Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
ABSTRACT EMERGENCE OF THE SECTS This is a preface written by the famous Turkish scholar Zahid al-Kawthari who was brought up in the Fatih Madrasas on the book entitled Tabyin Kadhib al-Muftari fima Nusibe ila al-Imam Abi al-Hasan al-Ashari by Ibn al-Athakir. Ali Sami an-Na77ar, an Egyptian researcher, describes this work as ecxellent1. Author, firstly, gives a profile about the social, religious and political structure of the Arabian Peninsula at the time when the Prophet Muhammad began his career. Then, he stresses on how Islam was spread in a very short time by means of the Prophet Muhammad and how the humanbeings submitted themselves to it. The author says that people have preserved the purity in their believes at the time of the Prophet Muhammad, the Caliphs Abu Bakir and Umar. He also indicates that from the time of the Caliph Uthman onwards various groups of fitnah which lost their power and authority began acting in the society. Finally, he talks about some sects such as Shia, Murcia, Cabriya, Qadariya, Mutazila, Hashawiya, Ashariya and Maturidiya which have emerged as a result of political, social, economical and intellectual changes and talks about their main representatives, too.
Muhammed Zhid el-Kevser, Mukaddimtul- mam el-Kevser, Beyrut 1997, s. 35-53 ve Mukaddimetu Tebyn-i Kezibil- Mufteri fim Nusibe ilel- mm Ebil- Hasen el- E(ar, l bn Askir, Beyrut 1979, s. 7-21. Seluk niversitesi lahiyat Fakltesi Mezhepler Tarihi Anabilim Dal2 4retim yesi. 1 Ali Smi en-Ne((r, Ne7etul-Fikril-Felsefi fil-Bslam, Kahire I336, I, 336, 527.
34
a. Peygamberimizin (s.a.v.) gnderildi)i dnemde genel durum: Cahiliyyeye kk salm2(, putperestli4e iyice batm2( bir ortamd2. Kom(ular2n2n oldu4u gibi, kabilelerinin be(eri ilerleme sahas2nda, kayda de4er hibir ad2mlar2 yoktu. Kendilerini, ocuklar2 diri diri gmme, bask2n ve ya4malardan geimini temin etme ve buna benzer adiliklerden al2koyacak hibir duyguya da sahip de4ildiler. Yonttuklar2na tap2yorlar, meleklerin Allah2n k2zlar2 oldu4una - C.Hak byle bir iftiradan mnezzehtir- inan2yorlard2. Bu ortam2n etraf2nda, muharref ve uydurma e(itli dinlere inanan milletlerden bir ember vard2. Herbirinin lkesinde, tarihte benzeri grlmemi( fitne ve zulmler olmaktayd2. Ebedi mutluluk kayna42 bir tarafa, milletlerin nesilden nesile devrald2klar2 bu dnyadaki mutluluk kaynaklar2n2 dahi kaybetmi(lerdi. Bunlardan biri, teslis ve hull kendisine din edinmi( bir milletti. Papazlar2, kendilerine Cennetten parsel sat2yor, onlar da sat2n al2yorlard2. Ak2llar2ndan soyutlanm2(, efendilerinin emirlerine mde bir haldeydiler. O milletlerden bir di4eri de, Peygamberlerinin kendilerinden k2sa bir mddet ayr2lmas2yla alt2n buza42ya tapan din sahipleriydi. Sonra kitaplar2n2 tahrif ettiler. Allah2n Sahraya/ta(a indi4ine ve oradan tekrar ykseldi4ine, gkleri yaratt2ktan sonra, yoruldu4u iin s2rtst yat2p istirahat etti4ine inan2rlard2. Allah bu sylediklerinden mnezzehtir. Bir ba(ka millet de, gne(in tanr2lar tanr2s2 oldu4u gr(nde olan Ashb-2 Heykil ve Hl2k2n/Yarat2c2n2n bir ve ok: hakikatte tek/bir, gzde, (ah2slar2n ok grnmesiyle de ok oldu4u inanc2nda olan Harrniyye gibi, yce cisimlere tapan Sbilerdir. Bu ulvi cisimler, alemi idare eden gkteki yedi gezegen ve yerdeki iyi kimselerdir. Allah, bu (ah2slar suretinde grnr. Bunlarda ki(ilik/(ahsiyet kazan2r. Bu okluk, Onun birli4ini ortadan kald2rmaz. Bu da C.Hakk2n zat2n2n ve bir cznn bu ki(i ve cisimlere hululiyle olur. Allah (c.c.) bu (irklerinden mnezzehtir. Bunlar2n sihirli t2ls2mlar2, y2ld2zlarla konu(malar2 vard2r. Tasavvufular2n a(2r2lar2, hile/hokkabazl2k yntemlerini onlardan alm2(t2r2. Bu milletlerden bir di4eri de Seneviyye/dalistler ve ate(e tapan, iki yarat2c2n2n ki biri hayr2n yarat2c2s2 Nur, di4eri (errin yarat2c2s2 Zulmet/karanl2k oldu4u gr(nde olan, Mazdekiyye, Deysniyye, Mneviyye gibi farkl2 f2rkalardan olu(an Fars Mecusileridir. Nurun, be( ynden sonsuz, Zulmetle bulu(tu4u ynde ise sonlu/s2n2rl2 oldu4u gr(ndedirler. Mneviyyenin ba(2 Mani, nceleri Harranda bir rahipti.
