Documenti di Didattica
Documenti di Professioni
Documenti di Cultura
textos
DIDTICOS
AS CARTAS
INTERNACIONAIS SOBRE O
PATRIMNIO
PEDRO PAULO A. FUNARI
LOURDES DOMNGUEZ
GILSON RAMBELLI
FRANCISCO J. S. ALVES
(colaboradores)
IFCH/UNICAMP
n 57 - NOVEMBRO de 2005
AS CARTAS INTERNACIONAIS
SOBRE O PATRIMNIO
PEDRO PAULO A. FUNARI
Departamento de Histria
Instituto de Filosofia e Cincias Humanas
Ncleo de Estudos Estratgicos
Universidade Estadual de Campinas
LOURDES DOMNGUEZ
Pesquisadora Visitante FAPESP na UNICAMP
Oficina Del Historiador, La Habana, Cuba
Academia de Ciencias de Cuba
GILSON RAMBELLI
FRANCISCO J. S. ALVES
(colaboradores)
textos Didticos
n 57 Novembro de 2005
TEXTOS DIDTICOS ISSN: 1676-7055
IFCH/UNICAMP
SETOR DE PUBLICAES
Diretor: Prof. Dr. Arley Ramos Moreno
Diretora Associada: Profa. Dra. Ndia Farage
Comisso de Publicaes
Coordenao Geral: Profa Dra Ndia Farage
Coordenao da Revista Idias:
Prof. Dr. Mrcio B. Naves
Coordenao da Coleo Idias:
Prof. Dr. Pedro Paulo A. Funari
Coordenao da Coleo Trajetrias:
Prof. Dr. Alvaro Bianchi
Coordenao das Colees Seriadas:
Prof. Dr. Jos Oscar de Almeida Marques
Coordenao da Monografia, Cadernos da
Graduao e Cadernos do IFCH:
Prof. Dr. Ronaldo de Almeida
Representantes dos Departamentos: Prof. Dr.
Ronaldo de Almeida DA, Prof. Dr. Alvaro
Bianchi DCP, Prof. Dr. Pedro Paulo A. Funari DH,
Prof. Dr. Jos Oscar de Almeida Marques DF e
Prof. Dr. Mrcio Bilharinho Naves DS
Representantes dos funcionrios do setor: Marilza
A. Silva, Sebastio Rovaris e Magali Mendes.
Representantes discentes: Fbio Scherer e
Eugenio Braga (ps-graduao) e Renato Csar
Ferreira Fernandes (graduao)
Catalogao na Fonte - Bibliotea do !nstit"to de Filosofia e Ci#nias $"manas %
&N!CAMP - CRB n' ()*+,-. * /andra Ferreira Moreira
Setor de Publicaes: Marilza A. da Silva, Magal Mendes e Maria Lima.
Grfica: Sebastio Rovaris, Marcos J. Pereira, Marcilio Cesar de Carvalho e Jos Carlos Diana.
Endereo para correspondncia:
IFCH/UNICAMP - SETOR DE PUBLICAES - TEXTOS DIDTICOS
Caixa Postal: 6110
CEP: 13083-970 - Campinas - SP
Tel. (019) 3788.1604 / 1603 - Fax: (019) 3788.1589
http://www.ifch.unicamp.br/pub - morewa@unicamp.br
Textos Didticos / Universidade Estadual de Campinas. Instituto de
Filosofia e Cincias Humanas. n.1 (1990) - . Campinas :
UNICAMP/IFCH, 1990.
144p.
2005 (57)
ISSN 1676-7055
Ttulo da capa: As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
1. Arqueologia. 2. Histria. 3. Patrimnio. 4. UNESCO
Universidade Estadual de Campinas. Instituto de Filosofia e Cincias
Humanas. II. Ttulo.
CDD 913.031
SOLICITA-SE PERMUTA
EXCHANGE DESIRED
SUMRIO
Documentos internacionais sobre patrimnio,
uma compilao ............................................................................................................. 5
Lourdes Domnguez e Pedro Paulo A. Funari
Documentos compilados:
Carta de Venecia, 1964..................................................................................................... 9
Recomendao Unesco, 1964 ........................................................................................ 13
Normas de Quito, 1967 .................................................................................................. 19
Carta do Restauro, 1972 ................................................................................................ 39
Carta de Burra, 1980 ...................................................................................................... 61
Carta de Lausanne, 1990 ............................................................................................... 67
Deciso de Cartagena de ndias, 1999 ........................................................................... 75
Carta de Cracvia, 2000 ................................................................................................ 79
Conveno sobre a Proteco do Patrimnio
Cultural Subaqutico ..................................................................................................... 87
Unesco Declaration, 2003 ............................................................................................ 115
Convention on the Protection and Promotion of the
Diversity of Cultural Expressions, 2005 ...................................................................... 121
5
Documentos internacionais sobre patrimnio, uma
compilao
*
Lourdes Domnguez
1
e Pedro Paulo Funari
2
Em outubro de 2005, reuniu-se, em Nova Iorque, Estados Unidos, um grupo de
estudiosos nas questes patrimoniais, no seminrio What heritage to preserve? (Qual
patrimnio preservar!", #omo parte das atividades da International Cultural
Property Society$ %arti#iparam da reuni&o vinte espe#ialistas, 'uristas #omo ()*ee+e
e ,osen, -istoriadores #omo .o/ent-al e arque0logos #omo 1ilberman, integrantes
