hi. Kobeh pen (1) ___} (2) _' (3) ~~) ... {eng kipawl behkhat ka hiuh hi.

Ko (behmini. beh hih. Tonzang Khuaa' ieengknempeuh. Ka pu ka pa. pan. ua /f,ipan.ko khan g, ka fa khang, ka tukhang ciang dong ka mawhna Khempeuh uh Nong maisak nadingin, tapa Jesu Khazihmin tawh kongngen hi, TbppPasianGw.

. TOPA MIN THANGTA HEN. ] (3) Lasakna: "Nang leh KeiHong

SamHt' .

(Rev 'Iuan Khan Mung makaii

(4) Mihonpi ~awhmaithunget- na:

. (Thunget khupnaRevDr S. Pau KhanEn in hongnei hi.)

5. Pasian' tung lungdarnkohna

. . ... . . :. . . .

(1) Mipi lungdam .kohna (Thunget .. khupna Dr N eng Khan Thang)

(2) "Halle!ujahChorus":

Tonzang Khangnote (Rev Tuan Khan Mung makai) .

Tonzsng Jubtlee Laibu

6. Sapnakhempeuh ngetna:

(Hunuk R. En Suan Gin)

(1) Mipite ~ut kilen kawmin "Topal Hong I-Il1h Thungetna" la kisa hi.

(2) Thunget thulute Ieh thungen te: (a) Gam uk kumpite' aa ding:

-. (~?v. Jacob Kham Khan Mung)

•.. (~)T()ezari? khua Ieitang thupha

', ·.ngahlladmg: ... ....

. ., . ····(Rev Dr S. Pau Khen En

(c) Lokhote' aading· .

....« .: (PaNang Khaw Pau) .

{d) Kul11pinasemte'aa ding: ..

(R~y Dr Neng Khan Thang)

(e) Sumbawl/ surnbukte aa ding: (Rev Pau Suan DaI)

(f) Gamdang-a omte' aa ding: F.

..... (Rev. Khup Khen Thang)·· .. ·· •••...•• ••.·.··.·•·.····· (g) Pension khinsa Iehinirriasep

tuam tawh a omte' aaciing: .

(Rev Mang Cin)" . .••..•.....

(hjPasian' nasemte' aadil1g: (Paul Thang Hen Pau)

.. (i) Meigong tagahte" aading: ........... (SiamaNiang LaniLun)

... 0) Ki1ungtuak,thU1~~n, cihtak

. -: nading:(Pa Neng Khan Pau)

(k)Cidam, hau,pil, zalian rnakai

suahnading; .. . ..

.... . .. (Fr. Joseph Pau Kap Mung) (1) Jubi_Iee, MuaIsuang, Tangthu bu aa dmg sum le paai, thagui that~ng, ngaihsutna hong piate aa ding: (Pa Peter Gin Khan Do)

TonzangJub7;eeLaibu·

Tonzang Jubilee Pawi Thu Claptchna .(m) Lungdamnalehhehpihna tuamtuarn thungetna: .

(Rev. Tuan Khan Mung)

7. Mipi lasakna: 11 Thuman Lamhilh Kha Siangtho" (ZBC 175) ..

8. Father Ieh Pastorte' thupha piakna (makai Fr.Pau Kap Mung)

9. Annek lungdam kohna: .

. Sia Pum Suan Lian

1 O. ~ihonpi satangcim (Sialsa tang-

cim) neekna. ', . .....

(~ubil~e pawi a kiheI ulian Iengla, . zl~te l?n ciah man 10 pawi tavuan ·nelte zmgan nitaak an ding leh M' ..

t . .. Ipl

s~ ang~lm dingin Sial 3 Ieh vok 3

kigo hi.) .

12.11.2000 ZanHun

Hunuk: FrJoseph Pau Kap. Mung Hunzeek: Pa Thang Khan Dal - .. Kipatna thungen: Rev. Mang Cin

- Hun hon thugen:

FrJoseph PauKap Mung 1. Pa 1. Hang Khan Paul thugenna

- Nidangin k i zop.na: •.

thu.kizakna .: '

haksa,mi . kiban 10

..: Tuhun thu .... k i z ilk n a" baih, mite nuntakzia kizui thei

,

8S

Khenpi IV .

nikten puansiIh, kizepdan i duang i tun mahmah zong a khangto 'khuate tawh kibang tao ...

- I mil ip nuntakna a kitawisan .. nadingin- .

.. Ngimna neiding

.Patau (baih}pahpah 10 ding

84

G. Mipi Sung Pan Awgingte Pawlkhat

" ... Hihzaha thupi (~~fl'l.):) ding in lamen ke'ng, Lungkirnhuaisamahmah

h . 111

ing, Thupi leh rnanp a sa ingn .....

. . . (Pu Sian Lian Pau)

n ... Pi Ciin kivui-in khuazangbup kidah.

belin, tutung (Jubilee) in khuazang bup kinuam bel hi, ci-in ngaihsun inghu• ..

(Pu Thang Do Pau)

It ... Tonzang Jubilee ding lawp mahmah bek thamIo-in Jubilee hun

. Ciangthugenkhuan ka ·ngahkhak leh ci-a Jubilee bawlsare-sepzia teng akankanhi'ng'

.. . (Rev Thawng

Khaw.Nang ~ Jubilee pawi madeuhin hong =nusia hi)

" ... I mandat leh istage zepzia (decoration) te Yangon3;}ooq 111ah111ah hi mawk ei''

·(Rev Dr S. PauKhanEnte nupa)

TIm kaikIUllI'm.~· Pa G;nSll(luMlIllg

!iJnlBngJubiieeLBlbu .

Tonzang Jubilee Pawi Thu Ciaptehna

V. JUBILEE LA pH.UAflrE

Tonzang Jubilee tawh kisai-in khuapih tuipihte in a nuai-a bangin amau thupi a sak bang ciat un 1a phuak uh hi.

Siapi Thang Do Pau' phuah (Khua nupi papite pawl.sak)

1. ( a) Zangtui vangkhua kum za val cinna, Iia Ie taang aw, va bang 20 le'ng, va bang 20 Ie'ng e, .

(b) Lia Ie taang aw va bang 2oie'ng, mim bang pianna khua rninthang, pak bang tawi le'ng pak bang tawi le'ng e.

2. (a) Pupa khan lai khau bang sut le'ng, sang tam kap leh lal tang hen, te 111ah thang pen, te mah thang pen e,

(b) Momno ei khan Tung Pasian siam, vairnang banzaI zuun siam leh sesum Iamniang, temah thang pen, te mah thang pen e,

3, (a) Ei teng khan a i leUel ding, i lenkhuang leh zaila tawh, nga bang lam le'ng, nga bang lam le'ng e,

(b) Nga bang lam le'ng seino gual aw, kum sawt tang bang dam nadingin, Sian aw gua bang hong hah teitei,

hong hah teitei aw, . .

Pa Nang Khaw Pau' phuah

1. (a) AD kum 2000 November kha nl 10 ni Zangtui a piang teng mel kimuh kai tuibang kigawm e,

(b) Sian sung zingvai aisa hawm tel, a gel hawm siam phamsa tuan pupa

khan.zil hie. .

2. (a) I gam lei leh i vangkhua aw, khoh 10 tuk sawl a vul ding bang e,

JUbilee /lOll Ni

!iJnlsngJubJleeLsibu

l<henpi IV h 1

. . .. Pa Khual Za Kharn' p ua 1

(b) Seine tanggual ha~l~ngcIam un

Pianna vangkhua S1a11111 lumbang 1 .

hong sung ding hi e.

3. (a) Tomkhuang ging leh Ais~ nianna, Pianna ka vangkhua aw Cl veng e,

(b) Lung lau 10 aw, zangtui vang~hua

aw, Sian sung zingvai kihawm d~ga, vangkhua alsi bangtang ding hi e.

4. (a) Lam tualkaihna vangkhua daisd.am t.a, .. tang 10 bang phong ding, Ian 111

deih ci bang a tel hi e, . ... 1.

(b) Sianvontawia, ma bang patsa, zangtui vontawi 2, 3 te tatna lenthal bang hong zang hen aw, .

5. (a) Pianna vangkb~a kum100 val t~,

ei zong rna bang pang khawm 111, 2.

. Banzal ziatsuan, inkilen leeng e,

(b) Banzal ziatsuan ilet b.ana~ Sian sintlm paaibang kuah ciat le ng e.

6, (a) I phung lai le,i vangkhua ahSSinth~ philtang bang zeeksiam no uanpi

ria min thei ka 10 hi e, 3.

(b) Ciin nihthum tern bang tawi sia~n

e lunta vontawi singte 1akah ka 111111

,

thei bang nong 10h tuam awe,

7. (a }T~tnCllenthCll. b~ghong z~ng haw,

.. . -. Heln.apcllhSianin hong SI3111 en.

(a) Ciam le pello hawm lah pel 10 tung Pasian 1951 January kha zalmang a matsa tu in tungta c.

(1) Zangtui vangkhua zatam p.hU~1g cing, zinlen henkol bulh sut dingin, Zingvaihawm 2, 3te lai-ah hawm siam Suanpi khavaang tang sa'ng e.

Pastor Zen Do Lian' phuah (1.8.2000)

5. (a) Ukpi vangkhua Zogama lawi bang thang se, Pat puan bang a mual ding aw ngai ngam lang e,

(b) A vom a kang namcihta tang bang kholhna, Pu Mang sumtual simsing gil al bang mang e.

6. (a) Khua kim vangkhua tui bang kum sak Zangtui i vangkhua hi e,

(b) Siam bang sinna a sau nuam leh KADANG tual aw vangkhua tawh lawm khawm sang e.

7. (a) Kum tulnih leh kum za pawi tui bang i gawm, Lung tuaka lamtual i sai nun in nuam e,

(b) Lungtuak pheiphung i khai a i hei .. diam diam, A tul mawh ding video daI tui Iuan Ieng e.

8. ( a) Tuan pup.a gual tung iuanna tonh leh lal aih, Khangsawn monmo lung siim te'n tualah khia e,

(b) Ningzu aisa lai buala gual tung tuan bel, lung Iai gel leng nuihsiam lel nangin pha e.

Ionzang Jubilee Pawi Thu Claptchna 9. (a) Khuakim khuaveI siah tang kai Innpi sau nuam, Tu a daidam den ding aw gel mawh ing e,

(b) Vangkhua laia Innpi nuarn khuam bang Iaih nang, Sianmang sau nuam RC te'n ciang to ta e.

10. (a) Khuakim vangkhua namcih tan vangkhua bawm e, Pianna vangkhua lumiau pawngsong (C);'ilG{)l¢:~) dim tahe,

(b) Gam vangla singkawm kala din leh 'tuaite'n, Pianna vangkhua lam hong zong siamleh cing e.

Pa Neng Khan Pau, DipTh, BRE (Kalemyo) phuah

1. (a) Zangtui khuasuan phung namcih hogual nuamaw koi-ah phil tang bang kizeek khin i hiam aw,

(b) Phil tang bang zeek vaimang lai sing kawmkal pan,pianna vangkhua Jubilee zo dih ni e.

2. (a) Tuan-a pupa tomkhuang kaih lamtual saina, gawhtam simna, ning le aisa zeek awe,

(a) Kum kiveiin solkha dang yen, kum . za lenmual hong suaklawm awe,

(b) Ukpi vangkhua ka pi anna a\:,

. ·Lo bang tul dingsiallum 111 sung

Jubilee Lapl Sa Ziahziah

TOflzang Jubilee Laibu

TonzaflgJubiiee Lamu

" TOjJa ' Thungetna" makai kltangnote

87

Khcnpl IV

(b) Ning Ie aisa a zeekna vangkhua nun nuam, Sian sinthu tawh tuibang siang sak dih ni e ..

3. (a) A 'kum zatamkum tulnih Jubilee aw, sawmsialleh lumsuang in dim dih ni e,

(b) Sawmsiallian leh lum suangin dim dihni e, Vangkhuazangtui kum za cianin cingtae.:

Pa Suaan Khan Thang'phuah

. 1. (a) Tuan pupate.ningzu leh aisa tawh lam, pupate pianzilna guai aw, tam banghi a, AD kum 2000

(b) Sia ngalliam teng zingvaihawm siam, Sian sinthu thangisanna guai .... aw, tam bang hi-a Alleluia.

Pa Kham KhanNang{Kalaymyo)

phuah ... ..

(a). Mim pang pi anna vangkhuanuam ah kumcin Jubilee a tung ding awe,

(b)Sian sung zing vai a hawm ding . vaimang sesum tawh a zeek cing ding a, Ning.leh aisa tawh lamtual sai ding awe.

Pa Khawm Do Thang'phuah ....

1.

2.· (a) Lunglai gel siam sak leh khang zing vaihawm,ciin Ie tuaite'n Zinmang kiang pan, Sianmang ang ah laam bang kihei kim ciat Ie'ng ci'ng e,

(b) Tuan pupate'n rna bang patsa Tonzang khua nuam kum za cinna phawkna zaila in suah ve'ng e.

3. (a) Simle Zo namcih vontawi u Ie nau aw, sinthu khatin . tui bang luangkhawm ve ni c,

(b) Bel a zu bang i vangkhua puah thei le'ng e, Sianmang awi in kiI bang khanna'n lawm sang e, Amen.

Nu Ciin Ngaih Vung' phuah

.". . . ..

1, .. (a)Sianmang sinthu kurn za cin pawi,

kum tulnihzatam holung i kupna, Sinlai gelsiam in lawi bang thang

le'ng ··e .

. ,

(b)Kb~11gsawmte'n tu bang a ciin ding, thengmawh khangngo meii bang zaamhenaw.

2. (a) Tuan-a pupa mimbang pi anna, a suan sawn kil bang aa khangte'n, zaang dawn pan phualva bang hong leeng e,

8B

7i:JnZang Jubilee Laibu

Pa Thang Cin Kham (Lungtak) phuah 1.

Tonzang Jubilee Pawi Thu Ciaptehna

(b) Zingvai hawmsiam tqngdot teng . aw e, To~zang Myone Okathahpa tawhetIn lawmkhawrn, eti n lawmkhawm e.

4. (a) Zahta Sian sung tui bang siang zota khan kum sawt tang bang dam ciat le'ng bang dam ciat le'ng e, .

. (b) Seino gual aw hanlung ciam ni e . ~A, MA, Doctor pite pal i Iawh ... c~angin i vangkhua hong pall un ding

·hl e.. .: ..... '.

(a) Tonzang khuapi kum za cinna AD kum tu1, .AD kurn tulnih kai bang gawm val bang dawn ciat vai

,

(b) Kai bang gawm vai bang dawn eiat vai, yapih puaidaw, yapih puaidaw

('P@a~Ga:rS) e, Lia Ie taang aw paa bang awi vai e.

2. (a) Tuan-a pupa sinthu lelna a mi ci peuh, kuI a piangte hi mel ih e,

(b) Amici peuh kul a piangte Junta vontawi lia le taang te ih melih e.

Pa Gin Khaw Thang' phuah .

1. (a) Tonzang :angkhua Ukpi khuapi,a kum za em Jubilee pi ah Muantui bang hong siangsak aw Sian

siangsak aw Sian aw '

,

(b) Mangpa Zeisu mim bang hong pian akum tuInih cingta e zuai aw

, 0 ,

nunnop 1amtual sai ni e nua .

. m, sal

m e nuam e.

2. ( a) Mim bang pianna zangtui vangkhua Tongdot Lun mangte'n, BA, MA' I~octolie.tuibang 1a hi, tuibang I~ hi e

, .. : ... ". : :

(b) Sianmap.ghawm tel nau bang na san 3.

.......... ~u~hu nelkai nun eng no, palna

silsial, pal na silsial e. .

3. (a) Sian in ni bang awi hi ding hi, vangkhua gual awe, i hawm gia bang tang na lawm tang na lawrn e

,

Pa Gin Za Pau' phuah . .. 1.

(a) Zangtui vangkhua paak bang tawi ding zmg vaihawm Doctor Enno le .Khampu vangongthangpen, yang

ong thang pen e, .

(b) Lang lam . sesumaisabang zeek, Net~cu:g, Mungno zaila'n paak bang

tawi dIh ve ill e. . .

[ Khampu= Rev Dr Go Za Kham, Mungno "" Rev Dr Do Suan Mung,

!bnzBflgJlJbilee falou

2. (a) Zangtui vangkhua Jawibang thangsak lum sun Suanpi ka sawn ~ung, paak sil bang tawi laidih ve 111 e,

(b) Sian sinthu tawh a I el kui tunz . Zangtui vangkhua, th anz ne~ sokngei bang ong pal fa e. 0

(a) Lum.,bang sun teng a leI Ii bang eing na pI n paak bang tawi lah zezurn la.ang mai sung ding ngai hang e Lia le taang e, Lia le Taang awe. '

(b) Zing ciang thai ciang khenta ding a, zal rnangpha tang bang na man u.8, ~arn zatam leh khan kum sawt SIan 111 ong siam hen aw

E~lllO "".Rev Dr S. Pan Khan Ell, Nethan ,== R I '. •

Suanpi ec Richard En Suan Gi k Mg e\ Dl Ncng Khclll Thang,

n, a sawn ung == Rev Tuan Khan Mung}

Khenpi IV

Nu Khup Cing' phuah 1. (a) Kum 2000 dawnna sawmsial limlian a etin lawm sa'ng,

(b) Bangmah sungtui lawh tase kei le'ng, a yang tangbang pha hong zam zilzial e.

Nu Niangboih' phuah

1. (a) Ei hong Gum khia i To Zeisu kum '. 2000, Tonzang kum Za Jubilee, lam bang pak ni lia leh tang awe,

(b) Tonzang vangkhuazinmang bualna momnote tu bang ciin ding lum ... bang sung awtui bang siangsak aw

Sianawe.

Nu Ning Za Ngai'phuah

(a) . Mini bangpianna vangkhua nuam ah, '. ·.kumcin Jubilee a tung ding awe,

(b) N amcin zatam tui bang kigawmna, . Sian in .siam hen aw, tangbang damin khuazong ciat leng e.

Nu Kham Khan .Niang' phuah

(a) Zangtui vangkhua tuan-a pupa

. . khuam bang phuh, Kum za cin pawi

pakbang tawi vawi e, hong pai aw guai aw, u le nau awe.

(b) Zah ta mawh khau bang sut ding To . 'Zeisu hong pian AD kum tulnih gia bangzun vawi e, khang sawnte tuu bang cin ding hi e.

80

Nu LamKhan Niang' phuah

1. (a) Zangtui vangkhua zing vaihawm ding, Tung Pasian in Sian in siam hen, Sian in siam hen aw,

(b) Khangsawnte'n tUll bang a ciin ding, Tung Pasian in Suanpi siam hen aw, Suanpi siam hen.

2. (a) Piancil m0111no 111a bang pat ding thal bang ka suan Sian in gua bang ong hawi sak hen aw,

(b) Sian in gua bang ong hawi sak hen, .. kum sawt tang bang dam hen lawm

awe.

Lia Niang Khaw Cing' phuah

1) AD tu1nih Topa phat ni, Topa phat khawm ciat ni (e)

2) Twenty One Century Topa' 1 itna, thang sak khawm ciat ni (e)

3) Upna tak tawh, Topa bia ni, Topa bia kim ciat ni e,

4) I itna tak tawh, khut kilen in, Khut khat tawi-in, sem khawm ciat ni (e)

5) Cihtakna tawh Idle khai ciat ni, Khe khat suanin mainawt khawm 111 (e)

6) Kham khua vekpi, tonkhawm ciat ·ni, tonkhawm ciat ni (e)

7) Kham, Zang vekpi, lung kituak in, Lungdam khawm ni, kipaak khawm ciat niCe)

IOflZBf7gJubiieeLaibu .

Jubilee Honni Hanla sak Tonzang Jubilee P,l\\'i Till! Claptchna

,_ - PaN. Thang Do Pau

Zangtui vangkhua kitawi e, Zangvuisai bang lirnlian e,

tungnung e, deih teng phualmei bang tuah e.

Dawngtawina

Zanvuisai bang lim Iian e, tung nung e,

Deih teng phualmei bang tuah e, Hei! Tonzang pi hi'ng ei! Pasian minthang ta hen aw!

. ··J~bilee Hon ni thau lawng 100 kilawn .

lOfllBflg Jubilee LBibu

III

Khenpi IV

JUBILEE LAPI

Laphuak 1!-ev. Tuan Khan Mung & Siapi Thang Do Pau

So: Tonzang khangnote

.s If :m If :1 Is :fe Is

.m [r :de Ir .f . [m .re /m

Tuang nu-sia fa, lam bang paak ni,

Tuanghongtungta lam bang paak ni,

Sian aw lum bang hong sung ve aw,

Sian sungtui bang ill sian-na aw,

.d' It :1 It .d' ld' :t Id'

.d Is, :s, Is, .5, [d :d Id

[m' :d' Is - Ir' :t Is - .5 If :f .m II' :m .f
Is :m Id - If :m If - .111 Ir :1' .d It, :d .1'
Ju- bi . I.ee Ju be lee! Vang-khua lai paak bang tawi ni
- - -
Lungdam-koh-na pawi, Lungdam-kob-na pawi Vang-khua lai paak bang tawi 11 i
Id' :s 1m It :s It - .d' II :1 .5 If .:S .1
Id .d :s, .5, /d - Il, .\, :r, .1', Is, - .s If, :f, .f, Is, :s, .s,
[m' :d' Is - Ir' :t Is - .5 II 1 .I It :d .1"
Is :m Id - If :m If - .m If :f .m II' :m .f
Ju- bi lee Ju - be - lee! Vang-khualai. paak bangtawi ni
Lungdam-koh-na pawi, Lungdam-koh-na pawi Vang-khua lai paak bang tawi ni
Id' :s 1m \t :5 It - .t [d' :d' .d' _It :1 .s
Id .d :s, .s, Id - II, .I, J' .r, /5, - .5 If, :f, .f, Is, :s, .5,
, Key D'

/

Is :5 .5 Is :s .5 II :1 .1 Is

[m :111 .111 1m :m .m If :f .f 1m :-

I . P u pa'n zin-mang sum bang bia, ai bang tawi,

Vangkhua kumza leb sawmthum cin-na pawi,

2. Khua khat tui khat lai- zorn ciin leh tuai teng, Tang tuan-a ham- sia tong-sia ki- paih teng, jd' :d' .d' Id' :d' .d' Id' :d' .d' Id'

[d :d .d Id :d .d If :f .f Id

Is :s .5 /5 :s . s II :1 .I Is

lm :m .m 1m :m .m If :f .f 1m

1 . Tung Sianmang An-bang It -na zai- deih awi, A mi za Iai lung-deih paakbang ih tawi,

2.Sing-ta gamzang ni bang a IW1- no tawb, Ju- bi- lee lum-suang mel et- lawm-no tawh, Id' :d' .d' la' :d' .d' Id' :d' .d' Id'

[d :d .d Id :d .d If :f .f /d

. s \1 .1 It :d' [r'

.m If :f .f Ife :fe Is

Ni nuam tuang hong tung ta e!

Ni nuam tuang hong tung ta e! Gualtung tuang ding Sian siam hen!

Kum sawt phung bang kho den hen!

.d' Id' :d' .d' /l :1 It

.d 1[' :~ .I, Ir :r [s

II-

II-

Is :-1-:lm :-1-:-

e,

e,

[d' :-1-:Id :-1-:-

Id :-1-:lm :-1-:-

e,

e,

Is :-/-:\d :-/-:-

I' ~. J)
1. (a)
(b)
2·. (a)
(b)
3. (a)
(b) -

--...

Pupa sat sa, zangtui vangkhua, zangvuisai bang, limlitn.ee,

Tembang kitawi, tembang kitawi ee.

Et a lawm nam, lia leh taang aw, pianna ih vangkhua nuam ee,

Nibang lunlai, nibanglunlai ee.

Zangtui vontawi, ngal liam suan teng, Siansung zing vaihawrn siam ee,

lambang paak leng, lambang paak leng ee.

Nuai lulvok leh, sawmsiallian tawh, kawlciang patbang ihsai aa, Ih vangkhua lawm, ih vangkhua lawm ee,

Zangtui vontawi, tu lai mornno, hanlungciam in,

kilbang khangleng, kilbang khangleng ee.

Sim leitung tuan, za ta lel ding, zangtui vangkhua,

Sian in siam hen, sian in siam hen aw.

92

Tonzang Jubilee Laibu

Sep~ 30, ~ooo ni Jubilee a ding antan thungetna (FQlth Bible Training Centre-Yangon)

.h~bilee Central Committe_e Secretary Rechard Suanpi, Tonzang KhuQslmg Upate tawh kikupna (Man 15 2000 '"

'F, -Tomang)

Tonzang Sub-Committee tawh (15.5.2000)

Jubileevai

ronzang Sub-Committee-te tawh kimuh khotma n.r 9 20

I:' 1,,011, OO.T(J/I:fmg)

Jl~bilee Central Committee $ecreta,y Richard Suanpi;

Tedlm-a TonzQng upate tawh kikupna (May .16, 200()..Terlim)

Rlcha,rd Suanpi, Jubilee val Kawlpl Tonzan law~" makaUe tawh kikupna (MtI)' 8, JOOO-Knfaynryo) g

f Hill a lun8f1 frj oalbawm naoa/} N.Un aUan Gin in tlmab leb .

. a mab lamSflp IIklNln a vaihalllm lib; N. -8d, J

... " .r: , ,

T

Hanla :

[ Zangtui van!lkhua kitawi e, Zang vuisai bang lim lian a tungnung e, deih teng phualmei bang tuah e. J 2 vei

Heil Tonzang pi hing eil Pasian' minthang ta hen oh!

". .~ .

i:t To nzang Nupi Papite Pawi honla (Zola) sa ¢JPapite'Salu kan lam

khuasung khangnote lam nam

tuamtuam ¢

Tonzang Kum 130 Pawi (11.11.2004) ni, 70 leh a tungsiah pute.pite Pahtawi UI·,asIo..l.ta

Tonzang Jubilee Celebration Central Committee in Tonzang BEHS - Multi Media Class Room ading a piak Computer

',' ...

1 ,

.... Mipite'n niangtui plastic ip tawh dawh ngeingai,

plastic peng tawh teep Nov 11,2000 (Saturday)

Pawi akigo ding sia13te

Tonzang kum 130 leh AD kum 2000 Jubilee Celebration Committee [ Tonzang, Tedim, Kawlpi, Yangon]

JUBILEE HUN SUNG THUGEN LEH HANTHOTNA PIA, HUN MAKAIHTE

Rev Dr Go Za Kham

Rev Dr Pau Khan En

Rev Dr Neng Khan Thang

JUBILEE HUN SUNG THUGEN, HANTHOTNA PIA, HUN MAKAIHTE

Siapi T Suan Khan Mang

Pa Peter Gin Khan Do

Pa Cin Khan Dal

U Nyunt Hlaing 10)00001 2ffi~1 06':~+

Bo Pau Khan Lal

Pa Thual Khua Pau

Pa Do Khan Pau '

Pa Hau Khan Mang

Rev Mang Cin

~

Dr Sian Za Kham

Pa 1. Hang Khan Pau

Richard En Suan Gin

Pa Thang Khan Dal

Pa Elder Neng Khan Pau

Pa Sian Lian Pau

Rev Jacob Kharn Khan Mung

Pa HauZaDal

Rev Cin Do Piang

Sianu Niang Lam tun

, .~

Tonzang lubllee Pawi Thu Ciaptehna

Tonzang Kum 130 Cin Jubilee Muakna La

Aw: Blanka, phuak; DSSum Sa: Tonzang Band pawl
d= 120 Makai: Khup Khan Sum
Intro RoIling Rolling
I
33 34 5 3 IT_LQ 5 3 33 34 5 3 _LQ 05 -
33 34 .5 3 IT_LQ 5 3 ITTI. 5 5 42 Ql -
" 55 55 5 56 I 6 - IT IT l' 76 I 5 -
55 55 5 56 I 6 IT IT l' 76 I 5 05 43
2 - 24 32 j 1 - FINE Cho: Piarma Khua Cin Tonzang Vangkhua kum za Ie sawmthum Jubilee laam bang paak khawm u le nau,

Pianna Khua Cin Tonzang, Vangkhua kum za Ie sawmthum Namcih tuibang gawmna, I Vangkhua.

1. Ngalliam vonte'n zingvai hawmsiam, Pianna vangkhua paak bang hong tawi, Na Tun le Zua, na Tuai Vonte, Sung khat suahna maim it suan e,

Sianmang khavang, tung sunni hong taang.

2. Sian in awi e, Royal vangkhua, PiarmaPupa tonna vangkhua, Biak tual mun Iuah lumsuang po e, Simlei mun luah i zaamna hi, Sian aw, na yang tung sunni hong taang.

3. Khangthak momno sung khat suak aw, Va bang pi! ding hanlung ciam ni, Pianna vangkhua tawi sang ni, Zaitha saanin suan khawm ni,

Sian lungdeih tuak, kiI bang khan nading.

hnzongJubi/eefo/bu

!lJ

Khenpl !V

Mangpha Khak La

Zal Mang Pita

Key G Slow Wa1z

Phuak: Rev. Tuan Khan Mung

94

TonzangJubi!ee Laibu

TONZANG «ui« S£tlNA

-- Chief Editor

Tonzang a kici khuamin pen Pu Kam Hau khangpek in kiza khin hi. Thu tuamtuam hang in a teengte lal khia zel, a nungah mi tung zel cih bangin om toto hi. A hi zon~. in Pu Khaw Cin le Pi Vung Khaw Lian zui-a innkuan pawlkhatte a tun' a kipan khua kip, khua lian hong suak hi. Khangluite gennate Ie a ki-atsa laibute i et ciangin, Pu Khaw Cin te Tonzang a tun' kum pen 1840. 1870, 1875, 1880, 1882, 1886 cih bangin a tuamtuam in na kiciamteh hi.

Tonzang Jubilee Celebration Central Committee in 19-10-2000 ni in, Dr Pau Khan En te' 0111na) MBC Qr, Yangon ah, Tonzang kU111 tawh kisai nakpi in kikupna kinei a, Pu Khaw Cin te Tonzang a tun' uh 1870 kum pawl hi thei pen ding hi, cih kithukim uh hi. Ciaptehna kician am 10 a, a rnaan thei penpen ding cihna a hih mah bangin, Jubilee Mualsuang tung-a kigelhna ah "1870 Pawl" cih kammal kizang hi. Acih nopna in, tua maa kU111 2 kU111 3 ciang bang, a hih kei leh, tua khit tum 2 kU111 3 ciang bang zong hi thei veve ding, cihna hi. 1867 le 1873 kikal sung (1870 ± 3) hi ding cihna hi.

Pu Khaw Cin te Tonzang a tun' kum "1870 Pawl" hi intehcih theihna.pen, anuai-a

ciaptehna munte pan kaikhawm-a a kiseh ahi hi.

~ Tonzang -a Pu Hau Cin Khup' Mualsuang. ~ The Chin Hills Gazetteer (J 896y'

~ Kam Hau Gam Ukpite Tangthu le Tonzang Khua Tangthu (2002F

(1) Pu Hau Cin Khup suah kum sehna

a) Mangkang Kumpi in Kam Hau Gam sim ding hong kipat uh, 1890 kum in Pu Hau Cin Khup.kurn 18 phahi, ci-in The ChinHillsGazetteer (CHG) Laimai 3 40 na ahki-at hi." Tua hi leh Pu Hall Cin Khup suah kum pen 1872 kici thei

dinghi. . . .

b) Pu Hau Cin Khup 1934 kum in si a, kum 60 vaal pha hi, ci-in Tonzang Innpi han-a Pu Hau Cin Khup' Mualsuangahki-athi. Tuahi leh, Mangkang Kumpitc' ciaptehna tawh etkaak lehang, kU111 62 pha ding a hih manin, hih thu nihte kituak hi.

TonzangJubi!e8Lamu

95

Khenp] V

a) Pu Hau Cin Khup suah kum = 1872

b) Pu Hau Cin Khup a suah laitak in.a pa Pu Hau Pum pen kum 25 bang pha thei ding hi.