2
Abdusselm el-Cl(611/1214)nin ba(2na gelene, Zeylr-Ravzateyn ve Kahirede elHiznetuz Zekiyyede bulunan Mecmatu Doziye, bak2labilir. (Zhid)
35
Bunlardan Mazdekiyyenin inanc2: Tanr2/Mabud, yce alemde taht2nda, dnyada Kisra Hsrevin taht2nda oturdu4u gibi, oturmaktad2r. Bu milletlerin daha geri k2s2mlar2nda, Yarat2c2y2 inkar eden Dehriler (Maddeci/Materyalistler) ve Tabiat2lar/Naturalistler - ki bunlar her nesilde fazilet ve medeniyetin ba(belas2d2rlar-, hissin/duyunun tesindeki dnyay2 kabul etmeyen ve nbvveti inkar eden Smeniyye ve Berhime/Brahmanlar gibi e(itli sap2kl2klar2 olan ba(ka milletler de vard2. Bunlar2n felsefeleri daima zillet ve seviyesizlik kayna42 olmu(tur. Peygamber (s.a.v.) gnderildi4inde, Hicaz ve evresindeki Filistin, Fam, diyar-2 Rm, Irak, Fars topraklar2, Hindistan, Afrika lkeleri ve onlar2 takiben lkeler bu durumdayd2. De4erli okuyucu! K2ymetli Peygamberimizin, kendisini ku(atan bu ortamda slama daveti nas2l yapabildi4ine bir bakal2m. Sonra da, davas2na hibir inat2ya mazeret b2rakmayacak (ekilde nas2l huccet/delil getirdi4ine, elit kesimin kabul edece4i, herkesin anlayaca42 bir yolla, ak2llar2 nas2l uyand2rd242na da bir bakal2m.. Bunun sonucu herkes ona teslim oldu, Peygamber de onlara C.Hakk2 tenzih (eklini, Allah hakk2nda caiz olan ve olmayanlar2 4retti. Amel konular2nda onlar2 derin bilgi sahibi yapt2. yi ahlak ve fazilet zere onlar2 e4itti. Herkesi, nilik ve s2ramadan uzak, tedrici bir (ekilde ahlak, amel ve ilimde devaml2 bir ilerleme/geli(me yolunda seferber etti. Sonra getirdi4i din bu emberi nas2l yard2 ve dnyan2n her taraf2na nas2l yay2ld2 da, yeryznn her taraf2ndaki milletler ona boyun e4ip/teslim oldu? Sonra da bu mbarek davet ve bereketli kalk2nma/uyanma en k2sa bir sre iinde, benzeri gzelliklerde rne4i grlmemi( (ekilde dnyay2 nas2l ku(att2? Btn bunlar2 d(necek olursak yaknimiz artar, bu byk peygamberin getirdi4i hkmlerde, dnya devam ettike yenili4ini koruyan mucizeler grrz. Hem de ne mucizeler!. mmetin, Peygamber (s.a.v.)den 4rendiklerinin ba(2nda Allah2, s2fatlar2n2, s2fatlarla alakal2, direkt hedeflenen inanlar2, ibadet, ahkam gibi ki(inin terbiyesinin kendisine ba4l2 oldu4u ameli hkmleri bilme; insanlar aras2nda adaleti hakim k2lma, ki(iyi nefis tezkiyesi ve kalbi berrakla(t2rmaya gtrecek stn melekeleri kazanma ve nefsi irkin hasletlerden uzakla(t2rma yollar2n2 bilme gelmektedir. Bylece bu nefis ve kalplerden dnya ve ahirette insan2 mutlu edecek ameller tekellfsz, tabii olarak sd2r olur. Bu (ekilde de mmetin ilm ve amel kemlt2 tamamlanm2( olur. Sahabenin bu ilimleri tedvine ihtiyac2 yoktu. nk onlar, bir konuda (pheye d(tklerinde Peygamber (s.a.v.)e ba(vuruyorlar, bylece (pheleri yok oluyor, onun yerini kesin bilgi al2yordu. Sahabe, amelde Peygamberimizi
36
rnek al2yor, onun stn ahlak2yla ahlaklanmaya gayret ediyor, kendi i(lerinde yer ve g4n sayesinde ayakta durdu4u adaletten (a(m2yorlard2. Onlar kendilerinden sonra gelenlere rnektiler. Sahabe devrinden sonra mmetin alimlerinden bir grup, her as2rda ihtiyaca gre, sonrakiler ncekilerin yerini almak suretiyle bu ilimleri tahkik ve tedvin i(ini yapm2(lard2r. Alimler bu konuda grevlerini tam yapt2klar2 srece, din daha gl ve mslmanlar2n mutlulu4u da daha ok olmu(tur. b. Mezheplerin do)u.una bir bak0.: Hz. Peygamber (s.a.v.)in ebedi aleme irtihalinden sonra, Ebubekir (r.a.) dneminde irtidt edenler, aralar2ndaki mnaf2klar2n tahrikiyle dnya i(lerini dinden ay2rma propagandas2 yapanlar ortaya 2kt2. Bunlar zekat2 vermekten imtina ettiler. Sahabe, dnya i(lerini dinden ay2rmay2, nnden ve ard2ndan hibir bat2l gelmeyen Kitab/Kurana ayk2r2 buldu4u iin onlar2 mnaf2k olarak kabul edip durum normale dnnceye kadar onlarla sava(t2. kinci halife Hz. mer (r.a.) fitnecilere kar(2 olduka dikkatliydi. Bundan dolay2, ortada bir (phe yokken, etrefilli konularla halk2n kafas2n2 kar2(t2rmaya al2(anlar2 srgn ederdi. Bir taraftan islam fetihler geni( alanlara yay2l2yor, di4er taraftan insanlar grup grup Allah2n dinine giriyor, e(itli kavim ve milletler onu kendilerine din olarak seiyor ve lkeler pe(pe(e onun yoluna teslim oluyorlard2. Hz. Osman (r.a.)2n hilafeti dneminde fitneler ortaya 2k2nca, mslmanlar2n iine s2zan din d(manlar2, halifeyi hafife almak isteyerek, mslmanlar aras2nda iftira retmeye ve onlar nezdinde kabul grecek (ekilde eski d(manl2klar2 canland2rmaya abalad2lar. Zira mslmanlar2n kalpleri temiz, dine dokunmaz grnts veren fitnecilerin, (a(2rtma yntemlerini ke(fetmekten uzakt2lar. Fitneciler bu amala diyar diyar dola(2yor, y2k2m tohumlar2 ekmek suretiyle, bu dini ortadan kald2rman2n yolunu ar2yorlard2. Bu dnemde Abdullah b. Sebe gibilerin yapt242 me(hurdur. S2ffn olay2nda, hakem hadisesinden sonra Hariciler, Hz. Ali (r.a.)yi terkettiler. Byk gnah i(leyeni tekfir edecek kadar ileri gittiler. Hz. Ali (r.a.) lnce, bir k2s2m insanlar, ona ve ailesine arka 2kmaya devam ettiler. Bunlara Fa denildi. Z2nd2k Rafizler, meyye o4ullar2 ve di4erleri taraf2ndan Ehl-i beyte bask2 tekerrr ettike mslmanlar aras2nda fitne tohumlar2n2 ekmek iin elveri(li bir ortam buluyorlard2. Peygamber (s.a.v.)in torunu Hasan (r.a.), Muaviye (r.a.) lehine hilafetten ekilince, bir grup, her iki taraftan ayr2ld2, ilim ve ibadetle me(gul
37