de institui2es #omo a UNE13(, a Uni&o Europ4ia e 0rg&os patrimoniais
interna#ionais$ Um dos autores desta #ompila2&o (5unari" tomou parte nas
dis#usses, tendo +i#ado #lara a import6n#ia da publi#a2&o das prin#ipais normas
interna#ionais sobre o tema$
Neste #onte7to, surgiu a id4ia deste volume, que #ongrega o resultado de
pesquisas #on'untas entre diversas institui2es, a partir do
8rupo de %esquisa 9:rqueologia ;ist0ri#a), #adastrado no 3N%q e sediado na Univer-
*
:grade#emos, em parti#ular, a <aril=a 1ilva, do 1etor de %ubli#a2es do I53;, pela a'uda pre#iosa
na #ompila2&o dos do#umentos, assim #omo a >iara 3ristina ,oque, :na %aula 8abriel e ?agner
@udu#-, pelo apoio no NEEAUNI3:<%$ :grade#emos, ainda, o apoio da 5:%E1% (pro#esso 05A50BBC-
D"$
D
(+i#ina @el ;istoriador, .a ;abana, 3ub, :#ademia de 3ien#ias de 3uba, pesquisadora visitante
5:%E1% na UNI3:<%$
2
%ro+essor Eitular, Universidade Estadual de 3ampinas$
Lourdes Dominguez e Pedro Paulo A. Funari
6
sidade Estadual de 3ampinas
B
$ 3olaboraram neste volume, a (+i#ial @el ;istoriador
(;avana", a :#ademia de 3iFn#ias de 3uba, o NG#leo de Estudos Estrat4gi#os da
UNI3:<%, os %rogramas de %0s-8radua2&o em ;ist0ria e :mbiente e 1o#iedade da
UNI3:<%, o NG#leo de Estudos e %esquisas :mbientais (NepamAUNI3:<%", #om
apoio institu#ional da 5:%E1% e do 3N%q$ %arti#iparam das pesquisas p0s-
graduandos e graduandos da UNI3:<%, UNE1% e U1%, assim #omo os p0s-
doutorandos 8ilson ,ambelli
H
e 1andra %elegrini
5
$ @estaque-se a #olabora2&o do
grande estudioso portuguFs 5ran#is#o I$1$ :lves, que tradu=iu para o vern#ulo a
3onven2&o da UNE13( sobre patrimnio subaquti#o, #u'o te7to mant4m a gra+ia
lusa original$
1&o publi#ados do#umentos, em ordem #ronol0gi#a, re+erentes ao #uidado #om
o patrimnio, emanados de reunies interna#ionais$ Esta #ompila2&o +oi o
resultado, em primeiro lugar, das pesquisas da %ro+a$ @ra$ .ourdes @omJngue=,
grande estudiosa das questes patrimoniais e atuante na (+i#ina @el ;istoriador
de la ;abana, 3uba, #omo parte de suas atividades #ientJ+i#as #omo pesquisadora
visitante na UNI3:<%, #om apoio da 5:%E1%, em 2005
K
$
(s ob'etivos desta publi#a2&o s&o diversos, a #ome2ar por tornar a#essJvel ao
pGbli#o estudantil, em diversos #ursos superiores, a legisla2&o interna#ional de
prote2&o patrimonial, preo#upa2&o sentida em uma variedade de dis#iplinas
universitrias, assim #omo em institui2es patrimoniais na#ionais, estaduais e
muni#ipais$ Em seguida, a preo#upa2&o #om os usos pGbli#os dos bens #ulturais
en#ontra-se e7plorada na pesquisa em :ngra dos ,eis, a mostrar #omo a integra2&o
da pesquisa #ientJ+i#a de #ampo integra-se #om a preo#upa2&o patrimonial$ @esta
+orma, o volume visa a atingir uma ampla gama de pro+issionais e estudantes que
se dedi#am ao estudo do patrimnio$
B
3+$ ///$#npq$brAlattes$
H
%0s-@outorando #om apoio da 5:%E1%, ,ambelli +oi agra#iado #om o %rFmio Io&o :l+redo ,o-r em
de+esa do patrimnio arqueol0gi#o brasileiro, pels 1o#iedade de :rqueologia Lrasileira, em 2 00D$
5
%ro+essora da Universidade Estadual de <aring, em %0s-@outoramento na UNI3:<%, #om apoio
do 3N%q, #om pesquisa sobre questes patrimoniais$
K
%ro#esso 5:%E1% 05A50BBC-D$
Documentos internacionais sore patrim!nio" uma compila#$o
7
( #onte7to a#adFmi#o e polJti#o #ontempor6neo, nas Gltimas d4#adas, e7pli#a
o interesse #res#ente pelo patrimnio #omo bem #ultural a ser gerido #om a
#olabora2&o entre os estudiosos e as #omunidades, tendo em vista a diversidade
#ultural da -umanidade$ Estas preo#upa2es derivam das lutas pelos direitos
-umanos e so#iais que resultaram nas #artas patrimoniais aqui publi#adas, assim
#omo na organi=a2&o diversi+i#ada e representativa dos a#adFmi#os em
organi=a2es #omo o World Archaeological Congress, +undado em DMCK$ No Lrasil, o
perJodo ditatorial (DMKH-DMC5" retardou a dis#uss&o #rJti#a da rela2&o entre a
#iFn#ia e os grupos so#iais, em sua diversidade, mas, nos Gltimos vinte anos,
multipli#aram-se as normativas de prote2&o do patrimnio #ultural e ambiental e
as ini#iativas de gest&o #om as #omunidades e7pandiram-se de +orma signi+i#ativa$
<ultipli#aram-se, nas Gltimas d4#adas, as de#lara2es interna#ionais sobre
a preserva2&o dos bens #ulturais, #omo #onseqNFn#ia das polJti#as voltadas para a
in#lus&o so#ial$ Neste #onte7to, os estudiosos, em geral, e todos os que se dedi#am
ao patrimnio em museus, institui2es patrimoniais diversas e em todos os nJveis,
tFm sentido +alta de uma #ompila2&o, ainda que par#ial e provis0ria, desse
manan#ial$ ( ob'etivo maior desta #ompila2&o, portanto, #onsiste em permitir que
um amplo espe#tro de interessados possa ter a#esso a essa do#umenta2&o$
:presentamos os do#umentos em ordem #ronol0gi#a, a partir da -ist0ri#a 3arta de
Oene=a, de DMKH, at4 a re#ente 3onven2&o da UNE13( (3onvention on t-e