Tua hi leh, Pu Hau Pum suah kum = (1872 - 25) = 1847 (3) Pu Khaw Cin suah kum sehna

a) Pu Hau Pum sangin Pu.Khaw Cin kum 2 nauzaw hi leh, Pu Khaw Cin suah kUl11 = 1849

.b) Pu Kam Hau 1868 kum-a a sih ciangin, a tapa tumpena hi Pu Khaw Cin in ukpi za Iuah hi (CHG laimai 40 & 127) cihna le Pu KhawCin 1871 kum in Ukpi sem khin hi (CRG laimai 126) cihnathuom hi.

Pu Khaw Cin 1849 kum-a suakhileh Ukpi a sepin kum 22 bang pha fa dinga 'hih manin, .a 'piangthei dingtlntahihi.

(4) PuKhaw.Cirite 1940 kum inTonzangtung na] lohi, cih theihna

. ".: " ".: : :" ." .". :.". . . .

PuKamHau in 1848 kurnpawl in gam-ukkipan hi. (Clf;]' .laimai 125) .

. b)PuKan1 Hau1868 kum insihLAnun'taakslIl1g, tawntung a tapagiatt~ amah . tawh Tedim ah teeng khawm in, gam-nkna huhuhhi. (CRG, laimai 127)

(5) PuKhaw Cinte 1875 ma in Tonz;angtung khinhi, cih theihna. .

··a) '. PuKhaw Cin le Pi Vung KhawLian akite~n'inPll]-hluPUmjll'laiha\vm pih hi. .. (Kam .Hau Gam Ukpite Tangthu leTol1zangKhuCt Tangthu, laimai 42) .,

. b) Pu Khaw Cin te in Tonzang ahta khatneil~api nungta l~hi. (Atung-alaibu,

=-iatmoi 43) . .

c) Pu Hau Pum 1876 kum in si hi. (CHGlaimai 130-13J) . (6) Pu I';'haw.Cinte Tonzang atun'ikumsehna

PuKI1aw Cin Ie Pi Vung KhawLiana kiteen 'in, Pu Khaw Cin hun 20 val kha ding; Tua hi/ell Pu Khaw Cin Ie Pi Vung Kltaw Lian TOl1Ztlllg a tun ' kum

.... = (1849 + 2 J) "'" ]870 hi.thei ding hi. Hih atung-a thute.i et ciangin, anuai-a

..... ·bangin 'kigen thei hi. .. . . .. .. . ....

. {Pu KhawCin 1849 kum in suak hi.

. . . . . .. . ..: . . . . .

- (3)

.. A pa Pu Kam Hau a sih kum 1868 dong Tedim ah Pu Khaw Cin teeng hi. _ (4) (1940 kum in Tonzang tung nai 10 a hi1111a kiphawk thei hi.)

8r;

-;

Tof1zang Jubilee Lalbu

Arliclc-tc (or) Thliluiterig , .. Pu Khaw Cin Ie Pi Vung Khaw Lian a kiteen' in Pu Hau Pum in vaihawm pih hi.

Pu Hau Pum 1876 kU111 in si hi. _~ (5)

(Pu Khaw Cin Ie Pi Vung Khaw Lian 1876 kum ma in TOl1zang tung hi, cih

kimu thei hi.) .....

.. Pu Khaw Cin Ie Pi Vung Khaw Lian in Tonzang ah ta khatnei man hi.

- (5)

(Pu Khaw Cin te Tanzang ah a tawm pen kum khat teeng man uh hi, cihna le, 1875 kum ma in Tonzang tung khin uh hi, cihnate kilang hi)

Tua a hih manin,

Pu Khaw Cin te Tonzang a tun; kurn pen 1840,1870,1875,1880,1882,1886 cih bang-a a tuarntuama kiciamtehte lak ali, 1870 kum tawh kinai pen Iii. 1870 kum in Pu K~aw Cin kum 21 ba~g. pha ta ding-a, khanglui Iai daan in en Iehang,zi neih ding a

hoihbek kU1l1 zong a hi hi. .... . . . .

~ B. S. C:arey& H. r:r. Tu:k, I 896;Thr; Chin Hill Gazetteel; Voll, Government Printing, Burma. •

- Khup Za Mung, Sian Lian Pau, Thang Do Pau.and Khup Lam .Thang, 2002: Kam HauGam Ukpite'

Tangthu Ie Tonzang Khua Tangtbu, (Private Circulation), Tonzang, . ...

3 1974 kum pawl-a siktawlai tawh kitei khia kikThe Chin Hill Gazetteer, V~ll ..

sung-a laimaite a hi hi .

4 ~'ffG sun~-a Pu Hall Cin Khupkum a kigelhna pen, Mangkangte in Tonzang hong laak hun (1891kum) a

k~gelh hi lo in.Kam Hau Gam sim ding hong kipat hun (1890 kum) a kigelh hi zaw hi. .

Japan gal khit Innpi

!onZEf7!} JUbi/ee!Bibu

97 :

Khcnpi V

UKPlrE SItlA KI-UAP ZIA

Elder Neng Khan Pau, Dip Th, HRl~' Kam Hau Gam Ukpi a hi Pu Hau Pum a kipan, Pu Khua Cin, Pu Hau Cin Khup, Pu Pum Za Mang ciangdong, a sih uh dang-a kibawlzia, a ki-uapzia te ka zakna ka ciaptehna bangin kong at hi.

Pu Hau Pum

PuKhuaCin

Pu Hau Pumin Pu Kam Hau tapasal .. Mangkangtein 1889-1891 Tedimhong

gukna hi a; gal hang, gal siam, a khan' gual shu uh ciangin, Pu Khua Cin pen au Pu Thang .lak-a minthang mahmahhi.napi, amah zah Khua Pau' khua, Ngennung ah galtai hi. Pu a minthang, gal hang, gal siam Tawmbingte Khua Cin a dam loh sawt khin a hih manin, Pu Zong Lam tawh saklam gal simnaLeisan Ngennung ah si a, tua laiah gan tampi go in ah si uh hi. A sih ma un, a hausapa leh mi kihinglap hi. Mangkangte in Pu Hau Cin nih that uh hi. Amaugel hang lua uh a, a -Khup hong ciah kik sak khit uh ciangin, Pu galte pum delh uh a hih manin a galte in a ThangKhuaPaugalki-aisaka,PuKhuaCin na kap uh Ieh, Pu Zong Lam tuk pah hi. Pu Iuangkipusuahkikhi.Aluang kikoihsungin Hau Fum in singkhat kawikha a, a dinsa in a khua khua in gal den in, Iaamb den uh hi. tua sing kawisa in om a hih rnanin, a bingPu Hau Cin Khup in a pano Pu Khua Cin' lai sa in, a galte in a Iu Ia ngam 10 uh hi. luang pen Tonzang ah pua a, kha thum bang "Gal hang gal ah a sib ciangin" adang teng kikoih hi. A luang om sung 10 vei bang in a galthahte uh lutang teng tawh ciah uh kipusuah in kilaamh hi.

hi. Tedim a tun' ciangin sialleh lawi tampi Pu Khua Cin a kivui ciangin sial le go in Sukte ngeina zan nih leh sun nih ki- lawi tampi kawsah kisat a, sun nih leh zan hinglap hi. nih mah innka ah kilaamh hi. Pu Hau Cin

Amau' sih kum a kip an in kum nih sung Khup in misi tawh a kisai khempeuh a kisam kialpi tung ahih manin, a luang kikoih den om sak 10 in, lungkim tak in vui hi.

hi. Khanghillai in, phu kila a hih ciangin, Pu HauCinK.hl.lp .. sivui nading Pu HauJ.)~lln' pa~oJlhi,PtiZ(t< .. ... ..... ..<..... . ....

Pau' tapa Pu Vai Khan1itiagalt¢nih aJli(thPu HaucinKhllPpen1870 kum in ciangin, "phu-Ia-zo" vaihawm uh a,gan suak a, nasepdingkhelnpeuh a zawh khit, tampi kawsah in keng uh hi. A'uksung 1933 kum December kha a kipan cidam loh khempeuh le u le nau in zan nih leh sun nih hong kipan hi. A dam lohciangin Tonzang mah laamh in, kivui hi. khua sung dawisa khempeuh in thoih a, dam

zo tuan 10 hi. Tua ciangin a uksung-a dawisa

98

. !onlang Jub/lee La/Oil

siam khempeuh kisam a, thoih theih thoih mawh kithoih hi. A hi zongin damzo tuan 10 in, 1934 kum August kha a honggim kik teh, Mangpipa Lt Colonel Burn thupiakna bangin Tedim siavuanpa leh zato nasem teng, palik lam pan Saden Thang Thawng le palik 7, vuandokpa tawh hong pai uh hi. Innpi innsaang khaan khat ah siavuanpa om pab a, innsaang paina kong pen palikte in cing pan. hi. Nipi thum detak sung natveh kuamah tum sak 10 in, zatote bek in keem hi.

Pu Khup a noptuam Ioh teh, siavuanpa in Mangpipa sikkhau sat hi. Mangpipa September kha ni 5 ni in natveh dingin hong tung a, ni nih sung ompih hi. September kha ni 8 ni in Mangpipa ciaha, tua ni in Tedim vuandokpa Blackie hong tung leuleu in, ni khat ompih hi. September khani 10 ni zingtuung in vuandokpa ciah a,tua ni zingsang nai 7 in Pu Hau Cin Khup si hi. Vuandokpa in thauging za lai a hih manin, Tedima tun' ciangin "Hau Cin Khup si hi ding hi, a khua-galka tun' ciangin thau tampi ging hi," ci in Mangpipa sikkhau sat hi. Mangpipia in, Falam Mangpi uksung-a sang leh zum khempeuh September Ilia 12 ni dong khak sak hi.

1934 kum September 11ni in sial, Iawi, bawng tampi Ie sakol nih tawh ngeina bangin kihinglapin,sung tum kik khit ciangin ni thum sung innsung ah kilaamh tawntung hi. Asih ni in sih kohna lai kihawm pah hi. A uksung khua a za masa, a za nunung cih bangin.j; khuasung a thau om zahzah le, zule sa tawh hong pai pah uh a, sun le zan inki-uap in l~itutpih den hi. .

!onlangJubil8efaibu

Artlclc-te (or) Thuluiteng 1934 kum -Decernber kha in sigal ding: kumpi lam pan in Mangpipa, galkap mangpi.: Falam vuandokpa, 'Khalkha . vuandokpa le Tedim vuandokpa; biakna lam panin Khalkha sangmang, Tedim sangmang; . tuate bek thamlo in, ukpi teng leh palik galkapte tawh hong pai uh hi. Amauteng hong tun' ni a zingciang in kumpi in sialtal nih go a, zu saibel sawmthum hong lei in, si kipusuah in kilaamh hi. Galkap thau, zo thau, vaimiim kanpuak bangin ging den keei hi. "Galkap thaugin' ka zaak masaknahi in, a thupinakamangngilh thei kei," ci in kigen ciat hi.

A zingciang, December 20ni, sigal uliante a vaidin' ma uh, zingsang nai 9 in hong pai kik uh a, siluang a laamh te nailang sung ding khawl sak hi, Mangpipa in misi maiah "misi vaikhakna' thu tawm hong neih khit ciangin, laikhetsa a hong puak uh, .maan tawh a kithuah a hi misi vaikhakna Iai, Tedimvuandokpa in hong sim hi. Asim khit ciangin=Hau Cin Khup na vui uh ciangin hih lai tawh na vui khawm ding uh hi," ci-in Secretary.Pa Vung Za Khama pia hi.

Tua khit ciangin, mang ulian hong pai khempeuh Ie palik galkapte.in zahtakna pia in, thau lawn uh hi. Tua teng a man khit ciangin, mangpipa in "N asep ding tam a hih maninkong dah san ding hi. A hi zongin nuamtak in Hau Cin Khup na ompih ding uh hi," ci-in dangka Rs 50/., pia in, uliante ciahdirigin kithawi uh hi.UIiante in mangpha khakna hong bawl khit uh zingsang nai II, in dingkhia uh a, Tualmului

99

Khenpi V

buzung ah giak suk uh hi. 1934 kum December 25 ni.dong siluang kilaamh den hi.

. Pu Khup'luang pen kha 8 kikoih hi.

Hih hun sungin hun awngkhong ki-omsak lohi. A uk sung khua130 sungpan ani ni in khuabup in kigal den in, a pusuah zo khuate in pusuah uh a, a pusuah zo 10 khuate in innsungah zan khat lehsunkhat lasa in kitutpih den hi. .:

Pu Khup a khan' lai in: .dokhen 5, saihapak 5 Ieh a pi 2. gawm 7, humpi Ieh kamkei5, zangsial 28, leh sa nautang 200 val man hi. Hih a mat teng pengal, sai, sa namkim ci in khen 3 suah in, siluang tungtaang ah a tapa Sawbwa Pum Za Mang in aihsak kim a, 3 vei pusuah hi. Misi a tuam in gal ai sak in pusuah hi. Siluang om sungin

. sai lehzangsial kiman a, a vaitun' ni in . kipusuah hi. Khuat khat a tuam aa pusuah panin, Mualbem, Saizang, Ngennung, Thangkhal, Gamngai hi a, tua banah, Suangsang, Tuipi, Pangzang, hih teng in khat vei; hih bangin kiuap in kipusuah hi. Gan tawh a gal 10 peuhmah in sakeu khut tum ciacia baknih bak thum in gal a, sazian hoihtak in koih in, sakeu bekbek tangh 10 taa,beem 2dimsinsen hi.

A kivui ding ni-sehni tawh kha khat kihal in, "Tua ni tua khain kivui ding hi," cih Sihzang Sukte,Falam, Zahaugamsung leh a uksung khuakhempeuh ah 1ai kikhak hi. "Kam Hau uksung athau nei khempeuh in thau leh .thauvui sialki-dim nong keng ding uh hi," ci in thu kizasak kim hi. "Khua hausa ieh upa in nakhua ciat uh sigal mi phazah, thau phazah, sigalna peuhmah

100

sazian hong puak kim un,"ci in Kam Hau Uk sung teng hausa upa thukizasak hi. Sukte, Sihzang, Falam, Zahaulamte, lai-at mi3 in sazianla hi.

Sigal ding peuhmah 1935 kum April 13 ni in hong tung kim uh hi. Kam Hau uk sung sigal mi 3750, thau lawng 675, Tonzang le mundang pan-a tawh gawm thau lawng 850, Sihzang, Sukte, Falam lam pana hong pai mi 250, hih bangin hong pai hi. Sigal hong pai mite annek tuidawn ding uk khat ah mi 20, uk 20 suah in an kihuansak hi. Zing an dingin sial, lawi, bawng kigawm, a lu simloh, lSkipia hi. -.

A tapa Sawbwa Pum Za Mang in sial 75,lawi 11, bawng18, sakol 2; a kigawmgawm meipum gan 106 kawsah sat hi. 1935kum April 14· ni-kai nai 3 in kipusuah a, 17 ni nitaknai 10 ciangin a kigen thei 10 zah dong thupi mulkim ciat in, dam dam in ah Innpi pan laamsa in kipaipih a, zankim nai 12ciangin a han taihinn sungah kisial ta hi. A kivui khit kha 2 sung, innpi sawmm leh sawmm dang khuasung nugak tangval in zu Ie sa ne kawm in khawlpihderia, khuavak ciangin kikhen zel in zan sial in ki-ompih den hi.

Kha2bang khit ciangin kikhen hun ta, ci in mangpha khakna kibawl a, zan sim a han-a giak tenglnnpi pan zule sa tawh vaak in, tua ni a kipan hangiah kitawlnga. pan hi.Pu I-Iau Cin Khup kibawlna pen a vek in kigen khin zo 10 hi. '

Bang hangin a gam mite; in hi zahta in, mulkim ciatin uap hiam, cih leh: 1905 kum in Tedim vuandokpa tawh a uksung.khua

TnnzBng J"bilee LBib"

Arlicle-le (or) Thululteng uksung mi peuhmah a site gal kim hi. Patau kangmei tuakte mangngilh 10 in siatvat kim hi. Tua a hih mah bangin ama' hun hong tun' ciangin zong kilainat pih kimulkim a hih manin, hi zah in ki-uapkim hi kha ding hi. Hehpihna nei mahmah a hihmanin: "Mipoi, meigong, phiangsiah leh siahpi maangte (a kimaapte) a sih leh, na khuasung siahpi 1 na piak sak uri," ciin hausa upate thu nusiat lai hi, ci hi.

(Pu Hall Cin Khup nu Pi Tel Ciin zong 1933 June kha sung a si ahi hi. A sih in kum 105 pha ta hi. A luang om sung in sa dangtc sim lohin salian saihapak Z, zangsial5 kirnan hi. Sa vaitun tawh kisai in 2 vei kipusuah hi. Sa vaitun, innteek min leh khua ruamtuamte

pusuah a kigawm in 715 vei bangkipusuah

hiJ .. .

khernpeuh vaan in zin kawikawi a, khua khempeuh ah a vaikhakna ah:

"A sf na om uli hangin hong pha zo 10 ding hing. A hi zongin a site kong galna in ka siahplna tang un la, phiangsiah kong sikh ding hi. Ko a si ka om uh ciangin no zong zusa phekh, sakeu b aak khat baak nih bang, a hih kef leh sum maat khat in hong gal kim un. Hausa ·na sih uh leh siahpi siah 3, upa na sih. uh leh siahpi siah 2, na khuasunguahna

fa un. A sf, palau kangmei tuak na am uh leh hih bangin hongsiatvat hining, " ci in khua khempeuh ah kam

nusia kim hi. ...

Hih bang-a a gen kim mah bangin, a :'

Tonzang Innpi lim (Royal Palace)

IonzBog Jubilee faibu

/01

Kncnp: V

Pu Pum Za Mang

Pu Pum Za Mang pen, PuHau Cin Khup leh PiCiin Za Niang' tapa upapen hi in, 1894 kum in Tedim ah sangkah hi. 1911 k urn C ian gin S againg ah kah hi. 1915 kum in Sagaing Sang pan Kawllai-Manglai tan 7 ong in 1916 kum pan a pa' nasep huh hi. 1924 kumciangin t;;~~o.a03 ngah hi.

1924 kum pan Sawbwa nasep sem to a, 1935 kum ciangin A.T.M. minphatna medal ngah hi. A lungsim-a omkhcmpeuh Khamtungmite' kidemna a tawpkhakna 1941 kum in sialpi sialtal gawm 41 tawh tong hi. 1943 .kum ciangin K.S.M. 111inphatna(kham tawh kibawl khi) ngah Ieuleu hi. A dam loh a hong kipat khit 1948 October kha in Khamtung Gam Sawbwa

Ama' khan' sungin gal 2, saihapak 22.

Ukpi, Hausa lian teng kikhoppi ah Falam

humpi 1, kamkei 2, zangsial 30, vom 6, sa-

va pai a, October kha bei in a khe khawng

nautang tampi man hi. A luang pen kha 6

bawk gawp in hong tung hi. .. 1

sung kikoih hi. U le nau, beh le p lung a

Hong noptuam zawdeuh.in, TediQlah kipanaqahpih a uap nuam khernpeuh leh meeting dingil11?48 kum Novemberkha khualganl1a, khuakiim khuavel. a khua a ni 5 ni in paikikhi. November ni 82ana tui in19491~um April kha 15 ni in sial, lawi, kipan cinaa.ini 10 zankim nai i2 hun lian bawng, ganpimeipum kigawmgawm 48

in leitung n4siahi. kuwsal1neiin,kivui hi.

A beil;i2;ingsanglanl nai 4 in Tedinl)l . mawtaw ol11khempeuh in hong kha ill, zingsangnai8 in Tonzang innpi hong tung hi. Tua .laitak Tedim Sang siapi Sia Sang

Lian hi irl,1948kum November l l Ie 12 ni

sang khak ~ak hi.

Hunkilaihlaitak hi in, nidang a tebailg .. a hih zawllJohhangin tua ni mah in sialS, .

lawi 2, bawng 5, sako11 tawh ngeina bangin

kihinglap hi. . ... .

A luang kikoih sung in gal ki-ai sak in. sial 2, lawi 2, bawng 5 in "innka musak' ci in kipusuah hi. Khuahun kikhek khit a hih hangin, khuakiim khuaveel, a nai a gamla pan le, Tonzang khua sung pan veng min, sawmm min, lawmh min, khuazang min. a tu a ta' min, cihbang a tuamtuam in kikha ki-ompih tawntung a, ni awngkhong am 10 veve mah in ki-uap pha mahmah ciat hi.

. A mualsuang pen, Salzang khuataw ah, suangkhuk pan kipua hi.Tonzang, Tuitum, Tungtuang, Garnlai, Phuntong, Salzang kicial in, bawng 5 kigo in haksa pi in Pasian' huhna in kitun zo hi.

102

TDflzang Jubilee Laibu

PIANTIT KU-ANNA TTlU·

Artide-tc (or) Thululteng

Piantit (France) gam ah mi 1000 a paina

England le Germany 1914 kum in kido in Leitung Galpi Khatna hong piang hi. Tua hun laitak in Pu Hau Cin Khup in Kam Hau Gam Ukpi sem hi. Mawlaik Mangpipa E. O. Fowler in Tedim ah 1917 kum January kha nipi masa sung in hong pai a, Tedim Gam panin Mangkang Kurnpi-te gal huh ding mi 1000 Piantit Gam ah pai sak nading thu hong vaihawm hi. Ama genna ah:

1. Gal kuanna ah a si a am Ieh luang

man Rs. 300,

2. Kham leh ngun medal khattuak,

3. La leitang acre 25,

4. Dol sing deih zahzah,

5. Phiangsiah Iehkuli aana maang

ding, ci hi. .. .... . ..

A hi zongin, Ukpi leh hausa teng in kuamah a pai nap lohna thu hoihtak in gen in, nial phot uh hi. Tua tak ciangin, Fowler in "23-6-1891 ni in Thaangpiah no Zo ngeina bangin sial go in sial zaa vat in, 'gal hat sa hat a om leh kihuh ding, a kihuh 10 ta zaw sial mu1 pulh in pulh ding,' ci a kithuciamna nongpalsat uh leh, hoih Ioh ding hi," a cih ciangin kinial ngam nawn 10 hi. Tua a hih mah bangin, hong nget uh 111i 1000 Iak panin, Kam Hau Gam pan mi 500,

I.Sukte Gam panmi 250 le Sihzang Gam pan 'mi 250 kiteel khia in kipai sak hi. Tua bang

Tonza!7gJubliee Lamu

aa pai te a si dingin kituat a hih manin, upa innluah ding kisiit in, a nauzaw, a tangval zawdeuh kipai sak hi.

Piantit pai ding mi 1000 te pen Tedim ah, kha 3 sung nasep kisin sak a, a din' khiat ma un inn lam ah a khuan tornno khat kiciah sak phot hi. Tua khit teh:

1) 15-5-1917 ni in Tedim ah kituah kik uh hi.

2) 27-5-1917 ni in Tedim pan ding

khia uh hi. .

3) '. 8-6-19i 7 ni in Yangon tunguh hi. 4) 9-6-1917 ni in Yangon pan in ding

khia uh hi. ..

5) 14-8-19t7 ni in Piantit khua Marseille tung uh hi.

6) 27-8-1917 ni in Marseille pan Piantit Ie Belgium Biscout Camp tung uh hi.

7) 28-8-1917 ni in nasep kipan pah uh hi.

8) Sukte mi teng, Sihzang mi teng le . Kal11 Hau mi pawl khat Battalion

. 61na tung uh hi. . .

9) Kam HB:u mi a am lai teng Battalion 6211a tung uh hi. .

10) Taw! khat khit ciangin, Biscout . Camp panin, Brazil Camp tung . Ieuleu uh hi.

/03

Khcnpi V

England Kumpipa tawh kimuhna

Brazil Camp ah Indian Labour Corps mi 7000 a omna lak pan un, ei Zomi Battalion 61 na le 62na te nasep hanciampen, citakpen,thanuampen cih thuMangkang Kumpipa King George Yin a zaak ciangin, paakta aa, mu nuam a hih manin, tua Battalion 61-62 sung pan a nuai-a mite kiteel khia in, London ah Kimpipa tawhkimu dingin kipaisak hi,

1. Vung Za Kham (Tonzang)

2. KamZaMang·

3. Thawng Za Kai

4. Hau Za Nang

5. SongTheu

6. Hang Khaw Cin

7. Vial Zen

8. MangPum

(Pangzang) (Muizawl) (Heilei) .(Tualzang)

. (Tuitawh)

. (Vangteh) . (Khuasak)

9. Thuam Pau (Khuasak)

10. Chiau Kam . (Kapteel)

11. Captain E. O. Fowler

12. Second Lieutenant Whitefield

Hih a tung-a mite Kumpipa tawh 11- 3-1918 ni, zingsang nai 9:00 in kimu uh hi.

Kumpipa' genna ah: "Hih zah-a, khual gamla Khamtung Garn pek pan aa hong pai, Indian Labour COlPS Battalion 70 sungpanin, no Zomite' omna a hi Battalio~ 61na leh 62na te in tha neihzah siit fa in, gal mai ah hath tak in na seem uh hi, cih thu ka zaak ciangin, nakpitak in ka lung dam hi. Mangkangte a bei

104

mateng in.rno Zomite phatak kong keem ding uh a, anduh gilkial in kOf1g koih. ngei kei ding uh hi. Ka nasep tam )11oh111al1 a, note tawh sauvei ih kiho man kei ding hi. London ah na am sung un, na lamdang et theih vannuai ka vuanzite in hong lak kawikawi ding uh hi," a ci hi. Tua khit minit 5 sung bang teh, Kumpipa paikhia pah hi.

London ah zan 10 taam uh a, tua sung in na lamdang a et huai khempeuh, a kisai

vuanzitein .lak kawikawi uh hi. .

Piantitpaingun naam ngah teng I.Pau Za Cin (Suangzang)

2. Vial Zen (Vangteh)

3. Thawng Za Kai (Muizawl)

4. Song Theu (Tualzang)

5. Maung Pan (Tedim zum lai-at)

Sukte tell Sihzang kigawm Battalion 6] aa makai teng

1. Captain Rundalf'Iedim Vuandok) . 2. Mang PUl1l (Khuasak)

3. Pau ZaCin (Suangzang)

.4, Cin Mang (Kapte!)

5. Gin Vum (Khuasak)

6.· Vial Zen (Vangteh)

7. Khat Kam (Thuklai)

8. Hau Za Nang (Heilei)

9. Hang Khaw Cin (Tuitawh) 10.ChiauKam (Kaptel) 11.Lian Za Dal (Tuitawh)

12. Lian Thang (Khuasak)

Tonzang Jubilee Laibu

I 3 .. Ol1 Cin (Thuklai)

14. Mang Pum (Voklak) .

15. Tual Khaw Lian (Mua1bem)

16. Khai Khaw Hau (Mualbem)

17. Pau Khaw.Kai (Mualbem)

18. Tuang Hau (Kaptel) .

19. Tual Lian Zam (Muizawl)

20. LamTual (Saino)

21. Thuam Kai (Kaptel)

22. Suak Cin (Saizang) '

23. Son Tuang (Vangteh)

Kam Hau mi Battalion 62 aa m~kai teng

Article-te (or) Thuluitcng

21. Tual Pum (Haiciin)

22. Cin Khai (Tuitum)

23. Hen Khaw Thang (Kansan)

24. Lian Za Thang (Lailui)

Piantit pai teng 1918 kurn July kha in hong ding khia uh a, August kha bei ma in a khua ciat uh tungkikuh hi. Hong tun' kik uh ciangin Fowler in akamkhap teng pia 10 a hih manin, Vung Za Kham leh Song Theu in Gover-nor pa tungah khia uh hi. Fowler pen Mawlaik Mangpi panin Sagaing Menzi suakkhin ta a, "Ke'n bangmah khap nei ke'ng,' 11a ci mawk a hih rnanin, thusuak 10 hi. "Logam na deih uh leh Shwebo gam hong pia ning,' a cih ciangin deih 10 uh hi.

Piantit pai a si hong ciah kik nawn 10 teng

Anuai-a min om teng Piantit gam ah va si uh a, ngeina bangin Piantit han ah kivui hi.

Min

Sihni

lonlangJubileeLaiblJ

105

Pian tit gam aa.a om sung un, la a phuakphuakzong .orn ding uhhi, napi, kikaikhawm zo 10 hi. Sukte Pu Lian Za Kham (Tonzang)' phuah dawng 20 kingah thei a hih manin,hih laibusungah kong at

uh hi.

1. (a) Sen khangual nga bang ka len p~h Sian in nal gua bang hong hah aw, '. tun siang hei pih nuam ing e.

(b) Pupa siam aw hong huai ve aw, sawn teng tang lai leeng hi e. .

(a) Do gam zang pan laukha lung zuang sau lim a, ni cin tut a khawl

hi e.

(b) Phung tawh ho lung kum hi veng

e, ka tak sang e, gual awe.

(a) Solkha det hualkhau a khih te 'n, tangnahbang dawn suang sak e. (b) Sesum ngai alai leeng hi 10, vaimang kiawi ta na cia.

(a) Lum bang i sun seine gual aw, len heisa tual ah kia e.

(b) Sau liim liap a, ciin le tuai mun lawm aw, ka hi! ngam diamaw.

5. (a) Seino vang sel i hiam awe, i khan hat bang ngak hiam aw.

(b) Khang sawnte tu bang ciin ding aw, gual aw Iungzuan huai sa 'ng

e.

6. (a) Piantui na gam lei awe, sial zatam tuang a tunna;

(b) pupa pat loh Pianiui zalna mang

mawhtuan endingaw e.

'Khcnpi V
15, KamNang 28-10-1917 2.
16. Ngo Kam 9,"10-1917
17. SianLut 9-3-1918
18. KamNgul 27-4-1918
19, TualKim 4-9-1917
20. LunKap 7-12-1917 3.
21- LangZaKhen 11-2-1918
22~ KhupZaDal 15_10-1917
23. Khoi Cin 7-6-1917
24. CinKhai ? 4. Tonzang JUhi/el1 !aibu

lOB

Vaimang gamlei do lun lai ah ciin aw na vang ngai ing e.

Sen khan gual henkol a khat ni 'n kabiak loh mi om 10 e.

Zemgtui vangkhua i pham zatam, dolun lai a thang awe.

Sen khangual heh luat ka nep na 'n,

pif1fl'na khau bang sut ing e.

Hong kithang ven, ciin lehka tuai vuisai pal lai 10 ct e.

Lenpin gual tawh ho lung kum ing, zaitha nem lawh ngawn ing e.

Mel mak a zal kef ka Iaukha'n phung {eng saumang kawm hi e. Ningzu aisa be kham a zal, ka laukha tai ta nah e.

11. (a) P ham ding hing, ci'n lungmuang mawng e, gual mun tongdam hi! ing e.

(b) Besam gia bangka zun siam no a . pal lai tual ah "fa e.

12. (a) Thangvan solkhapian puan bang thak, phungteng mun kibawl ing e. (b) Lungzuan . latah na lua hiam aw, Ka maimit suan cim la 'ng e.

13. . (aJ Namcih tui bang a gawmna pan zaitha 'n gualle aw ci e.

(b) Ka ciin manglehpuvon vang in

. hong sing zo mi om 10 e. . .....

14. (a) Lawi bang than nuan khang vaimang in pheiphung in lei aw.ci

7. (a)
(b)
·•.· .. ·(a)
(b)
9. (a)
(b)
10. (a)
(b) e.

(b) Pheiphung a lel bel bang sinna phualva bang tuang lai hang e.

. Tonl8ngJubi/ee Lamu

Artlcle-te (or) Thululteng 15. (a) Piantui a zal mi zatam te 'n kua vontawi bel hiam, ci e.

(b) Hau vontawi ci 'n khau bang sut leng, puvon ngo sai bang lang e.

16. (a) Zan kikim khen do lung lang Yen za ta zin bang ling sak e.

(b) Simlei kul thuk lumsun hi ci, nuh sawl bang bel aw ci e.

11. (a) Heisa bangpallaitaka seino gual aw, ih sial kan sang ta nab e.

(b) Pupa khan' a namcih vontawi ei bang liangmi om diam aw.

l S . (a) Siang lam zong ding lung a heh manvaimangin ih than laitualah

khiae. .

(b) Namcih tung vel bang luang napi, . gual tawh tan bangkim sak e.

19, (a) Vaimang tong suah zubang. sia teng hem .. lamah gual mun .. va. hi! aw, ci e.

(b). Sia lehpha gual mun hi! ing e, tatna len zang tanah e,

20. (a) Sial za tam piantui ngak hen aw, ih sau lam z()ng ta ni e.