olmak zere mescitlerine ekildiler. Bunlar daha nce, Ali (r.a)nin saf2nda yer alanlard2. (te bunlar, Mutezilenin kkn/temelini olu(turmaktad2r3. Anlat2ld242na gre: lk itizal hareketini yapan Muhammed b. elHanefiyye (81/700)nin iki o4lu Ebu H(im Abdullah (99/717) ve Hasan (100/718)d2r. Sonra Hasan, iman, sz ve akidden ibarettir, ameller ona girmez diyerek, Haricileri tenkit etmeye ba(lad2. Kendisi ve cemaatine, ameli, imandan sonraya b2rakt2klar2ndan dolay2 Murcie ad2 verildi. Sonra bunlar aras2ndan, iman varken, hibir gnah sahibine zarar vermez diyenler tredi. Bunlar Murcienin bidatileriydi. Hulefa-i Ra(idin dneminde baz2 Yahudi alimleri, H2ristiyan rahipleri, Mecsi din adamlar2 slama girmi( grndler. Ra(id halifelerden sonra bunlar efsanelerini, ilmi terbiye almam2( bedevi raviler ve onlar2n, s2radan mevlisi aras2nda yaymaya ba(lad2lar. Bu raviler, o hurafeleri, ilerindeki Allahla ilgili te(bih ve tecsime inanarak, kendilerinin cahiliye dnemlerindeki inanlar2n2 da benimseyerek, gnl rahatl242yla al2p ba(kalar2na aktard2lar. Bazen de onlar2 yanl2(l2k ve iftira ile Peygamber (s.a.v.)e nispet ediyorlard2. Bylece te(bih, ahlaks2zl242n yay2ld242 gibi, f2rkalar2n inanc2na girip yay2lmaya ba(lad2. meyye o4ullar2, kendi siyasetlerine dokunan konular2n d2(2nda, mslmanlar2n inanlar2yla ilgili konularda Ra(id halifeler gibi dikkatli de4illerdi. O mslman olmu( grnenlere ilk kananlar Fa oldu. Fakat Mutezilenin kendileriyle mnazaras2 sonucunda, bundan abucak vazgetiler. Fa aras2nda bu fikir, ha(evi raviler aras2nda devam etti4i gibi srp gitmedi. Basra, de4i(ik fikir ve mezheplerin s242nd242 liman mesabesindeydi. Mabed b. Halid el-Cuhen (80/699), Allaha isyan2n gnah2n2 kadere ykleyen kimseyi Basrada grm(t. Mabed, kulun fiillerinde kaderin, kulun ihtiyar2n2 yok etmeyece4ini syleyerek ona cevap vermeye koyuldu. Bununla o, sorumluluklar2n me(riyetini savunmak istiyordu. Fakat sz maksad2n2 a(t2: Kader yoktur, Allah bir i(i olduktan sonra bilir dedi. Bu sz, bn mer (73/692)e ula(t242nda, kendisinden teberri etti4. Mabedin taraftarlar2na Kaderiyye ad2 verildi. Mezhebi, Basral2 s2radan raviler aras2nda as2rlarca devam etti. Hatta onlar2n bir grubu nezdinde bu gr(, Seneviyye/dalistlerin Nura
Ebul Huseyn et-Tarifi e(- Fafi (377/987) Reddu Ehlil-Ehv vel Bida (s. 36) adl2 kitab2nda (yle der: Bunlar, kendilerine Mutezile ad2n2 verdiler. Bu, Hasan b. Ali (a.s.) Muaviyeye biat etti4i ve idareyi ona teslim etti4i zaman oldu. Bunlar, daha nce Hz. Ali (r.a.)nin adamlar2 oldu4u halde, Hasan, Muaviye ve btn insanlarla ili(kilerini keserek, ev ve mescitlerine ekildiler ve Biz ilim ve ibadetle me(gul olaca42z dediler. Bundan dolay2 onlara Mutezile ad2 verildi (Zhid). Bkz. Muslim, mn, 1.
38
nispet ettiklerini Hl2ka/ Allaha, Zulmet/karanl24a mahluka/insana nispet edecek noktaya ula(t2.
nispet
ettiklerini
Gaylan b. Mslim ed-D2me(k (105/723den sonra), D2me(kte Mabedin gr(n yay2yordu, mer b. Abdilaziz (101/720) onu a42rd2 ve bundan nehyetti, (phesini giderdi, o da vazgeti ve kendisine Ey mminlerin emiri! Huzuruna sap2k olarak geldim, beni do4ruya ilettin, kr geldim, do4ruyu bana gsterdin, cahil geldim, 4rettin, Allaha yemin ederim ki, bu konuda asla konu(mayaca42m diyerek sz verdi. Mabedin gr( yay2lmaya ba(lay2nca, Horasanda Cehm b. Safvn onu tenkit etmeye giri(ti, kendisi de cebr fikrine sapland2, Cehmiyye f2rkas2 bu (ah2stan ortaya 2kt2. Hasan Basri (110/728), tabinin byklerinden, Basrada y2llarca ilmi yaymaya al2(an ve meclisine ileri gelen alimlerin devam etti4i kimselerdendi. Bir gn meclisine ayaktak2m2 raviler geldi. Yan2nda anlams2z (eyler konu(unca o da: Bunlar2 ilim halkas2n2n kenar2na at2n dedi. Bunun zerine onlara Ha(eviyye denildi5. Mcessime ve M(ebbihe gruplar2 onlardand2r. Vs2l b. Ata (131/748) itizali fikirleri, yukar2da ad2 geen Ebu H(imden ald2ktan sonra Hasan Basrinin meclisine devam ediyordu. Bir gn mecliste iman meselesi geti.Vs2l hemen sze ba(lad2: A2ktan kafir ve itaatkar mmine, kafir ve mmin denmesinde bir ihtilaf yok; byk gnah i(leyene iki isimden birisini vermede ihtilaf 2k2nca; ona ne kafir, ne de mmin ad2n2 veririz. Onun hakk2nda her iki taraf2n ittifak etti4ini alarak, ihtilaf etti4ini de terk etmek suretiyle-: O fas2kt2r deriz. Sanki o, bununla iki ihtilaf2n ortas2n2 bulmak ve iki taraf2 da kendi gr(ne ekmek istiyor gibiydi. Fakat Vs2l, asl2nda Haricilerle beraberdir. nk, byk gnah i(leyen -tevbe etmeden lrse- ebedi Cehennemde kal2r kanaatindedir. Hasan Basri, onun bu szn be4enmedi. Bunun zerine Vs2l meclisten ayr2ld2. ki arkada(2 olan Amr b. Ubeyd (144/761) ve Bi(r b. Sad ile birlikte Mutezile mezhebini ve usl-i hamseyi yaymaya ba(lad2. Bi(r b. Mutemir (210/855) ile Ebul- Huzeyl (226/840), mezhebi o ikisinden ald2. Ebubekir Abdurrahman b. Keysn elAsamm (255/840 civar2nda), brahim en-Nazzm (231/845), Hi(am el-Fuvat (226/840) ve Ali b. Muhammed e(-Fahhm Ebul- Huzeyle talebelik etmi(lerdir. Cah2z (255/869) ve bn Ebi Dud (240/854) - zannedildi4i gibi Vs2la yeti(emeyip- Nazzm(231/854)dan itizali ald2. Mutezilenin gr(leri Ba4datta Bi(r b. Mutemir vas2tas2yla yay2ld2. Ebu Musa b. Sabh (226/840) ondan ders alm2(t2r. Ebu Musa b. Sabhten Cafer b.
5
Ha(eviyyenin di4er anlamlar2 iin bak2n2z: Mevlevi Muhammed Ali et-Tehnevi, Ke77fu Ist&lhtil- Fnn, stanbul 1984, l, 396-397; en-Ne((r, a.g.e., I, 285-287.