%rote#tion and %romotion o+ t-e @iversitP o+ 3ultural E7pressions", de outubro de
2005, re#4m aprovada, que se en#ontra ao +inal do volume, ainda na vers&o
inglesa provis0ria$ Esperamos, desta +orma, #ontribuir para a di+us&o do
#on-e#imento a respeito das normativas interna#ionais$
Documentos compiladosQ
3arta de Oene#ia, DMKH
,e#omenda2&o Unes#o, DMKH
Normas de Quito, DMKR
Lourdes Dominguez e Pedro Paulo A. Funari
8
3arta do ,estauro, DMR2
3arta de Lurra, DMC0
3arta de .ausanne, DMM0
@e#is&o de 3artagena de Sndias, DMMM
3arta de 3ra#0via, 2000
3onven2&o sobre a %rote#2&o do %atrimnio 3ultural 1ubaquti#o
Unes#o @e#laration, 200B
3onvention on t-e %rote#tion and %romotion o+ t-e @iversitP o+ 3ultural
E7pressions, 2005$
9
Carta de Venecia
ICOMOS, 1964
CARTA INTERNACIONAL SOBRE LA CONSERVACIN Y
LA RESTAURACIN DE MONUMENTOS Y
DE CONUNTOS !ISTRICO"ART#STICOS
II C$n%re&$ Internaci$na' de Ar()itect$& * T+cnic$& de M$n)"
,ent$& !i&t-ric$&, Venecia 1964 A.r$/ada .$r ICOMOS en 1960
Cargadas de un mensaje espiritual del pasado, las obras monumentales de los pueblos
continan siendo en la vida presente el testimonio vivo de sus tradiciones seculares. La
humanidad, que cada da toma conciencia de la unidad de los valores humanos, los
considera como un patrimonio comn, y de cara a las generaciones futuras, se reconoce
solidariamente responsable de su salvaguardia. Debe transmitirlos en toda la riquea de su
autenticidad.
!or lo tanto, es esencial que los principios que deben presidir la conservaci"n y la
restauraci"n de los monumentos sean establecidos de comn y formulados en un plan
internacional dejando que cada naci"n cuide de asegurar su aplicaci"n en el marco de su
propia cultura y de sus tradiciones.
Dando una primera forma a estos principios fundamentales, la Carta de #tenas de $%&$ ha
contribuido al desarrollo de un vasto movimiento internacional, que se ha traducido
principalmente en los documentos nacionales, en la actividad del 'C() y de la *+,-C( y
en la creaci"n, por esta ltima, de un Centro internacional de estudios para la conservaci"n
de los bienes culturales. La sensibilidad y el espritu crtico se han vertido sobre problemas
cada ve m.s complejos y m.s sutiles/ tambi0n ha llegado
el momento de volver a e1aminar los principios de la Carta a fin de
profundiar en ellos y de ensanchar su contenido en un nuevo documento.
Carta de Venecia, 1964
10
,n consecuencia, el '' Congreso 'nternacional de #rquitectos y de 20cni3
cos de )onumentos 4ist"ricos, reunido en 5enecia del 67 al &$ de mayo
de $%89, ha aprobado el siguiente te1to:
DE1INICIONES
Art2c)'$ 13 3 La noci"n de monumento hist"rico comprende la creaci"n arquitect"nica
aislada as como el conjunto urbano o rural que da testimonio de una civiliaci"n particular,
de una evoluci"n significativa, o de un acontecimiento hist"rico. -e refiere no s"lo a las
grandes creaciones sino tambi0n a las obras modestas que han adquirido con el tiempo una
significaci"n cultural.
Art2c)'$ 43 3 La conservaci"n y restauraci"n de monumentos constituye una disciplina que
abarca todas las ciencias y todas las t0cnicas que puedan contribuir al estudio y la
salvaguarda del patrimonio monumental.
Art2c)'$ 53 3 La conservaci"n y restauraci"n de monumentos tiende a salvaguardar tanto
la obra de arte como el testimonio hist"rico.
CONSERVACIN
Art2c)'$ 43 3 La conservaci"n de monumentos implica primeramente la constancia en su
mantenimiento.
Art2c)'$ 03 3 La conservaci"n de monumentos siempre re&)'ta 6a7$recida .$r &)
dedicaci-n a )na 6)nci-n 8ti' a 'a &$ciedad/ tal dedicaci"n es por supuesto deseable
pero no puede alterar la ordenaci"n o decoraci"n de los edificios. Dentro de estos lmites es
donde se debe concebir y autoriar los acondicionamientos e1igidos por la evoluci"n de los
usos y costumbres.
Art2c)'$ 63 3 La conservaci"n de un monumento implica la de un marco a su escala.
Cuando el marco tradicional subsiste, 0ste ser. conservado, y toda construcci"n nueva, toda
destrucci"n y cualquier arreglo que pudiera alterar las relaciones entre los volmenes y los
colores, ser. desechada.
Art2c)'$ 93 3 ,l monumento es inseparable de la historia de que es testigo y del lugar en el
que est. ubicado. ,n consecuencia, el desplaamiento de todo o parte de un monumento no
puede ser consentido nada m.s que cuando la salvaguarda del monumento lo e1ija o cuando
raones de un gran inter0s nacional o internacional lo justifiquen.
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
11
Art2c)'$ :3 3 Los elementos de escultura, pintura o decoraci"n que son parte integrante de
un monumento s"lo pueden ser separados cuando esta medida sea la nica viable para
asegurar su conservaci"n.
RESTAURACIN
Art2c)'$ 93 3 La restauraci"n es una operaci"n que debe tener un car.cter e1cepcional.