(b) Ciin leh ih tuai, u leh ih nau, vangkhuatangbang dam hen aw.

. " . ", ,"'.

"Khup Za Mung, Sian Lian Pau, Thang Do Pau, Khup Lam Thang (2002), Kam Hau Gam Ukpite' Tangthu leh Tonzang Tangthu, laimai 13 3~] 40

'. . . ***

107

khenpi V

A 13EISA LEU MAILAM -AU

~ Rev Dr S. Pau Khan En

1.

Thupatna

khial khak a, sisan naisan luangin sih leh man a

Leitung khang tangthute i et ciangin tuahsak khak leh tua pa

kua minam kua minam ci lo-in ngaihsutna tua nu' u Ieh nau beh leh L- ..:.:.;.__,

a picin rna-in tha leh ngal suanna a na ki- phungte in a zah tampi-in thukin a beh a ultun sak lam i rnu hi. Kihehpihna leh phung bupun uumgui zuih maaigui zuihin kikhuangaihna sanginkizawhthawlma leh zui-in maaimang sak thei uh hi. Hih bang kinektum nopna lungsim thahat zaw ahih hun Iaitak 2200 BC(tuma kU111 4203 hun 111a11i11 agualzo peuh ina guallelte dop bawl lai) in Babylongamuk Hamurabi in lo-in zothawh den uhhLMan hi, man 10 gammite'<zuihtaang ding thukham hi, cih om lo-in a tha hat a ngal hat peu~(HalTIll~abi· Code) khat bawla tua sungah gualzo-in mankisa-inmihon lakah thu nei phukilaakvai tawh kisai-in akhialkha khat pah uh hi. Tua ahihmanin "Tha leh ngal aoma, a langteinsihna mannaa tuah khak hatna in thuneihna hi," (might is right) cih uh Ieh phu a kilaak kik eiangun a gui a nam thuciinhong. piangkhia pah hi. Hih bang in kisumaimanglo-in "mittang khat taangin hun lai-in ki-ukna thukham leh thukhun l~ittang khat, hakhat taangin ha khat bek cihte zong 0111 semeello-in a thahat peuh phu kila dinga,avala kaan leh a zah tampi in a thaneemte zothawh in a suhgawp ngaminkila thei 10 ding," cih thukham ngat takin hun uh hi-a, sutgawp, ukgawp mah tale-uhnanakhungkl1iahi.I LaiSiangtho sungah zongkuamahiri 111awhsakngamlo uh hi. A zongtua bangrnahinaval a kaan a phu kilaak thahat a ngalhatte mah thunei leh mi-ukte 10hI1ading thupiakna naom hi. (Pai 21 :24, hong hipah hi.i'Iua athahatte, a tl1aneemteSi~ITlpi24:20, Thuhilh 19:21). Hih pen in tuuminngiminnei-in kilehdona.hong kiphulaknading hanthotna bang a suah piang thei ahih manin minamte lakleh gam hangin a khialkhate a vaal a kaan a phu kila buppi sungahthul1ei om 10 ki-uk 1ahna(an- .Io-a, a kituak bekleh ahi ding zah beka phu archy) hongpiang khia hi. Kikhualna om kilaak nading (moderate retaliation)

lo-in kipheng .thahna, kihonthahna leh thupial(I1~ahihi.·· .•.. .. . ..

kisuhnakizawhthawhnatehongpianghi. Mi: . . Leitung 'khang tangthu hibanga a om khat in a dang khat khut khialh ban khial -. mal; bangin Zomite tangthu zong na 11a om man ahi zongin tum taIlghialinahi zongin a~,a lomlom-a kido le khut khial ban khial a

/08

Tonzan!! JubileeLaibu

Article-to (or] Thuluileng om leh a gui a zaam a kizui minamte mah i Pasian hong-piak 20m1 ukpi tektek lak hi hi. I pupa ngeina leh i thuciinte-ah ki-it ah zong Kamhau ukpite pen a min nei pen nading, lungduai nadingte thu-in kihilhin 1a- 1eh mikip vaang piak pen hi ei 1ehang in j kinusiat teei hangin i tuahkhak taktak thupopna hi het 10 ding hi. Amante ngah eiangin kuamah a sinduai zo i om kei mai minphatnate leh thuneihnate in teci hong hi. I phung i namin zuih j kisawm hi. A pangdinguhhi. Tuahi-a,tuabangaZomite k ik ihta zawsang om lo-in i kihondo cing ding kem ding a kikoih Zomi ukpite ngeingai hi. a khua khua-in i kido hi. a beh lakah thunei pen 1eh a vaangnei penKam behin i kisirn hi. A kualkualin i kivat hi. A Hau Ukpipa tutna, teenna Tonzang khuapi thahat a ngalhat peuh.thunei hi-in kihtaak zong taang a patin mi in a na pi sim a na zahtaak bei -in i kisim i kido hi. Hih bang zahtak uh khuapi khat ahi hi. Taang a patin hi toto lehang i minam bup a maimang ding tuni dong mah ka111 a, a kitaangko ko 10h i hi hi. hangin vaang kipia-in kisimruawh 2. Ukpite leh Tonzang Khuapimawkmawk ngam het 10 hi. Kizahtak tham

hi. Ukpi tutna khua, mipilmisiarn a omna

Hili bang hun lian Iaitakmahin . khualehtaanga patin thu leh Ia tawh kip

taangthu uk Pasian in Zornite khang taangthu. taka, a'khantohna, pu leh pa ngeina a kikip sungah hong lutin tual that .Zomite, akhutletnakhua Ie zu Ieh sa tawh a kidiahna khua uh a si baang Zornite a 10m a tanga a kithah ci-inkhua han khat a, ana kiciamtehden Ioh nadingun a gam gamah, a kual kual ah khuapikhat ahi hi. Tua zah khat mahin ukpite hong koihsak kawikawi hi. Hawhna taangtawng a patin tu hun dong mah tua ciahna leh kikawrnna haksatna hangin Tonzang khuapi a teeng Tonzang tate in a Zogam bup a ding khat bek hong koih lo-in khua a tui uh aangtanpih in ukpipa'tenna a garngam leh a kualkual a 'Ukpite' (Chiefs) mun ci-in a khua uh maingal pih Iai uh hi. hong koih penPasian hong khualna (provi- ATonzang khua a teeng ngiatte gen taak denee) ahi hi. A zenzenin Pasian in a hun 10h sim leh maal a kikhen Tonzang gimnam lapin ukpite hong pia 10 hileh Zornite bel a Tonzang tate nangawn in tuni ciang dong kipheng vat ding, i gui i zaam a, a kizui leh mah a Tonzang khuapi uh a ultun sak I ailai a kithat lumkhindingte i hi ngelngelhi. uh ahi hi. Tonzang mokhak tu leh tate Tua ahih manin hih .Zogam a ukpite a mahrnah in zong Tonzang khuapi mah kici

munmun leh a khangkhang a hong pianna giauguau laitek hi. . . .

thu zong a mau tuhzawh man leh tha leh ngaI

hat man h zaw lo-in Pasian koih hi a, tua 3. ThukaaI Khak

hun a Zomite cing leh keem ding, a kisingsat loh nading uh a, hong eing hong keern (Care-taker) hi, ci-in a muh theih huai ahihi.

Hih banga Tonzang khuapi a kingaih Ieh a kilunggulh a kimaingal pih laitak mahin i telsiam i ngaihsut siam ding thu khat hi Iai-ah kong kaalkhak nuam hi. Tua pen

'. li;nzangJubileeiaibu

I1l9'

Khcnp] V

thudang hi lo-in II Tonzang tutphah Kamhau lo-in, khuabup leh taangpi taangtate a ding ukpite in Tapidawte mudahin hawlkhia," cih lung himawhna bang zong hizaw lua ding thu ahi hi. Hih pen leitung biakna taangthu hi, Hih pen eite kiang bek hi lo-in, Falam (mission history) leh tuahun lai-a thu uk Bualkhua ah 1907 k.um in Pu Cong 0111zia leh a khuahun tawh a ki-et kei leh a Kham, Khristian a na suah ciangin khua k itel khial den ding thu khat ahi hi.' A hausa khua ukpate in a na phal lohna, a na thupiang (event) bek enIo-in tua thu khoh uh a, a ngah zawh loh uh ciangin a na banghang a piang a, bang deihna hiam, cih a bawlsiatna uh zong hih thuhang mah ahi hi, hang (cause/motive) i kan ding kisam ding Tua hi-a, Khristian masate ana kiphal lohna hi. Hih tim i tel theih nadingin t3\vm khat a hang pen upna (superstition) hang ahi hi. sakhi tuinek in kong pan nuam hi. A nihna Tonzang ukpite in Khrisrian

Leitungmi khempeuh kua mi ci lo-in suak masate a phal lohna a hang pen biakna biakna khat (religion) peuh j neihma-in muhdahna hang zong hi zaw lo-in, mihon biak Ieh paai kinei ,.-- __ ,.----------------., vai bang (social

khin tek a, tua i biak i Leitungmi khempeuh kua mi ci ground) hi zaw hi,

paai pen puusa (ani-la-in biakna khat (religion) Bang hang hiarn cih

mism) ahi hi. Tua peuh i neihrna-in biak leh paai Ieh khua khat lui

puusa bi akna ah kinei khin tek a, tua i biak i paai khatah Khristian suak

inndawi (asiam) -(tu- pen puusa(animism)ahi hi. a om ciangin khua le

telary spirit), khua- . . tui tawh nopna dahna

siam (village guardian spirit) leh phual ngak ah .zu dawnkhawm thei nawn 10-il1 sa dawi(loeal guardian spirit) eih bangin a nekhawm thei nawn 10 uh hi. Khua Ic tui mun zui-ina cing dawite a na om to dimdem ahi hi, Tua hi-a, innkuan sung ahia khuasunggamsungah zongin mi khat peuh tua puusa biakna pan tawp in biakna dang khatah a lut uh 1 eh tua a si am dawite in siam nawn lo bek tham la-in, 'asiarn' (tutelary-benevolent spirit) a hihna pan un 'asuun' (malevolent spirit) suak thei hi cih upna laigil khat a 0111 ahi hi. Tua ahih manin hi bang dawi upna a thuk, a kipna Tonzang khuapi ah pawl khat Khristian a na suah uh ciangin tua 'khuasiam' te hehin 'khuasuun' suak kha ding hi, cih lauthawngna bel a om pha mah111ah ding thuahi hi. Mimal khat kia a ding bek patauh dipkuatna hang hi zaw

khut khat tawi khe khat khai banga, a kipum khat sak ukpite-a dingin hihariga an nekhawm zu dawnkhawm thei 10 ding a mi pawl khat hong om ciangun na sa ding uh a. zongphal het 10 ding uh hi. ·Ngai ngetngut takpi ding uh hi. Tua ahih manin Tungtuang

. .

khua panin Pu Thang Nok le Pu Ngul Vial

te unau 1906 kumin Khristian a nasuah uh eiangin Tonzang panin Pu Hau Cin Khup paiphel-in "Thang Nok, Ngul Vial, lute, 111i Khristian a suah leh a zing huan a nitak huan ding uh nei lo-a, zu leh sa a tasap man uh a suak uh hi, No na miim bcem na wang beem uh eik mah a hawm ngei 10" zu leh sa tawh kilawi ngei lop!, bang hiam tute na

110

.. TonzBog Jubt/ee Laibu

Artlclc-te (or) Thuluitcng lungzuan na khua ngaihna uh! Hong pai un "Hau Cin Khup sepna Ieh matut zawhnate'' tute, ka angah zu hong tep un," ci-in zutep (Acts and Achievements of How Chin dingin na na zol hi. Na na it hi. Na na Koop, K.S.M, Chiefof the Karnhow Clan khenglah hi. Tua ciangin Pu Thang Nolleh Chin Hills,Tiddim, by B.S. Carey- 1927) PuNgul Vial in "Puaw, ka up manun cih laibu sungah pasal khan khat a ding Khristian ka suah ngap uh hangin zong buangin thuneihna lianpenpen a na nei, a hong taangtun zo kei nung. Nungsang teh na ngah ahi hi. Vorn a cih Ieh vornin, kang zong na angah zu hong teprnan lah kei nung. a cih leh kangding khopin thuneihna a na Ahi ta zongin urn ngetngut a ka suah ngal ngah tham ahi hi. Tua bang kawmkal ah a buangun tu tadihin bel hong tep nai kei ma' thuneihna leh a ma' hamphatnate hong nung," na na ei uh hi.Bih banga a khoh lah hen sak hong lomthawsak ding Khristian ciangin Pu Khup in nopna dahna ah a kikhen biakna hong pian ciangin rnihing ta mah ahi suak ding uh ngaihsun zo 10 ahih manin ukpite a dinginetkhong theih ding thu hi 10 hehngawhin, "Tua bang nialnual na cih uh hi. Leitung taangthute mah a na kizom toto nong man dah man uh hi. Ka uk sung hilel a, taanglai Rome kumpi (Caesar) te hun peuhmah ah Tapidaw (Khristian) biakna ka laimah bangin ana khahkhong loh ding koih taak leh sialciam pukin gunpi deng hen, mah uh ahi hi. Tua zawh kum zakhat tuhun Kamhau tupa Hau Cin Khup hi'ng, zaangah a i nung-et kik ciangin a sialam bang khat na ut uh leh zaangah pai un, kharn ah na ut uh ·a suakhi bekaumau hun lai a thupiang

leh kham ah pai un," ci-in.lei tuanhi, ·.R· ih di .. b .

. ... 1l1g1l1 tua ang ngeingei ding 111ah hi thong

pen lehlak lehang Pu Khup in Kllristia~ hi.i\mau thungahna leh thuneihnatawh

b iakna deih 1 o hi, Khristi.antehawlkh· ·1' a ·h·· 1;· ki k dir .....

. ... . . .. . ... , . itua mg buangin bel Khristiante na

cih pak theih ding mah ahi hi. Ahi zongina .: khuangaih mahmah uh ei, cihcih ding hizaw hang (cause) bul-et mahrnah lehang ka sa hi. Indiate paunakkhat bang in, 'Khristian biakna a muhdah man zonghi 10, amaute i mawhsak rna-in amau khedap Khristian suakte a na hawlkhia nuam zong sungah i khe i thunphot ding hi, .

hi masahet lo-in 'Khristian suakte tawh

nopna dahna a a kil h di h h 11 1 Hih a tunga thu thurn teng leh tua hun

. a 1 < en mg u a p a 0 1

, lai thute lungngai kawmin a beisa Tonzang

man, mihon vai (social ground) hizaw hi.'

khuapi taangthu pen asia lamin kaaikaai 10

Khristian biakna mudah venvan uh hi leh

zawin thupiangte i thu dapphahte en kawm

ukpi Pu Purn Za Mang kum 1929- i 931 sung .

17111"1'st1'al1 suakin 1929' tui ki h a thu i. k .. hinkhai theih ding thupi ka sa hi.

"- 111 U1 11a na ip um

het 10 ding hi. 4. Mailam Hun Ah

A thumna Tonzang ukpite in Khristian ana pahtaak 101ma pen uh aituam vai, mimal vai (personal ground) zong hithei .lua ding hi. Bang hang hiam cih lch B.S. Carey gelh

Tu-in kum 2000 lungdam kohna leh Tonzang khuapi sat zawh kum 130 cinna pawipii khaam khin zo tahi, Tua ahih manin a beisa Ieh hun khat lai-a i thupinate,

ToozsngJllbilee L81bu

/1/

Khenpi V

i pu i pate vaangte bek angta~ pi~1p~h nawn lo-in tu hun leh imailam a dmgm 1 nuntak ding kisam ta ding hi. Tua a~ih ma~n Tonzang tate hi ci nuntak lehang cih a t01m~ hih a nuai-a thute kong phawksak nuam hi ..

1; Ei leh ei kitheih telna

Greekte mipilpa Socratesin a gen thu mangmawhkhat in "NangIeh ~4\.n~

. kithei in" (Know thyself) cih ahi hi.

Tonzang tate khat tek amahleh an:ah kithei-in, "Kei Tonzang tahi'ng'' Ukpipa teenna khua mipa/nu hi'ng, cih a kitheih ding kisamhi.· Tuabangin kithei ngiat leh zukhamankhamin vaakvai nuam 10 dinghi.Mi simmawh mi etsat leh mi nuihsat in .zongom nawn Ioding hi. A khua a tui vaang . zahtakin mi gina khat in. om nuam ding hi. A sep a

bawlna peuhah ..

kumpi na a sem a sumbawl paaibawl a sem.zongin, biakna na a sem a, lokh~ na a sem zongin a sepna peuh thupi sakin a khua a tui vaang pia nuam ding hi. I khua i tuipen kiphatsak pihding hi 10 bek a, angtanpih ding ahi hi. Tua

bangin angtanpih lehang khua .leh tui vaang khualin rni simmawh rru etneu dinga i om ding hi 10 hi. Mihing khat bangin i om nuam ding hi.. Sum l~h paai leh neek Ieh dawnte kl~U~ sakl~ tuate sila -in'tom nuam kei ding hi. . llK~i Tonzang ta hi'ng'' cih phawk den

. . ding kisam hi.

//2

2) Thuman cihtakna tawh nuntak ding Thumanna pen mimal khat nuntakna khantoh nadingin a thupi mahmah ahi hi. Sum zen paai zonna nuntak khuasakna, nasep silbawlna khempeuh

. ah bangbang i sem zongin thumanna om lo-in kikhangto thei 10, kikhangto zo lo,kikhangto ngei 10 hi. Zuau thu tawh mai kinawt zo 10 hi. Tua ahih manin Tonzang tate in kumpi na a sem uh a, ·10 a kho uh zongin, sum a bawl uh a biakna na a sem uh zongin zuauthu kihel 10 thuman tawh nuntak ding kisam hi. Sum le paai tungah nasep silbawlnaah, hun leh naite ah na

.. khempeuh ah thumanna leh cihtakna

... . ... .. .. nei a nuntakding kisam

hi. I gen a tuam i sep a dang hisak lo-in gen bang asepna (integrity) neih ding kisam hi. Atomin ci lehang i . sep i bawlna peuhah

•. , gen baang nemnumte hi lo-in a Han i .. sem a, aneu i sem zongini sepna khempeuhcihtakna tawh scm a muanhuaina (accountability) i neih kim tek ding kisam mahmah hi. Tua lo-in kuamah kikhuasuak zo peuhmah

. 10 ding hi.

3) Khua Ieh tuikhualna

Khual ah i om a tual ah i om zongin .. khuaIe tui khualna kisam ngiat hi. .. Khua1 a ornte in zong Tonzang gimnam .. i lamnaih ding hi. I lungsirn picin upat tuhin thukual i kisin ding hi. N aupang

Tonzang Jubilee Laibu

bangin i om kei ding hi. Upat thuin i kithu khualsak tent an ding hi. Tonzang tate phattuam nading khat peuh a kivaihawm leh thalnia1 tum masa lo-in i hih zawh zahzah phatuam ngaih tumin (constructive) i panpih ding hi. Tua bangmahin tual a mute in zong lungsim picin i tum ding hi. Veeng lungsim, beh 'Ie phung lungsimte zai sakin tulian-a Tonzang khua leh a daihual a teeng khempeuh bang kampau bang kampau ci lo-in a lomin Tonzang tate hi, ci-in i muh siam ding hi. Kurn200Q kum lungdam koh pawipi lai-in Tonzang khua sunga a teng beh

.: khernpeuh, rnawh kimaisak nading thumna leh mawh kimaisakna thuphate kigenin abehbehin khuaimei vak kivak 5.

'ngelhngelh a bangzahin kilawmin thupha ngah huai! Bangzahin hin-gim nam! Tua in Tonzang tate, a khual a tual SI111-ta Zo-tate ki-itin kikhualin rna pangkhawrn ni, cih leitung bupah a taangkokhia ahihi. I khua i tui khualin mainawt khawm ni, cih zong a taangko khia hipahhi.

4) Biakna khat tek kiplet hamtang ding

,. I mimal i kipuahnop a, i minam leh i khua i tui i puah i zuun nop 1eh biakna kid khat ngeingei nei-in tua biakna

.' kiplet cintenin ihamciam ding hi. Tua biakna (religion) leh tua pawl {denomination) hi ni, ka ci tuan kei hi. Bang biakna bang biakna hi-in bang

......... pawlpi bangpawlpi hitaleh biaknakhat

Artlcle-te (or) Thuluitcng nei-in pawlpi khat ah a kip cintcnte pen leitungah mi siapente hong hi ngeingei 10 ding hi. Bang hang hiam cih leh biakna leh pawlpi in i mihing tem . banga a hong taat-hiam, man hong neisak leh hong laamto ding ahi hi. Biaknanei lo,pawlpineiloleh nei tase Iehzong apeengsaktepen 111i manpha pen leh mi zaptel pente hi ngei khollo uh hi. Hi hak hi. Tawm hi. Tua ahih manin biakna khat peuhpeuh leh pawlpi khat peuhpeuh anei cinten, a kip cintenTonzang tate hih tup ding kisam hi. Tua in mihing nurrtakna hong taat-hi am, honglempha, hong

• phungvuh ding hi. Kiniamkhiat in hong

pieing sak ding hi. . .

Thukhupna,

Hih a tungateng banah thu hoih tim pha zuih ding ciin ding tampi om lai ding hi. I pu i pate thuciinte, paunakte, thukhunte i nusia kei dil1ghi. A hoihte kemin i nuntakpih ding hi. A khak belin a beisaa i hihna bek tawhvaang lai-a a nungtate hi loin a beisa a pi le pute vaang, khua le tui vaangte phawkin tuate tawh tha la-in, tu hunin zongi gam i lei-ah mite muan mite suan i hih theih·· nadingin k i-itna, kiniamkhiatna leh thumaan cih takna tawh

mailam a khuat Tonzang tate .hih ding hanciam tek ni, ci-in khual a am tual a omte kong zawn hi.

* * *

Khenpi V

5,. JcJSEPtl SANG KAH.LAI

Tonzang khua le gam khantohna tangthu ah hunkhat lai-a akihel ngei S1, Joseph Sang pen tua lai-a Tonzang RC Topa Rev Fr Moses (a nungciang Mandalay Archdiocese ~1Archbishop a sem) phuat sang ahi hi. 1944 kum (July Id1a hiam) a kihong hi (1, a min acingin "StJoseph's

Anglo~Vernacular Middl~School" kici hi. .

. Topa Moses in pilna hong deihsak man a kumpi Tan VII Sang lah om nai lo.a hih tawh haksapi -a hong honsak ahi hi. Japan Gal ven tung 1945/46 kum zongl(umpi Tan IV Sang. (Zolai Sang) kihong zo nai 10 ahih manin Topa in a inn (biakinn-a zong kizang) ah sang hong a, amahmah in lai hilh hi. 194() June kha kumpi

sang hon ciangin.khawl kik hi. .

1949 kum St Joseph Tan VII Sangakihon ciangin siapi pen ka pa SiaHau Cin Pauhi a, SiaAm1gMin in huhhi, Amun pen a nungcianga Pa Laugh Za Suante'.innmun teng ahi hi. Sang kihon ciangin Kumpi Tan IV Sang a kahte aut peuh hong pyaung (~[0t;) a.a zawhsa tan zah mahah kitusak hi. Rei bang tan III zosa, tanIV ka tut laitak hi a, St Joseph ah tan III ka tu kik hi. Kumpi sangakisin nai loManglai le Kawllai

kisin ahih man am hi.· ....

. .

Tua kumin ko tan ahmi kitawm mahmah hi. Bang hang hiam cih leh tan IV sim suaka letmat ngah nuam tamzaw hi. Ko tan ah a kah teng- u Enta (Pa Langh Za En), ka zawlpa (Pa Go Suan Dal), u Go Khaw Pau, u Go Dal, lawm Dalno (Pa Cin Khan Dal), lawm Khan Dal (Pa Kam Khan Dal), lam Hen Thang (Pa Ngul Hen

114

- Pa Pau Khen Mang

Thang), Pa Keng (Pa Nang i

l Khan Hau), Iawm Pa-pau]

(Pa Go Khan Pau), lawm i Maa Thang (Pa Mang Khan \

Thang) leh numei 2: l. .

Niangno (Nu Zel Khan Niang) leh Ciinno (Nu Kai Khaw Ciin)- cih bang teng ka hi uh hi. A dang nih Ie thum bang om thei inteh- ciamteh thei siang nawn ke'ng, Tua kumin tan IV ah u Kengno (Pa Lian Za Nang), u Daino (Pa Khup Za Dai), u Khamboih (Pa Kham Suan Pau), ka u Lam Thang (Pa Khup Lam Thang) te pawl abi hi. Amau tan pen tam sim uh, mi 20 bang pha kha inteh.

Lai .Sinna ah leo tan III te in Manglai ah English Reader Primer 1 &2, Ka wilai ah utong lim tan lang bu hi. Manglai sia pen ka pa Hau Ciri Pau hi a, Kawllai sia pen SiaAung Min hi. PT. zongkinei~aSiaPumpu(PaPumZa Vungh) in hong hilh hi. Pasian'thusin zong om a, Topa Fr Moses mahmah in honghilh hi. Hong hilh hong gendan pen siam mahmah a, kingai nuam mahmah ahih manin kiciamteh thei mahmah hi, A tangthu pen pumpi le aw-in ciinna tawh hong

lak (:D~5§) hong gen thei hi. .

. . Sang sung laisinte banah a pualam ah 0 bservation service ci - in Boy Scout-te' bawl danin na a tuamtuam sinna kinei zel hi, Kamsawn (thuzak sawnte) maan lo thei hi, cih lahna exercise ka bawl khat uh phawk lai ing.Mualpi (Tonzang khua gei) pan rni khat le khat pi 100 ta ding akihalin koihto-in siapipa in a masapenpa

. Tonzang Jubilee L8ibu

Topa Moses zong 1952 December Christmas khit, Mandalay ah retreat a paizel pen hong

.. .. _ ..... __ ._ ... . tun kik ciangin mundang

.-~.- .. ---- ..... - .... -.- .. ~, Id1at a pyaung (transfer)

ding ci-in amamun a Jaih ding FrAntony Kelbert tawh hong tung khawm pah uh hi. St J oseph

_~ .... .. _ ... __ ~_~_. __ . . __ ~_ .. _.~.~_._. __ / Sang-a a sem ngei sia

teng leh sangnaupang teng in Topa khakna kibawl a, (Sia Pauta' makaihna) Ia zong kisak ngakngakin khitui kiluang ngeingai hi. Tuakhit RC Pawlpi mah in khakna bawlin Zo ngeina ci-in zanhakin nupi papite in lasaksak uh a, Topazong dah mahmah ngeungauhi, Hih thukangaihsutciang "Sianmang sinthu leh hoihbel sinthute tongdam phil tang bang zel dingaZodam tuipankai nuai simgamlei ah nga bang hong leeng" i topa pen khasia-a ciahsak i

hi khamawkdiam ci zel ing.·· .

Hih lai tawh St ] oseph Sang hong phuatsak Topa Moses, Siapi Hau Cin Pau .leh sia khempeuh, St Joseph Sang-a sangkah ngei lawm Ie gual khempeuh phawkin kong hopihhi. .

*Pa Pau Khen Mang (St Joseph sangnaupang lui)

* * *

1950-51 kumin Kadang pana tan IV zote tarnpi tak hong pai ahih manin sia kilak beh hi. D Tun Thang (Pa Tun Za Thang), u Pauta (Pa Thang DoPau), u Khaw Mang (Pa Kam Khaw Mang), uSia Kham (Dr Sian Za Kham) te pawl hi. A kumkik (1951-52) ciangin u Lianbawi (Pa Mang ZaLian) hong tung hi. U Pautaleh u Sia Kham pen St Peter's Sang kah dingin pai ta uh hi.

kiangah thu khatgen hi. Tua pen abanbanin kiza sawnsak a, a nunungpenpa' zalma bangbang lai-ah gelhin a masa-a kivaikhakna tawh a kisimkhop teh kilamdang mahmah hi. Gentehnain amasa penpa kianga a kigen thu pen "Guahzuk. stalin sang khak le'ng tuk ciang nisim swig khak kul ve maw, "bang ahih leh, a nunung penpa kiang a tun ciang "Guahzuk sialin sang khak ding i hih ciangin tuk clang nisimin sang khak ding, II cih hi hiau hi. Observation study a tuamtuarn kinei a, sangnaupangte a pua pusuah lawpna tham 10, tim theihna, ngaihsut siamna tampi kingahhi.

Hihte banah kU111

s11111n pawi kibawla concert kilak hi. Tangthutom lahna (drama), nuihzak bawlna, Yein laamna, Iasakna cih bang a nam tuamtuam kilak a, nop thei mahmah hi. Kizepna leh puansilh lamsang kicin loh man bek hi a, acting pen nasia thei mahmah hi. Iedim pana kumpi lam ulian hong paite bang in hoih sa mahmah uh a, letsong bang hong pia thei uh hi.

Artklc-le (or) Thuluitcng khuapihte' kihanthohna le zolna thumna, RC Pawlpi lam panin Topa Fr Moses tungah zong pressure om hi. A tawpna ah Topa Moses in Tonzang Id1Ua le ganl aa ding a deihsak, a sepsak tawntung mah bangin ama sang khawl ding thukim ahih manin 1952 October sangkhak-a kipan hiam khat (a hun pen telcian nawn ke'ng) St Joseph Sang kikhawl ta a, Kadang ah sang kikah ta hi .. St Joseph sangnaupang pcuhmah in kiphawk kingai 'den a, Kadang-a kah pen

kithadah mahmah hi. . . . .

Guahzuk sial;n sang khak le'ng tuk ciang n;sim sang ·khak kul ve maw

1952-53 laisin kum sungin Tonzang khua ah kumpi tan VII sang ngah baih theih nadingin khuabupin Private tan VI sang hong ding haneiamna nei hi. Tua hanciamna sungah

lilfllang Jubilee Laibu

1/5

Khcnpi V

TONZANG STJOSEP1i SANG P1iAWKNA

_ Pastor Z. D. L. Ngekta

1950' kum Marchkha kipat lam in Sia Lianbawi (Mang

MizoramTeikhang khua panin Tedim Za Lian) in siapi hong sem (Leilum) ka tungkikuh hi. Tua kum mah, leuleu a, hong hilh dan ka June kha ciangin kauEn .Za Nangin tuattuat teh hong deihsak Tonzang-a kah ding in hong la a, St Joseph luatna teng tu khawngin

Vernacular Middle School ah khawlui lam nung phawk phasemsem

tan mah zom in tan 3 ah ka tu hi. Ka sang ing. Khawsung khawng-a vak hong mu teh

lui lamah Kawllai kisin ngei 10 a hih man in hong taina kammal pen tudong lea Kawllai sin ciangintan-Iangte kiangah ka ngaihsusut lai khat bang hiam cih 'leh: va tuzelhi.Subject thak khatsual<a,kin in,."Lungsim'uka pumpi hi cia pipi na vaak nuamsa ngiatkahih teh, l(U111 tawp lamtehvaak uh zum 10 na hih uh hiam" Na pumpi tan 3 te Kawllai simbu mah sim.in .ka phi un na lung sim uh uk sak un," ci in hong tai phengphangmawi<:leh Pasian h~hI1atawh theihng~i phawk gige ing.

ka sang on vet hi. Sia Pauta (Nicholas Thang Do Pau)

Tua hun lait a lea siapiuh pen PU Hau zong St Joseph sang ka kah cil ka tan 3 lai CinPau hi a, Manglai, Kawllai, deihzaha peka kasia khat ilia, a melhoih leh a migit, siam, experience nei mahmah UpaIaI,11pian tudong kapahtak Ieh ka zahtak bei thei nai hi a, lai.hong hilhciang bangin kiteldiak kei.Limsuaihsiammahmahkhathi a, "Ngia se hi. Ciamnuihkhawng· siam a, honkhat in sakol khat a delh lai na suai sangnaupang khawnghong nui saksak a, wl,"rlOng cih kawm.in, amah'n blackboard khangnokhanghaam tawh Idthuahthei tungah hong suai pah a, etteh a ka suaih kawikawi hi. Aciamnuih gen ka phawk gige ngeingai uh phawk lailiai ing e. 1950 .kum khat: "Mangkam pau cih buang cianginih St Joseph sang-a tang 3ka kahpihte Iakah, muk tung, ih muk nuai mah liing luapluap tu-aMandalay a om Dr Mang Cin Hau zek mah1ehkician sa'ng" a cih mangngilh phawk lai ingin, midang tam thei nawn theihet ke'ng, A tangval lai bel theiban ke'ng.Kawllai sin teh,tan-lang aka tutpih •• ke'ng, a hih.hangine kigen ka zaknaah ka phawk lai pen Thang Hen Pau hi. bawhlung siammahmah in, Monywa •. Kasiate Iakah kawllai hong hilh ka. tungsiahahsiampeninteh, akicih za ngei kawl-sia masa pen Hang Cin Zam' pa Sia •. ing. Aung Min hi. Tuipeh siam ngel hi'nteh-> .•

liB

nungak hel dingin guntui-sanpi pek tan in gung~l p~i ngei, kici, Amah Kayinte hi in, RC SIa ding-a hong pai, a zu pen Pu Vu

G . m

o tanu Nu Sian Za Cing hi.