39
Harb (236/850) ve Cafer b. Mbe((ir (234/848) itizali alm2(t2r. O ikisinden de Muhammed b. Abdillah el- skf mutezili olmu(tur. Fahhmdan Ebu Ali elCbb (303/916), ondan da o4lu Ebu H(im (321/933); Fuvatden de Abbd b. Sleyman Mutezilenin fikirlerini alm2(t2r. (te bunlar Mutezilenin Basra ve Ba4dattaki liderleridir. Kuran2n mahluk oldu4u gr(yle ilk tan2nan ki(i, D2me(kte Cad b. Dirhem (118/736) olmu(tur. Cehm (128/745), bu gr( Caddan alm2( ve yaymakta oldu4u di4er bidatlerine eklemi(tir. Cennet ve Cehennemin ebedi olmayaca42 da onun bu bidatlerindendir. Hris b. Sreyc (128/745) Horasanda Emevilere kar(2 Kitap ve Snnete davet ederek ayaklan2nca, Cehmden destek grd. Muktil b. Sleyman (150/767) tecsim hakk2ndaki gr(n orada yay2yordu. Cehm, ona cevap vermeye ve onun ispat etti4i s2fatlar2 Allahtan reddetmeye koyuldu. Nefy(s2fatlar2 red)de, Allah, kullar2n s2fatlar2yla nitelenemez diyecek kadar a(2r2 gitti. simde birliktelik ile, o ismin ifade etti4i anlamda birlikteli4in aras2n2 ay2rmad2. Halbuki Allah iin, muhal olan, ismin Kitap ve Snnette gelmesi (art2yle, ikincisidir, birincisi de4il. nk, mesela ilim C. Hakk2n ve insanlar2n kendisiyle nitelendi4i vrid olan s2fatlardand2r. Fakat anlam itibariyle iki ilim birbirine denk de4ildir. nk, Allah2n ilmi huzr, be(erin ilmi ise husldir. Di4er s2fatlar da byledir. Cehme birtak2m gr(ler nispet edilmektedir. Ancak kendisinden sonra ona ba4l2 bir f2rka yoktur. Ona nispet edilen kimselerin o4u, f2rkalar aras2nda adam2n ad2n2 ktye 2karmak ve abartmak iin, kt lakap takma kabilindendir. Cehmin gr(leri halk aras2nda yay2lan her gr( gibimezhepler aras2nda incelendikten sonra, kendisinin hedefledi4i ve d(nd4 gibi de4il de, mezheplerin anlad242 gibi yay2lm2(t2r. Fetihlerde biraz durgunluk meydana gelmeye ba(lay2nca, insanlar bu da42n2k gr(leri konu(mak iin daha ok vakit buldular, ak2llar2na, o fikirler zerinde derinle(me arzusu geldi. bnul-Mukaffa (142/759), Hammd Acrad (161/778)6, Yahya b. Ziyde (160/776), Muti b. ys (166/783)7, Abdulkerim b. Ebil-Avc (160/777)8 gibileri, mslmanlar aras2nda ilhad2 yaymak, Farsl2
6 7
Bkz. Sleyman Tlc, Hammd Acrad, DBA., XV, 483. Bkz. Hseyn Atvn, ez-Zendeka ve(-Fubiyye fil-Asril- Abbsiyyil- Evvel, Beyrut 1984, s. 3337. 8 Hammd b. Seleme (167/784)nin vey o4ludur. Bu zat drt bin hadis uydurdu4unu itiraf etmi(tir. vey babas2 bunad2ktan sonra, kitab2na soktu4u hadisler, pek ok ravi aras2nda kabul grm(, sonra da Ha(eviyyenin inanlar2nda sar2ld2klar2 deliller haline gelmi(tir (Zhid). Bkz. Taberi, III, 375 vd; Mesd, Murcuz Zeheb, IV, 315; Ba4dad, el-Fark, s. 163-164; sferyn, et-Tebsr, s. 81.
40
dalist ve ateistlerin kitaplar2n2 tercme etmek iin srekli al2(2yorlard2. yle ki onlar gittike tehlikeli hale geldiler. Bunun zerine Mehd (169/785), cedelci kelamc2lara, ateistlere red konusunda kitaplar yazmalar2n2 emretti. Onlar da deliller ortaya koyup, (pheleri giderdiler. Hakk2 a24a kavu(turarak dine hizmet etmi( oldular. Bu savunmalar2n ykn stlenenler Mutezileden bir gruptu. Bylece onlar iki d(man aras2nda kald2lar. Biri, din d2(2, eskiden beri e4itimini grdkleri bir felsefe ve gr( olan kurnaz d(man; di4eri de mmetin ierisinde, kaba, sert d(man. o4unluk, azkals2n zhd hayat2 ya(ad242 iin bunlara meyledecekti. Bu d(man akli problemlerden uzakt2. Yahudi ve dalistlerin (a(2rtmacalar2 bunlarca kabul grd. Onun yapabildi4i tek (ey kelamc2lar2n aleyhinde konu(makt2r. O, dost ve d(man2n2 ay2ram2yordu; e4er dini mdafaa i(i onlara havale edilseydi, bir sre bile onu savunamazlard2. Bu Mutezl kelamc2lar, birinci d(manla u4ra(t2lar, ikinciyi, z2nd2klar2n reddini tamamlay2p, onlar2n aldatmacalar2n2 ortaya 2kar2ncaya kadar grmezlikten geldiler. Sonra Ha(eviyyenin szlerini rtp, gr(lerinin samal242n2 ortaya koydular. Ancak bu Mutezl cedelcilerin kafalar2na mnazara ettikleri kimselerden, kmsenmeyecek derecede akl hastal2klar sirayet etmi(tir. Fakihlerin o4unlu4u ve hadisiler, bu mcadeleler sresince, bu konulara girmeyip, sahabe ve tabin sekinlerinin yolu; dinde kesinlikle sabit olanla yetinme yolu zere yrmeyi tercih ettiler. Halbuki din d(manlar2, ancak ayn2s2yla kar(2 konulabilecek silahlara sahiptiler ve mslmanlara kar(2, d(manl2kta tedrc yolunu tercih etmi(lerdi. o4unlu4un bundan haberi yoktu. o4unlu4u yle bir noktaya getirdiler ki, e4er durum kendi haline b2rak2l2verse, yaymakta olduklar2 (pheler mslmanlar2n kalplerine sirayet edecek; durum altst olacak ve hi kimse felaketten kurtulamayacakt2. (te bu (artlarda Memun (218/833) halife oldu. Mutezileye arka 2kmaya ve onlar2 yan2na almaya ba(lad2. yle ki, kendi ve d(p kalkt242 kimselerin akl2nca, insanlar2 Kuran2n mahluk oldu4unu kabule ve C. Hakk2 tenzihe zorlad2. Mutas2m (227/841) ve Vs2k (232/847)2n hilafeti boyunca bu s2k2nt2 srd. Vs2k buna, ruyeti inkar meselesini de ekledi9.