2iene como fin conservar y revelar los valores est0ticos e hist"ricos del monumento y se
fundamenta en el respeto a la esencia antigua y a los documentos aut0nticos. -u lmite est.
all donde comiena la hip"tesis: en el plano de las reconstituciones basadas en conjeturas,
todo trabajo de complemento reconocido como indispensable por raones est0ticas o t0cnicas
aflora de la composici"n arquitect"nica y llevar. la marca de nuestro tiempo. La
restauraci"n estar. siempre precedida y acompa;ada de un estudio arqueol"gico e hist"rico
del monumento.
Art2c)'$ 1;3 3 Cuando las t0cnicas tradicionales se muestran inadecuadas, la consolidaci"n
de un monumento puede ser asegurada vali0ndose de todas las t0cnicas modernas de
conservaci"n y de construcci"n cuya eficacia haya sido demostrada con bases cientficas y
garantiada por la e1periencia.
Art2c)'$ 113 3 Las valiosas aportaciones de todas las 0pocas en la edificaci"n de un
monumento deben ser respetadas, puesto que la unidad de estilo no es un fin a conseguir en
una obra de restauraci"n. Cuando un edificio presenta varios estilos superpuestos, la
desaparici"n de un estadio subyacente no se justifica m.s que e1cepcionalmente y bajo la
condici"n de que los elementos eliminados no tengan apenas inter0s, que el conjunto puesto
al descubierto constituya un testimonio de alto valor hist"rico, arqueol"gico o est0tico, y que
su estado de conservaci"n se jugue suficiente. ,l juicio sobre el valor de los elementos en
cuesti"n y la decisi"n de las eliminaciones a efectuar no pueden depender nicamente del
autor del proyecto.
Art2c)'$ 143 3 Los elementos destinados a reemplaar las partes ine1istentes deben
integrarse armoniosamente en el conjunto, distingui0ndose claramente de las originales, a
fin de que la restauraci"n no falsifique el documento artstico o hist"rico.
Art2c)'$ 153 3 Los a;adidos no deben ser tolerados en tanto que no respeten todas las
partes interesantes del edificio, su traado tradicional, el equilibrio de su composici"n y sus
relaciones con el medio ambiente.
Carta de Venecia, 1964
12
LU<ARES MONUMENTALES =CONUNTOS !ISTRICO"ART#STICOS>
Art2c)'$ 143 3 Los lugares monumentales deben ser objeto de atenciones especiales a fin de
salvaguardar su integridad y de asegurar su saneamiento, su tratamiento y su realce. Los
trabajos de conservaci"n y de restauraci"n que en ellos sean ejecutados deben inspirarse en
los principios enunciados en los artculos precedentes.
E?CAVACIONES
Art2c)'$ 103 3 Los trabajos de e1cavaciones deben llevarse a cabo de acuerdo con las
normas cientficas y con la <ecomendaci"n que define los principios internacionales a
aplicar en materia de e1cavaciones arqueol"gicas= adoptada por la *+,-C( en $%78.
,l mantenimiento de las ruinas y las medidas necesarias para la conservaci"n y protecci"n
permanente de los elementos arquitect"nicos y de los objetos descubiertos deben estar
garantiados. #dem.s, se emplear.n todos los medios que faciliten la comprensi"n del
monumento descubierto sin desnaturaliar su significado.
Cualquier trabajo de reconstrucci"n deber., sin embargo, e1cluirse a priori/ s"lo la
anastilosis puede ser tenida en cuenta, es decir, la recomposici"n de las partes e1istentes
pero desmembradas. Los elementos de integraci"n ser.n siempre reconocibles y
constituir.n el mnimo necesario para asegurar las condiciones de conservaci"n del
monumento y restablecer la continuidad de sus formas.
DOCUMENTACIN Y @UBLICACIN
Art2c)'$ 163 3 Los trabajos de conservaci"n, de restauraci"n y de e1cavaci"n ir.n siempre
acompa;ados de la elaboraci"n de una documentaci"n precisa, en forma de informes
analticos y crticos, ilustrados con dibujos y fotografas. 2odas las fases del trabajo de
desmontaje, consolidaci"n, recomposici"n e integraci"n, as como los elementos t0cnicos y
formales identificados a lo largo de los trabajos, ser.n all consignados. ,sta documentaci"n
ser. depositada en los archivos de un organismo pblico y puesta a la disposici"n de los
investigadores/ se recomienda su publicaci"n.
13
Conferncia Geral da Organizao das Naes Unidas
para a Educao, a Cincia e a Cultura
Conferncia Geral da Organizao das Naes Unidas para a
Educao, a Cincia e a Cultura
13
a
Sesso
de 1 de no!e"#ro de 1$%
RECOMENDAO SOBRE MEDIDAS DESTINADAS A PROIBIR E IMPEDIR A
EXPORTAO, A IMPORTAO E A TRANSFERNCIA DE PROPRIEDADE ILCITAS
DE BENS CULTURAIS.
A Confernc! "er!# $! Or%!n&!'(o $!) N!'*e) Un$!) +!r! ! E$,c!'(o, Cnc! e
C,#-,r!, re,n$! e. P!r) $e /0 $e o,-,1ro ! /0 $e no2e.1ro $e 3456, e. ),! $7c.!8
-ercer! )e))(o,
E)-.!n$o 9,e o) 1en) c,#-,r!) )e con)--,e. e. e#e.en-o) f,n$!.en-!) $!
c2#&!'(o e $! c,#-,r! $o) +o2o), e 9,e ! f!.#!r$!$e co. e))e) 1en) f!2orece !
co.+reen)(o e ! !+rec!'(o .:-,!) en-re !) n!'*e),
Con)$er!n$o 9,e c!$! E)-!$o -e. o $e2er $e +ro-e%er o +!-r.;no con)--,<$o +e#o)
1en) c,#-,r!) e=)-en-e) e. )e, -err->ro con-r! o) +er%o) $ecorren-e) $! e=+or-!'(o, $!