St J ose_ph s~ng. pen Fr Moses hong phuat sak hi a, eU11l ading hong deihsak

'l~~ahmab hc~' Physical training (PT) sia dingin ~ a Purn Za Vunghong cial sak ngiat m,san~n~upang numei pasal.Pf hong sin pih tha~aI h~. Ka PT sinlai un, khat vei, sang panin tal, khukpiah; PuKarn Khan Dalte' huansakh:nllianzui in tai, u Khup Nang, u Ken~l1ote huansak ah tai phei, innpi kong ah ta.1 sul~, Pu Vung Za Khamte huankhang

~h tal phei; u ~_uan Dote' huansak ab, Phaya- 11m khang PuZang Kho Vial, Pu Ngul Ente' huansak tawn phei, Buzung ah; Mualpi pan lamtung kiI:ei .to, Innpi-han lam ah, tua pan sang tung kik 111 kual-tai deetdaat ngei ung.

.. Class khat ah sangnaupang 10 kiimkiim 0~11 a, a. sang buppi in 100 kim pawl mah kipha hi, Pu Pu Lam Thang , Khen ~an~: te, u Kengno (Lian Za Nang) te, Pu Lian Za Thawng cihte, u Khamboih tepawl ko sangin na haam zaw uh hi. Tua hun lai a kataanpih: Go Khan Pau, Tuan Khan Pau Nang Khan Lian, En Khan Thang, Gil~ ~(han Pau, Tuan Suan Thang te phawk lai Ing. .Tua 'lai i1:, tan 4 ah Zel Khan Niang,

... tang 5 . ah K~I Kha~ Ciin; tan 6 ah Cing .Lun Niang cihbang 111 numei khat-ta bek . peuh om pan hi Tu hun teh class kim ah numei tam zaw dekdek tar

..••. . . ~ 953 ~~wl in khat vei, innpi-kong a .·~nnlU1 omlai 111, concert (pawi) khat kibawl In, "Master and Servant" cih "To leh Silapa

Artlclc-tc (or) Thuluilcng t?u" kilak a, To dingin Sia Pu P au (Hall Cin Pau~ mah pang pah, Silapa dingin u I~hambOlh pang hi. Nasempa in Iimlang k~tal11sak a, a Topa kizep banglian in na k~zel11 a, a pu ~Qng tun' teh a limlangpi a kitam maw, a sianglua maw, cih tel 10 in, a ta~lam khut tawh hong zap Ieh,a silapa in a vel Ian; I:hut a Ii~1Iang nung pan hong zam a, ama lim sa lai hi.

Tu~ concert ah"Meigongnu Je a tapa tangthu' zong kilak hhi. Anu in a sih ma in. a tapa a Iupna.geiah.sam in: "Ka ta aw, na nu h~!1g valkhakt~ mangngilh ke'n--phe kap ke 11, zu ne ke n, sum tawh luutkhap-nate ba:v] kc'n, tangval hoih na hi in," ci in a v~Ikh~hi. Asawt 10 in a nu sia, atapa pen a ~1l1h dmg .o~ 10 a hih manin, zune thaikap in om a kisia gawphLAlaithai kineih sum gawp a, a cihmawh laitakin Iaithai khat a ~awh le~ Queen dok kha a, a l1U phawk vat 111, a nuai-a Ia a phuak hi.

1. . Tun tawh gua bang ka hin' lai in Sinthu khing-an bang hong I11UW~l Sim leitung gua bang hin ' laiteng Gual in tongsia hongkilel ding, . "f;(maw suih lung khuam.bang gel in. Ka tun tongdam ci inla,

Na gual lai phil bang zek in,

Von lungngaih aw, kei pham ing e.

2. Ka tun kha kia kum kivei zo.

Sanggah kagual lai ah e, ..

Tun tongdammual bang sep lang e, Suih lung khuam bang lah gel lang e. Ka gual laiah nga bang leng ing.

III

Khcnpi V

Phuan cilleh tong sia tawh e, Sanggahsa bang =. tatna Zalmang hi 10 tak a sinthu.

3. Sal bang heina khua vannuai ah Theisen sanggah siing hem ah

Len nang diit bang ka nem zongin Gual in phuancil tongsia hong paih; Thei bang sen lai mim bang ngai ing, Ka tun nem tongdam no tawh

... Sanggah sa bangkatatna

. Zu bang sia e, fun lungngaih aw. ..

St Joseph sanginn kilamna mun pen Khukpi khsng.Innpi-han.gei.tu-a U Kham Za Thangte'inn khawng tenghi. Inn nih kilam a, a khat ah tan 1 pan tan5 dang, innthak zawpenahtan 6, tan 7leh bawdate om uh hi. tualai a bawdate lakah Hang Kho Thang, Kham Khaw Suan,Ngul KhawPau

(Gamlai) te phawklai ing. .

St Joseph sang penbiakna sang a hih zah khat in, siapipa a kipan sia teng in hong uk dan,hong hilh dante ka nung ngaihsutsut ciangin, sung-a piang tate bang Han in hong kern uh a hih lam kimu thei hi. Tu-huna sangnaupang pawlkhatte pum gitloh bang 10 in, tua hun lai in siate kilau thei mahmaha,thumang 10, kheltat, paupengcihte om se loin,nuam mahmah hi.

. .

Khatvei ka phawk lai khatah: Pu Lam Thang leh Neng Khan Pau hong kitawng uh in, Neng KhanPauin tum phengphang vial hiven, Pu Lam Thang in Tualzang khedapte khat tawh a suih toh leh,

//8

a cilbu teng sui kha hi ding; N eng Khan Pau awng zeza in, tuk-a a ton leuleu daan ka mitkha in mu lai lai e.

Fr Moses in St Joseph .Sang hong

\ . h phuat sak a, deihsakna takpi taw a

tuamtuam in hong pantah hi. Ei' kam pen a siam loh hangin ih kamthuknono khawng theih loh nei 10 hi. Thu khat peuh kidong leh "Kha ma'nteh ka lungngai" ci in dawng

,. .

thei zel a'I ve. "Hikha mah inteh, phawk

. ... -

kik ing" a cihna hi. Khuapihte in behiap in

"Numeite .kha ma'nteh lungngai thei zel mah e" peuh cih sakuh hi-Mandalay ah hon gpiat san ding tak teh, Pawlpi in khakna (farewell) 20-2-1953, Friday ni in nei a, Sia Nicholas Thang Do Pau in la phuah a, a nuai-a la tawh kikha hi.

1953 February 20, Friday ni a Father Moses khaknaLa, aphuak N. Thang Do Pau.

.. .

1. Sianmang sinthu leh hoih belsinthute Tongdam phil tang bang zek ding

.. Zodam tul pan kai nuai simlei ah Nga bang nong len, Topa '.

Sakkik-I:

1 kholhna kum khua sawt a, Namcih tan mu bang ngai Khen kuan hong zuang ko a'n Len khangngo met zang bang.

2. Na hawm siam sinthu namcin tan tem bang deih a,

.Za .lai a thang sa, zangtui vang khua bel-bang fum a,

Tu a daidam den ding aw.

TofllSflg Jubilee Lsibu

3. Maimit khim khua zing bang Topa aw, Nangma hawmsiam sinthu in

Za tamlung deih vaimang banzaI PIma! gia bang ka zun thei ua.

4. Tunsung pianpih laizom bang

Zangtui tan hum bang ong sung ding

Topa .: ..

Kumsawt om lai paai tem bang luah te Zong nalgua bang hing kik thei.

5. Eima 'pian 'pih Ita leh tangle

Zong suah zu bangsia uh hiam? Samgi bang khen ding se lung sial leng . Khunlan maimit sing mawng e.

Sakkik-2:

Tung Pas ian gawm in

Zolei tang bang i damciat-a leh Topa

Lungzuan sinthu ho lung kimkik dih ve ni e.

Fr Moses khek "' .... dingin, Fr Anthony

Kelbert 1953 February kha sung 111a11 in hong tung a, Kawlkarn siamte in Kawlkam in hopih uh hi, Hong tun' phet mah in ei kam sin a, a hilh dingin Sia Pum

Za Vung cial uh hi. Jnnsung van khempeuh tungah leikang (chalk) tawh ei kam in gelh sak a, sim den keei in lotngah .khin hi. A khuak hat leh a siam baihdaan pen, kha 6

Artkle-tc (or) Ti1uiuHcng khit teha thugending teng outline suai in, ei kam in tim hong gen a, vantung bang a cih teh, tunglam mah kawk kawm thei pah mawk hi. Ei mite pen a pian 'pih sanggam zah in hong it in hong deihsak mahmah diak hi. ] 953 November pawl in tuisawpna Dr Thomas Sian Za Kha111 tawh ka ngah uh hi. Ka misiangtho min ding hong dong a, teel mel ding ka theih Ioh teh, "Kei' -a na deih hiam" hong ci a, "Deih mah.ing" ka cih pah Ieh, ama' misiangtho min Anthony hong tang sak hi. Zingsang sim in Father te a om nak lehzing biakpiakna (Mass) kinei den a.zing sim kipai zo kim 10 a, keiinnnaipen cihteh ka pai den Ieh, a sawt teh tayathauh (altar boy) sem -in, lengtui, tuisiang cihte pia in, Lai Siangtho khawng ka koi~l sak zei teh hongpakta mahmah a, it-pi in'hong it hi. Naupang deih theih bang 10 nengneng: khedan, laigelhlohbu, cihte hong piapia mai hi. RC sung kip suak hi Ie 'ng Father suak ding-a hong ngiimsaka hi gige hi.

1. (a) Saint Joseph sang siam bang sinna, al bang mang e, 'kei aw zuang nang e.

(b) Al bang m(lng e kef aw zuang nang, Sian in thel bang tho sak leh cl'ng e.

2. (a) Flanna vang khua ka ngaih manin gam thang bang veh zel ing e.

(b) Momno lai a sen khangual teng koi kuam he! hiam,

kef aw, khat lang sawl bang hei veng e.

.***

/19

Khcnpl V

DAM tlAU PIL TANGTtlU

Nidang Iai-in Dam Hau Pil kid mipa khat a om hi. A nu le a pa in cidam cling, hau ding leh pil ding deihsak Iua ahih manin a tapa khat a neihsun uh a min Dam Hau Pil phuakuh hi.

T u -in hih pa' min a khia tna hih bangin

kikum dihni. .

Dam

Hih kammal pen cidam ludam ding cihnopna hi. Leitung mihing Mangvom Mangkang-a kipan a kuamapeuh i pumpi cidam ding ki-utpen, kideihpen hi.

Tua mah bangin ei Zomite zong nidang i pu i pate' hun lai-a kipan tuni dong cidam ding kideih mahmah ahih manin Tapidaw (Christianity) hong tun rna hun lai-in hih bangin TONLA na phuak uh hi.

(a) Tang bang dam ding na deih leh aw, phung aw na sawmsial go aw,

(b) Phung ow na sawmsial gawh sui ah, si laukha ngo bang lang ee.

Ka behpa aw, cidam ding mah na deih leh sial go-in TONG (kithoih) in, ci hi. Tua banga na ton leh a sisate' kha hong kilang ding, hong damsak ding a cihnopna hi.

Zola kici (La gualnuam) in zong cidam ding utna hih bangin na phuak uh hi.

- Dr Sian Za Kham. MBBS, DA

1. (a) Vaimang sesum kui VU/11 ah a

leet sangin

zong, kawi

tawh tang bang dam, ke'n lah ngai

zaw'ng ee,

(b) Ke'nlahngaizaw'nge. iih pahtang nuam ah, von sen sang bang 1100, ke'n lah ngai zaw'ng ee.

Dangka dintan ka neih sangin ka zi tawh cidam ding utzaw ing. Ka nupa un cidamin ka tano uh innka ah noo leklek nuamzaw ung, ci hi.

2. (a) Lunglai ei hual sinthu hileh. lang bang dam ding sial hang hempen

ee,

.. (b) Tang bang dam ding sial bang lianpen ee, heisa bqngpalding in sam lai ee.

Ei' deih banga piang thei hilehcidam ding pen Sial zahin Han hi. (Eirnite in Sial pen ganhing lianpen, minthangpen-a i neih a hih manin a lian, a thupi i gentehSialtawh genteh hi hang). I cidamkhit teh han-in hoihto seemseem ding tua kisam lai hi, ci.

3. (a) Zaila khau bang lea sur nading ka long luang 10 a, lea duangsuah lah et-a lawm lo a, Sian sinthu hi ee. zehzum khual la'ng ee,

To!7zal7g Jubilee Laibu

(b) Ka I~'ngdarn leh ka zailai in gual vah sling laang a, lang bang ciam kim cia! leng, guo! aw ee.

La ka sak nop hangin ka aw hoih 10, ka mei lah hoih 10, a hi zongin Pasiari' hong siamna bang hi a, maizum nangin ka tuat kei hi. Kei kamsiam 10, ka la sakna tawh lah mi va dem zo 10, a hi zongin cidam na'ng hanciam ciat ni lawmte aw, ci hi.

Eimite in cidam ding utna la i phuah ~nah bangin Mangkangte leh minam dangte 111 zong hih bangin ciaptehna mah nei uh hi.

1. Health is wealth: Emerson kici American mipilpa khat in "Cidarnna in hauhna hi," na ci hi. I cidam photphot peuh leh sum leh pai,hauhnadang kizong thei hi.

2. He who has health has hope and he who has hope has everything: Arab mite in "Mi cidampa in lam-etna nei a

,

lam-etna neipa in na khempeuh nel hi," ci hi. Hih pen nak maan mahmah hi. I

. ci a dam lehthalawpna, lam-etna kinei, tua bang a nei mite pen na khempeuh a nei hipah hi. Na khat peuhpeuh i sem zongin laisim, sumbawl, Iokho. letarna cih bang i scm zongin cidam phot kul hi. I ci dam peuh Ieh na khempeuh kisem thei, kizong thei hi.

3. Happiness, first of all, lies in health:

George William Curtis kici mipilpa in a. masa ~enpenin lungnopna i cih pen cidamna' tungah kinga hi, ci hi. I ci a dam kei nak leh bangzahin i pit i hau i minthang zong lungnopna, Iungkimn~ om ngei 10 hi.

TonzangJubike faibL/

Arliclc-tc (or) Thulultcng

I Zo late leh midangte' genna a tuamtuam kong gelhna in a t0111in ci leng cidam ding thupi ka sakna hi phapen hi. Tua a hihleh koici gamtat leng cidam ding? A masapenin Pasian phawkin Ama deihna Lai Sian.gtho ~Bible) sung a bang zuihding thupipen hi. Purnpi siangtho ding, guihtheih zu-a kipan a kikharn nate kidawrn ding, a vallua peuhmah annek tuidawn-a kipan hih 10 ding, ihmut cimsak ding, a hunhunin khua-ul suaksak ding kisarn hi. Kamin gen leng a baih hangin hih bang thute va zuih taktak ding haksa kisa thei hi. Haksa taleh va sin, va zui dinga eimah leh eimah ki-ukna neih phot ding thupi mahmah hi. Kuama saw] ngak 10 a, Mangkangte'n "Initiative" a cih i neih ding thupi hi. . . . . .

Gentehna-in 111i khat in sum a thalawh nop leI: a t1:atang, a siamna, a pilnate zanga a sep crangin sum-nitha, khasum cihte- ngah pan hi. Tua mah bangin cidarn dinz i ut leh

i thalawh kul hi. b •

Cidam thu tawh kisai-in theihhuai thu g~n nuam :ai hi hang. Tu hun ciangin leitung ah pilna a khan semsem mah bangin natna zong a lamdang om toto hi. Cancer natna sang a Iauhuaizaw H.I. V. (Human Immunodeficiency Virus) leh A.I.D.S~1\ (~cquired Immunodeficiency Syndrome) cihte pawlte tu hun lei tung gam khempeuh ~h o~ hi. Ei gamah zong omta hi. Mipilte 111 hih natna damsak nading zatui a bawl thei nai kei uh hi. Hih bang natna pen koici kingah thei hiam cih leh, natna a neisa mi kl~at. tawh ornkhopna (nupa banga ornna), mic inate ' adinga sisan hopna leh a

121

, khenpt V

kikhaam zatuite kisutna pan a tampenin

.kingah thei hi. ,

, 'lIih natnate a ngahkha mi pen. tua natna a ngah-a kipan pello-in a sauvelp~n kum 10 ciangin si hi. Zatui om vet 10 a ~lh lmanin tua natnatei ngah loh na'ngnakpl-a

lkidop ding thupi hi. ' '

Han

Hih pen sum leh pai, neihsa lamsa hauhna cihnopnahi. Mi a hau. n~am ~o kuamah om 10 ding hi. Elll1lte. 111 hauhnopna hih bangin Ia na phuak uh hi.

1. '(a) Tu laitaka ka 'deih r=: tuai ncr ngai aW,ken hong lei ve ng ee,

"(b) Vaimang langlamsesum minthang, lunglai ka deih lianpen tuai aw ee.

Ka nau aw, na ngaidih in, tu laita~a ka deih a thupipen hong gen ning. Tua in bang hiam cih lehkumpitc' bawl dangka

ahi hi, ci.

2.' (a) Sesum lam leng huihkhi "" r: zangkhen kawlciang tawlleng aM,

Sang aw ngai na 'ng ee,

(b) Sang thattelah a mtnthang lawmlawm. lia 1e.h tang aw ee, pak ', bang ka tawi cim fa 'ng sang aw ee,

Sum tampinei le'ng lah a bei. na'ng tam toto-a mangthang hi. Thau n~l le'ng lah sa man nuam ing. Sa mante minthang vangvang, ke'n ka mat s~ns~n u Ie nau aw, ka pahtawi cim man 10. hi, CL

3.' (a) Ningzu nei-a theise~ lcHV/11gkYhual . tawh, hau ta mang pian ee,' ua

ka ngai lo ee,

122

(b) Hauta mang pian ee, khua ka ngai 10 ee, SeSUl11 phung cing ee, Zolei lawm tang thot ka ngai 10 ee.

Ka lawm ka gual tawh zu ne-a ka om khawm laitakun mihaute rnah bangin bangmah awlmawh lo-in ka om hi .. Hau kisa ka hih manin lokho-a lawmthot cih ka

ut kei hi, ci hi.

Hih la a nunung pcn i et ciangin eimitc'n sum tawmkha nei pan leng. a tamzaw kiphasak kha pahpah hi han.gclh hong lak hi. Leitung gam ah mihau mahmahte kiphasak 10 zaw-in USA khaw~g ah a hau mahmahte in puansia, khedap sia tawh kizem zaw uh hi. Thanuam mahm~h uh a, Japan bang ah ansai lianpipi a neite bang in an huan vaalvaalin ankuang ?ang hong lui zawlai 11h hi. Bih bang~ ~lhau: nasep thanuamte ka muh tC~1 enmte: ~1 Kawlgam mite thadah 1ua hi hang ci-in thalakna-in ka nei zawzen hi. .

. Lai Siangtho sung Proverb 6:6 ah, "Go to the ant, you sluggard, consider her w~ys and be .wise." (Miksi gamtatna en 111, thadahpa aw, ngaihsun inla pil in) ci-in na kigelh hi. Leitung ah gam hau a kha~~tote en pak le'ng- Japan, South Korea, 1 aiwan leh Singapore te pcn miksi nasep zah mah banga thadah lo-a nakpi tak na a s~p l?anUn hih zah ciang tung uh hi, cih i thei hi.

" Sum leh pai i cih zong i zat siam ding thupi hi. Mangkangte' paunak ah "Mo.ne~ is a good servant-but a bad n:ast~r" Cl h1., Sum pen nasem, sila ding a.hOl!1 hI a, top~a neih ding hoih 10 hi. Sum 1 neih leh a 1:0l1~ lama zat ding ahi hi. Cihnopna ah Pasian

gam zai na'ng, Pasian' thu leh la tawh kisaite ah sum zeekkhia ding, cihmawh genthei, tagah lubawk annek ding nei lote huhna-in nei leng Pasian' thupha sang ding hanga sauvei khomding hi hang. Tua hi lo-in ei' pumpi nopsakna, zu ne, numei delh, thai kap, guihtheih zatui zahate zang cih bangin gamta lehang bangzah ta-in ihauh hangin sauvei rnang zo lo-in zawng kik pah lel ding hi hang. A minin gen kullo-in tuabanga gamta kha mi tampi tak i thei hi.

"Wealth is not his that has it, but his that enjoys it" cih Mangkangte paunak na omhi. Hauhna i ciha neipa' aahizaw loin, a hauhna Iimtaka a zang theipa' aa hi. Gentehna--in mivornte a nak hauh mahmahpa khat in sum zang ngam 10, an zong a gina, a sana ne 10, Rothi pheng meia ki-em leh be san rneh ne-in tui tarnpipi dawn vanvan lei; a lim a al dang ne kha loin a sih dong tua bangin nungta hi. A hauhna lah .zekkhia.nuamIo, aman Iah.ne ngam kei leh, tU~ll1ipa Ihiha~l hiJoia.wI1i.·· Tua sangin Senrijite'aabangins~mriakpi .: '. takin zongin a n.eklah lim tak ne vetclin.g hoihzaw a, tua banga sum zangte enhuaizaw hi.

. .

Kaw1te'paUliakkhatah "Sente bangin sum zong inla KaIate bangin khol in, Kawlte bangin zangthang ke'n,'\cihi>.,13imite sungah zong rnihautektek enkaak lehfmga .'. zekkhiate mi'npahtawi a, "Hausa ziak in tuikuang ban," cihpaunaktawh na phat uh hi. Tua banganeihsahum tentan, a hauh lam tak lah mi'nthei.rham'lo-in amah Ie amah mi tungah kihauhsaknakrunpauna, gamtatna

Articlc-te (or) Thuhilteng

kiIangkhia, mi huh nuam vet 10, sum leitawi ding rni pai leh "Nei mahmah ke'ng" ci den, tua bang mite a sih teh ui si zong bang 10,

ki-uap het 10 hi. '. . ".

Pil

Dam Hau Pi] mintawpna "Pi]" cih kammal kikum ni.Leitllng ah 'hai' cih sangin 'pil' kicih ding penaneu alian in kiza nuam hi. Mihing genlohganhingte zong a pil, a hai cih kikhenlaihi. Ganhing hai akigcncianginDonkeykloi 'Laa' nam khat a haibel ganhingin kigen. Vas ate lakah Simbu apilpen.Musane ahaipencih bangin kiciamteh hi. KawIte bang in "Ladah" hong ci khaleuh anak haimahmahhong cihna uh hi a, amau kici kha leh zong tangtel sihtan bang lian uh hi. •. '

Eimite'nzongpilna thupisa Iua i hih manin hihbang lana om hi.

1. (a)

(a) Omom taleng om' taang ka gual, ngaih sial 10 bang om ni ee,

(b) Ngaih sial 10 bang i. om zong a, sinlai zemg11'dbang a pilte '11, khua a ngai ci ding hi ee.

Rhenpi V

Pilna tawh kisai-in leitung buppi en lehang Mangkangte na pil mahmah uh a, hun khat lai-in leitung gam nisuahna, nitumna mun a vekpi dektakin na uk ngei uh hi. "The Sun never set on the Union Jack." Mangkangte' Ian. tungah ni tum ngei 10 na ci uh hi. Tu hun ciangin a ukna gamte ataan uh hangin alai leh a kamte uh zung na khasak khin uh a, tua a zung na kip khin mahmah a hih manin "English" i cih Mangpau leh lai pen leitung buppi kam nam 6,000 val a omna sungah mi khempeuh' theih ahih manin Universal Language, leitung buppi kampau-in Mangkam kizang hi. Mangpau, Manglai i theih keileh i gam pan tomkha puapiallehang haksatna lianpi i tuakding hi. Tua a hih manin tu lai khangnote in Manglai nakpi taka a sin ding

uhka hong hanthawn hi. ..

* * *

I omna peuhah dah ta lehang a dah 10 bangin om ding, tua hileh mipil thu ngaihsun siamte in mipil hong ci ding uh,

cihnopna hi.

A tunga cidamna leh hauhnate thalawh ding i cih zah khatinPilna zong i deih leh thalawh kul hi. Mi pawlkhat pen a pianpih mahmah atangpil hel ki-orn hi. Ahi zongin a tamzaw kipil kim 10 a, lailam bang ah tann X i zawh nop Ieh hanciam ding, gentheih thuak ding, lungkham thuak zo ding kisam hi. Degree lukhu i khuk .nop leh nakpi tak mahin hanciam beh kul to ·lai hi. I thagui, thatang, lung~~una, thuakzawh hatna leh Pasian tungahupna, lam-etna neih ding thupi hi. I thaif.twh zawhna zui- in pilna sang a kingah thei hi pan hi.

Tonzangmite' kivakna namkhat Nailung khawina

124

Artlclc-tc (or) Thuiuiteng

TAPIVAW-TE KI13AWLSIACIIl tuu GENTELNA

. ~~Kah1 Hau Gam Ukpipa Pu Hau Cin Khup tn,T'apidaw-teamuhdah manin Tonzang lehTungtuang khua-a Tapidaw-te hawlkhia a, Nahnuai khua tung uhhi,' cih thu leh "Sia Vial Nang zong Kadang cik-a dawite' pehlup dingin Kadangcik ah tengsak hi," cih thute tulai khangmite'n i zak ciangin "PuHau Cin Khup in Tapidawte mudah mahmah hi," ci-in i ummawh ciat hi, Tuahuna Tapidaw siate, upa makaite, nungaf tangvalte lehKam Hau Gam sunga hausa upate, a that, a man, a go, a .lup miliante inbangci lungsim nei .a, bangci gamtatuh cihte i theih lohna hangin Pu Hau Cin Khup bekbek a gilo-in ngaihsunin i lungsim tawng ciat ah i ciamteh tek.hi,

... Keimah RevT.K. Thawng Khaw Nang in tua huna thupiangte -dawi biakna, Kam Hau Gamsunga hausa upa vaihawmte, Pu HauCin Khup'vangneihnate-hihte khempeuh ka theihtel.khit ciangin Pu Hau CinKhup penamigi,athukhual, agamsung mite-a it taktak ukpipahi, cih kaphawkhi, Tuaahih manin Tapidaw-te.kibawlsia cih thu tawh kisai-intua huna thupiangte gentelna tu-in ka nei nuam hi..

Tua huna thupiangte gentelna ..

Tapidaw biakna tawh kisai bulpat le'ng: 1899 kum March 15 ni-in American Baptist Missionary Rev Arthur E. Carson Hakha khua hong tung hi. 1902

·l'!17zol7g Jubilee Laibu

- RC!v Thawng Khaw Nang

. Tangcing puanza, . tukpaak, vaphual kha .... leh Pasion nasem puantual tawh ...

. . . '.' . ..". . ~

kumMarch 3 ni-insiavuan missionary Rev Dr Eric-H, East hong tung leuleu hi. Amautegel' vaihawmkhopnatawh Karn Hau Gam sunga pas ian 'nasem dingin Insein Lai Siangtho Sang a zo khin Ba.sein(Pathein) gam Tabaungkhua S 'gaw Karenmi SiaPo Ku 1902 kumin Tedim khua ahhongkoih

125

128

', ··.4) 1909 kumMarch 7 Nipi ni-in Dr East in Tungtuang khuami Pu Sin Lai' zi Pi Sian Dim leh a tanu tuiphum hi. Tua hunin Pu Sin Lai lawki hi a, Nipi ni-a 10 a kuan, a vaitun teh heh lua-in a zi Pi Sian Dim pangbetin, suigawpin bawlsiahi. Pu Hau Cin Khup in Tapidaw suakte, tuikiphumte a lungdampih laitakin Pu Sin Lai leh Tungtuang khua hausa upate, a go, a lup, that Ie mat a nei miliante hehzaw uh,cih kiteltheih mahmah hi.

5) 1913 kumin Tonzang leh Tungtuang khua Tapidaw riungak tangvalte in Pasian' thu ki-umsak, ki-tapidaw-sak mahmahin dawithu urn lokisa-in khua Tual biaknate va susia gawp uh hi.Hih banga a gamtatna uh Sia Po Ku' hang hi, ci-in kingawh a, tua thu hangin Pu Hau Cin Khup in a gamsung mite Tapidawsuah ding a deih lohna hong kipanhi .:

Hih tawhkisai i theibding ahi

dawibiate in 'Iual biakna Iehinn-dawi.gam.. dawikihta-inka·Pasian,ka 'Lungzai, ka .. ·.Nipi,k~K.hapi,.kaKhuasiam,ka Tuisiam, kaPl1Uhpi,ka Phahpi ci-in nakpi takinkihta-

in zahtakuh hi. Tua banga akihta, a kizahtak kimlai 'Iapidawkhangnote in Tual biakna a suksiat uh banahSia Po Ku in awiam ahih manindawibiateIehPu Hau Cin

Khup in thuakhllkasauh ahi hi. Sia Po K4'sangnaupangte. in Kawllai, . Kawlpau : theia,tua pilnanam khat tawh ulian uneu kihtak zahtak nei lo-in Pu Hau Cin Khup

kihta 10 uh hi. .. ... ..

... 6) 1914 kumin TOIlZang IdiTungtuang upate inPu HauCin Khup kiangah,

.: '.' . . . .

TonlaflgJublieeLaibu

Artlclc-tr (or) Thuluitcn,g "Tapidaw-te hici koihkhong mEiwkkei in. J 8) Hih tawh kizornin Pu Hau Cin kaih, i burn zuhai sabak sapheisaliangte Khup ' migitna, a thukhualna, thumaan hong kiarn ding hi. Tapidaw a suak nuamte thutang a neihna tim, hih Pu Sin Lai leh Pu peuhmah Ialkhiasak in;' ci uh hi. Pu Hau Son Tual-te tung Ieh, Phaitu .khua hausate CinKhup in Tungtuangkhuazarlg Pu Kap tunga dawi biakna tawh thuciarnnate a Thangte ' inn ah kaikhawmin Tapidaw-te a zahtakna keirnahRev TK. Thawng Khaw khohna-in sialpi khat go a, taangzu saibel Nangin ka theihtel taktakna hong gen Ie'ng: khat 1up hi. Gamngai InnpipaPuPau Dai Tonzang Daihual saklam, Phaitu gam Lo in thu sung a, "Tapidaw tawp un, Na tawh gamgipen Sialciam mualdung zui, tawp nop kei uhleh lalkhia un,"ci hi. Sialciam mual pana piang Ciaklui dung Tapidaw Pu Thang Nok in, "Ka ·la1 na'ng zuisuk, Phaitukhua paina Iampi suangclan,

mun uh kheisan··· tua pan Ciakluidung

nuhsa-in (ciamtehsa- h" zu isuk Tuisawrn IU.i

. Pu Hau cin K up migltna~ a

in) na koih.uh zongin . tawh kituahna, tuapan

lea· lit 1/e1' uh leh 1al10 thukhuatnaJthumaan thutang a

' .-. . Tuisawm lui.zuisuk

Cll·11gJ,·I<.a uthun u h a om neihna thu, ... keimahRev T.K. M'

. anlpur gun tawh

1"11·110' .sawl Icul10-1'11 Thawng KhawNang in. ka th.eihtd

" " kituahna, tuapan

nong kho uh zongin, taktakna hong genle'ng:... .. . gundung zuito

ka 1aI veve ding uh hi," i. .. _._ ..... _, .. " .. .... .B uangm ualtang leh

ci-in a dawnkhit ciangin ciahsan ziau hi. gun kituahna,tuapanBuangmualtang zuito

7) 1915 kurnMarch 25 ni zan a a Ial, Buangmual khuapaina lampi suangcian, tua alal masapente pen Tapidaw t11U hanga alal pan Buangmualtang zuito Mel!nQlvul11

uh ahi hi. Ahih hangin Pu Hau CinKI1Up in suangcian hi." .

a lal ding uh deih lo, phallo-in kho hi. PUKbat vei Tonzang khua upate inPu Hau Cin Khup; itna, .alal 10h ding a deihna Hau Cin Khup kiangah, "Tonzang Daihual theitel mahmah napi-a alal teeiteeina uh in Zogam nei het lo i hih teh hih khuakhung pen gentehna-m Pu Sin Lai bang ciIeng Sia1ciam mual phiatin Zopizang 1eh Tapidaw a suah huhau-in a u Thang Luanlch Zogam1a (Zosang) a Imam dingin singsiat Khat Nengte ' itnakiam banah a veng a mual panintuaksuk, Lawngban rnual pamte'n zong it Io-in a inn a lam ciangin zuisuk, tua pan Phaitulampi Mawngnelah, kuamah in huh hetIohi. Sia Po Ku' tua pan paisuk Phaibuang ah, tua pan sangnaupangte bekbek in huh uhhi.: Tua Tuisawm lui ah, hih ciang kek le'ng," a cih banga a u a nauteleh a veng a pamte dong uhcianginPu HauCin Khup in, "Hih ciang ina it lonna haksa a sak rnana a lal hi mawk kek theih nading aana leh vang 'ka nei a, ka hi. Tapidaw thuhanga lal ahih hangin Pu kek theihi, Ahihhangin i pu i pate tawh Hau Cin Khup' nawhkhiat hi 10 hi. . Sialciam mual garngi ci-a saban (sial ban) a

TofllSflgJilbliee Lsibil

!ZJ

Khenpl v

kiciamna pen hih kiciamna tim ka zahtak hi." ci-in upatc' genna nial hi.