Mcahid b Cebr (104/722)in ilmi derecesinin yksekli4i yan2nda, hadisilerin ittifak2yla iki bat2l gr( vard2r. Bunlardan birisi: Gzler Onu idrak edemez (Enam 6/103) ayeti hakk2ndaki ruyeti inkar gr( ki bu gr(n Mutezile benimsemi(tir. kincisi de Makam-2 Mahmud hakk2ndaki gr( ki, bunu da Ha(eviyye benimsemi(tir. Bunlar gereklerle eli(en iki gr(tr. Mcahid gibi birisinde, ikisi de nas2l birle(ebilir, nas2l ondan bu iki gr( sabit olur,
41
Mutezileye kar(2 2kanlar, Mihnede Ahmed b. Hanbelin (241/855) (an2n2 yceltecek sebat2 gsterip, Mtevekkil (247/861)in Mihneyi kald2rmas2na kadar devam eden bask2lar grdler. Mtevekkilin, halka e(itli gr( ve mezhepler zerinde mnaka(ay2 yasaklamas2 ve Mihneyi kald2rmas2ndan ba(ka takdir edilecek bir (eyi yoktur. Kendisi, Hz. Ali (r.a.)den nefret eden bir ns2bdir. Onun ak2l almaz i(leri de vard2r. Sonra reaksiyon, Ha(eviyye ve Ns2blerin durumlar2n2n ykselmesi ve Mutezile ve Ehl-i nazar2n kenara ekilip gizlenmesi (eklinde, normal seyrini almaya ba(lad2. Bu arada Ehl-i snnet fakih ve hadisileri, sessizce ilmi al2(malar2na devam ettiler. Ha(eviyye, istikrars2zl2k, bat2l, y242nlar2 ve ayaktak2m2n2 kendisine ekme pe(inde ko(uyordu. Allaha, Ehl-i kitab ve Seneviyyenin sahtekarlar2ndan al2p benimsedikleri ve gemi( mmetlerden tevrs ettikleri: hareket, intikl, s2n2r, yn, oturma, oturtma, s2rtst yatma, dinlenme, bir yeri mekan edinme gibi, (eriat ve akl2n caiz grmedi4i (eyleri nispet etmek suretiyle, iftirada bulunuyorlard2. Bu konuda ba(kalar2n2 eki(tirme ve g2ybetle doldurduklar2 kitaplar yaz2yorlar, snnet perdesi arkas2na saklanarak ve kendilerini selefe nispet ederek, tekfir etmede, vakar perdesini y2rt2yorlar, bu konuda da seleften nakledilen, kendilerine delil te(kil etmeyecek, baz2 mcmel ifadeleri istismar ediyorlard2. Evet, onlar2n da bir selefleri vard2, ama bu mmetten de4ildi. Onlar da bir yol/snnet zerelerdi, ancak bu, ihds edenlerine k2yamete kadar gnahlar getirecek bir snnetti. Burada, onlar2n kepazeliklerini detayl2 olarak anlatmaya gerek yoktur. Mutezile, d(nr alimlerin ak2llar2na hkmetmeye ve mmet zerindeki otoritesini tekrar kurmaya al2(2yordu. Ateist gruplar ve Karmatler fesatta a(2r2 gittiler ve mslmanlar yeni ortaya 2kan durum sebebiyle kendi halleriyle me(gul olduklar2, onlar2n hilelerini yok edecek, ikna edici delillerle, dini mdafaa s2n2rlar2nda nbet tutanlar kalmad242ndan, lkeleri i(gal ettiler. Bu gibi zor ve kritik (artlarda imam Ebul Hasen el-E(ar (324/935), mslmanlar2n ba(2na gelen musibetlerin zerine gitti. Dini savunmak ve bidata engel olmak iin ortaya 2kt2. nce iki grubu, mutedil yola dndrmek
enteresand2r. Hadisteki Makam-2 Mahmudun, Peygamberimizin Fefaat-2 Uzmas2 olarak tefsiri mtevatirdir. Ayn2 (ekilde ruyet hadisleri de mtevatirdir. (Zhid)
42
suretiyle, (unlar2 syleyerek uzla(t2rd2; birinci gruba: E4er Kuran2n mahluk olmas2ndan kast2n2z, laf2z, tilavet ve yaz2 ise siz hakl2s2n2z; di4erlerine de: E4er sizin kadmden kast2n2z, Cenab-2 Hakk2n zat2 ile kim olan ve - bn Mbrek(181/797)in dedi4i gibi - ondan ayr2lmayan s2fat2 yani kelam-2 nefssi ise siz hakl2s2n2z ve sizin Kuran okuyan2n tilavetini ve onu telaffuz edenin telaffuzunun hdis oldu4unu inkar etmenize bir mahal yoktur. Ayn2 (ekilde birinci grubun ses ve telaffuz olmaks2z2n, Cenab-2 Hakk2n zat2 ile kim olan s2fat2 inkar etmelerine de bir sebep yoktur. Yine birincilere (ekil ve muhzt2 reddetmeniz do4rudur, ancak keyfiyetten ri olarak C. Hakk2n tecelli edece4ini de kabul etmeniz gerekir. Di4erlerine de: Fekil, muhzt ve hdis olmay2 a4r2(t2ran her trl (eyi C. Hakka nispet etmekten sak2n2n2z ve e4er siz, keyfiyetten ri olarak mminlerin ahirette C. Hakk2 grece4ini sylemekle yetinirseniz, siz hakl2s2n2z diyerek aralar2n2 bulmaya al2(t2. Bylece, Allah, onu, mslmanlar2n sz birli4ini sa4lamaya, saflar2n2 birle(tirmeye, inat2lar2 ezmeye ve a(2r2l2klar2n2 k2rmaya muvaffak k2ld2. Dnyan2n her yerinden kendisine sorular geldi ve onlara cevap verdi. Bylece n her tarafa yay2ld2. Dnya, onun ve tabilerinin, snnet konusundaki ve bidati gruplara, ateist ve ehl-i kitaba redd konusundaki kitaplar2yla doldu. Tabileri Irak, Horasan, Fam, Ma4rib diyar2na yay2ld2lar ve onun yolunda yrdler. Vefat2ndan bir mddet sonra, Bveyh o4ullar2 dneminde, Mutezile eski kuvvetini biraz olsun tekrar kazanmak istedi. Fakat snnetin mdafii mam Ebubekr b. Bk2lln (403/1013) onlar2n kar(2s2na dikildi ve onlar2 delilleriyle ikna edip susturdu. Herkes Afrikan2n en cra k(elerine var2ncaya kadar E(ariyye metoduyla Snnete teslim oldu. bnul Bk2llnnin talebesinden lkelere gnderdikleri10 aras2nda, nce Fama sonra da Kayrevn ve Kuzey Afrika lkelerine gndermi( oldu4u Ebu Abdillah el-Hseyn b. Abdillah b. Htim el-Ezd (?)11 de vard2. Ma4ribli alimler onu kabullendiler ve E(ar Mezhebi, Sicilya ve Endlse kadar yay2ld2. bn Ebi Zeyd (386/996), Ebu mran (Musa b. sa) el-Fs (430/1039)12, Ebul-Hasen el-Kbis (403/1012), Ebul-Veld el-Bc (474/1081), Ebubekr bn el-Arab (543/1148) ve 4rencilerinin mezhebi yayma konusundaki katk2lar2 byktr.
10
bnul Bk2llninin 4rencileri iin bak2n2z: Muhammed Ramazan, el-Bk&lln ve ruhulKelmiyye, Ba4dat 1986, s. 184-195; Seyyid Ahmed Sakr, Mukaddimetu Iczil-Kuran lilBk&llni, Kahire trhs, s. 34-37. 11 Faaliyetleri iin bak2n2z: bn Askir, Tebynu Kezibil-Mufter, Beyrut 1979, s. 120-216; Muhammed Ramazan, a.g.e., s. 190-191; Seyyid Ahmed Sakr, a.g.e., s. 35- 36. 12 Bkz: Muhammed Ramazan, a.g.e., s. 187-188; Seyyid Ahmed Sakr, a.g.e., s. 34.