.+or-!'(o e $! -r!n)fernc! $e +ro+re$!$e #<c-!),
Con)$er!n$o 9,e, +!r! e2-!r e))e) +er%o), 7 n$)+en)?2e# 9,e c!$! E)-!$o Me.1ro
!$9,r! ,.! con)cnc! .!) c#!r! $!) o1r%!'*e) .or!) re#!-2!) !o re)+e-o ! )e,
+!-r.;no c,#-,r!# e !o $e -o$!) !) n!'*e).
Con)$er!n$o 9,e o) o1@e-2o) 2)!$o) n(o +o$e. )er !#c!n'!$o) )e. ,.! e)-re-!
co#!1or!'(o en-re o) E)-!$o)8Me.1ro),
Con2c-! $e 9,e )e $e2e -o.!r +ro2$nc!) no )en-$o $e e)-.,#!r ! !$o'(o $e .e$$!)
!$e9,!$!) e $e !+erfe'o!r o !.1en-e $e )o#$!re$!$e n-ern!con!#, )e. o 9,e o)
o1@e-2o) +ro+o)-o) n(o )er!. !#c!n'!$o),
Conferncia Geral da ONU para a Educao, a Cincia e a Cultura 13 Sesso
14
Ten$o e=!.n!$o +ro+o)-!) $e ,.! re%,#!.en-!'(o n-ern!con!# $e)-n!$! ! +ro1r e
.+e$r ! e=+or-!'(o, ! .+or-!'(o e ! -r!n)fernc! $e +ro+re$!$e #<c-!) $e 1en)
c,#-,r!), !)),n-o 9,e con)--, o -e. 3A.B.B $! +!,-! $! )e))(o,
Ten$o $ec$$o, e. ),! $7c.!8)e%,n$! re,n(o, 9,e -!) +ro+o)-!) )er!. o1@e-o $e
re%,#!.en-!'(o n-ern!con!# .e$!n-e ,.! reco.en$!'(o !o) E)-!$o) Me.1ro), e
e=+re))!n$o, con-,$o, e)+er!n'! $e 9,e ,.! con2en'(o n-ern!con!# +o))! )er !$o-!$! o
.!) ce$o +o))<2e#.
A$o-!, ne)-e $! $e&eno2e $e no2e.1ro $e 3456, e)-! reco.en$!'(o.
A Confernc! "er!# reco.en$! 9,e o) E)-!$o) Me.1ro) !+#9,e. !) $)+o)'*e)
)e%,n-e), !$o-!n$o, )o1 for.! $e #e n!con!# o, $e o,-r! for.!, .e$$!) nece))?r!) !
f!&er 2%or!r, no -err->ro )o1 ),! @,r)$'(o, !) nor.!) e +rnc<+o) for.,#!$o) n!
+re)en-e reco.en$!'(o.
A Confernc! "er!# reco.en$! 9,e o) E)-!$o) Me.1ro) #e2e. e)-! reco.en$!'(o !o
conCec.en-o $!) !,-or$!$e) e or%!n&!'*e) re#!con!$!) D +ro-e'(o $e 1en) c,#-,r!). A
Confernc! "er!# reco.en$! 9,e o) E)-!$o)8Me.1ro) #Ce !+re)en-e., n!) $!-!) e $!
for.! +or e#! $e-er.n!$!, re#!->ro) ! re)+e-o $!) +ro2$nc!) 9,e C!@!. -o.!$o no
)en-$o $e co#oc!r e. +r?-c! e)-! reco.en$!'(o.
& ' (efinio
P!r! efe-o $e)-! reco.en$!'(o, )(o con)$er!$o) 1en) c,#-,r!) o) 1en) .>2e) e
.>2e) $e %r!n$e .+or-Enc! +!r! o +!-r.;no c,#-,r!# $e c!$! +!<), -!) co.o !) o1r!)
$e !r-e e $e !r9,-e-,r!, o) .!n,)cr-o), o) #2ro) e o,-ro) 1en) $e n-ere))e !r-<)-co,
C)->rco o, !r9,eo#>%co, o) $oc,.en-o) e-no#>%co), o) e)+7c.en)8-+o $! f#or! e $! f!,n!,
!) co#e'*e) cen-<fc!) e !) co#e'*e) .+or-!n-e) $e #2ro) e !r9,2o), nc#,<$o) o) !r9,2o)
.,)c!).
C!$! E)-!$o Me.1ro $e2er! !$o-!r o) cr-7ro) 9,e @,#%!r .!) !$e9,!$o) +!r! $efnr,
no E.1-o $e )e, -err->ro, o) 1en) c,#-,r!) 9,e C!2er(o $e )e 1enefc!r $! +ro-e'(o
e)-!1e#ec$! ne)-! reco.en$!'(o e. 2r-,$e $! %r!n$e .+or-Enc! 9,e !+re)en-!..
&& ' )rinc*pios Gerais
P!r! %!r!n-r ! +ro-e'(o $e )e, +!-r.;no c,#-,r!# con-r! -o$o) o)
+er%o) $e e.+o1rec.en-o, c!$! E)-!$o Me.1ro $e2er! !$o-!r !) .e8
$$!) !$e9,!$!) +!r! e=ercer ,. con-ro#e efc!& )o1re ! e=+or-!'(o $e
1en) c,#-,r!), no) +!r?%r!fo) 3 e /.
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
15
A .+or-!'(o $e 1en) c,#-,r!) )> $e2er! )er !,-or&!$! !+>) C!2ere. )$o $ec#!r!$o)
#2re) $e 9,!#9,er re)-r'(o +or +!r-e $o E)-!$o e=+or-!$or.
C!)! E)-!$o Me.1ro $e2er! -o.!r !) +ro2$nc!) !+ro+r!$!) +!r! .+e$r !