Pu Hau Cin Khup' pusawn Pu Khan Thuam leh PuSin Lai-te ' pusawn Pu Vungh Thuam in zuhaktep, vokmitdawt thuciarn nei uh a,1 suan i khak khang 9 dong sila tengta--in kinei 10 ding. a gina 10 zawzawkihuh ding, khua khat ah tengkawrnding, cih hi. Hihthuciamna hangin Pu Vungh Thuam' suan le khakte in Ukpite to-zu kholh ngei 10, to-in nei 112.ci 10 hi. 1939 kum England Kumpinu' tl;upiakna bangin Kam Hau Gam, Sukte Gam, S ihzangGam sung to sila ngeina bei nadingin inn khat ciang Rs 25 tawh tote tungah kitankhia uh hi. Tua hun in Pu Vungh Thuam 'suan le khakte kitatkhiat ku110 hi. Thuciamna hanginsila hi ngei lohi,

9)1915 kum alal nihnatepen lawki Pu Thang Do, Pu Hau Cin Khup tungah R khasiatna hanga alai uh ahi hi. Tungtuang khua hausa upate in, "Khuapihie Kawlgam ah alai khit ding sangin Gamlai gam ngen ni.' ci-inPu Thang Do t11U sung sak uh hi. Pu Hau Cin Khup in, "Gamlai gam pen kei ' kham hi zenzen 10 hi, no upa teng' kharn hi 10 hiam? Tua ahih leh nang va makai-in hausa sem in,' a cih leh Pu Thang Do in, "Kei a thu sung bek hi 'ng.pai ding tU111 ke'ng,"ci hi. Pu Hau Cin Khup in, "Nang aut lopi in bang dingin hong ngen na hiam? A utte in hong ngen mawh ding ahihiam?" ci-in heh lua-in sialpi khat gam hi. Pu ThangDo khasiasa-inciaha, lal ding a sawm 10 Tapidaw-te Pu .Thang Nok , Pu

. NgulVial, Pu Awn Lam, Pu Kham Thang

128

hih inn 4 te zawnin Tuilai khua sat a. a man hausa scm hi.

10) 1916 kum alal thurnnate

zong Tapidaw thu hang hi 10 hi. Tungtuang khuamite tangthakuan, Tonzang khua Gall Ll mual-a a khawl laitakun Tonzang khua upapi Pu CinThawng in, "Hia ... Gallu rnual-a khawl, Tungtuang tangtha kuau dingte na hi uh hiam? Ni sun ta hi. 10 kikho man kcn teh, kik unla zingciang hong kuan un,' ci hi. Tungtuang thakuante kik uh a, Pu Cin Lian' mual ah a heh a khasiatna tcng uh kikumin nautang lungpil tata leh hausa upate kigawrn, Kawlah a lallo ta zaw." ci-in thuciarn uh hi.Hih inn 8 a lalte pen lawkitc mahhi a, tangtha kuan val a heh a khasiarna uhhanga 1a1 uh ahi hi. Tapidaw thu hang hi

. 10 hi. ..

II) 1917 kumin Tapidaw suak

nuamte in Innpipa tungahgen ding. khua aamlate in hausate tungah gen ding, cih

b. .. . .

thukipom hi. Tungtuang khuamitc'n gen

10 a, sialpi khatkigam hi. Mualkawi khua inn 5 te'n zong gen 10 ahih manin inn khat Rs IOta kigam hi. (The Chin Hills NewsAugust 1921). Hih pen thumang 10

danpiakna hi lel hi. .

12) 1920 October I ni-in Rs55

man Lawi.khat leh RsA4 man Sial khat.goin saban thuciamna khat kibawl a. hausa upa, tangpi tangta hih a nuai-a min gelh khernpeuhte ' suan le khak khcmpeuh Tapidaw suak aom . Ieh sial le lawi man kigawm Rs 99 IehzuIiau tahen, ci-in letmat (khutpimaij.kithuh (kimek) hi. Hih pen hausa upa, a go, a lup, a that, a man ulian

Tof7ZBl7g JubJi88 fBibu

Artkle-te (or) Thuluueng ' ..

\

rnilian, mithupi teng in zu Ie sa nekhawm, . a kivengkhat dingin Theirnual a kici mun dawnkhawm ding cih ki-itna ahi hi. (tu-a zatopi huang sung teng) ah Ngul Za

13) 1921 kum Sia Vial Nang' Thang, NguI Lang, Khan Nang hih inn 3

hun ciangin ] 9 I 3 kuma thupiang Tual tengsak hi. Pu Thang Khaw Gin in a tapa biakna suksiatna thu Tedirn Vuandok Tapidaw suah a heh hangin Tapidaw Kam Rundall in thukhenna degree a piakna tawh Zam bangmah paupih 10 hi. Kam Zam pen kizui-in khuasung Tual biakna pualam ah Tonzang khuasangin a sanggamte'omna kitengsak ahi hi. Hih pen Tonzang khua bek Tuitum khua utzaw-in teng hi.

hi 10, Tedim Subdivision sung khempeuh a 1934 kuminTonzang khua taiban cial kibangin a huam hi a, SihzanggamKhuasak (sawl) nasemte in Ngul Za Thangte veng khua Rev ThuamHang lehRevPau Suan-te Theimual pen gamla lua, ci-in Pu.Hau Cin zong khuasung Tual biakna pualam ah a Khup kiangah a gen ciangun Pu Hau Cin kitengsak ahi hi. Tual biakna zehtanpih lote Khup inkhuasung ah hong ten nadingun thu khuamual Tual zehtan sawlbanna pualam ah pia hi. Ngul 2a Thang ut 10-in Falam tensak a kuI hang ahi hi. Mangpi Zum ahgen hi. Falam Mangpipa

Tonzang khua Tual zehtan sawlbanna in Pu Hau Cin Khup kiangah, "Ngul Za pen Tedim lam ah Mualpi bawda biakinn mai Thang Tonzang khuasung a deihna pen hi a, Tuitum lam ah Vial Huat, a tapa Pum innmuntawhsak inlatua rnunah a inn Cin' phaitam (tu hun-a Siapi Gin Suan nangma'n tuahsakinlanazawhsiang ciangin Mung' phaitam) ahi hi. Sia Vial Nang pen amah lutsak,omsak in," ci hi. Tua mah Tual zehtan sawlbanna pualam-a kitengsak bangin NguIZa Thang in Zuan Nang' innmun hi a, Tual biakna tawh kisai ahi hi. Pu Hau lui deih a, tua mun ah Pu Hau Cin Khup in Cin Khup' hong piak Tonzang Tuiphurn tangtha tawh a inn tuahsakin a kizawh siang Biakinn mun zong Tual zehtan sawlbanna cianginNgul Za Thang teng pah hi. NguI pualam Pum Cin' phaitam khangiam hi a, Lang pen. Tonzang sangin Tedim utzaw-a Tual zehtanna ah paubanna om loh nading teng hi. Khan Nang pen tu laitak-a Kham

ahi hi, Khan Langh' huang sungah teng hi.

15) 1929 kumin Kam Hau Gam

Ukpipa Pu Pum Za Mang a cidam lohna hangin Tapidaw suak a, RevVialNang in tuiphum hi. Tua sungin Ne Siwe (~uS~~:Go:) zindo nadingin lawi talpi gol mahmah khat Tonzang khua Tuiphum Pawlpi pia hi.

14) Ngul Za Thang pen Tapidaw

a suah ciangin a pa Pu Thang Khaw Gin heh lua-in zu siimna pan a tun ciangin a satan, saphei saliangte tawh sat gawp hi. Tua banah Pu Hau Cin Khup kiangah khia a, ka tapa Ngul Za Thang leh ka tute Ngul Langh leh Khan Nang, Kawlgam ah lalsak in, ci hi. Pu Hau Cin Khup in KawIgam lalsak zezen sangin ci - in S ia Vial Nang tawh

* * *

129

Khcnpi V

rEVIJv1GAJvt

13IAKNA KlPA rcu. ruu LE UKPlrE' HUN rHU

Tonzang Sang thule Tapidawte thu a kigen ciangin, gamsung bek hi lo gamdang nangawnah, thu lang genna le mite' zaknop ding dcihna bulphuhna tawh genna gelhna om zelzel hi. Tua a hih manin hih tim tawh kisai Sia Vial Nang' Jubilee tung-a kigelh laite, Tungtuang khua kuml 00 cin' pawi-a Sia Tual Lian Thang(SAT), lai-atte, Ka111 Hau Gam Ukpitc' ~o;st:Ot Pu Vung Za Kham' lai-atte, Pu Khup ZaMung, Pu Kal11 Khen Kha111 le, thulang gen 10 ding aka muan' Rev T. K. ThawngKho Nangte in hong gen thute baanah,Missionary te' laigelhtc Ie Thukhen-mang te' zumlaite bulphuh in hong

atka hi hi. .. . ... .. .

Kitelkhialhna a pian 'na thu ...

. Tap i daw hong tun "ciil hun lai thu, Rev Johnson lai -atna sungah, 1906··. 1<.U111 F ebmary kha inTuiturnte PuSong Vung le Pu Hen Za Kam pen khuazangpi maiah Dr East inna tuiphum hi'. cihna tim om hi. Tua thu i et ciangin, Ukpipa Pu Hau Cin Khup inna thukimpih a hihna Ie tapidawte na langpan 10 hi eihna thute kimu thei hi.

Tapidaw suak rnasate gamtatzia a kimuh ciangin, ukpihausate Ie ngeina lui sung-a am nautaangte in, "ih pu ih pa ngeina, beh Ie phung kizopnate mangthang kha ding" cih lung himawh uh a, tapidaw

IJO

- Major Khup Cin Pau (R.eh/j

biakna na nial uh hi. Tua hunIaitak-a sangrnangte in lah ngcina le biakna na lerntuah thei 10 bek 10 in. ngeinalui pen na langbawl kha L1h hi. Rev Johnson in a laibu sungah hih bangin n21 at hi.

"Sia Po Ku thuhilhna t awh mi

.. pawlkhat Christian lamah hong kihei teh. zuneekna Ie dawi piakna pawite nusia uh a hih tnanin. ukpiie . tungah ZlI le sa piaknate.hong kiam hi, Tua a hih manin. 197 3 J(Um~(/ Christian khangnopawlkhatte in.

.. nglimkholhna om lopi i11 Tonzang-

... a dawi biakna-tau (flwi) u v« . \;imI11uwh khak uh teh, JJUI! Cin Khup in Sia Po Ku pen Tedim ah

ciah kik sak hi. "2 . .

. Hihlai atna sungah, Pu Hall Cin Khup iri.zu siah kai 10 hi nap!' zu siah Ida111 hi, a cihna leh, gawl tawh a ki-uum bikbck Tonzang khuabiak "tual" pen tapidaw tangvalte in a va suksiat sak pen, "a hi khapak (accidentally),' cihna tawh, panpihna kam na zang ub hi. A khial te thu 11a hilh 10 in, khua le tui tungah thuumna, luutna,kil~111na ba\vl huai ahih lam l1oaihs~lt in na nei kha 10 uhhi. Tua bang

b .... .... . .

thute hangin, ngeina lui sung-a omte lc

biakna zuithakte kilang neihna hong om hi.

Tua baan ah, "Po Ku pen khua pan

TonzangJbbilee! alba

kihawlkhia in, a sang-innkiphcI hi"~ ci-a Rev Johnsonlai-at a simte in, a sanginn pen SiaPoKu'lamsasading uhhi. Sanginnpen Ukpipa lamsa hi a, sangsia a om nawn loh ciangin Mangkang kumpite' thupiakna tawh a kiphel a hi kimlai, tuaci bangin a na kigelh man in, mite telkhial sak, khasia sak uh hi. " 'Kithutuak kei lehang ki-uk nopzaw cih thu' (Divide and Rule Policy)" a zang khiinkhian uh hiam, cihtheih dektak hong

hi hi. . . .

'Tua hun laite in Sangmangte in ih ngeina na tel lo, na thusirn 10 kha a hih manin, a deih huai 10 kitel khialhna, kikhasiatna thu tampi na piangkha mah hi. A hi zongin, tu in a hih leh, tua thute a pian' zawhkum 100 bang acing nuam hi ta a, ih pilna le ih ngaihsutnatezong nakpitak in saangzaw ta hi. Tua hun-a thupiangte tu- hun dong asia-lam mah in din' huai ding hiam? Tua laihunte-a thuhoih vaihawmna tampite zong phawk kik Iehang, i ngaihsut daan kilang leek 10 in, kileek-kim zaw dingin ka urn hi. Tua a hihmanin ukpite in nautaangte' ading vaihawmna tarnpi lakah pawlkhat kongpulaak hi.

Ukpite deihsak vaihawmnate

Ukpipa Pu Hau Cin Khup in a uksung mite' adingpilna le.cidamna adeihsak mana Saya Po Ku asapnatawh, KamHau Uksung ah Tapidaw hong tung ciil a hi.hi. A tung-a i gensa mah bangin, kitelkhialhna atuamtuam nungsangteh hong piangkha hi.bek a, "Christianbiakna hong tun' nading a vaihawm ciil pen ih ukpite hi,"cih thu

ciapteh huai hi.

Article-te (or) Thuluileng

1876 kumingalte in Kam Hau Uksung Ainah Khua a sim gawp teh, Pu Hau Cin Khup' pa, Pu Hau Pum mah makai in galte va delh uh hi. Tua mun ah Pu Hau Purn in a uksung mite ading a nuri'takna na pia khia hi."

Pu Hau Cin Khup' pano a hi Pu Khaw Cin in ukpi a sep hun sungin Tedim gam ah kum thum kia1 tung a hih manin saiha, khipi VU], zam,dak-hangbu,sial eihbang a neihsate zuak in a gamsung mite an vaak a, nuamtak in om sak hi.. .

I theih ciatsa mah bangin, Kam ·Hau Upadi sungah mi khat pen,"Kau nei aw'' kid kha leh,tua rnipa in kau a nei a,a nei kei zongin, a ci pa kiliau sak hi. (Hih upadi kibawl hunin Amerieagam khawng, Europe gam khawngte ah kau nei te mei tawh na hal Iai uh hi.) Tu hun cianginTedim Gam sungah khang thakte in kau nei cihkhaw11g a theih nawnlohna pen, hih bang·khuamu upadi hang ahi hi .

Pu Hau Cin Khupin ukpi a sep laitak, aana lianpi neih hun laitak in, siah Ie bum vai in Pu Suang Khaw Kam tawh thu .kinei uh hi. Tua thu tawhMagwe pai nading om a hih manin, amau thu kinei gel mah ton khawm in, kibelpawI uh hi. Magwe pan Pu Suang"Khaw Kam tuahsia in hong si a, UkpipaPu HauCinKhup in,a thu neih pihpa Iu pen a khuadong uh puakhi.

Lai-atte phawk ding thu .

. . . .'. , .

Tedim Gam tangthu a kante, a gelhte in Karn Hau Gam Ukpite' thua theih loh, a

[a 20m laimal 141 ah}

.1ullZsng Jubilee Loibl!

/B/

Khcnpi V

=Luan Za Cing (Yangon)

TONZANG MIrE' !KtlANLAwt£NA

Sawm

Tonzang khua penUkpipa Han Cin Khup' teen'na khua ahi hi. Khuasungah "sawrn' kici in, tangvalte' giahphual a veengveengin kiphuanln kigiak khawm hi. Nidang lai in, galkikap ding cihbang a kigen-:%,hol hi 10 hi. Khuavak-ma peuh a khua ki-uumcih, 10 kuan kaal peuh-a innngaak numei nau-neen tengsal ding-a na kikaai, .theih kholh Ioh-a kiphawng vat, cih peuh a

(1ti-'hi. Tua bangin gal hatsahatkbat om kha

leh, khekhatkhai bapg-apang thei pahlian ding, kithuzakna a baihlam ding cihna tawh 'sawm' kiphuan a hi hi. Pasalte a tangvalno tuung-a kipan 'sawm' ah giak in, nitak sim in tim tuamtuam kikum den uh hi,

Tua bang sawm tuamtuam a omte lak ah "Innpi Sawm injhuthei deuh" kici se hi. Bang hang hi ding hiam ?Anuai -a thu nihte

hang a hi hi,

1) 'Zuanawl in ne, sa a nawl in ne'

cih mah bangin, Innpi pen thugen vaihawmna mun.hi a,zal(11a a tam cianginthutheihna kicing zaw hi. Bang zahtain khuakhoihinei phial zongin, zaakna om kei peuhleh i pil zawk tuan nading om 10 hi:

2) Pu Hau Cin Khup' i1UPi Tel CUn

pen pil mahmah a hih manin, nitak-

132

a zusiimna par a. '.' tun' ciangin 'sawm' •••.••. tangval teng kiang- ' ah, tanglai thu hi ta

leh, tu lai thu hi ta leh, na gen thei

den hi.

Kampau

Pu Kam Hau Tedim khua ah a teen laitak in Teizang kampau na zang hi, A veeng kiimah Zo kampau, Thahdo kampau, Paihte kampau, cih a tuamtuamte na teeng hi, Sauveipi a teen khop uh ciangin, a kikawmna uh tam tektekin, zi le ta inna kinei uh a, tuapanin ih Tedim kampau hong piangkhia hi, kici hi. Pu Khaw Cin in Tonzang khua sat hi. Amah'n tapa nei 10 in a sihciangin, a up a' tapa Pu Hau Cin Khup in Ukpi seem in, Tonzang ah teeng hi. Tua a hih rnanin, Tonzang khua pen Kumpi Khua, Kam Hau Gam teng ukna phualpi hong suak hi: Tua hi a, Tedim khua pan a paikhiat pih uh, i Tedim kampallbulpi pen Tonzang khua .. ' paninkibul-let mahmah lai hi. Bang hang ... hiam cih leh kampau khatpeuhpeuh pen a kizatna phualpi ah a sawt ciangin karnmal piang tawmtawm in kikheelkheelhi. A hih hangin a paikhia te in am au ' omlai "a kam kizang, a paikhiatpihuh kampau pen "',1n,,-'.· 10 in leencip uh hi, kid hi. Tua mall b Tonzang ~ua in Tedim kampau a hi, tua ..

paikhiat pih uh kanunalte leen lai uh a hih l1~a~lin. Tonzang kammal sungahkammal kicing 111ahl113h a, gentehna in "heel mawk' "¥a\~P paat" peuh ci lehang kithei p~hlim~ hi. Ei gamsung veve ah kampau dangte ah

tua bang om 10 hi.' ."

, Tua banah, tu in Tonzangkhua ah mmam tuamtuam teeng ta i hih manin, tua ba~lg~mi a tuamtuami tecn'khopma-a paikhia khintein ih Tonzan 0' kam 'red' .

... 0 ., I' 1111

pall,bul I,cn lai a, Tonzang khua taktak panin tu crangin, akhanglui, aupa zawdeuhtecih loh il: il~~(Umbul maan tengl en nawnpha 10 uh hi. 1 ua a hih 111an111 kam11101l kicing J11ah~nah ~ hi, ih".rcdim kanlpau pen i puahi

let ding k1sa111 hi, . .

Tonzang kammal sun~ah adverb, adjective, cihte.tarn.lua.mahmah hi. Hoihna a hi a. hoihlohna a hi zongin, a sauna a tomna ~ihte pen laigual (sentence) khat cih kullo 111,k3111ma1 khatbek in aom dan ding khempeuh hong mu sak hi. Gentchna: zeuzau.i.keihkaih, belbaLTuate in ih kammalbongkicing sak hi.A hoih lam-a i i::~lt the,ihding kisarn bek hi, Bang i cipuab

ding hiam? ..

.' .' , Khantohnading a hi zongin,kipuab

...na?ll1g a hi zonginna khat peuhpeuh i . '·v31h~wm nop cianginpasalte a pilzaw ta ... "Z?ngm, numeitawh vaihawmkhop Ioh in p~angthei 10 hi. Bang hang hiam cih Ieh ..hIIl,kammalteamte tungah a tcH11 zatpen, ngaihsutna a thun bulpi pen, nurneite a hih '. ··111al1in. ut in ut ta kei le hang i thupi ngaihsut

=: hong kul veve hi.

IJS

/S5

Khcnpi V

ngaihsut den khat a hi hi. Tua bangin ei hi ta kei lehang, midang khatpeuh ciamnuihna in kizang in, a kiciing khawng imuh ciangin, ei zong tua bang hong kiciing kha leh, ci in, ih

.. gamtatna khempeuh kidop ~ong ku~ hi. Tua in hong hang sak 10 hi. Numei . bek hi 10 in, pasalte zong tua bangmah h in ka ngaihsun hi. Tua a hih manin, a neu a lianin tuapen phiat masak

dingin hoih ka sa hi. .

3) -. Ikhanglui ngeina ah pasal sangin numei pen kineuseh zaw den ~i. Pasalte' hong neu .seh mah bangin, ~Ul~eite zong ih lungsim neu pah hi. I ngeina ah numeite, zingsang tho baih in· anbeel suangin, nitak-an ding bawl khol hi. A man ciangin ankuang lui a, pasalte tho in an ne a, tua khit c~ang~n 10 kuan khawm uh hi. A ciah uh.ciangin numeite in vailam sing puain, khau kheek lai hi. A tun' uh ciangin numeite

• mah inankual1g lui,kuangsawp, zingad ding bawl khol hi a,Pfl~alte in bangmah seppihlouhhi. 'Iua'hun ~~i zah inkideidanna a om Iohhangin, tudong mahin inn nasep khempeuh numeite' sep ding mah in kingaihsun pianlai ve~ehi.Me~ a t~wn: pi~ leh, numeite' nek loh dmgm kingaihsun pongmawk hi. Na tapasalte in zong a sanggam numeiteaneu-bawl tuan loh nadingin pantah in.

4) Kihon-kholhl1a khat peuh a om

ciangin pasal khempellhin tutna a ngah khit mateng, numelte tut dingin a

kilawm 10 bangkhat kingaihsun kha hiNumeite i khantoh taktak mateng in ih gam,i minam a khantoh nading ha~sa mahmah ding hi. Hih thute ahnakpi-a kikheelna i neih kei leh, ei' gamtat zia mah mu a hong khang khiaih tate in ei' zat bangmah in hong zangto lailai le uh, khan'toh ding kihal to lailaiding hi. Ih innkuan sung mahmah ah i pat phot kul ding hi. Numei le pasal i khuamuh zia, ingaihsut zia a kibat mateng in, khantohna taktak om zo 10 ding hi. Na ta numeite zong na ta pasalte zahmah in na pattahna kibang sak in.

K~ neul~i tawh tehna in tu hun ciangin kikhangto mahmah hi. Kei sangkah lai in, ka tan bup un mi 40 pha a, kei simloh pasal~i;re

a hi hi. Tu in numei Ie pasal sangkah kikim ta hi. Hiciet pak lehang 'khangto mahmah hang ei" i ci nuam hi: A hih hangin a tan saang tung} college kah pen pasal nakpi in tamzaw lai hi. A kum in kum 60 ciang a, tua zah a kikhaii hi pan hi. Leitawi liang-a college kah sakding hilehang, numeite ading tua zahpi in kihanciampih nuam pha 10 hi. A hang banghiam? Na tatenumeile pasa1 naitna kibang 10 hiam? No unau in zong na nu le na pa na itna uh kibang 10 a hi hia~: Tu zawh kum 60 bang ciangin i muhna kikim panpan . lehzekai lua zek 10 ding hiam?

Pasalte' thukimna om lopi in numeite ', hong kipeekkeeileh, innkuan sung buaina . peuh om kha ding hi. Tuabang a oml?h nadingin pasalte in numeite ading lampi . tuamtuam na hon' sak ding uh kong th hi.

***

.. Arucle-te .Ior) ThuluiLcng

NI··TtlAtlATPU TAWK TtlANGJ TANGTtlU ....

.. ·.1

PuTawk Thangpen a pa Pu Thang Suut (Zilom)hi a, Tedim khua ah 1860 kum pawl in suak hi. Unau pasal 3 leh numei 3 a phaknauah, a tumpen a hi hi. A pu pen Pu Ki111 Thuam hi a,Pu KamHau in Tedim khua a sat laitak-a a vaihawm pih upa a hi hi. PuKhaw Cin in Tonzang hong 'saat ciangin Pu Thang Sut in na zuito a,Tonzang ah hong teeng uh hi. 1891 kurn' in Tonzang ah natpihong om ciangin, Tungtuang ah teeng Ieuleu uh a, asih dong Tungtuang ah teengsuak hi. Asih kum pen 1901 pawl in

ki-urnmawh hi. .. .

.. Pu Tawk Thang in ta pasal nei loin, ta numei beknei hi. A sih khit teh a zi a tate Suangsang ah lal uh a, a tuanute' suan Ie khak te. tuni' dong Suangsang khua, Cau1eeng khua, Tedim khuate ah om lai uh

hi. . . ..

. Pu TawkThang'inmnunpenTungtuang .. khuamun luiii khuakhung lam ah om hi. A ·.··phungcian'te tuni· dong kimu thei Iai bek

tham 10 in, ahuankhang-a a hai suanpen . •.... tuni dong agah kineIai a, Tawk Thang' hai . kicihi.A phaitam.lam pi 200 gamla mun

·dingahcikpizang a kici, cik khat-om a a

. ,

'. 111n mailam (nisuahna lam) pi 600 gamla

. - Suan KliawMang (Tungtuflng)

mun ding ah, Liingzang cik a kici cikkhat hi. A teen 'na in tua cik 2 kikal a hi hi. Zan khat, a mang in pasal golmahmah khat in, "Tawk Thang aw, kakikawmna Jampi.Jaizang tak ah na inn lam a, teeng nahih manin lla kihem khia in," ci ingenhi. Amahn a thahatna suang in, awlmawh dingin ngaihsun kha 10 in, kihem 10 hi. A mangmat khit a sawtlo in, cina.khQl:hCt 10 ill. hat Ie sih

thuahpah hi. .

Ahatnate

1. Pu Hau Cin Khup,PuPum Za Mangte' tuangdungpendolpcekhi a, pi36 sauin, pi 2Yzzai a. letrnat 2 sah hi .: Tua pua dingin, Tonzangleh Tungtuang pan pasal thahat teng va kuan uh hi. TuipaluJleh LamThang khua kikal, Vaphual mualdang a kicihna mun teng, keensia Iua ahih manin, lam kawi Iua a, larnpi zui in kipua thei 10 a hih 111al1il1; lampi a tang

... in phuan tawrn uh a, naktohmabmah hi. Keenlua a hih man legik lua a hih .. manin khahsuah uh a, tolhsuk in Tuipa lui gei leilak.ah tong khat tum-hi: A hi .1heizahin a dawhdawh uhhangin dok zo .10 uh hi. Taaciangin, Tawk Thang in, "Na liangdap uh a golpenpen hong pia dih un, kei guak in hong dok dih

Khcnpi V

ning," ci in a liangko ah puak le dawh thuah a, dok khiazo hi. Akhuk ngakna .. pen lei keu Iak ah, buan lak-a saik khekhap zah in, kuakzo hi, kici hi. Hih tuangdung pen innpipa in a tun' kal ding ngaklah a hih manin, sun tawh zan tawh kipua a, Tawk Thang in a mong khat ah amah guak pang in pua a, ama' puakna lam ah meiseelde-te tuang kawrn uh hi, kici hi.

· 2.PuHau Ch~ Khup in sial(SO) go .•. in tong a, tua laiahPu Tawk Thang zong .. va kihei Jeha.hL Ih ngeina ah,ton'

· nading a kigo ding sialtea kigawh rna .: . in, pasalhatte in mawlpih mas a uh hi.

Mawlpihdinginsialtekl1at khat in tangva1te in khaukhih uh a, innnuai panin inntua1 ah hong kaitc uh hiPu Tawk Thang in, "Kei guak in hong mawlpih ning, ci in, a kii tegel ah len in, a gawl hek a, a baanbaanin inntual song phung deenna bek thamlo in, a khut mekawk tawh sia150 mit penkhel

-. khiahi, kid hi. Tuan ni pen ton' kipatni (pansikni) hi a, mi tam .mahmah hi. .Tawk ThangJiih.zia.mipitein amuh ciangun,awng ziahziah in, a khutte beeng uh a, .tha pia uhhi, kici hi.

3. Khanglui lai in, a go a lup te in innka laizang ah' songkaci in ngaingaw kung ahiangte tan khin 10 in a ka in kisui

.. a, kihphuthi.Ngaingawsing pen ····Khamtunggamah,sing gikpen, sing top en namhikha ding hi. Tonzang · innpipaPuHauCinKhupte'songkading pen tulaitak a, Gamlaite' gam,lungsan

/38

gal kisui a, a puak ciangin miksi-sazawn in zawng uh hi. A hih hangin, gun lei tungah kizawng thei 10 ahih manin, Tawk Thang guak in be-mungka puak bangin pua hi, kici hi. Gun a ga1kah pih khit uh ciangin miksi-sazawn in zawng kik uh a, inn hong tun'pih uh hi. Inn kongpi ahkilut pih thei 10, ta zo 10 a, huang sung lah kulh tawh ki-um kim a hih manin, huansak kulh panin a pualam ah mipi in laamto . in, huan sung lam panin Tawk Thang guak in na sang in, a phuh nading khuamkua

. tawhsa ahih manin, paipih suak in, amah ..

·guak in vaphut hi.kici hi. . ..