43
Hicazda mezhebi, (Buharinin) el-Cmius-Sahhinin me(hur rvisi Hf2z Ebu Zerr el-Herev (434/1043)13 yayd2. Dnyan2n e(itli yerlerinden ilim almak iin kendisine gelenler mezhebi ondan ald2lar. Mezhep Famda, daha nce, E(arnin 4rencisi bn Cerr Tefsirini mellifinden rivayet eden EbulHasen Abdulaziz et-Taber (?)14 yoluyla yay2lm2(t2r. Fam halk2, Fehit Nureddin Zengi (569/1174)nin uleman2n iste4i zerine davet edip getirdi4i mam Kutbuddin en-Neysbr (578/1183) gibi, E(ar mezhebinin byk alimlerini zaman zaman lkelerine getiriyordu. Kudste yuvalan2p, yerle(en ve sonradan gelenlerin ncekilerden fikirlerini devrald242 zahit taraftarlar b2rakan bn Kerrm (255/869)2n baz2 gr(lerini kabullenen Kudsl Hanbelilerden bir grup, H2ristiyanlar Kuds i(gal edince, oradan Fama hicret ettiler ve te(bih bidatini oraya ta(2d2lar. Famda zaten Ebu Yal (458/1066)n2n 4rencisi Abdulvhid e(-Frz (486/1093) dneminden kalma, bu tr baz2 bidatler vard2. Sultan Selahaddin Eyyb (589/1193), zahit muhacirler olduklar2 iin hat2rlar2n2 say2yor, itikatlar2n2 grmezlikten geliyordu. O, zannedildi4i gibi insanlar2 E(ar mezhebini kabule zorlam2yordu. Me(hur Hanbel vaiz bn Nuceyye (Ali b. brahim b. Nec) (599/1203) kendisine yak2nd2. Bunun, M2s2rda E(ar mezhebini destekleyen mam Fihb et-Ts (515/1122)ye kar(2 kat2 ve sert tavr2, Selahaddin Eyybnin gz nnde ve bilgisi dahilinde meydana geliyor, fakat o buna ses 2karm2yordu. Hatta Eyyb ailesi, itikatta, e4er mam Izzuddin b. Abdisselm (660/1262), bu konuda, grevini yapan bir alim tavr2n2 tak2nmasayd2, onlara meyledip kat2lacakt2. Bylece, Fama yerle(en bu Hanbeli grubun sesleri k2s2ld2, zaviyelerine ekildiler ve sadece hadis rivayetiyle me(gul oldular. Bunlar2n hepsi gsteriyor ki, dnyada E(ar mezhebinin yay2lmas2 ilmin gcyle olmu(tur, idarecilerin deste4i, otoritesi ve dayatmas2yla de4il. Ba4dat ve di4er baz2 yerlerde Ha(eviyyeye kar(2, idarecilerin zaman zaman (iddet kullanmas2, onlar2n huzuru bozmalar2 ve karga(a 2karmalar2ndan kaynaklanmaktad2r. Mezhep fakihleri, E(aryi kendi mezheplerinden kabul ederek, tabakt kitaplar2nda biyografisini verirler. Hanbellerin bunu yapmas2 daha mnasip, zira E(ar onlarla mnazaras2nda, kendisinin mam Ahmedin mezhebi zere oldu4unu a2ka beyan ediyor. Fakat Hanbeliler, E(aryi ne tabakt
13
Bkz: bn Asakir, a.g.e., s. 255-256. Muhammed Ramazan, a.g.e., s. 185; Seyyid Ahmed Sakr, a.g.e., s. 34-35. 14 Bkz: bn Asakir, a.g.e., s. 195.
44
kitaplar2na al2yor, ne de kendilerinden kabul ediyorlar. Hatta Hanbel Ha(eviyyesi ona Mutezileden daha ok bu4zediyor15. Maliklerin tamam2, Fafilerin drtte , Haneflerin te biri, Hanbellerin bir k2sm2, -Bkilln dneminden bu yana - Kelamda E(ar mezhebindendir. Haneflerin te ikisi, Mvernnehr diyar2nda, Trk illerinde, Afganistan, Hindistan, in ve Uzakdo4uda - baz2 Fafilerde oldu4u gibi Mutezileye kayanlar hari, Mturid mezhebindendir. Mezhep mntesiplerinden bidat pisli4ini reddetmesi, Medine alimi Malik (179/795)in mezhebinin zelliklerindendir. Malikler aras2nda itizal ve te(bih bidatini grmemekteyiz. Zann2mca, mam Malikin s2fatlarla ilgili haberlerin rivayetini yasaklam2( olmas2, bunu sa4lam2(t2r. Ayn2 (ekilde mam Ahmed, zalim idarecilere kar(2 ayaklanma ile ilgili hadisleri rivayet etmeyi yasaklam2(t2. Bu da, Ba4dat halifelerinin, Hanbelleri ne yaparlarsa yaps2nlar grmezlikten gelmelerini, hatta onlar2 yak2n evrelerine almalar2n2 sa4lam2(t2r. Evet, bn Tmert (524/1130) zaman2ndan beri, baz2 Maliklerin tasavvufta biraz a(2r2ya kat2klar2 m(ahede edilmektedir. Hanbellerin bir k2sm2 tefvdde (haberi s2fatlar2n anlam2n2 C. Hakka havale etmede) ve bu konulara girmeyi terk etme konusunda selefin gr(ndedirler, bir k2sm2 da Mutezileye kaym2(t2r. As2rlar boyunca Hanbellerin o4u - Zhir Baybars (676/1277)2n, kd2lkudtl242 ilk defa drt mezhebe vermesine kadar - Kerrmiyye ve Slimiyye usl Ha(eviyye idiler. Bu vesileyle Ehl-i snnet ulemas2 ile ilim al2( veri(inde bulundular ve bidatle ilgili hastal2klar2 kaybolmaya ba(lad2. Hatta Ba4dat2n u4rad242 felaketten16 sonra, Fama g edip yerle(en Harran az2nl242 olmasayd2 aralar2nda hibir Ha(ev kalmayacakt2. Harran az2nl242n2n aras2ndan iyi bir ilim tahsil etmi(, zeki, haf2zas2 sa4lam, grn( dzgn, ilim otoritelerinin gvenini ve vgsn kazanm2( biri sivrildi. Bu zat ak2c2 dili olan bir vaizdi. Bir de grdk ki o, selef mezhebi perdesi alt2nda, Ha(eviyye mezhebini Ehl-i snnet mezhebinin yerine koyma esas2 zerine kurulmu( bir plan zerinde mesafe katediyor. Bilmiyor ki, E(ariyye ve Mturdiyyeden olu(an Ehl-i snnet mezhebi, dinde derin bilgi ve d(nce sahibi - bu ha(evnin onlar2n en kk talebesinden biri bile say2lamayaca42 - dahilerin elinde, as2rlar boyu ilm tetkik sonucu delillerin gll4 bak2m2ndan yle bir seviyeye ula(t2 ki, onun gibi
15
bn Kesir, el-Bidyesinde (XI, 220) Gemi(te ve (imdi Hanbellerin adeti, E(arlerin aleyhinde konu(makt2r der. 16 Mo4ollar2n Ba4dat2 i(gal ve tahrip etmesine i(aret edilmektedir.