-r!n)fernc! #<c-! $e +ro+re$!$e $o) 1en) c,#-,r!).
C!$! E)-!$o Me.1ro $e2er! e)-!1e#ecer nor.!) 9,e re%,#!.en-!))e. ! !+#c!'(o $o)
+rnc<+o) ),+r!c-!$o).
F,!#9,er e=+or-!'(o, .+or-!'(o o, -r!n)fernc! $e +ro+re$!$e efe-,!$! e. o+o)'(o
D) nor.!) !$o-!$!) +or c!$! E)-!$o Me.1ro e. confor.$!$e co. o +!r?%r!fo 5 $e2er!
)er con)$er!$! #<c-!.
O) .,)e,), e e. %er!# -o$o) o) )er2'o) e n)--,'*e) re#!con!$o) D con)er2!'(o $e
1en) c,#-,r!), $e2er!. !1)-er8)e $e !$9,rr 9,!#9,er 1e. c,#-,r!# +roce$en-e $e
e=+or-!'(o, .+or-!'(o o, -r!n)fernc! $e +ro+re$!$e #<c-!).
P!r! e)-.,#!r e f!c#-!r o) n-ercE.1o) #e%<-.o) $e 1en) c,#-,r!), o) E)-!$o)8
Me.1ro) $e2er!. e.+reen$er o) e)for'o) nece))?ro) +!r! +;r D $)+o)'(o $!) co#e'*e)
+:1#c!) $o) $e.!) E)-!$o) Me.1ro), !-r!27) $e ce))(o o, n-ercE.1o, o1@e-o) $o .e).o
-+o $!9,e#e) c,@! e=+or-!'(o o, -r!n)fernc! $e +ro+re$!$e n(o +o))!. )er !,-or&!$!),
o,, +or .eo $e e.+r7)-.o o, $e+>)-o, !#%,n) $e))e) .e).o) o1@e-o).
&&& ' +edidas ,eco"endadas
&dentificao e &n!ent-rio Nacional dos .ens Culturais
P!r! %!r!n-r ! !+#c!'(o .!) efc!& $o) +rnc<+o) %er!) en,nc!$o) !c.!, c!$!
E)-!$o Me.1ro $e2er!, n! .e$$! $o +o))<2e#, e)-!1e#ecer e !+#c!r +roce$.en-o) +!r! !
$en-fc!'(o $o) 1en) c,#-,r!) $efn$o) no) +!r?%r!fo) 3 e / 9,e e=)-!. e. )e, -err->ro
e e)-!1e#ecer ,. n2en-?ro n!con!# $e))e) 1en). A nc#,)(o $e ,. o1@e-o c,#-,r!# ne))e
n2en-?ro n(o $e2er! !#-er!r $e .!ner! !#%,.! ),! +ro+re$!$e #e%!#. P!r-c,#!r.en-e,
,. o1@e-o c,#-,r!# $e +ro+re$!$e +r2!$! $e2er! +er.!necer co.o -!# .e).o !+>) ),!
nc#,)(o no n2en-?ro n!con!#. E)-e n2en-?ro n(o -er! c!r?-er re)-r-2o.
&nstituies de )roteo dos .ens Culturais
C!$! E)-!$o8Me.1ro $e2er! +ro2$enc!r +!r! 9,e ! +ro-e'(o $o)
1en) c,#-,r!) e)-2e))e )o1 ! re)+on)!1#$!$e $e >r%(o) ofc!)
!$e9,!$o) e, )e nece))?ro, $e2er! n)--,r ,. )er2'o n!con!#
+!r! ! +ro-e'(o $o) 1en) c,#-,r!). An$! 9,e ! $2er)$!$e $e $)+o)'*e) con)--,con!)
Conferncia Geral da ONU para a Educao, a Cincia e a Cultura 13 Sesso
16
e $e -r!$'*e) e ! $e)%,!#$!$e $e rec,r)o) .+o))1#-e. ! !$o'(o +or -o$o) o) E)-!$o)8
Me.1ro) $e ,.! or%!n&!'(o ,nfor.e, 7 con2enen-e #e2!r e. con)$er!'(o o) )e%,n-e)
+rnc<+o) co.,n), c!)o )e @,#%,e nece))?r! ! cr!'(o $e ,. )er2'o n!con!# $e +ro-e'(o
$o) 1en) c,#-,r!)G
!H O )er2'o n!con!# $e +ro-e'(o $o) 1en) c,#-,r!) $e2er! )er, n! .e$$! $o +o))<2e#, ,.
)er2'o !$.n)-r!-2o $o E)-!$o o, ,. >r%(o 9,e, !-,!n$o e. confor.$!$e co. !
#e%)#!'(o n!con!#, $)+,)e))e $o) .eo) !$.n)-r!-2o), -7cnco) e fn!ncero) 9,e
+er.-))e. o $e)e.+enCo efc!& $e ),!) f,n'*e).
1H A) f,n'*e) $o )er2'o n!con!# $e +ro-e'(o $o) 1en) c,#-,r!) $e2er!. nc#,rG
IH A $en-fc!'(o $o) 1en) c,#-,r!) e=)-en-e) no -err->ro $o E)-!$o, e, )e nece))?ro,
o e)-!1e#ec.en-o e ! .!n,-en'(o $e ,. n2en-?ro n!con!# $e))e) 1en), e.
confor.$!$e co. o e)-!1e#ec$o no +!r?%r!fo 30, !c.!J
IH Coo+er!'(o co. o,-ro) or%!n).o) co.+e-en-e) no con-ro#e $! e=+or-!'(o, $!