4... Tljlngtuang hausapa Pu Phut Vum

~~~~Ii; ~i:~~~~ ~;~it~~ ~~~g~~i

lua;''h.atlua a hihmanin, khahsuah in taisuah uh hi.Iua laitak in Pu Tawk Thang na kisil a) tua sial in a gei.tawn in tai hi. Tangvalte in, "Pua aw, na mat sakin," a cih ciangin, a khut langkhat

in sial meibul ahlencip .in; a khut langkhat ina kal-kawm hum kawm in;

"Khau hong la unla,· khih kik un, kimawlpihtheiIai tham inteh, hat lai

l11awh 10 hi," ci zuau lel hi. .. .

5. A khuapihte zunun' ni khat in,tua hun a tangvalpi khat a hi, Pu Lam Suan

in pawl cial in,a rnuan' mahmah mi thum tawhTawk Thang lai huan dingin na.sawm uh hi. "A zu kham mahmah ...• teh phin ni.in, a kitaisan om kei nl," ci ...• inaliun kiciam khol uh hi. Zu a kham ..•

. .. cianginphin uh a, bawh huan uh hi. A hih hangin, Tawk Thang in nih porn in

TilfllBng JubJ1e8 Laibu

dawhdan tungah buan pai hi. A hih hangin nih in Tawk Thang bawh suk kik a hih manin a tungah nih,a nuaiah nih om uh hi. Tual laitak-a innte a gia niam a hih rnanin, papite bang dawhdan ah a tut uh teh, a lu leh innciing kimat lel hi. Tua a hih manin, Tawk Thang in a nuai-a tege1 sual tawh nencip zeel, a tung-a tegel innciing tawh nento khawm zeel hi. A tung-a Iehanuai-a te in "Si mahmah nu'ng, hong hih nawn ke'n" a cih ciangun, "Mai lamah mi mawk phin nawn kei un maw/'ci in khawl hi. Tua mi Ii te kinung ho uh a,

. .. ihkiciamna ei' taangtun "sakhi kei zaw in, i kiktaisan nuam zongin suangpial · . azusa awkbang-a akitai 20 hi kei mawk ei l" ci zawlai uh hi .....

· 6. Hausa upate in zong "Hih Tawk

· Thang hat zia thei nuam hang," ci in hausapa Pu Phut Vum makai in zuneekni khat in phin uh a, lai huan uh hi. Hausa pawl in lclh cihtak in lei uh a,

Pu Phug Vum in, "Hih Tawk Thang pen sing le suang tawh zong khbangkei; kahpasiik tawhkibang hi," 11a ci hi.

7. Tua hun laitak in guapum-naal tung ah kah kidemna om a, Tawk Thang pen noptak in kahto zc ziauziau hi. Alawmte in "Nang bangei kah sese na hiam 7" a cih ciangin, "A gua kitam 10 deuh in meek unla kahto le uhteh leah Iah ding hikeie," naciziau lelhi.

8. . . Lopa a bawh hak mahmah poliing nam khat pen, a neu 1ai un a lawmte tawh tha ki-etna in khut tawh

Articlc-tc (or) Thulultcng bawh nakidem uh hi. Amanh 'n bawhnop sa a,a lawmte in botzo 10 hi. Tawk Thang in a tawkaah tep sak in bot a, "No khutnangawn tawh bot zo 10; ke'n ka tawkanangawn tawh bot zo ing," ci hi. Tuni dong hih.lopate pen Tawk Thang'lona kici suak hi.

9 Phaitu khua ah zavil khat nei a. a

zawlpa kiangahva hawh.hLAzawlpa ina inntual ah innkazawl ding 24' x 4"

• X 21t mal(4) nei hi. "Zawl nainnkazawl .... hong deihgawh si'ng e, hoih si!" a cih leh, "Zawl a vek inna puak zawh leh tang ve," na ci hi. A ciah dingciangin "Zawl.vkhau ongpia dih aw, hong henkhawmphot dih ning," ci in, a (4) in hen khawm a,kisuaIl in pua hi. A zawlpa inkhuamual Z0I1gkhul11z0 ke 'n teh.:ci in gal-et hi. A hili'hangin amah Tungtuang a tun' dong, taigiat bang a phading, khawl vetlo hi.kicihi.

1 O. ·.A~ungpa Pu El1Pauin "tawk Thang aw, tukUll1na an uhh~ihkei lua in,ni khat an hong siim in,"Ci in na gcn a, Tawk Thangzong an siirn dingin va kuan hi. Sunthapai in vaimim lala uh

•.. a, a ciah kuan uh ciangin bawk hen uh hi. A ciah dinguh ciangin a sungpa in "Na puak-zawh zah .pua in,". ci a hih manin, arnah'nzong a bawm(paalbawm)zatsawlTI 10 in,zawlmaam sau nih zong in, zawlkhatahbawk 40 ta khai in, a lia~gk()tuak ahpuain, bawk

. 80 tawh ciah hi. A sungnu in; '"Hih zahtak-a.hat, na scm rnawk lecin hau . ngelding hi ve\cin," na ci hi.' Hih

Khenpi V ... . ..

.. kammal pen tuni dongin a kigengen ... thei kammal khata hi hi.

11. A sanggamnu khat uh Pi Lam . Niang pen Haiciin khua hausapa (Guite) tawh kite eng hi. Pu Tawng Vial, Pu Thuam Pau.Pu.Tawk Thang, a ', unau thum un a sanggamnu kiangah va .. hawh in va vaan dih ni, .ci in Tungtuang ·.panin Haiciinkhua ~h vahawh uih hi.

. '(Tai 60 valpha khading hi. Haiciin \khua a.PiLan.1Niang'suan Ie khakte tuni dongHaiciin mah ahnumei pasal omlai u1;1 hi.) A ciah uh ciangin koi khua a hi tarn, Hualngote .ten'na khua khat ah tung uha, ~awlblJk(zinbuk)ah giah sawmuh hi. A khua.tangvaltein "No khual pan ', a •. hong. pai .na hih .maaun, kimelthelhnain kibuan nV'ci in na phinphil1 uhhi. Atmvpnaahmang ta leh, mangtakei leh buan sawrnveve ta uh a hih man un, "Tua a hih leh, hih ka

··nautllmpauh, amil1 TawkThanghi in, amah tawhha kibuan lln,ci in a u tegeI

... in gen hi. Tawk Thangpen nautumpen 1ah hi in, a tha zong,neupell hi. Tawk Thangguak ta\Vhkibuanbuanuh a, a vekpi un TawkThant in 20 khin hi. Tua

. ciangin t~ulgvalteh.ingkim 10 mawk in

. . lai hUa11 mawk lib hi. TawkThang zong a cih nading theinawnlo in pum mat in laWnmeng meng,hL Tuabangaa lot ciangin a.rnakaipa uh a siakrnit kitam a tho zo ·l1.awn Ioa'hlh' manin pua uh a, inn ah kha uhhi. Tua kaal in, Tawk Thang teunau. pen zawlbuk 'ah om up' hi. Au tegel in,"Ull1khang~ hihkhuate om daan pen hoih kei; hong zawh dong

uh a lungkim ding daan hi kei in, kithawi un, dah ni,' ci in a zan a zan in ciah uh hi. Tua a kipan in Tawk Thang

. pen Hualngo gam, Lushei (Mizo) gam, Pawite (Falam) gam dong aha min na kigen sawnsawn a, na minthang mahmeh hi .:

12. Hih Pu Tawk Thangte' hun lai in, misi pen tuhun bangin lei sungah kivui 10 a, han ah hankuang tawh tau tungah kikoih phot hi A sateng muat khin a, a guh teng bek a om teh a guh teng lakhia in Iawm-annek, khuado khawng teh "Han khia ni,' ci in a guh teng khawm

· •.. uh a, sathaupeuh zutin lei kito-hawm

. in, tua.sungah a behbeh hi, lu-hawrn, guh-hawrn kholna nei uh hi. Pu Tawk Thang' guhtepen a sung bing in gik deuhhi, midangtet-atawh kibang 10 hi, na ci uhhi. Tua hi in; hih . tung .. panin guh bing, guh-sung vang-neute hat in,

· . guh-sung vang-golte hat 10 hi, cihna

· . thei khia uh hi. .

Thukhupna ..

Bih Pu TawkThang' tangthu p~nlaibu pawl khat ah ki-at khin zo hi. A hih hangin, tualaibute en in, hih article hong puak ka hi'kei hi. Pu Tawk Thang pen ka pu-sawn ii naupa; ka paadingin a pu' naupa 1 iinl ian nahi hi. Ka pa in hongnun'tak pih Iai.ka neulai in "Ih pu Tawk Thang' hatzia" ci a .• tangthu gen bang-a hong gen, tuni ciang ka .. ciapteh theih lai teng kong ata hi hi. .

***

TANG-A 5I 7(AWL IN 7(Atl

Article-te (or) Thuluiteng

._ Pi Niang Man Cing

I khanglui te' n paunak tuamtuam na nei uh a, ka neu-a kipan ka zakzak "Tang-as] Kawl in kah" a cih pen bang acihna a hi tam maw, ci-inngaihsnn zeling. Tanglai-a thupiangsa hang in phawkna, llUlgzuruma, nei cihnopna hi inteh ci-inngaihsun ing.

Tonzang khua, Maniun beh ka pu Am Awn in ta pasal 3 leh numei 2 na nei.a, ka papi Khai Tuan (Pa Nang Khan Lian'pa),

keima pa Sian Langh, ka pano Gin Nang (Pa (b) Ngaihkhua zatam sial ge!cing ding

Awn Cin Hau~ pa), ka nipi Luan Zen (Bo gualangkawivonlainong tawisak

Thang Cin Khen' nu), ka nino 'Niang Cin e Sian aw ee. . ..

(Sia Gin Za Tuang' pi) a hihi. Xa nu lam Laphei

panin Suktebeh kapu Vurn Khaw Pau leh 2. .ta) A sencilJ'anggahtun melma guallai

ka pi NguI Za Niang' tanu Khup Za Man hi hei ing mualdawn tulta huihkhi

a, ka nuteunaupasa13 Ieh numei 6 na pha sembangnem vengee, .

uhhi, (b) Manawh phungzon cibang tawm,

Ka nu in hong sihsanbaih mahmah a, lumsun.bansam Siantawh paaitem

kanaunu tawh'ka nu' inel a theitello ka hi bang kop-a munmuang hingee.

uh hi. Ka suah rna-in ka u Pau Khan Thang Ka net11aHn ka pa.ka ute2 Ieh ka nau

(ka pu Vum KhawPaukitap) si a hih manin tawh 10. kuanin.kizui, kithuah kawikawi, ka u numei 2 Ieh kanaunu tawh ka pa uh vaikuan khawmkawmin vai ka tun uh ciang 'Nu leh Pa'in gawmkhawmin ko teng 5 ka an ka huan taW.Q1 denuh hi. .Ka lawrnte uh omkhawm uhhi, "Sakhi a pi san a no san" i vaia tun uh ciang a nu un an rninsa tawh ci diam,ka·taneute2 a pa'·meel a teIcian vai.na tut ding cihkangaihsut teh ka nu ka ·I11a~un a pa in hongsjhsan leuleu zel hi. phawk mahmah hi.Ka pa .leh ka ute'n i Ke'nkapa'NulehPa'inkagaWmkhopmah nau tawh inn nangakunhong ci zel uh a, bangin ka tate'nanu uh keimah 'Nu Ieh Pa' inn ngak-a an ka huan dinguh ciang ka pi

·iphol1ggawmto Ieuleu uhciang cih na'ng in hong muang Io-a huankhawVl nihong .katheihloh manin hih Ia ka phuak hi. . ci-in ka pi tawh ka huan khawm zelzel uh

hi. Kapi in, "Tute aw,hehpihhuaiuhteh,

Zola 1. .. (aj A khantan ngaihsi al

gUalkhan~ >.<

. lam bang a \.

. eng ding .>.

: . : ': : ~~,:_: ".~.

Tun anglai· ..

mimbang nang piangsak e Sian aw

". :..". .. .

.. ee,

/39

Khenpi V

tagah bilbing i cihte hong hi zen ding," hong ci zel a.ko "Ka bil uh bing zenzen kei," ciin ka dawnna kammalte ka mangngilh thei keihi.

Lokuanka ciah uh ciangin Tonzang khuanawlMualpi ah ka pa, ka ute 2 leh ka nau tawhta«rlnga-in ka khawl zelzel uh hi. Tanglai pti1~#pate' Galleh Sakap kidemna, pul~h pitephawkna-akibawl mualsuangte itbeh a beh zui-ina.khawkkhawkin kiphut dinidiam hi. Tua Mualsuangte, Lim kisuai, kigelh ziazuate muhnop sa-in ka unau

tengun lea en keei uh a, ka pain 1ai kigelhte na sim hi. "Pa aw, bang ding hih laite sim thei na hiam,' ci-vinlamdang sa-in ka dongdong uh hi. Ka pa in, "Ka neu lai-in ka lawmte tua teng tawh sang lea kah uh-a ka sin uh hihte hi," d-in hong gen hi.: Ka pa' honggen ka ciapteh theihPa Awn Thawng

. (Buansing behinnpi lai-at; Bo Gen Za Thang' pa) lehPu Bel KhawTuan (Samte beh Rev Tuan Khan Mung' pu) te hi a, ka pa' sangkahpih ci-in lamnaihin ka ngai tuam mahmahhi.

". . Tonzang khua ah sangsia sem,tadensa agent zong a sem ngei ka pu Thang Cin Kham(Rev Sian Cin 'Ihangpa) kiangpan a Kawllai butekawminka sirnsakzel uh hi. Tua banga kasimsak zel uh, a thu thei nuam hi 10 zaw-ina Kawlkam-a a sim bialbial zaknop a sa ka hi uh hi.

··Ka ute'npasal hongnei ta uha, kapa leh kanau bek .tawh ka om uh hi. . Galpi Nihna Japan gal rna 1942kumin ka u Khekno in ta numeiI' lehta pasal 1 tawh hong nusia hi. Japan gal, sung mahin "Nt!"

ka ·nei kik uh a, ka naute numei 4 hong piangin innkuan ka kibehlap uh hi.

"Nu leh Pa' aa ka gawm ka pa in 1960 kum June in hong nusia a, 1978 kumin ka u Mangbawi in ta numei 2 leh ta pasal 2 tawh, 1983 kumin ka nau Cingno (Capt Hau Za Gin' zi) in ta pasal 7 leh.ta nU111ei 5 tawh hong nusia uh hi. . Hih bangin ka pa,· ka sanggamte tawh sihnain hong khenkhen ciangin ka lungzuangin ka neulai-a ka lokuan khopteuh nuamzaw si ee, d-in hih Ia ka phuak hi.

Lapbei

(a) Tun tawh. koplo pianna zua din leh tuai tawb khawh lomate ka zamlai; nunin nuamee,

(b) Buktual ka, tal/sang lel-a banzai senkawi sengual tongdam ka .luanlai nongai veng ee.

.' Tedim sangpi kum 50 Jubilee laibupi sim kha-in ka lemlem leh ka pa Sian Langh leh a lawmte pawlkhata sangkah lai tangthu ka simkha zenzen hi. Zomite' paunak-a "Tang-a si Kawl inkah,"a cihthu phawkin ka lungsim khat hong hi diaiduai hi. A beisa kum 100 lai pekpekin "Pa" sangkah khat a nei ka hih tazen, tu'n a rnangthang thei nawn .•• lodingin Jubilee Iaibupi sungah ka pa' min .' a omzenzen aw, ci-inhampha kakisa a, ka lung hong dam mahmah hi.

Pas ian in i pumpi tungah kisapna 0111.·. het lo-in khut kim khe kimin hong 1-"'·,""uJ ... ..,""" .. a, leitung nuntak nek le dawn, silh le i nu le i pa in hong vaihawmsak hi. I pi] siam, i neih i lam, i hauh i phat, i hat minthan ding a hong deihsak pen i nu le

pa maha hihi. I nu in hong nusiatbaih hangin i pa in a hi zongin, i pa in hong nusiat baih hangin i nu in a hi zongin, a tunga i gens a thu te1W mah hong deihsakin maa hong suanpihhi,

. InuI.eipate' hong itna leh hong deihsakna I hamphatnate mite 'n kite! kim zo 10 hi. Khanglui pu leh pate'n zong "Nu Ieh Pa" ~m lo-in g~l nangawn a sim ngam lohuh,lllh Ia tawh 1 phawk thei hi.

{;} Tun tawhkop aM~ banghang lung na Iau hiam aw, Zua tawh kop aw, banghang lalnawn bang hiam aw,

(b) Kef in lalnawh ka ban lehka guallai ah vabang baai leng, Luangsing bang phungbei hi ee, na ci uh hi.

~'Tang-a si Kawl in kah"i cihpaunak bangm ka "Pa" (Sian Langh)' sangkah ka phawkna,ka lungzuan kakhuangaihna teng hih banga lai tawha gual kha zenzen ka hihi. Hih bangagentheihna tawh ka nuntak hangin.ka pa lam pan ka.:5anggam numei pasal, ka nu lam pan ka pure numei .pasal, ka khua ka tui Ieh ka tukatate' hong itna leh hong hehpihna tawh nungta-in ahampha

mahmah "Nu" ka hihi. ". . .

* * *

Article-te (or) Thuluiteng {Iaimai 131- "Tedim gam Biakna Kipat ... " pan J

gelh Ioh phamawh hi. Tangthu a kan histori~n taktak khat i hih leh thu lang gen theih, deihbawl theih,pehtawi theihhi 10 hi. Ih Iung~im. pen i Iai-atna sungah limlang ban~l~l ~1l1m theia, 'lai sim mite tungah ei le ei a ki pho laak i hi gige hi. TIm maan bulphuh-a lai i at kei leh, eirnah in ih mualsuang phut a, ei mahmah in a tuuk ?ading.a bul.a to geekkisuak ding hi. I sep 1 bawl.I gen I saknakhempeuh ah, thumaan thutak bulphuh-a i kalsuanna tawh .Zorni i hihna, Tapidaw ihihnateci pang ciat ni. .

I History of the American Baptis(('hin Mission, by

Rev Robert G. Johnson, p. 289. .' .'

2 As, sOJ~e people under ThraPo Ku's teaching llJ~hJl.ed towards Christianity, they gave up their dnnkl.ngbOLlts ,andtheir animist feasts, thus reducing the amount of tribute beer and meat delivered to the Chieftain. "". When, therefore, ill 1 ~ 13, some Ch.ri.stian young people accidentally violated the spmt altar at Tonzang, he (Hall Cin Khup) orderd Thra Po Ku pack 10 Tiddim, Burma B~IPti,~'(Chrol1ic/e, '''fhe Church in teh Chin Hills, by Rev RobertJohnson, p.389.

) Po Ku was expelled from the village and his school' ·h~l~se t~rn down. History of/he American Baptist Chm MISSion, by Rev Robert G. Johnson, p. 24 r.

~ The Chin Hilis(Jazetteel; vol. I, p. f30 .

. .

[Major Khllp Cin Pau (Retd), BSCE (Duke),

. BA(Rgn), MCS(Q), M,ASCE- Singapore]

* ,. * .

/41

143

;~"~;Tt' NWJ,AKZIA 6- NGAHlSU,VING PAWLKtlA,

- H. Gin Za Dal, Tungtuang

1. ', Lokho-a Kivak Nuntakna

Nidang i pu i p~t~' khanlai hunin Sang om 10, lai kisimlo a hih manin lokhawh, sabet leh galsim cihte bek na sem pha ~h hi. Mikim in lokho-in inn pan an-urn thunm

. . 'h an urn

a kuan thei zahzah kuanin sunsia an-

kigual khelh deudeu-in~e ~h hi. ~n atun' ciangin a innkuanin la-m inn tu~m beem sungahkoih uh a,tuaan 'pe~ .mn s~ng nupipen in ciamtehin~: uh ~l. Zm~ an.111t~k ante kuang khatin lui-in ki-um dll~dlamm keu (keuphel) tawh suakin ne uh ~l.A ta~e in sa a mat uh teh ama tanzahzah inn t~nm a tanu a tapate leh a sanggam a kinaipihteng tawh nekhawm liailiai lib hi. . A tate .gamv~a khuaizu a muh tehum-tuithawh~ pua~m inn tun uh hi. Anteh theimin hairpm,zusa: vasa manin inn tun uh hi. Su~ le~ ?am zongte kuancikkuan ci-in Mawlm~Yl cl~ng bang pha a, dolselh,suangs~n,sallam sial, singtaan sat cihbangte semm sum a muh zahzah inn tun uh hi. Kuancik kuan la khat sut pak leng;

Mawlaik Khauhsuai ne na dingin Tapikan lam dang ka sui vawi e,

Leitung ah i nuntak nadingin ,I. Lokho-in ~ungta ding ~aw: . 2 Sum zong sum thalawh leh sumbawlin nungta ding ~aw, a hih k~~ leh 3. Laisi~ pilna zongin khasum sanna tawh n~gta ding maw, Cl '. nuntak nadingkivakna nam 3 in kikum leng ka ut hi.

Tapikan lam dang ka sui vawi, Tuikang piau ah ka dawh han vawi e.

Hih banga nau leh ta neite pen mi nuamsate ci-in ki-eng mahmah hi.

2. SumThalawhleh Sumbawl-a Kivak Nuntakna

Tu hunciangin sumsin ~um thalawhn~ leh sumbawla nuntakna zong hong tangzai mahmah taa,rnitampi tak mah in sumbawlinkimmgta hi.Bih banga sumzong sumbawlanuntaknate in a tunga igenlokho-anuntak lai hun banglo-in su~ ta~h

i deihpeuhpeuhkingah thei, kileithei a hih manin a zonna a muhna a siam uh mah bangin a muhna a zatna uh ah zong hong siam kan uh a, gamtaai-ininn ah a nu a pa.a pua~ khollo leh a biak Pasian aa ding seh s~w~ ah khat nangawn a p~amellOmi tampi tak ki-omkha ta hi. Ballghang hiam i cih leh, a ci damsaka a daupaisak Pasian leh a pianna

a nu a pa phawkl()~i11Kei Jt1JtLJ:zahza~~ei aa bek hi, ci-in.a dl.lh adeihtenglel-~n, .. ne-in dawnin, aut peuhpeuhin gamtakhl~l . mi tampi tak mah ki-om tal1i. Tuaahih

142

Tonzang Jubilee LaiblJ

ciangin naute tate khangno thahat ngalhat, khualzin gamvak, sumzong paizongte in pianna nu lepa Ieh Pasian phawk gige den ding thu, mai lam ah daupai suak na'ng cih, kong hanthawn nuamhi, Bang hang hiam i cihIeh, Leitungah na nuntakna a sawt nudingin na IlU na patth u na mang in, cihleh Pas ian ukna na mang incih thu, Lai Siangtho in hong gen mah bangin zuih tcekteek ding thu a hihi.··

Tua ban ah inn-a nuteekpateekte pen a nuntak lai teng .innluah upen/naupen bekbek tavuan khiat lo-in a tanu a tapate in a hih zawh zahzahin huh-a khoipih vakpih ding tavuan manphaa hihi. Bang hang hiam

cih leh i nu sung panin a kibangin piangkhiain hong khoi hong vak, hongkemin, i pa' hong Iamlahna, rnakaihna tawh akibang mahin nungta khuasa i hi ciat hi.

3. Laisim Pilna Zonna Tawh Sum sang-a Nuntakna

Ka neu lai ka theih mialmial hunin kuamata sang kah nuam ki-om nai 10 a hih manin ukpite in tua khua ah tuate tuate sang kah ta hen, ci-in lai pia-in sam uh hi. Tu hun ciangin kumpi in khua sim ah sang hong koih mah bangin a kuamah peuh in a tate uh sang kah ding deihsakin sang kikah ciat hi. Khuapi sunga tengte in a tate uh sang mah ' ......• -. ah kha tangtang uh hi. Khuaneu gam sunga tengte in a hih uh Ieh a tate uh sang kahsak sam uh a, kitaaklahna leh haksatna a

..'. tuamtuamte hangin tann IV nangawn zosak +zo lo-in tann I, II, III khawng pana khawlsak 'zongom hi. Tann IV azawhhangin a tungsiah zorn zo lo-a a khawl zong kitam

Articlc-tc (or) Thu!uitcng hi. Nute pate in a tate uh pil na'ng deihin tann lang pan tann X Giang kum I I sung, BA a hih leh kum 15 sung bang a tawm penpenin vakin, sum tawh thauhin leiba tampi lehgenthei pipi-in a tateuh sang kahsak uh hi. Tua bang hi-a a tate graduate (~.) ngahinkhasum sang kumpina a sep ciangin zi nei-in inntuarn suang hong suak pah a, .a nua pa vakna leh sangkahna sum beite lah Ioh kik cih taktak om thei sam 10 banah amau nupaa nuam theithei-in nungta khuasato uh a, a nu leh a pate a phawk ding zahin phawk zo 10 thei uhhi.

Tua bang teng a hihmanin ngaihsuthuai mahmah thu om ka sa hi. I pianna i nu i pate pen Pasian pana kizom sile sa tawh kizom itna guipi hi a, i zi pen sidang sa dang khat pan i ki-itpih a hongbeel, hong zuan i it innkuanpih a hihi.Mipawlkhatte in a zi l~h a tateit lua, it khiaLit khengval thei uhhi, Tua a hih manin a nuleh a pa, a sanggam'innkmmpihtetawh kitelkhial thei mawk uh hi. Tua a hih ciangin innsung papipen in .thukhen mangpabanga thu ngaihsutkak ding kisamhi, A zi ' cihcih a kawi amaam-a man ding hilo-in a langniha etkak ding thupi a hihi. .Tua banga innsung thubuai thusia a pian loh na 'ngin Pasian in a rniIsraelte tungah "Minam dang.zi nei kef un, "na.cihi, I etkakpakna'ngah ',

(1) Adam in a zi thu mangin singgah a nek manineite mahrnah a hi Ieitungmi khempeuh in Pasian' .' mawhsakna i thuak hi.

(2) Samson in a thucin a thutang teng ·.lehakelluphumte a zi hilh.ahih 'manin a zi' bawlin mittang

Khenpi V

hingkhela thahlup sihna a thuak hi.

(3) Kumpi David in~~.g~lkap m.ang~a Uriah pen gal rhai-ah paisakin sisakin a zi suta tenpih mawk a hih manin ama inn sungah namsau tawh kithahna kidona piang hi.

Hih bangin zi (numei) hangin thusia lianpipi piangkhia ahih hangin zi-nu~ei hoihte hangin innsung phungsung daupaina thuphate genkhiat zawh loh din~in p~ang~n manpha mahmah hi. .. "Iua . a hih Clangl~ Pasian in a it a tate thuhilhin ta~t hi, ci-in Lai Siangtho in a gen mah bangin zi it ta itte in a zi a tate ganhing zau khah bangin zaukhah mawkmawk lo-in a zia tate' thu 50% bang mantuak teng mangin, ama deihna 50% bang zuihsakna thu nei leh hoihpen

kha thei dingin ka U111 hi. .

Hih bang teng a hih ciangin nuntakna khuasakzia pen lokho innkuante' nuntakna kalsuanzialim hoihpen hi a, a dangdangte ah a kizuithei kei zongin tua lim mitsuan, etteh-a pai ding mah a hoihpen kha tam ka ci hi. Tua banah mi khat pen a pu a pa' tenna khua ah a ten den leh akhangto 10 zong himah hi. Ahizongin ulian mipil mihau peuhpeuhte lah a pilziak a hauh a neihzi~k pen a khua ah a u a nau a kiim a p~amate ~n a kilawm zahinikinoptuampih 10-111 mundang khuapi gam dang khawngah teng pah mawk uh a, a khua a tui puah lo-in nusia a hih manin ei khuaneugamsung lokho mipillo, khuamulo Iiontangteng in.i khuamuh beh na'ng om thei peuhmah 10 hi,

Tua a hih ciangin ei Zo mihau milian suak mi khat peuhpeuh in a lamh kiatna khua

144

leitang .itin, a .pianna innpi a hih zawh zahzahin aetkik zawh ding hoih ka sa hi. A mah· in taih-inn Iamin motor. nei-in nuam takin om a, a lamh kiatna innpi pen bi-inn, suanginn-a om den zong om thei lai mawk hi. Tua banga act zawh na'ngin ama inn sung nuntakna sumzatnate ah ngaihsut pah ding hi a, puansilh nikten leh an leh tuite ah za~gkhin pah lo-in a nu a pate tung pan a khankhiatnasa mitsuan ettehin tua tung tawnin kalsuana zeek ding kisam mabmah hi.

Ei Khristiante pen van leh.Iei a bawl Pasian taktak a biate hihang ci-in kiangtang sak napi-in leitung thupha lamah itna khahkhiatna, piakhiama, deihsaka huhnatenei 10 .i hih manin milim biate sangin dau pai-a kilamdan zawkna i ngah tuan kei hi. Bang hang hi am i cih leh Pas ian in midlk leh midik lote tungah Ama thupha guahtuia kibangin zusak hi, cih Lai Siangtho in gen hi. Tua banah khuaneu khua khat peuhpeuh ah i nuntakna niam lua a hih manin mi khat in nikten puansilh thak khat nei leh koi-ah na lei hi-a bangzah man hiam kici lo-in kua hong piak hiam, i kici tazen hi.·Tua tham lo-in ei Zomite in mite piakkhiat ding, huh dingte ngaihsutin ~ei lo-in mite'n hong piak ding hong huh ding bekbek i lamen thei hi. Tua a hih manin i nuntak niamnahangin u sung nau sungah kihawlnthawh gensiatnaom zelzel thei hi. Tua a hih ciangin ei mahmah ciat in piakkhiatna, huh-a sepnate.zanga a cingh mi .: i hih ding kisam rnahmah hi. ..

Mi namdang milim biate daupai-in a hauhna a liatna uh khang 3, 4 bang kizom

. ,

Tofll8ng JfJbilee LaibfJ

thei napi, ei Zomite khanggui in hauhna leh liatna i kizop suak lohna pen in i cihsa i nunglam ah thupha bawl 10, midangte Ieh i kiim 1 paamah thupha piakkhiatna, itna i neih loh hang a hihi. Tua tham lo-in ei Tedim mite deuhdeuh bel ei guak tanghauh tangpil tangliat utinmite tungah a imcipte ihihi. Paunak khatah: Saipi amah bekin lian hi,

/a cihIeh suangpi snangneu-in kithekin ; kip (kho)hi, a cihte theihhuai-in deihhuai zuihhuai hi.

Biakna dang milimbia i cih hangin am au in a pas ian leh a thukham a thupiakte

Artlcle-te (or) Thuluiteng siangtho takin zui-in paai-in bia uh hi. Pasian nasemte, a nu leh a pate leh piteek puteek a khanghamte zahtakna pia, itbawlin kunin paai uh hi. A nu leh a pa' mai -ah kunin paai hi. A kuangah a nu Ie a pa nekma-in sawkin ne louh hi. Tua tham lo-in piakkhiatna lam ah kuhkalin citak uh hi.

Tua a hih ciangin khansau cidamna Ieh daupaina hauhna cihtheihnate a kizopsuak toh na'ngin thupha bawl ding hanciam ciat nL

Hih lai a sim mimal kim tungah Pasian in a thupha namkim hong pia ta hen.

* * *

- Pr Ngul Khaw Pau

1. Ngaklahna in ngahlohna hi a, ngakzawhna in ngahzawkna hi.

2. Thuaklahna in guaIlelhna hi a, thuakzawhna ingualzawhna hi.

3. Na hehna khat a om leh nui Iecin na hehna karn ding a, awtol Iecin na.hehna kibehlap ding hi.

4,Mi' it ding nautIeh nang'n mi itmasa lecinnang mi'n hong it

kikding hi.

Ei-le-ei kimuhna sangin mi' hong muhna maanzawthei hi. Laitanntampi neite bekmipilhi masa loa, thusia thupha a lemsiam Pasian'<piak khuakpilna a neite mipil taktak hizaw hi.

Milian khat in a Iiatna bekbeksuang dcnkeei lehtuarnikianga om nuam kisa 10 ding

····111. . .' .. .

Ganhing lakah uia lungkhauhpen hi. Zo lo.dingmah saipinangawn mu leh tawngin

delh ngamhi, . ... -. .... .

"Hoih" cih penhoih takpi maw, cih khentelna Pasian bek hi. Gal kido a, a zote a . dingin hoih hi. A leltea dingin sia hi. Hoih na sak khat Pasian in zong hoih hong ..•.. sakpih leh a hoih takpi hipan bek hi.

* * *

145

Khenpi v

A mAr LEflA AI

- Lano (Tuipi)

Pangzang ka sangkah lai-in Tonzang ka gal-et teh mualdung khat tung~ om, kiuli nei danin ka mil hi. Khuakhal kipat hun teh khualaizang ahpaak sante kigalmuh

. K pendence monument

ziahzuah a, nopci ka sa mahmah hi.. a tann .

phuh ding kivailiawm a,' .

IV kum sangkhak teh Siapi Thang Cin Kham kei building commit-tee chairman in hong

kha- in ka pai hi. .Siate' inn pen suangsan kiseh hi. v<-ump,i Iampan sepna huhn~ om inn hi a.huansakhuankhang siangtho sinsen lo-in party pawl~ite' sum le tha tawh kisem banah.a munmun innk a zawlte tung hi. Kei pen sazuk kipuak-a chairman sem, nangawn ah benang gah litlet k~ n:uh te~ a min pua ka hihi. Pilna siamna leh sum ettehhuai ka sa hi. "Tonzangtemi citak, rm . tha tawh a sem, hong panpih lambu Tualno phincilte uh hi ei," ci-in ka ciamteh hi. (Pa Kam Khaw Tual) a hihi. Ama tungah

1968 December teh Party Unit Cadre lungdam ka ko hi. Tu dong kip hi. ..

in Tonzangkatung hi. Ka pai ma-a l~w?, 1973-74 kum tehParty Unitzum lam

/inahmah\'1\1ipiading lawp taka semding dingkipanin kei building committee chairka dltl~hhonghi thei pha 10, tha lawpria man kahihi. Party pawlmite' tung pan huhna om 'l"'o"','k'a ututinzum ka kah lei hi\Unit khuasunzl hkh a eng

sum tampi kingah a, uasung e u v

Ohkathah Capt Mg Pwa hong om teh pan thatang tawh zong hong huh lai IIh hi.

khuasungkilem nading leh mipi kithutuah Inn a hoihpen-in kilam a, ka lettamapipa nadinghOl1gmakaih a hih manin hun khat bang ina tupa min tamsak liang hi.

lai -a Khamtung gambup kikhiatna lai (a?tro)

a tamp en pan a tawmpenking~hto-.in .. " .. 197JFebruaryni 27 ni-in General San

L· Ch h Yu (OS, ccer BSPP) Tedim ah hOl,1g ,pai ••

.v~:<l:G'l:Gr05(,l~ a kisuah, U ian . 1 c~lalr-

man, kei secr~tary ka sepdong uh kikhiatna hi. Tonzang pan kusalel 00 val klpm. a: khat zong om vet nawnlo banah zum n~se?th~gen ding kei hong kiseh hi. Cikha lampi; a siangthopen ci-in min kingahbeh lai hi, pen 1963 kuma Chin-uzi-tc' thukimna . ' ..••• Tua hun teh kei zongthalawp klk mahmah r;p¢fruQ: (sumsimlarnpi) hi ci-a

tao -in Nipini nangawn ka thei nawn kei Ha.ng.. kurnpi ciaptehna (~gCGroS3d~:'l3d~, eWS ..

hi, Tua huna Tonzang khua leh gam adll1~omkhinta a hih rnanin kilawng thei vet 10 .•.•.

h kh hih the, Nakzang lei ding vai bekrn ',

rna ka pan khaksunsunte lakah p aw uai

zawdiak ka sak teng kong at hi. kipulaak hi. . Tua zawhnipi khatkhit gamvel (GC\{CI)?G'l:;D~.) te hong pai pah a,

Party Unit Mualsuangte

1972 kumin Inde-

Article-te (or) ThuJuitcng

1986 kum koimah ah tavuan kinei 10, man mahmah ka hih teh Kongpilui ah paiin hydro meia kingah thei tam; ci-inka va tehteh hi. Tha ngah tektekin Vialcianlui Takzang khuanuai ciang dong ka va en hi. 1989 kum U Sein Myint (3) survey hong pai Iai-in ka paipih leh Salzang leh Takzang kipawla sephuai hi, hong ci: hi. Vialcian tawh Iungkirn zo nai lo-in Tuisawm ka pai leuleuhi. Khualai Hausa Pa Thang Do Pau leh electric zum pan Pamang Ieh Arn Khaw ', Thawn te'n zong hong zui uh hi .. Sialmawng tungsiah ka en'uh a, ka etsa sungah hoih ka sa pen hi, . Tua huninkump] lam pan hong makaihding om 10 a hih manin tui le hydromei vai peuhmah hong mitcip ta hi. A hi zongin Pasian in lampihong honsak a, 1989 kipat pawlin Capt Mya Maung (Chairman of Township Law and Order Restoration Council- TLORC) inhonghanciampih mahmahin 1990 kum teh Tonzang leh khuaveng 5 teng in V3 tui nethei ta uhhi. Tui bawl sungkhempeuh thaman la lo-in ka sern hi. 1993 kum Gambup Ni (@~Gcm80?Gt) ah QKyawSan{Chairman ofTLORC) in tuinasepll.~han.ginPahtawina Laipi (7~@l<W ) hongpiaa,.surn Ie paaitampi sangin ka nuam zawh.i .....••...... ', '.. . .. ' ...

vey tawh hong kizom toto ta hi. Hong deihsak mahmah Capt Thein Aung (Chairman of Regional Party, Hakha) tungah

lungdam ka ko hi. .

KumpiMualsuangte

Khenpi V

A tung a kong at thute pawlkh~tte i?

"Amah kiphatna hi lele,"ci kha ding ~l. Na khat peuhpeuh "A PANKHIA:' om lo-in piang thei 10 a, leikha in petle.t lo-in p~ulu~ phullo hi. Keimah banga delhsaknat~~h 1 sep ciatte at lehang i tangthu hong PIC1l1~ pan ding hi. Hih kong atsunte sungah kei aituam meet nadingkhat zong om 10, be~ tham loin ka suplawh nangawn ?~zaw tal hi. A hi zongin kei kahih leh imp!. nasema Topa tungah metbawl ka hih l~anm a sum

1 hi k . hi Mipi nasep pen nun ngahnate

(a 1 elL. .. . .

sangin kilang 10~-a nakpi.,as~m ~epna . h thup ha(a gah) tamzaw.hi, Hih thu

tunga . hihi T

ka nuntakpih leh ka thusim khat a 11, ua

pen a that kicihi, .

(a) A that a thang tazawm aw ee,a at a thang tazawm aw,

. (b) . A that in zu le sa 'lawh ee, a ai lawibang

thang na ee, .. .

Sanggam aw, Tonzang .mipi aadinga that leh a ai kisam hi. Tangtha bek tawh lungkim kei ni.

148

Tangtel gal: A hun 1984 January ni/O khit, khuadampen hun, A mun tu-a .collectlon tank sak, Giahphual satin zan ka lhm.ut kalun ka lupna nuai uh (lotual kiphah nUal-a~) ta~gtel na dim, meipi gei khawngah zong dun, JaB, Lang Cin Pau, meipi bawla tho a, muh teh, "Kalai.: aw kadei," ci-in amah kia paupau bang a hia, ci-a ka thawh leh tangle! bekbek leitual na dim ta. Ka nih vua tua t~ngtelte. meiphualpi sungah ka nilnil uh, meiphualpi nangawn dai zo hi. Lawmte phong, ka vek vua tangtel tawh kido. Hong tam tektek, guah zong hong phin nelhnelh t~, Khuavak. teh tangtel a !amdan pen tuihual bangin a hualhualin kiu li pan hong suak uh hi. A hual pen hong pai den den tanghial hi. A h.ual pen banciacia pha-a tong khatkhat sau hi. Hual khat ah tangtel bekbek a kiphek venvan a hihi. Tua bang a hualpen a kimatin a pam lam pek pan kipan hi. Kinang thei vet ':), guah lah tam tektek ta, khua damlua ta a »: m~l1, kazing ciah uhhi. Tangtel g~l Ie!, ka hi .g~ge ..

th hi Tua zawh ah tua hunin tuinak kigiak .

u I. s , hi (1)

zelzelhi .. Tua dan kituak nawn 10 l. u ..

Mang' Thangmualnuai 6000'~ 7000' sanna :

mun pawl}.

Article-to (or) Thuluitcng

NGAlflSUT LIMCI, PINCING LUNGTANG.

. .. .

- J. Hang Khan Peru (Kalaymyo)

Khan' khat sungah zawhzawhnaa pian' theihna thute i et ciangin, ngaihsutna a limci, lungtanga pi-eing neihna ina thu bulpi khat nahi hi. Ngaihsutna Iimci i cih ciangin, ngiimnate thupi in manpha ding a, . a taangtun' theih nadingin, 'geel siam ding cihna hLI geel sa tawh kizui aa.i tat isep

. ·ciangin, ·hanciamna, .cihtakna, thumaanna lungsim takpi i.neihnain pi-eing lungtang neihna ahi hi ..

. Hun saupi ading a hih leh, ngiim khoI ding bek hi 10 in, a hoih theipen, a saarigtbelpen

ding-a ngiim pah ding. ""-----' .

Gentehna in: sangnaupangkhatin kum bei ciangin Iai vuanzawh ding bekngiim 10 ding .. in, a khatna pan a sawmna kikaal ngah ding; a hih kei .leh distinction a tawmpen khat peuhmahngah ding, cihbang.Sumzongtein . zong khakhat bangzahngah zo ding,Cih ·ngaihsutna Ie tuazahngah'nading hanciamna Ngiimna nei ding .i cih ciangin,hun .nei ding. Khangluilaiin ih pu ih pate in

-saupi ading ngiimna te bek hi 10 innisim zong 10 a nakhawhna uah akhamkhop ding khasim in ngiimna a tomnono-te nei ding ciangtawh na IungkimIo uh in, vaimim ··hi· hang, Nitak .lup dingciangin "Zing hawk 1 000 ngah zawh nading, taang 100 ... . ..•. ciangin bang ka seem ding hiam? Bangzah laak zawh nading cihbangmahhancialTI in, .....•.. ciang ka 20 zo ding hiam?" ci. ingeelsa, kidem bawl uh a, a la zote in khangual

.. . . imsa vai khat peuhpeuh nei ding. Tua tungtuan 'na in na nei pah uh l1i.· ..

111ah bangin, inn vai, 10 vai, hasep ding .. . . , ...

. . .. . . Vai khatpeuhi haW111 111a in,nasep

. . . . .... . ... pen,"Tu kha sungin bang teng

. . -mabaarrkhat ikipat main, ih ngiinma saang

.•.• eern aa zawh kul ding hiam?" cih pen sak pah ding hi hang. Tuaih ngiimna zah i ........ dingl,geelkholdin,g. Ni khat hong

, tung kei zongin, a hoih bek khop mah kitung

..... ••.. ciangin.kha khat hong bei Ciangin,"Ka saam ding hi. Ih ngiimna ciilciil aniampah

," ' imna .bangzah 'tamlgtung hiam? 'A' phot rnawk leh, bangci bangin a saangpi tung ..... ·~n.1 .. huai hiam? Bangzah taangtun' zo

. zo.ding i hi hiam?

. , .ka hi.hiam? Bang hang aataangtun' zolo

•.•..••.•... . . ..... . .. . am?" cihte en pha ding, kan pha ding.

. . . ..• . Iai bangin sem zom ding hi hang.

Khenpi VIm teeltaal. phuulteeltaal ding

se 0 a, see . ... ., hi

Hanciam ding cih bek tawh i ma zang zo 10 ding 1.

1 t tungtawn-a gtebang zanhak dek liang-

A tung-a ngiimna gee na e Sangnaupan, .

. ibawlnate ahhanciamna a om 10h a 1aisimte lai hahkat in kiseh a, .a nu a pate 1 sep h hi I-Ianciamna i cih ciangin, bang lungkim mahmah uh hi.Nu I.e pa