45
birisi bu delillere toslasa, ancak yz koyun yere kapaklan2r. Hayat2 son bulur, heder olur gider. Akl ilimlerde bir hocas2 olmad242ndan, onun ilmi sa4lam bir temele dayanmayan, eli(ki yuma42ndan ibarettir. Yetenekleri, yorucu faydas2z i(lere da42lm2(t2r. lmindeki bu eli(ki, ameline de yans2m2(t2r. Fitnesi, alimlerin kendisini ele(tirmesi neticesinde son bulmu(tur. a ve Havaricin ortaya 2k2(2nda ilmin bir rolnn olmad242 a2kt2r. Onlar2 siyasi hisler ortaya 2karm2(t2r. Sonra aralar2na din d(man2 z2nd2klar s2zar ve itibar zedeleyici merhaleler geirirler. Ana e4ilimleri mevcut idareye d(manl2k (eklindedir . Murcie, bir nevi ilm ara(t2rmadan do4mu(tur. Temaylleri, itikatta Havricin aksi ynndedir. Sonra, Murcieden ilim ve dinden uzak, amelde gev(ekli4i do4uran gr(ler ortaya 2km2(t2r. Tutuculuk davetisi ve y2k2m tellal2 olan Cebriyye, ilm olmayan bir ara(t2rma sonucu ortaya 2km2(t2r. Bu saplant2lar2, Smeniyye, Berhime ve bunlar2n d2(2ndaki ibahiyeci, cahil f2rkalara kom(u olmalar2ndand2r. Kaderiyye, ilm ara(t2rma sonucu do4mu(tur. Temylleri, tembellik ve kay2ts2zl24a d(manl2k ynndedir. Gsterdikleri geli(me ve de4i(meye bak2ld242nda, Senevviyyenin birtak2m gr(lerinden etkilendikleri a2kt2r. Cehalet ve donuklu4un seviyesizle(tirdi4i Ha.eviyye, baz2 f2rkalar2n slam ncesi sahip olduklar2 cahiliyye gr(lerini tevars edip benimsemi(tir. Sbie, Ehl-i kitab ve Seneviyye sahtekarlar2n2n (a(2rtmacalar2 onlar nezdinde kabul grm(tr. Avm2 kand2rd2klar2 bir zhde, hibir akl2 ba(2nda insan2n d(nemeyece4i cehalete sahiptirler. Onlar kaba yap2l2, karga(a 2karmak iin f2rsat kollayan kat2 ve sert kimselerdir. slam zay2flad242 zaman sesleri ykselir. Gr(leri hakim olunca, ortal242 ilhd kaplar. Tarihin her dneminde, bu byledir. D(manl2klar2 ak2l, nazar ilimler ve mevcut olan her f2rkaya yneliktir. Mutezile, Ha(eviyyenin tam aksine bir izgidedir. Onlar2 ilm ara(t2rma ortaya 2karm2(t2r. Ak2llar2n2n doymazl242, kendilerini her(eyi elde etme denemesine gtrm(tr. Temel d(manl2klar2 donuklu4a kar(2d2r. Planlar2, d2(ardan slama s2zan gr(leri, ikna ve iskt edici akl delillerle reddetmektir. Mutezilenin, Ulhiyet-tevhid mnkirlerine, nbvvet mnkirlerine, ayr2ca Seneviyye, Yahdi, H2ristiyan, Sbie ve e(itli ateist gruplara kar(2, slam dinini savunmada (erefli tav2rlar2 vard2r. Bundan dolay2 Zehebyi (748/1348) Siyeru Almin- Nbel adl2 kitab2nda, nbvvet hakk2ndaki kitab2n2 zikrederken Ch2za Allahtan rahmet diledi4ini grmekteyiz. Ayr2ca Kd2
46
Abdulcebbr2n (415/1025) Tesbitu Delilin-Nbvve17 adl2 kitab2na, gl mnaka(a ve (pheye sevkedenlerin (phelerini reddetmede kulland242 gzel slp ve ifadede benzeri bir kitap grmemekteyiz. Mutezilenin kitaplar2ndan tamamen yz evirmek ho( de4ildir. Zira o kitaplarda, zaman2n zerinden gemesiyle eskimeyen, hala parlak ve geerli olan pekok faydalar vard2r. std mm18, Mutezilede asr2n d(manlar2na cevap te(kil edecek pek ok (ey bulurdu. Onlara haks2zl2k etmeden, buldu4unu almaktan da ekinmezdi. Ancak Mutezile, has2mla mnazarayla ok me(gul oldu4undan, onlardan kafalar2na kendilerini do4rudan uzakla(t2racak gr(ler sirayet etmi(tir. Bylece Mutezile, Ehl-i snnetin tenkit etti4i bidatlere dald2. Melimus-Snen sahibi el-Hattb (388/998) der ki: lk dnemde Mutezile bu bidatlerin aksine bir yol zereydi. O bidatleri, son dnemde, onlar2n bir k2sm2 ihds etmi(tir. E.ariyye, Mutezile ile Ha(eviyye aras2nda orta yolu tutmu(tur. Ne Mutezilenin yapt242 gibi nakilden, ne de Ha(eviyyenin yapt242 gibi ak2ldan uzakla(m2(t2r. Kendilerinden ncekilerin iyilerini alm2(lar, her f2rkan2n bat2l2n2 terketmi(lerdir. Nebi (s.a.v.)nin ve ashab2n2n zerinde bulundu4u izgiyi muhafaza etmi(ler, dnyay2 ilimle doldurmu(lard2r. Aralar2nda, be(inci as2rdan beri baz2 tasavvuf imamlar2n2n E(ariyye ekol zere Ehl-i snneti desteklediklerinden dolay2, tasavvufa intisap edenler bulunmaktad2r. Kelamc2lar aras2nda, gerekle(tirdi4i byk i(e bak2l2nca E(arye denk kimse yoktur. Bununla birlikte gr(leri, onlar2 inceleyen ki(i nezdinde, tahsn-takbh, tall, nakl delilin de4eri vb gibi belirli kelam konularda, bazen ak2l, bazen de nakilden uzakla(ma gibi, biraz tenkitten hali de4ildir. Zira, onun gibi, uzun sre Mutezile ve Ha(eviyye gruplar2 ile mcadele edenin gr(lerinde, bu trden (eyler muhakkak olur. Ancak buna benzer bir(ey muas2r2, Mvernnehrdeki Ehl-i snnetin alimi, mmul-Hud Ebu Mansr (333/944)da, o diyarda Ehl-i snnet, bidat gruplar2na, sesleri mm2n yan2nda 2kmayacak (ekilde tam hakim oldu4u iin bu sapma olmam2(t2r. Bylece d(ncelerinde tam itidal zere yrmeyi
stanbul, (Sleymaniye) Fehit Ali Pa(a ktphanesidedir (Zhid). Kitap, Dr. Abdulkerim Osman2n tahkikiyle, Beyrutta, Drul -Arabiyye, taraf2ndan iki cilt halinde bas2lm2(t2r. Musannif rahmetli burada Muhammed Abduhu kastetmektedir. O, Abduhu yak2ndan tan2maktad2r. Maklt s. 373,548 ve Safatul-Burhan ala Safahtil-Udvnda Abduhun birinci ve ikinci dnemine i(aret etmektedir. (Na(ir)
47