.+or-!'(o e $! -r!n)fernc! $e +ro+re$!$e $e 1en) c,#-,r!), e. confor.$!$e
co. !) $)+o)'*e) $! )e'(o 33, !c.!J o con-ro#e $e e=+or-!'*e) )er!
con)$er!2e#.en-e f!c#-!$o )e o) 1en) c,#-,r!) fo))e. !co.+!nC!$o), +or oc!)(o
$e ),! e=+or-!'(o, $e ,. cer-fc!$o !+ro+r!$o, .e$!n-e o 9,!# o E)-!$o e=+or-!$or
cer-fc!r! C!2er !,-or&!$o ! e=+or-!'(o $o 1e. e. 9,e)-(o. E. c!)o $e $:2$! !
n)--,'(o nc,.1$! $! +ro-e'(o $o) 1en) c,#-,r!) $e2er! co.,nc!r8)e co. !
n)--,'(o co.+e-en-e +!r! confr.!r ! #e%!#$!$e $! e=+or-!'(o.
cH O )er2'o n!con!# $e +ro-e'(o $o) 1en) c,#-,r!) $e2er! e)-!r !,-or&!$o ! !+re)en-!r
D) !,-or$!$e) n!con!) co.+e-en-e) +ro+o)-!) $e o,-r!) .e$$!) #e%)#!-2!) o,
!$.n)-r!-2!) !$e9,!$!) D +ro-e'(o $o) 1en) c,#-,r!), nc#,)2e )!n'*e) 9,e
.+e$))e. ! e=+or-!'(o, ! .+or-!'(o e ! -r!n)fernc! $e +ro+re$!$e #<c-!).
$H O )er2'o n!con!# $e +ro-e'(o $o) 1en) c,#-,r!) $e2er! +o$er recorrer ! e)+ec!#)-!)
+!r! !))e))or?8#o e. re#!'(o ! +ro1#e.!) -7cnco) e n! )o#,'(o $e c!)o) #-%o)o).
C!$! E)-!$o8Me.1ro $e2er!, )e nece))?ro, con)--,r ,. f,n$o o, !$o-!r o,-r!)
.e$$!) fn!ncer!) !+ro+r!$!) +!r! $)+or $o) rec,r)o) nece))?ro) ! !$9,rr 1en)
c,#-,r!) $e .+or-Enc! e=ce+con!#.
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
17
/cordos .ilaterais e +ultilaterais
Se.+re 9,e nece))?ro o, con2enen-e, o) E)-!$o) Me.1ro) $e2er!. fr.!r !cor$o)
1#!-er!) o, .,#-#!-er!), co.o, +or e=e.+#o, $en-ro $! e)-r,-,r! $e or%!n&!'*e)
n-er%o2ern!.en-!) re%on!), +!r! re)o#2er +ro1#e.!) $ecorren-e) $! e=+or-!'(o, $!
.+or-!'(o o, $! -r!n)fernc! $e +ro+re$!$e $e 1en) c,#-,r!), e .!) e)+ecfc!.en-e,
$e .o$o ! %!r!n-r ! re)--,'(o $e 1en) c,#-,r!) #c-!.en-e e=+or-!$o) $o -err->ro $e
,.! $!) +!r-e) $e))e) !cor$o) e #oc!#&!$! no -err->ro $e o,-r!. T!) !cor$o) +o$er!., )e
for o c!)o, )er nc#,<$o) e. !cor$o) $e .!or !1r!n%nc!, -!) co.o o) !cor$o) c,#-,r!).
Cola#orao &nternacional para a (eteco de Operaes &l*citas
Se.+re 9,e nece))?ro o, con2enen-e, o) !cor$o) 1#!-er!) o, .,#-#!-er!) $e2er!.
con-er c#?,),#!) 9,e %!r!n-))e. 9,e, )e.+re 9,e fo))e +ro+o)-! ! -r!n)fernc! $e
+ro+re$!$e $e ,. 1e. c,#-,r!#, o) )er2'o) co.+e-en-e) $e c!$! E)-!$o +,$e))e.
cer-fc!r8)e $! ne=)-nc! $e .o-2o) +!r! con)$er!r o o1@e-o co.o +ro2enen-e $e ,.
ro,1o, $e ,.! e=+or-!'(o o, $e ,.! -r!n)fernc! $e +ro+re$!$e #<c-!) o, $e 9,!#9,er
o,-r! o+er!'(o con)$er!$! #e%!# +e#! #e%)#!'(o $o E)-!$o e=+or-!$or, co.o +or e=e.+#o,
!o e=%r ! !+re)en-!'(o $o cer-fc!$o ! 9,e )e refere o +!r?%r!fo 33. To$! ofer-! ),)+e-! e
-o$o) o) $e-!#Ce) ! e#! re#!con!$o), $e2er!. )er #e2!$o) !o conCec.en-o $o) )er2'o)
n-ere))!$o).
O) E)-!$o)8Me.1ro) $e2er!. e.+enC!r8)e n! !)))-nc! .:-,! !-r!27) $o
n-ercE.1o $o) re),#-!$o) $e ),!) e=+ernc!) no E.1-o $o) !)),n-o) ! 9,e )e refere e)-!
reco.en$!'(o.
,estituio ou ,epatriao de .ens Culturais E0portados &licita"ente
O) E)-!$o)8Me.1ro), o) )er2'o) $e +ro-e'(o $o) 1en) c,#-,r!), o) .,)e,) e -o$!) !)
n)--,'*e) co.+e-en-e) e. %er!# $e2er!. co#!1or!r ,n) co. o) o,-ro) no )en-$o $e
%!r!n-r o, f!c#-!r ! re)--,'(o o, ! re+!-r!'(o $e 1en) c,#-,r!) #c-!.en-e
e=+or-!$o). E))! re)--,'(o o, re+!-r!'(o $e2er! )er efe-,!$! e. confor.$!$e co. !,
#e%)#!'(o 2%en-e no E)-!$o e. c,@o -err->ro )e encon-r!. o) 1en).
)u#licidade e" caso de (esapareci"ento de u" .e" Cultural
O $e)!+!rec.en-o $e 9,!#9,er 1e. c,#-,r!# $e2er!, +or )o#c-!'(o
$e E)-!$o 9,e o rec#!.!))e, )er #e2!$o !o conCec.en-o $o +:1#co, !-r!8
27) $e ,.! +,1#c$!$e !$e9,!$!.