~~~:a~:a bel~ hi 10 in, belna, kuhkalna; pawlkhattc bang in ~ tate uh nai ta~npi !~~~ cihtaknate neih kUI hi. 'Bilpi leh sumkua~g lai a sim nadingin, clan~ kh~t taw . a.~, .

• ./.c: .... : h .bilpi a haat zawk hangin, ak 1 . uh hi. Laisim zia a siamte in: Na~

tai kidemna a ,. . . kuan ng at , I' hi ?" Cl

itak 10 in thadah a hlhmanm, sum g bangzah sung laisim-zo ka uniam ... h

CI·nl za 0 hi, dh pen i. th. eihciat a hi ~i. N asePO~lha 10 in "Nai lang sungin lai bangzah nga.

h I a h . k' hi h! ?" cih thu na bulphuh uh hi.

al1,zulht(tt)o,. p.olhte . ° l~, merica .zN°, a 'hl l~mth' um sung bang tut keeikhit

.: .: . .. :. ali In 1 seem ding hi. A .. .. al 111 nm di ,

·thelpenpenm. .. ..: ,.' 1 ib 1 t ngm

ah'sangk~kah laiin,~a state. in, au u teh a theih om meel nemnum 0 e ~ 1 .'

t. uamtuam t .. ampl.'et khitciang ~ kldav:nKhg ZaOt a hun le a tha paammaih mahmah hi. A sun

b k h gplauhh1 1 luut taksima thu-khatbekbek

pan ding thudotnatet e . on .r: ... '.: , sunsun ung '.. .

. : 'k:·a taanpihte khat in, laibu khat pan ama phial a hi zongin a ciamteh theite, a lm~lm

vel. . . . .. k t Id zawlai uh

tel zawhloh thu khat kei hong dong-a, .: a ehun uh manpha zaw a, taw am

s:a· .. k leh, k .. a. sia .. pahon .. g. :.pi.ak:.,t,hu.do~na t~wh hi Tua bek hi 10 in, tu laitak-a sangnaupang ::

, H 1 h apa 1. .' ' 1 tn huh hi. Lai lotngah :

1· '10 hi Kei zong 111 sia tamprte 111 lai pum 0 ga .... , ...

na Gsa1 '.. . '''A k' ' zong

: .: ... : h ki '1 PI' "kaC1h1eh,· Ism man i in, lai vuanzo in mat, sangp.l ,::.:

thudotna taw Ism 0 :.' ,.." hon ci h h h

ah 10h hangin tel nuam veve mg, ~. kingah kha thei ding hi-h01h m~ ~\ ,~.

P, k hi. Kei pen a thudotnatawh,a kl.Sal A hi zongin fai vuanzawh le . at te~ .. :

~a~ute gina tak-a sim n~ei 10, t~elh dm~ kibang nai 10 hi, I nun 'tak sung,l~ ..

, . a sa lopa ka hih manin, a~a . rriainawtna tampi kind a: tua ~unte ah 11m

. klsam . . . in etteh hum ka .' 1 theihsate l'lo.lL,u,a!o., .•

n aihsutnapen lamdangsaj ';. . .... . Iotngah sate sang1!},! aI •

•. g . h h··h·"Mite khangto icihmawk, thei za w. 'hi: ... .

sa ma ma 1. ..•.. .

. ....,.., hanciamna, .... . ..... . , .

hih bangm theih nopna~ .... . k ··k··; .. : ... ··:.Na.s.e.p· .. dangtezongas.epz .: ia i siam

, .. , aw,' a ICI 1

kuhkalna ner mawk uhhl~e ~'~k d~m tawh· kisamhi. Kawlte ~nasep ziaen

bek hi. Mi minthang kh~tl~,<; . .. ·;belkhawng Ieiseek khawng lutung-a

nangawn, mite' tawhSa~gm~01? sak'zaw ·.·~~ak uhtehbaihtak ~n~tampi pua,zo •.

in," ci in thuhilhna na ner ngei hi. ... .. ... .uh hLThaang~lawhl cihte bang tawh van.

. ', uakuhteh,akhut1an~khatakawngah .

S ep siam ding in, a liangko Ie a kiiu kikaalpen lawh .

. S e p nab awl na _k~em p e uh p,en, . hi sak a, a khut langkhat tawh a la,,:h

hanciamna bek tawh k:cmg,lo h1.A zia ~ hLAgik mahmah pipi~ua zo uhhi. I

tong thei a, sep siam ding klsamma~aCiat mah bangin, ~mau zmgsang 101 1H •. U.'u,,,, hi. Bawng lokho bangin bangmah ngaihsun

150

in, -nisat main, na tampina seem a, nisat teh tawlnga in lum hiithiiat uh hi. Nitaak nidialh lam teh kipan leuleu in, khuamial dong seem uh hi. Gim Iuat cih om 10 in, a maa uh tampi zo uh hi. Eite bel a zia siam 10 i hih manin, sun nisa tangpi mah "taanghaam nisa" ci Iiangin, thuak in na i seem a, gim kisa mahmah napi hangin, i maa tam i tun' zo kei hi. Nasep dingtampi pen,

a sepzia siam lehang hun tomno sungin baihno tak in kizo ding, cihthu hangintu-a ih cornputertea na kibawlkhia a hi hi.

Nasep hanciam ciatciat, a sep zia a siam lopain, a siampa pha zo ngei lo ding

hi,· .. ... .

Ngaihsut tawmtheibna nei ding 'Ngaihsun tawm' cihciangin, kuamah in hong hilh hi 10, eima' lungsim pilna tawh

i ngaihsut tawm, cihna hi.'

Hong kigen thu khat peuh um pah, taksang pah a, mi'n hoih a cihleh a hoih rnah a sa pah pong mawk, rni'n lau nading ..... thu a genleh a lauthawng pah heethaat; tua

• •••...• bangmitampiki-om hi. Khangluite in zong .. "Nupigal gen' cih paunakna nei mah uh

. .hi. Ngaihsut Iimci, pi-eing lungtang a neite -': in ,amau 'ngaihsuttawm theihna tawh "a .. huai mah hiam, ahithei ding tI1U mah "cih sittel masaphot uh hi. Eden . sungah gulpi' kheemna pen, gen ····""'-'U1 a hihmanin Eva in na taksang mawk

supna lianpi hong piang hi. Topa mahmahin zong hongthuhilhna ah . -vun siIh a, a sungah ngia a bang mite" khia thei a,ikidawp zawh nading gen hi,

.Artide-te (or)'fhuJuiteng)

. Hih ngaihsut- tawm theihna thu a kuamah peuh in phawk huai sa ka hih man in, gentehnapawl khat ka behlap nuam hi.

A saw! nai 10 hun khat in, 'buhtang a kibawItawm om a, ane kha te si hi,' cih thu kigen hi. Mi tampi lauthawng uh hi. I ngaihsut tawm theihna zang .lehang, bang ngiimna tawh buhtang kibawItawm ding hiam? Sum deihna hang'hiamv Buhtang lei in zuak kik lehang, kimeet zawtham ding. hi. Buhtang mal neu tabuang a, bawltawm in pan lehang, i bawlna in sum tampi beizaw ding hi. Mi tampi sih sak nop hanghiam? Mi pawlkhat tungahhehna nei in, a sih nading gukipia theirnah inteh, KawIgam sung .. a om buh ne mi khempeuh si sak nuam ding, cih liang lungsim nei mi om 10 zaw khadinghi, Hih buhtang vai tawh ngaihsut tawm theih ding thu tampiom Iai ahi zongin, hih thunihte bek en Iehang zong kiliinglawnglo tuam hi.

. Singapore ka om hun sunginka tel mahmahthu klia,t om hi. Tua hun laitak in, Singapore ah' nasemaa pai nuam garndangmite tampi in kheemna thuak in, sum tampi sup lawh uhhi. A thumaan taktak in koici bang daan hiam? (1) Company nei mihaute in nasem dingin gam dang rni te deih thei mah uh hi. (2) Gamdang mi khat in sum a thalawh nop leh, Kumpite' phalna (permit) khat peuhpellhngah phot kul hi, (3) Mihaupain nasep hong pia in, permit hong siauh sak mah ding hi. (4) Permit ngah ding Ie ngah loh dingpen, a kumpite' thu hi. A piak nop leh pia, a piak nop kei leh pia 10, hi 'lel hi. (5) Tua permit te pen pelhlo-a

Khenpi V

ngah ding, cih om thei 10 hi. Mihaute a hi zongin, ulian vuanzite keek a hi zongin tavuan hong laak sak thei 10 uh hi. Golhguk piak cih lah om 10 in, piak a sawm te kumpi in thu bawl lai hi. Tua bang thu a hih manin, "Singapore ah nasep hong ngah sak ning, hong dam ing; sum tuazah kisam ding hi," hong kicih leh up theih thu hi mah hi. A kammal ngaihsun pha in. Nasep pen hong kimuh sak thei ding hi. A hi zongin, "Nasep theih nading phalna (permit) hong ngah sak ning," hong kicih leh pen, hong kheemna kilang pah sitset hi. Tuate ngaihsut tawm theihna nei in, kantel phot a, a paizia a maan pbawk zawh ding kisam mahmah hi.

1988 kUI11 in Tonzang pan nungak khat lungtang natna tawh Mandalay zatopi ah hong lum a, ani in ompih hi. September kha, gamsung a buai mahmah laitak in, cinanu zong gim rnahmah hi. Siavuante in muang nawn 10 a hih manin, Pawlpi lam pan a hankuang ding bang krvaihawm khin hi. Cinanu' zatui nekte a ni in na en gige a hih manin, nam khat pen a neck teh cinanu gimzaw hi, cih mukhia hi. Siavuante kiangah a gen hangin taksang 10 uh hi. A ni pen, zatui pilna nei 10, lokho mi khat hi. A hih hangin, ama' ngaihsut tawm theihna tawh tua zatui pen cinanu pia nawn 10 in seel sim hi. Tua zatui a neek nawn 10h nungsang, a zatui dangtc' hoihna tawh cinanu noptuam hanhan a, October kha teh zato tuak in innlam zuan uh hi. Too einanu Tonzang pan a khua uh ciah suak in, kum 8 sung nungta lai hi. Siavuante mawhsaknahi 10 in, mi a za tampitc' adinga hoih nektheih khatpeuh, zatui khatpeuh zong, ei' pumpi ei' sisan ading a hoihlo na

152

hi thei hi, cih thu kilang hi. Cinanu pen Lia Cing Ngaih Man hi in,a ni pen Nu Cing Nuam Manghi.'

Lungkim siam ding

Atung-a bangin ngiimna, geelnate tawh kizui in, hanciamna nakpi i neih khit teh, ei' tung-a hong piang bangbang thute tungah lungkim thei ding, lungkim siam

ding hi hang. .

Sangnaupang khat in, kum khat tawntung 13i a hanciam mahmah khit teh, lai a kiat khak zenzen leh, a lungkim theih veve ding kisam hi. Lai etteh aa vuanzo i hih sangin, lai etteh 10 a thumaan tak tawh yuan a, laikiat penlungkim zawkhuai hi. Tuamah bangin,sum zong paai zongte in zong, 111i kheem-a sum tampi a ngah sangin, thumaan a a kilawm zahciang ngah ding pen lungkim zawk huai hi. Pi-eing lungtang ka cih in tuate pawl a hi hi.

A pi-eing lungtang nei lehang, lungkimna kingah hi. Mi tampite in, "Ko zawng phadiak ung," "Ko dna a nitum hi ung," cihte kamsiam zat in zang thei uh hi. Ih kam tawh i thuumthuum i taautaau hangin kihau tuam 10, kidam tuam 10 . hi. Hauhna in lungkimna pia zo 10 in, eidam khempcuh zong a lungnuam hi

10 hi. Ngaihsut limci nei thei in, i zawn' i natna sungah lungkimna zong thei a, i 111 zawh ding kisam hi. Sumhaute in zong pi cing lungtang neih ding kisam hi. S~,..,.-.,.., .... eng tawh a hau masa pawl a hi, Go Kap "Kei pen Pasian' sum a kep sak bek ka hi

ka sum peek khat nangawn ka zat ding Pasian a thukim ding hiam? cih ka kisit

hi," ci hi. A haute, a cidamte sangin a zawng, a dam lote tavuan zaangzaw a hihna in a 1ungkim huai thu khat a hi hi.

ltna neih siam ding

Artide-te (or) Thu!uiteng Iai vuanzo nuamlua cihbangin tawlngak h

k' .. un

ipra 10 in, kihai Iawh thei liang hi. Sepna

bawlna, haneiamna khat peuhah khialhna s~pn.a, guallelhna hang tawh, ei Ie ei kimaisak z? 10, lungkim thei 10 in, a kiguia:vk.zongkI-om thei zeel hi. Ngaihsut limci, pl-cl,ng Iungtang neite hih bangin gamta 10 uhhi,

. Itna neite in a pi-eing lungtang neite hi phapen uh hi. Itna 10 tawh thu kivaihawm ~hei !o a.hih mah bangin, midangte tungah rtna 1 neih siam kei leh, ma kinawt 20 ngei

10 ding hi. Tu hun ciangin ngaihsut limci pi-eing

A . I S lungtang kinei 10 semsem hi CI' in k' a mu a

menea e en pen, biakna lam, ki-

ukna lam, sum zon' no lam cihte khempeuh a neu a lian in ngaihsut mahmah huai ka sa

ah"klbang I? bek 10 in, kilangpang hi, Mawtaw khat a body hoih in a tutnate ngntngeet a hi uh hi. A'hih hangin; Presi- nuam in, a kizuutna zameelte bangzah in dent Nixon (1969-74) hong khan' teh Sen etlawn: tase 1eh, a engine hoih kei leh bang ~am va hawh a, "Ih kibat lohna thute suak ?1llg, hi~m? Lam gamla paidingin kizahtak sak tuak ni in, i kibatna rriunteah muan huai 10 dm_g hi. Lamto kah zo 10 ding, kipawl in na seem khawm ni," ci in gen hi. . buannaw~~ lak khawng nawk zo 10 ding hi. Tua hun-a kipan Sente le Americante kiho ~uamah 111 muang 10 in, lei dingin deih 10 thei in, kinoptuarn pih uh a, khan 'toh dl~g uh h~. Lai ipil a, ih meel ih thatang a sernsemna in nei uh hi. hoih ~, siamna tuamtuam i neih hangin lungsirn linici, pi-eing Iungtang nei kei

M. ipil mikbangto gamte ah, gam 1 hI'

k e al:g, eitungah kiman'na nei 10 dingin,

m~ aite thu a kikup cianguri, a hoih ding khan tohna lah nei 10 in, ih nun'taakna a

deihna tawh kiseel in, kitawng kilai thei kn

phial uh hi. A ngaihsutnate uh a kibat lob l1:aw a suak ding hi. Lungsim limci, pih . cmg lungtang a neite bek in zawhzawhna

. ang!?, khat le khat kimuhdahna, kinuakna leh gualzawhnate nei in, mite in. deih in

111 ne,1 10 uh a, gam ·le minam adingin . P .

muan~ in, asian maiah zong mi manpha

ungsl1~ tak. ta:vh na sem khawm uh hi. suak ding uh hi. ungsrrn pi-cirina a hi hi. Pasian in a muhdah hangin mawhnei mite 10 hi,

Midangte tungah itna neih siam ding i

bek tham loh in, ei Ie ei mahmah zong t th~i 10 mi tampi i om hi. Pumpi' deih ne,m, ~awn in kicinat lawh hi. Pumpi ungsim gim mahmah napi sum deihlua

,

I Tonzang Jl,lbilee Pawi mipi mal-a ka thugeuna ail. Nu

Mang lJl a min lawh khiat ding hong phal ~ 11)-11 'I 'I

. _ "" manJ!1, 11 1

munah zong a mm maan a pulaak ka hi hi,

***

/55

o JAPANGALMAL£tl GAL «utt KtLAMVAN'NA

". . .: ." : : : ."::

Rev. Dr. Go Za Kham Tonzanglawm Thudotpi

Mangkangtein Tedim gam a hong lak uh 1889 kum akipan 1944 kum Japan gal dong limtakin hong puah zosamlo uh hi. A hang pen i theih taktak lohhangin puah theih taktakhi thei nai 10 khat zong hi kha theiding hi. Ukpi khempeuh ei' Ngeina tawh ki-uk theih nang thupia un.a, tualo criminal a kid, Kithah, Kimat.Klsim cihte pen Indian Penal Code bangin Vuandokciangin thu khen thei hi. Vuandok icihte zong,1V1yone khat a uk (Sub.,divisional Officer hi loin, Mangpipa a huh assistant Resident (AR) kici bek hi. Lai theite 1-, .- . ..,-- __ ---___l sep ding .tawm mahmah hi. Galkap a kilut theih tei hangin za khan pakpakna om thei 10 hi. Zum nasepding cileng lah yuandok zumah Lai-atpikhat leh lai-atneu 2 leh piada khat bang akisam hi beka.tua nangawn mivom lamte vive.inngah uh hi. .Sangsia sern ding cileng lah, Tonzang uk sungah ZolaisangTonzangleh Tuimukhua mun nih bekah om a, siapi 2leh sia neu 2 bek kisarn hi. 1940 .ciangin Zolaisang thum hongkipia .. a.Mualpi, Tuithang, Zampi tua teng kipia hi. Mualpi ah KhawsaktesiaHang Pum siapi sem a, Juithangah Tonzang mi si Kam Cin Hau.in ngah a,Zampi ah Tonzangte Go Lal in ngah hi. Galkapbu lamah Burma Rit1es a kiphuat ciangin Bo Pau Gin1e:h Bo Khaam Za Nang in India galkap za Subedar (bawknih) ngah uh hi. Palik lamahBo Khaam Cininbawl khatngah a, Falarn ah om hi. Tedim ah Gammong galkap (British Frontier Force, BFF) company khat hong om a, Thadote Khuangkhan khua 1111 Thang Thawng in saden (Sergeant) ngabbek hi. Hi bang nimnem hun hi napi Tonzang khua panin Manglai sangah na kikah pha mahmah bilbel a, Japan gal main khaw khat sung pan beka Manglai sang a kah pen Tonzang khua a tam pen ahih lam ciamteh

huai mahmah hi. . . . . .

1. PUPUl1) Za Mang Eng/Burmese ~ ... .Std 5, Monywa. Kambaugam uk pi pa,

2. Rev. Pu Vial Nang Eng/ Burmese.,.Std 5~ Mawlaik, ABMsia masa pen.

3. Hau Cin Pau. ~;~ · ·;·:;Std 9, Sagaing, Tonzangsumbukpi.

4. Kam Cin Thang Std 10, Cooperative Officer.

., . .. .

5. VungZen Std l~, Colgate B.H.S. Maymyo, Hunmasa.·

ZoZumpi lai at .... . ....

6. Lia11 Cin Thang Intermediate B. (BA. Public Relation Offi .

(PRO) GA, GAD

154

7. Siapi Vul Za Thai . Artlcle-te (or) Thuluitens

19 Std 10, Colgate, Maymyo (BA BEd .

TEO .. ... . " BES)

8. Sgt. Kl1aam Za Thang Std 7, F alam

9. Sia Go LaI, Std 6 Tedim (SPS Z i)

10. Sia KarnCin Hau " ,ampr

. . ', .. Std 6, Tedim (SPS, Tuithan )

1 I. Lt. CoI,K,ap Za Tuang Std 5; Tedim g

12~ Khup ZaKhai .. . .

... ..•.... . .. Std 5, Tedtm

13 .En Khaw Tuan .. . .

.: . .. .: .. Std 5, Tedin1

14. SIanZaEn

15. Gin Za Tuan · .: Std 7, Falam, (Tonzang sumbukpi) .

16. Capt. Neng ~~.~:::::::: Std 8, Govt. H.S.Maymyo(HealthAssistant)

. . , Std 6, Falam. ..

17. .Thawng Za Kham ". ..

.. Std 6 Tedim (Tangvallai i)

18. Khup Za MUl ' at-a SI

. 19 Std 7 I~ 1 U

.... ,................ 'r. ~a am. kpizu L' pi)

19, Tun Za Than . • m at-atpi ..

g ...... ....... Std 6 'T' di

. ,Ie 1m > "'. ,

20. Neng ZaAm....................... .. Std 6 'T' di ( .:.

21. Ngul Khavv Than' , le~mTangva] lai-a si)

. g Std 6, Tedim. (Sgt. UMP)

22. Gen Do .... . ....•.....

........................................... Std6, Tedim(Sumbuk ;) .. .

23. Capt. Kham Suan Gin ,.. .. pi ..

.24. .. Std 6, Tedlm'(9th StdP t )

Khup Khen Kha111 .' .' ... ,os man

25. Kam Khen Kha Std 7, Sagamg. (Tonzang Chief's Asst)

111 Std 5, Tedim (Chiefs clerk) .

26. NgulKhawNang . . ,.

27. Rev.Ng~lKhawp .. ·'·· .. · .. · .. · .. ·~ .. · Std 5, Ted~m(Tedim sumbukpiJ

au , Std 5 Tedirn (SDA P t R'

28. Sgt. ThangKhanPau . '. as or, Retired)

....................... Std 5, Tedim (Party' U it SecvTaunovi

..' 29. ThawngCinSuan . .. .: m ecy, Iaungyi)

, Std 5} Tedim (Myone Vuandok za, 9th Std

-: . Postman) . }

Sgt. Zen Khaw Tuan

.. " Std 4, Tedim (EBC Pastor)

Capt. On Khaw Hau ..

.: . Std 9, Falam Tuiturnkh '

...... 32. Sgt. Vun P . , . ua

. ... g au............ Std 6 T di

•... .. ......................, . elm, Tuitum khua .

. .33. Lt. .Suan Khan Thang .' .