ba(arm2(, nakle hakk2n2, akla da geerlili4ini vermi(tir. Mturdiyye, E(ariyye ve Mutezile aras2nda yer almaktad2r. Aralar2nda mutasavv2f nadiren bulunur. E(aryle Mturd dnyan2n her taraf2nda Ehl-i snnetin imamlar2d2r. Onlar2n say2s2z kitaplar2 vard2r. Bu iki imam aras2nda meydana gelen ihtilaf2n o4u lafz/(ekl ihtilaf kabilindendir. Aralar2ndaki ihtilaflar konusunda birtak2m kitaplar yaz2lm2(t2r. Bu ihtilaflar2, Beyd (1098/1687) B7rtl-Merm min Bbrtil-Bmm adl2 eserinde gzelce zetlemi(tir. Beydnin metnini, Zebd (1205/1790) Bhy 7erhinde pek ok matbaa hatas2yla beraber- nakletmi(tir. Bu Beyd, her ne kadar mteahhirnden ise de, kelam ilminde otoritedir. yle ki el-Alem7-Gmih sahibi Makbel (1108/1696), alimleri pek be4enmemesine ve pervas2zl242na ra4men, ara(t2rma alan2n2n geni(li4ini itiraf anlam2na, Beydnin B7rt 2na ok nem vermektedir. Biz, burada ancak ana bidat mezheplerine temas ettik. Bu mezheplerin, yeni bidatlerin 2kmas2, mezheplerin gr(lerinin birbirlerine girmesi sonucu ortaya 2kan kollar2 vard2r. Bu kollar insanl2k tarihinin sonuna kadar, belirli bir say2da kalmayacakt2r. Peygamberden rivayet edilen say2da19, uleman2n me(hur ihtilaf2 vard2r. Alimler, her dnemde kendi zamanlar2na kadar yeni ortaya 2kan mezhep sahiplerini hesaba katm2( ve bunlar2n gr(lerinden bat2l olanlar2 tenkit etmi(lerdir. Bu f2rkalar2n gr(leri, E(arnin Makltul-Bslmiyyn, Ebul Hseyn et-Tarifnin (377/987) Reddu Ehlil-Ehv vel-Bida20, Ebul Muzaffer elsferynnin (471/1078) el-Milel ven-Nihali21 ve bunlar gibi say2s2z eserlerde detayl2 olarak verilmi(tir. o4u zaman f2rkalara, kendi kitaplar2nda bulunmayan gr(ler nispet edilir. Bu, ya do4rudan do4ruya gr(ler icat edilip o f2rkalara yamamak veya onlar2n szlerinden, kendilerinin kastetmedi4i neticeleri 2karmak, yahut da o f2rkalar2n muar2zlar2na ait mutemet olmayan eserlerden aktarmak suretiyle olur22. Nitekim Abdulkhir el-Ba4dd (429/1037) el-Fark beynel-F&rak, elMilel ven-Nihal23de ve bn Hazm da (456/1064) el- Fisalde byle
19
mmetin 73 f2rkaya ayr2laca42n2 bildiren hadis-i (erife i(aret edilmektedir. Hadisin de4erlendirmesi iin bak2n2z: Kevser, Mukaddimt, s. 112-114; 150-152; Ebu shak brahim b. Musa e(-Ft2bi, el-Btism, Riyad 1996, III, 38-179. Kitap, et-Tenbh ver-Red ala Ehlil-Ehv vel-Bida ad2 ve Kevser merhumun tahkikiyle, M2s2rda 1388/1968 de, Matbaatus-Sadede bas2lm2(t2r. stanbulda Fehit Ali Pa(a ktphanesinde (Zhid). Bu kitab2n orijinal ad2 et-Tebsr fidDndir. lk defa Kevsernin takdim ve tahkiki ile Kahirede 1359/1940da bas2lm2(t2r. Daha sonra Beyrutta ofset bask2s2 yap2lm2( ve bunu di4er bask2lar takip etmi(tir. 22 Nitekim mam Ebul- Hasen el-E(ar de Makltul-Bslamiyyn vehtilful-Musalln' (H. Ritter, Wiesbaden 1963)de bu hususa i(aret etme ihtiyac2n2 duymu(tur. stanbul, (ir Efendi ktphanesinde (Zhid).
48
yapm2(t2r. Ebu sa Muhammed b. Hrn el-Varrk (247/861), el-r vedDiynt sahibi Hasan b. Musa en-Nevbaht (310/922), el-Fihrist sahibi bnun-Nedmi (438/1047) ve uydurma hadislerle dolu Ha(eviyyenin kitaplar2n2 kaynak almak da bu kabildendir. Ara(t2rmac2n2n grevi, bir gr( sahibine nispet etmede, gr( sahibinin me(hur, bilinen bir kitab2nda bulana kadar ihtiyatl2 davranmakt2r. Fahreddin er-Rz (606/1210), bu hususlardan baz2lar2na, Fehristn (548/1153)nin kitab2n2n ad2 geince, dikkat ekmi(tir. Biz burada milel ve nihal kitaplar2n2 mukayese etmek durumunda de4iliz. nceki kelamc2lar2n szlerinde, her as2rda dini mdafaa grevini stlenenlere, kesinlikle 2(2k tutacak (eyler vard2r. slam inanlar2n2 mdafaa metotlar2n2n, ahlak ve ahkam2 dejenerasyondan koruma (ekillerinin, muar2zlar sluplar2n2 yeniledikleri iin, her as2rda yenilenece4i gayet a2k bir husustur. Haddizat2nda onlar, (erin tahdit etti4i belirli (eylerde sabittir, onlar2n hakikatleri de4i(mez. O halde, ya(ad2klar2 her dnemde mslmanlara d(en, ilerinden bir grubun kendini, insan gruplar2nda hakim bulunan gr(leri, aralar2nda yayg2n ilimleri takip etme ve mslmanlara kendi taraf2ndan zarar gelebilecek her(eyi incelemeye vermesidir. zellikle de, sa4lam ve kkl oldu4u srece her hayr2n kayna42 olmaya devam eden, zay2f ve kksz hale dn(nce de her ktl4n kayna42 haline gelen akaid/inan konusunda bunu yapmal2d2rlar. Bu gr( ve ilimleri, din d(manlar2n2n modern aralarla ortaya att242 (pheleri giderecek (eyleri ilerinde bulabilmeleri iin, sahiplerinin inceledi4i/ara(t2rd242 kadar, hatta onlar2n ara(t2rmalar2ndan daha ok incelemelidirler. yle ki, kas2tl2 birisi, islam2n akaid, ahkam ve ahlaktan meydana gelen 4retilerine bir ok f2rlatt242nda, onu o ilimlerin verilerine ve bilimsel deneylerine dayanarak, (phe ortaya atanlar2n teorilerini yok ederek ve yeni teoriler geli(tirerek, atan2n g4sne geri evirmelidirler, - zira islam dini, ilmi hakikatlerle eli(mez ve onlar2n aldatmacalar2n2n nne koruyucu, sa4lam bir kale yapmal2d2rlar. Mslmanlar2 zaman2n gerektirdi4i (ekilde, gev(eklik ve ihmal gstermeden te(kilatland2rmal2d2rlar. Bu ilimlerden elde ettikleri savunma yntemlerini, dikkat ekici, herkesin be4enip kabul edece4i ak2c2 bir slupla kitapla(t2rmal2d2rlar ki, as2rlar boyu ans2z2n gelen (phe sellerinin nne sa4lam bir set olsun. E4er bunu yapmazlarsa, d(manlar, mslmanlar iinde verimli otlaklara kolayca yol bulup ula(2rlar, sonra sa4a-sola dallanm2( kklerini skp atmak zorla(2r, hatta ilhad zehirleri bo( kalplere sirayet eder, orada yerle(ir ve bylece ekin ve nesiller helak olur. Allah bizi bunun (errinden korusun ve bizi uykumuzdan uyand2rs2n.