. . Std 6, Tedim Tuitu kh (M

. ., . m ua yoneParty Unit

S ecy, Tedim) .

I azom 162 ah 1

61

Khcnpi V

... I VANGKTlUA PUAtl NI

- RichardSuanpi; BAEco

Mihing peuhmah leitung i nuntak sung nasep tuamtuamte i lunggulh bel in Innkuan kilemin, cidam (multi-purpose de-

di k b '1111a 111un ah veloprnent) khantoh

ludam kim mg, nunta na ai .

nek le dawnkicingin,silh lehten hoihtawh.i.na'ng cih bangin,

kizunzo-in, innnuam sungah teengzo ding, thupaipi vaipaipi hon . .

. . ... h 1 ki khat siksan a, thuhoih thupha gel khiat ding

kikawmna nuam, gal hat sa at om .0, ', 11m

leh paam tawh kilem a, Pasian thu tawh . i lung sungah hong suak khia deudeu hi,

khansau nuntaakding ki-ut pen hi. .... .... ... Ahi zongin a tungathuguipite pen thuk

A tungathuphate milip ina tawm a tam mahmah, zai mahmahebihmah bangin

d' I Z tui \l gkhua eimau thu tawh i vaihawm zawh a em mah

ciloinisanzawhna mg, angulvan '0. .

. hki 1 1 ka .. ban. gin, kumpite Ieh mi da ngte tawh

leh ei a mite mahrna ... <.1pua 1 . eng .

lunggulh mahmah khat ahi hi. . Cingtaak~a . vaihawm khop ding pawl khat zong am hi.

ka neih loh hangin Tonzangkhua le khua mite Mipil misiarn (expert) tampi kisam zong ka itna. ka deihsaknapentUl1idong ka': am ding hi,

lungsim sungah ka puak den khat hi, .: A tunga thupaipite tawhkizui-in ei tha

. Pawl khatte'n khua puahnuam ihih leh ·ei ngal i sumi paai in, tawkzo ken.teh sep a sum om peuh Ielleh piang ziau 10 dia!ci zawh ding hi kei cih lam in la 10 zaw in, i sep . thei uh hi. Sum om peuh leh a piang thei . zawh i bat zawhte tawh ma pang khawm •• . . .. . . . . ... 1 tawh i :. hanciamna i neih zawh leh maban damdamin •• ziau ding a am mah bangin sum 0 m: 1.

puah theih ding vaitampi tak zong om lai hi, -. hong kisotto dinga ni khat ni.teeiteei i deih

.. teng kicing sak teeiteei ding hi hang, .

I khuu puah ding i cih teh- khua rnilip

inlungsim hoihgamtat hoih(good man- . I vangkhua puah ni i cih teh i puah nop.··

ncr) i neih kim na'ng, cidarn tek na'ng Tonzang khua leitang mahmah leh (health) , pil kimin laitan sang n~ih na:ng mite hi a, a puah ding pen inn leh gam a (education), khat leh khatkipawl Slam kiho ..•. ei Tonzang mite mah i hi masa hi,

1 i di .( ... 1 elationship) Tua hi a,alla·ll·1·sav·a.l·1.ian.l)itei .:

siam liai at ing SOCIa r .'

kizopna (transport &communica:i?n) zo nai kei zongin, ei bat zawh pawl. nuam ding, khuaphelep-mei (electnc1ty) kikum Ie'ng ci-indeihsakna masuanin hoih den ding, Iokhawh gankhawi nasep gelh hi,

.. :(OC 0> ;r: .. ;) kitaallgcing··· di1.1g·1ehnuntak

~()?~l·!G~,eIL(J'l' -. ...•.. . .: : : ..

158

Lungsim neihzia Gamtat puak zia

Ei Tonzang mite 1870 kum Tonzang i tun mapekin Pu Karn Hau omna Tedim khuapi a tengtulsa i hih manin tanglai i pu i pate' khan a kipan i lungsim ngaihsutnate sangto in, kiteitang hi. Tua banah Pu Hau Cin Khup in 1891 kumin Tonzang ukpi khua ah hong tel lailai ciangin, a omsa i lungsimte sang semsemin kiteitang semsem a, khua kimu masa suak zawahih manin sumbuk, sumbawl masate zong i hi a, kithahat in Iokhawh singpuak zong kihat

ahih manin zunung, a tong den, gal-ai sa-ai dente, zozu tawh kidiah dente i hi hi. Galkap tum zong kitarn a, a bu a mang a ngah zong kitam hi, Pasal gen loh numei laithei masa lamte zong i hi hi. Pilna lam ah zonga teitang masa pawl zong kihi ahih manin khangual kidep mahmah hi. Tua manin i pu i patekhang lai-in mi Iakah pau hangin

. maingal in, mi zong kawk ngamin kiphasak

.. danin i om pen tua huninahi ding mah zong

hi bilbel hi. . .

Ton Ieh han, gal-aih sa-aih, khuado, lawm-annek leh sihna-te ah mipi in zozu kizang ahih.man ulian uneu numei clang nangawn zu inek dan kibang hi,

. dahna ah zu longal i zattheih om 10

{fu hun banganiangtui, a votte .. , om 10 ··Zu a zang phadeuhte i hi hi,

Gamtatna Puah le'ng

. :".. . .

. ···A tung a i gelhsarnah bangin, i pu i pate. .. · .. c.- .. - ... nlai ~a a gualtung tuannate zui ~ in tudong . . ei khanglaite i .kampauel-in, mi peuh liangin ko thei, en neu mahmah hihang. Tu hun ei bangmah man nawn

Artlcle-te (or) Thuluiteng tase kei le'ng i pau leh i lungsim puakzia pen khauhpai mahmah lai hi hang. Hih pen ei milip a, mite'n hong muhdahna hi-in, i khantoh ding zong nakpi'n hong dalhi.

Israel mite'n ko Pasian' tel minampi hi ung ci-in a tel Pasian nangawn a san loh hang, a kiphatsak luat manuna khantoh zah ding uh a khantoh zawh loh bang mahin, tudong mah gal hau pen gam ahi hi. Pi Ina, siamna, thupitna mi bat zawh loh ding nei tek napi-un a gam uh a deih bangin khansuah zo 10 uh hi, Ei Tonzang mite Israelte' pilna, s~amna, thupitnate i puak nang leh, kiphasakna lungsimte i tual khiat zawh na'nz thupi hi. Tu hun teh i kiim i paarnte tawh ~ kibangin kikhangto kim ta hi. Ei kiabek hau, pil, zalian cih om nawn Io'hi.

Tua ahih man in Tonzangmi peuhmah in i ngaihsut khelin, i pui pate' khan hat Iaite uh angtanpih ding, thalakna in nei dingrni' . tungah simmawh paute zang nawn loin, mite zaknop dinga i pausiem na'ng hanciam ni. I pu pate'n a khanlai un gual tung tuangin a omzawh bangin ei zong pupate' sul zui-in, khangual deep a i khantoh na'ng hanciam ni.

Zu

A tunga i simsa banginnopna dahnaleh dawithoihna nangawn ah i pupate'n zu na zang lua rnahmah uh ahih manin, ei zong tu dong mah zu nak zat mahmah Iai hi hang, Nidangin zozu bek kizangin, kisihpih 10 hi, Tu hun teh pumpi a sisak zuhang leh a dang kham theih guih thei zu nam tampi om ahih manin lauhuai mahrnah ta hi. Zu hangin ei Tonzangmi ulian uneu mipil, milian. tampi in a hun tung nai lopi-in mual hong khup

159

Khcnpi V

san ta uh hi. Pammaih mahmah hi. Phawk huai tamahmah hi. Nih leh thum kimu lc'ng zu lup phot (({rot:",OY)¢) ding ngaihsut masakin nei hi hang. Thulian kikum ding zuthol tung masa i hih manin i thu kikup ding mel zong thei nawn loin .z~kham kitawng kiselin ki-akgual khen thei hi hang. Mihing khat ii khantoh na'ng thupit suahnate zu in susia mahmah hi. Zu zat siam ding

hamciam ni.

Ka omna kim (Yangon- Lanmadaw Tsp) teng pen Sente tamna hi. A tamzaw hau uh hi. Mi mawkmawkte dawnna niangtui-sai ah mawtaw hoih nono ma~1 tawh kituah uh-in niangtui nekhawm uh hi. Thudang kikum 10 uh hi. Amau nasepna khantoh zia kikum uh hi. .Nitumna lam Europe gam leh nisuahna lam Japa.n, ~orea, Sen, Singapore, Hong Kong, Indta-:e ~am khantoh zia kikum uh in, tua 111. liana gamdang sum khennadan khawng ~d.kul11 in enhuai mahmah hi. Amau zong papi tmgteng 10 bang tukhawm uh ahi hi. A nek uh pen niangtui K 120 man hai khat hi. Akikup pen leitung khantohna (economic) hi.

Ei Tonzangte'n zong i zuthawlte tual khiat zo in, a dang dawn theih (niangtui, avotte ... etc) zang a, khantoh na1ngthure

kikum ni.

ltna

Khua le tui puah ding i cih teh i puah ding khuamite le a puahte khat leh khat kikal ah ki-itna i neih ding thupi hi. Tua bek tham loin i puah i zun ding khua, gam le l~~, singkung lopa a kipan ganhing nang~wn 11t kul hi. Itna i neih manin deihsakna, lainatna,

158

lung himawhna hong om pan a, tua panin huhna, suplawh ngamnate hong pai pan ding hi. Tua tawh kizornin leitang leh a tunga po singkung lopate pammaih saknate hong om a tua tawh kizomin cil zatna, dawpnate hong

,

om hi. Tua ahih manin hih munah lTNA

lungsim i puak tek na'ng hanciam ni,

Kipawl-khopna

Mangkangte'n unity is strength "Kipawl':'khopna in tha hi," a cih mah bangin eite zong khat le khat kipawl siam ding thupi mahmah hi. Hill munah kipawlkhawm thei ding cih thu haksapi khat hi. Ei lakah a pila siam a ciim, siamthei zawdeuh ki-om ding a, tha hat, hehbaih lungduai, thukhual cih bangin khat tek in nam khat tek lungsim tuam kinei ding hi. Hih munah ei siamna ei ngaihsutna, ei ngimna bang bek ultung sak loin, khat hoihnate kipahtawi siam, kithukim pih siam le'ng ei sungah kipawl-khop theihna hong piang hamtang ding hi. Angsung theih luatna, deihgawh luatna in kipawl khopna susia masa pen hi.

Teltuam ahi tuan 10 pawlkhatte pen a rna siamna pilna tawh makai bangin om thei hi Tua banga makai khat thu i man ding a thupi mahbangin, makai khat in zong . thukhualna, lungduaina deihsakna, lam-hoih ..••• lahna tampi hong neih kul ding hi. Hih •..

bangin Tonzang mite omna rnun mun makai, ... i guat kul hi. Kl1Ua puah nuarn i hih mah . bangin hih bangin a khual a tual a . kawikawi ding thupi mahmah hi. Na nuam le'ng zong kithutuak (0~:~:) sa suak ahih manin i sep nop khat pepeuh baihl

pahhi.

Hih bangin a khual a tualah kipawlkhopnate i neih mah bang rnakaite zong pumpi, lai, telephone-te tawh ahi zongin kizop zelzel ding thupi mahmah hi. Tua hileh -Khua Ie TUl thu kitheihsak ding a,a kisam masa pcn k017 cih zong kiphawksak ding hi.

A beisa AD 2000 Ie Tonzang khua sat kum 130 cin Jubilee i bawl lai-in Novernber 10-12,2000 (ni thum sung) sum leh paai patauh om lo, vaihawmna khempeuh a

. kipat pan a man dong hong nawngkaisak, hong khaktan om 10 a, thu kingen ngeungeu, .la kisa ziahziah, thu hoih thupha kigen ngekngek, Zo ngeina lam leh lasaknate tawh gualnop theih pen Tonzang khua sung mite kipawl-khopna, Pawlpite tawh kipawl-khop theihna aom mah bangin, Tedim Tonzanglawm, Kawlpi Tonzanglawm, Zangkong Tonzanglawm, Malaysia Tonzanglawm, cih bang a

muumun ah lawm kipawlna om khin ahih man vaihawmna 01 tuam malmiah ··pah hi. Tonzangmi makaite vaihawm siamna, mipite'n makaite thumanna leh ··kipawl-khop siarnna hong lak pha mahmah hi. Hih kipawl-khopzia mailam zat huai .. "rnahmah hi. Khangthakte'n i ciing den ding

. .•.. hi. .

..•.. ···.·Pilna, Siamna (education, technology)

.•.. . ... PUna in na khempeuh khantoh na'ng . .•. hong makaih hi. Hong gual zo sak hi. Hong hampha sak hi. I khantohna, i neihsate hun . hong kepsiam sak hi.

.. Pilna zong mas a phot ni (a hih keileh) A zo mas a phot ni in, tua teh I Vangkhua

Articlc-tc (or) Thuluilcns puah pan ni ka cihna hi 10 hi. Khua puah kawm mahin Pilna 2011 hanciam ding a ci nuam hi ing.

1942 Galpi 2 lai (Japan gal Iai) in Japante'n galvan galhiam muang, thatang hat muangin Asia gam khempeuh [a dingin hong hanciam uh hi. Mi tulza tarnpi sihlawh uh hi. Tonzang khua nangawn ah Japan galkap tampi bong si uh hi. Nagasaki khua feh Hiroshima khua-te vut le vai suak hi. Gal lel-in a nungta sun a gam vuah ciah kik uh hi. Lungkiat huai rnahmah uh hi. Ahi zongin tha hong san kik uh a, Pilna Siarnna (science & technology) lam hong hah kat mahmah bangin hong khangto mahmah uh a. tu hun Jaitak Asia gam gengen loh leitung bup ah, a siamna uh, a pilna uh pan a piang mawtawte. electronic van (TV, Computer, ... etc)te tawh leitung bup khantohna (world economics) hong zel zo uh hi, Tua ahih manin gitlohna, kheltatna, kiphatsakna, thatang hatnate sangin pilna, siamna in gualzo zaw hi, cih phawk ding thupi rnahmah hi.

Ttl hunteh i sin ding pilna siamna nam tampitak 0111 hi. I sim pepeuh a kipatna (basic) a kipan a bul a bal-a theih masak ding kisam masa hi. I sin Lai theician pha 10 mialmualpi in BA, BSc i laak hang, i zatkhiatna panin maizurnna tarnpi kipalkha ding hi. I siarnna, i theihna khat pepeuh thuk theih tangtuam (specialized) ding kisam sa ing. Computer uuk khat in a dang pilnate va lunggulh nawn se loin, a siam dong, a theih dong mah, a nuntakpih ding dong mah a sin ding thupi hi. Lai tan nei ta kei leh car workship nasep nei khat in tua mah a sep suak ding thupi hi. Hih in siam theihna

Khcnpi V

lam hi. Na tampi i thuah nop hang i khuak khat bek nei i hih manin matutna mel om 10 hi.

Tu lai khangnote innkuan nuntakn~ haksatna tawh pilna sin uh nusia-in, ahih kei leh a pilna uh zat sawm loin sum zon olna, Phakant, Maishu a kipan gamdang tengah kizel khin uh hi. Tu laitak i nuntakna ~ noptuarn na'ng ci-a a paikhi~ phan~pha~g I hi hi. A hih hang hun saupi (G9.)12::) a ding hoih 10 hi. Gamdang a omte'n zong tua gam ii level tawh kizui-a pilna zongin na sem.a hih ding uh thupi hi. Tua hi leh, i nunt~ Zl~ sauvei kikhorn zo zaw dinga i khuai tui, itna pan sum leh paai tampi kihawm zo zaw ding hi.

Tua hi-in a piang masasa lai sin hamtang ding,laitan tansang (:D~rhO?t) ciang peuhmahtung kim ding hamciam 111.

Lokhawhna

: . '. '. .

Ei Tonzang gam bek hi 10, Khamt~ng bup pen lokhawhna gam hi: Ei gam ah ~1l1g manphate tampi om 101 lels~ng s~~pIang lah am 10 hi. Tuaahih manmh mipi a tam zaw nuntakna pen ut le'ng ut kei le'n~ 10 mah khawh kul ding hi. Lokhawhtawh kivak lokhawh na gam a tengkimlai,lokhawh maizumpih ding hi 10 hi. America .gam President ahi ngei Mr Jimmy Cart~r in lo acre tampi nei-intuatawh a kivak hi. Etteh huai hi.

Lokhawhdan

I pu i pate khan1ai peka kipan tuni don~ i lokhawh dan i khel zawh 10h pen ei khangthakte i kisapna Han khat hi ci ing.

Tu lai 10 cingkhat ah vaimim, tang, mai, be bal kawlkai, gatam, cihbangin nam tat~pi g~wm (::.3:co&:J3:elS) neunau a cii~g hun hi nawn 10 hi. Ei khamkhop bek ding 1.0 acre neu no khat khawh hun hi nawn 10 hi.

Tu'n kei hong hanthot nop lokhawh in mi 10 bang kipawlin acre 100 bang a gal kuampi khat bang zuan khawm ding,

Leitang tawh kizui-in kha~ci ~iing di~g (gtn. Vaimim hoihna ah vairmm, be-ik hoihna ah be-ik cih bang),

I an khaicite zuaksum (production good) ding ahih mah bangkhaici zong telsiam ding kisam hi. A piang tam ~ :Dcg~o?:) khaicite i tel ding kisam hi. (gtn. Thai-a pmng CP vaimimte pen tu a ei cingte sang a zah 10 bangpiangzaw hi).' A mun a mualleh khua hundeihziazong thupi ding hi. ... . ...

Tua hi a, i cinding ankungte pen

. innk~an khat kum khat nekkhop bek ding • hi loin zuaksum (product good) a hih ding. thupi hi. Tuabanga ZUakSUl? a pia~ khi~t .• . na'ng leitang zaipi zong kisam dmg hi. .

Leitang za ahih manin ei innkuan tha bek •.• . tawh hi zo nawn loin, mi cial, gan Ieh ... te i zat kul ta ding hi.

Ni danga zuak sumdinga i ngaihsut 10h dai lak peuh a po Kawl-sathau

(6~~~:) bang Sen gamah kidei? m .

hi. Tawi khat K 800 bang man hi, Ngall

a hoih tampaya, thawbat, be-ik, li (G@u) te zuaksum rnahmah hi.

zai pipi ah ciingin market (GI!lJ:0?rh) ...

dang gen 10 India, Sen, Thai gamte .

kipuak thei hi. Kawlgam b~k th~m ..•. gam dang ciang market a nei, val ....•.

Article-u- (or) Thulultcng

nailung, rnawngphalli, thawhbat,be-ik, dal ding,nilim ngah ding a tawlngakna in

kaaphi, niangteh, kawl-sathau, .. ~ te han-. zongzang uhhi.. .. . ....

ciam a ciing ding hi.. Gan pen kuam khatah a tawm pen a za

An tampipi a pian nadingin Agiculture banga khawi ding. Bawng leh kel i khawi Dept (~rh~:G'l: s1.p) te hong makaihzong zuihleh a sa nek ding leh a nawi nek thei ding hi huaimahmah hi. Lokhawh nading mi tha, . pah.hi. Sial i khawi leh asa nek ding hi. A

.. sum tha, set tha, gan tha tampi kisam ding . sa pen a hing 'a j zuak banaha keuin zuak ahih man mundang ah huhna tampi nget kul Ie'ng mun khempeuh ah kideihhi. SabW1gin hi.Hih rnun Iian hi, Tonzangmi a khual a zongkibawl thei hi. BfiwngnawikeeItual kihuh ding banah a pualam mihaute ki-ngawite zong sauvei kikoihthei, Nektheih ang pan huhna i nget kul hi. tuamtuam (gtn. 8t@1 8t~21 :D;;>J'l2 ~C\)8: etc.) in

Nidangin ankarn peuh huan ah i cin teh kibawl thei hi. Gan khawi zong zuak-surn inn nuai vok-eklei tawh hoih zo mahrnah dan a i khawi ding hi. Keelsa bang i veng hi. Tu'n acre golpipi lokhawhsawmihili . g(_lmlllciiatetnanekpen uhhi.Bawng,sial, teh ekleizading lunghihmawh huai hi. I gam ··keI khawi··ding>kJhanth()iI"lainaa~ding

.": ah lopa tam.rnahmah ahihmanin~:YXloG@§OO .ort6~: (raw material) pen lopa Ie tui hi a, ei .bawl tawm ding zong i hanciam ding hi. gamah baihlam penpen hi. Hih gan khawina . Thatang bek kisam ding hi. Tutak Kawlpi. ah zong rni tha, set tha, sumtha tampi kisam

ah RC Siadaw huangahnasia takkibawl hi. ding hi. .. .. -: . ... .. .

Tua pilna lak huai hi. Tua ahih man in lokhawh mah. bangin

Gankhawi Gan khawi na'ng zong a pualam pan huhna i nget kul hi.

Khuaphelep-mei (electricity)

Ei gamah Bawng, Sial; Kel khawi huai hi. Tanglai a i gankhawi dan bangin nitaak sial inn a ciahpih den ding hi 10 hi. .Iua .

• hunin inn khat in 20 ·bJnga.neihJehhau.·. mahrnah kisa hi.

Tua ahih rnanin i khua ah zong sun leh zan ci loin electric power i ngah den na'ng

IBI

Khcnpi V hi huih tha

. .' . ower an a hi zong, generator pan a 1 zong, .

hanciam kul hi. Tu a I neih hY?I.O Phd P 'ng hanci am huai rnahmah hi. Hih zong ei

. hi . mel 1 nga en na n . .

(wind mill) pan a 1 zongm. . tuam society tuamtuam pan, kumpite kiang

khuamite'hanciamna bek hi 10m mun tuam

pan, huhn~ t~m~i i ngah kul hi. UAi uah nop leh tu a teng bek tham hi loin, Thuhoih

.. Tua hi-m I ZANGTUI V ~~G~ h P lhsate tung tawna a kisamlaite zong puahpha

thupha mailam kikum kum lai ~11.. ei .ong get nin sep ding tampi kikum toto in rna

. .. M··1 h thuhoih tampi tung aw .

lailai rn. ai . ama . . h P . in mihing a hong piansak buang, Kei zong

pangkhawm diamdiam ru. Leitunga asran 1 ka bawl zo diam? ci-in I biak Pasian

. di b hattuamna, bang noptuamna . . ..

. Im~angte a . m.g ang. p. a11 ding lunggulh den in hanciam tek rn.

maitang belm I khua 1 tui pu . .

A. K1iANGUAL A DEEP TONZANG MITE

***

Tonzang khua a kisat zawh a kipan, AD 2000 ciang, Tonzang khua-a piang hauhna sa matna, la theihna, 10 khawhna lamah, mi sang-a kikhai zaw a ciapteh huai pawlkhatte' tI1U a tomin hong kisuaksak hi.

Khutsiam Ie Sumhau Pu Dong Cin [ a gelh -Pa Thang Do Paul

Pu Dong Cin (Thawmte beh) pen rni thanuam khutsiam mahmah khat hi. Galleng khi, sim khi, a tang kikim lote, khi-suang ah taat in puah thei hi. Khi taat man sum la in, sum ngah mahmah hi, Pasalte' tuibuk umta bawl thei hi. Umta muk at tan in, pat Ie singhang nai tawh, tuibuk muam nading zuteepna peeng cia khat thuah in, a hu ding saguh

.. ahih kei leh kup paak liklek khat, sakol meizang kihek khau tawh thuahin a zuak teh sum ....•.... ngah mahmah hi. Pasal tuibuk thei bawlna la khat phuak hi.

a) Sum lu sai bang bansa Ie phuigua Iailak,

tual pat puan le tul luan khin, gia bang 20m e.

b) Zangkol sam le dal kep thang sum bang tuang e, zatdlang lam sing lamtam khau bang zem e.

. .... .... Tua banah, Manipur gam Imphalle Tonzang kawmin, sum bawl tawh thuah a, sum .•.• ·hau mahmah hi. Tua hun lai in sum pen lainah hi lo-in, nguntang ahi hi, A sumte mi'guk

oh nadingin 3n0Q singkuang khat sungah koih hi. Tua hun lai-in, Tonzang Innpite zom hau pen hi. "Ka zawn' ding ka ngaihsut tehmualmong lungngai bang ing," a cih pen

.. khol 10 hi. .. . . .. .

[Iaimai 155 M Japan Gal ma leh Gal khit Kilamdan'na a zorn

.•.. . ... . .... ....., in khin mi 33 te pen a vekpia ka theih sitset hi-a, •. .. . Japangal ma-a',Mangla~ ana S1 on uah hakik un. Galma-a laithei 33 sung;

khialhna leh mangngilh ka neih k?ak hl~hh h ~ P Pu teng P:AHT:A. WINA ka piak nopna

. . .' h' ih th ka 1 mamn ama ..

pan3 bang bek hing 1a1 1 C1. el... .. t wh sangkahte uh hi. Kumpite in Manglail

hi. Inn panin vaimim tang SU,1l1, vmmlm,cll~ a t urn pen innkuanpihte kiang tun' kik s

sangkah peuhpeuh kha khat In Rs. 3/- pia U a, ua s ..

zawsop uh hi. .

***

.".. . .

........ ··.Pu Dong Cin Mualsuang-a ki-atKawllai _

c <:: c c c 0(' ( ) c (' c r,: c ('

:rqjS~1 :D:)) ~O')or0;))~ :)@~::l or ~cycC\) ;)0 'l(y)G~C16C 3);))(Y) :))0 Gtpc:;))~!1

:":: : ...

.••••.•••. ••....• ~:rqj~t~3;>:)) goSor5;))~ *,):G'f->~( 0) GO?"Jtr'lP: (c) GO?"J¢! @¢: (;») Grmtr o2J (;») G()')')tl

...... ts ::l@~::> 0Moo¢::mCD (~o) 'l.MGt.06¢ cY5'1WtG()')')¢Go18: (;)::l) G()')')8t~ ;))@c0<ijol;))~11 ...... Tanglai pekin i pu i pate'n Kawllai gelh na siam khin uh cih kimu thei hi. ]

.. : , : ..

Ili2

ss

nih om hi, Tuatc in:

1 )Pu Kam Kho Lian (Sukte) Ie , '

r-. c ) hi h Pu Suann Za Am pen 1925 kum 111 Kawllai

2 )Pu Suann Za Am (Suante 1 ~ a, .

Tanli zo hi, Tonzang Ukpi Zum ah lai-at seem hi.

D K n & Pu Thang Puam [ a gelh ~-p({ Thang Do

Taang Tul (1,000) La Pu ong at . .

Pau] , . h 11" 1 khawh singpuak kidemin, mim 1c taang hauh kidem uh hi. ll~ pu ih pate k an . at 111 0 , 1 ikhaat mahmah hi. Taang (l00) j cih pen bung-

Lo a lokhaw? t,ek ha:lg1~1 (100~ alkat~t(~ khuasU1~gvaihawm upanih bangmai-ah kiteh.

thum ta seupikiteh hi a, 111n a kitut 11 e 1 . ,. . .

seu (100) a cin taktak leh, taang (100) 1a m kiciamteh pan hi. , . .

1 .' thum teng in taang (100) sawm vella in, tang (1000) ai

Tonzang a 1 a nuai-a inn ,

ngei uh hi. 1 )Innpite .2 ) Pu Dong Kam (Tawrnbing) 3 )Pu ThangPuam (Tawmbing)

Sa Mat Siam leh Thahat Pu Vung Kam I a gelh ~Pa Thang Do Pau] .

. ) 1 Kam (Thang Om) pen muiliim mahmah in, thaukaap Slam

Nahnuai-a ~m I u ~Ul ~ 303 Rifle tawh Kadaang tua1pi a vaailam mong khat pan c

hi. Japan gal bel 1945 , un 1~~, isuan bawn nawi hai taw a kap ciangin, nga vei a .

mong khat (tong 800 b~U1g sau) ~~~h 1U! sak t;ei in, tang nih pen a gei 2-C111 na tuakah kaapna sungah thU111 VCl a luutna P' k nu teekteek hi ci hi Sa a kaap nak

1 hi T Pa N Thang Do au 10 zong aI, .

lut sa (11. ua p.cn .' K' Kawl gam sunga om cinghpi longal sa namki

leh khaak 10h nei 10 hi, Pu Vung am 111 ibul ah kipeh cinten in kigual in pai

I 1 (1 000) man hi "Ka sa mat teng, a mel . . 1 . ,

tu va, , '. h . 11K wlpi kikaal khak zo in um ing," CI ngei 11.

le'ng, ka uat genna hi kei, Na nuai e 1 a c

Ama khan lai-in Nahnuai khua-ah Gl;~ tam mahmah a, amah (Pu VU1~l Ka111) a khua

1 1 '1 r. te lut ngam 10 hi Gl:f0 5 tawh kilai-in zo bek them 10-111 a vek un

uah a om e 1 Gl:t:/ . t:: " . .

. . . t pa Kam Kap I hang 111 gen hi.

lum khin ci-m a mintap au.. . .

# Sazukpi khat sakhi cia banga a kigalmuh khat a pang dot kha dingin kapsiam hi,

Sialkop Go [ a gelh ~Pa Thong Do Paul

Sial 2 pan a tungsiah go-a, a tong zote pen, mi a tamzawte in sialkop go kici hi. Kei ciaptehna ah nupa kop khat in a nih ua a nun'tak sung un nihvei a tonI zawh uh leh, tuate sialkop go kid hi. Nupa hing khawm longal, pasa1 guak a hih kei leh numei guak tong thei 10 hi.

Tonzang khua ah Pa Hau Cin Khup te nupa sial (50) go in tong hi. 194 I kum in Pa Pum Za Mangte nupa, a pal gawh zah go thei 10 ding, d-in , sial (49) tawh tong uh hi. Tua banah, hih anuai-a teng, sial 2 pan7 dang go-in tong ngei uh hi.

Gualtung Tuang Tonzang Mile

1) Pu Vial Khaw Thang

2) Pu Suann Pum

3) Pu Khai Tuan

4) Pu Lam Za Nang

5) Pu Kham Khaw Lian

6) Pu Hen Thang

7) Pu Cin Khaw Kam

8) Pu Tual Khaw Zam

9) Pu Hen Za Cin

La Lamdang Phuak [ a gelh -~Pa ThangDo Paul

La a kiphuah ciangin la phei ahi a, latung ahi zongin, bulle dawn nei-a, la i sak ciangin a bullam sa ding pawl khat, a dawn lam sa ding pawl khat, pawl nih in i kikhen hi ."

Ahi zongin Pu Song Kham (Buansing) in a cih nop khempeuh gawm khat suahin, a saupi in phuak a, ngaih mahmah napi, dawn nei 10 hi. Tua la pen a deihte in suut beka . minthang napi, Ia dangte bangin kisathei 10 hi. Pu Song Kham' la kid-in, Ia lamdang mahmah khat in kiciamteh a, anuai-a bang ahi hi.

"Sun a ka sial ni tam tah e, zan a ka sial ni tam tah e, hui bang kamau ni tam e, lawkta bang ka tau ni tam e, tuai teng sang kap, sang cih sum Iu, kawmpaal phung bang ciang hi veng e, zua aw laukha se 10 ve aw; leng van khua mual na suah dang dawh suang tungah, tun in han lam na dawn ding a, zua in han zai na sa ding a, kei a'n khim khua ding za'ng e,"

Pa Lam Za Hang [ a gelh -Pa Thawng Cin Kham}

Pu SukZo suan' Bawmkhai (SB) khang pan.khang 16naPuCin Thawng leh Pi Nial Niang

awmbing) tawh tapasa17.tanumei6lakah all na, Pu SBLamZaHang, 191] kuminTonzang ah suak hi. Laitan 4 a zawh khit ama kum 13 a phak aa kipan sumbawl dingin khual zin khiat kipan hi. Japan galma sung Maymyo (Pyin 00 Lwin) aa kumpi nasem a 0111, a sanggampa Bo Za Nang beelin om a, 1929 kumin mawtaw bawl (mechanic) leh a haw I sin hi. Maymyo a

sung, naipi phung gei lamah inn khan khat lei-in sumzuak leh niangtui sai a rhuah kawmin . Pu PauZa Kam (Sukte) mawtawtawh Maymyo leh Mandalay taxi hawlin sum thalawh Coffee gawina khat lei-in a min ding "Green-Hill Coffee" phuak in, coffee gawi kawm hi.

Potrebbero piacerti anche