Conferncia Geral da ONU para a Educao, a Cincia e a Cultura 13 Sesso
18
(ireitos dos /d1uirentes de .oa 23
C!$! E)-!$o8Me.1ro $e2er!, )e nece))?ro, -o.!r !) +ro2$nc!) !$e9,!$!) +!r!
e)-!1e#ecer 9,e ),! #e%)#!'(o n-ern! o, !) con2en'*e) 9,!) +o))! 2r ! +!r-c+!r
%!r!n-))e. !o !$9,ren-e $e 1o! f7 $e ,. 1e. c,#-,r!# ! )er re)--,<$o o, re+!-r!$o !o
-err->ro $o E)-!$o $o 9,!# C!2! )$o #e%!#.en-e e=+or-!$o ! +o))1#$!$e $e o1-er !
n$en&!'(o +or +er$!) e $!no) o, o,-r! co.+en)!'(o e9,2!#en-e.
/o Educati!a
No )en-$o $e ,.! co#!1or!'(o n-ern!con!# 9,e #e2!))e e. con)$er!'(o -!n-o !
n!-,re&! ,n2er)!# $! c,#-,r! 9,!n-o ! nece))$!$e $e n-ercE.1o) +!r! +o))1#-!r !
-o$o) 1enefc!r8)e $o +!-r.;no c,#-,r!# $! C,.!n$!$e, c!$! E)-!$o8Me.1ro $e2er!
!%r $e .o$o ! e)-.,#!r e $e)en2o#2er en-re )e,) c$!$(o) o n-ere))e e o re)+e-o +e#o
+!-r.;no c,#-,r!# $e -o$!) !) n!'*e). T!# !'(o $e2er! )er e.+reen$$! +e#o) )er2'o)
co.+e-en-e) e. coo+er!'(o co. o) )er2'o) e$,c!-2o), co. ! .+ren)! e co. o,-ro) .eo)
$e nfor.!'(o e $f,)(o, co. or%!n&!'*e) $e @,2en-,$e e $e e$,c!'(o +o+,#!r e co. %r,+o)
e n$2<$,o) #%!$o) ! !-2$!$e) c,#-,r!).
O +rece$en-e 7 o -e=-o !,-n-co $! Reco.en$!'(o $e2$!.en-e !+ro2!$! +e#!
Confernc! "er!# $! Or%!n&!'(o $!) N!'*e) Un$!) +!r! ! E$,c!'(o, Cnc! e !
C,#-,r!, e. ),! $7c.!8-ercer! re,n(o, re!#&!$! e. P!r) e $ec#!r!$! conc#,<$! no
2%7).o $! $e no2e.1ro $e 3456.
E. f7 $o 9,!# !+en)!.o) no))!) !))n!-,r!), ne)-e 2%7).o8+r.ero $! $e no2e.1ro
$e 3456.
O Pre)$en-e $! Confernc! "er!#
Nor!<r M. S))!K!n
O Dre-or8"er!#
Ren7 M!Cen
C>+! cer-fc!$! $o A))e))or L,r<$co $! Or%!n&!'(o $!) N!'*e) Un$!)
+!r! ! E$,c!'(o, ! Cnc! e ! C,#-,r!.
P!r)
19
Normas de Quito, 1967
INFORME FINAL DE LA REUNION SOBRE CONSERACION
! U"ILI#ACION DE MONUMEN"OS ! LU$ARES DE
IN"ERES %IS"ORICO ! AR"IS"ICO
I& I'trodu((io'
La inclusin del problema que representa la necesaria conservacin y utilizacin
del patrimonio monumental en la relacin de esfuerzos multinacionales que se
comprometen a realizar los Gobiernos de Amrica, resulta alentador en un doble
sentido. En primer trmino, porque con ello los Jefes de Estado dejan reconocida,
de manera epresa. la eistencia de una situacion de ur!encia que reclama la
cooperacin interamericana, y en se!undo lu!ar, porque siendo la razn
fundamental de la "eunin de #unta del Este el com$n propsito de dar un nuevo
impulso al desarrollo del %ontinente, se est& aceptando impl'citamente que esos
bienes del patrimonio cultural representan un valor econmico y son susceptibles
de eri!irse en instrumentos del pro!reso. El acelerado proceso de empobrecimiento
que vienen sufriendo una mayor'a de pa'ses americanos como consecuencia del
estado de abandono e indefensin en que se (alla su riqueza monumental y
art'stica, demanda la adopcin de medidas de emer!encia, tanto a nivel nacional
como internacional, pero la eficacia pr&ctica de las mismas depender&, en $ltimo
trmino, de su adecuada formulacin dentro de un plan sistem&tico de
revalorizacin de los bienes patrimoniales en funcin del desarro)lo
econmico.social. Las recomendaciones del presente informe van diri!idas en ese
sentido y se contraen, espec'ficamente, a la adecuada conservacin y utilizacin de
los monumentos y lu!ares de inters arqueol!ico, (istrico y art'stico, de
conformidad con lo que se dispone en el %apitulo *, Esfuerzos
+ultinacionales, literal d,, de la -eclaracin de los #residentes de
Amrica. .o obstante precisa reconocer que, dada la 'ntima relacin que
Normas de Quito, 1967
20
!uardan entre s' el continente arquitectnico y el contenido art'stico, resulta
imprescindible etender la debida proteccin a otros bienes muebles y objetos
valiosos del patrimonio cultural a fin de evitar que se si!an deteriorando y
sustrayendo impunemente y de procurar, asimismo, que contribuyan al lo!ro de los
fines perse!uidos mediante su adecuada e(ibicin de acuerdo con la moderna
tcnica museo!r&fica.
II& Co'sidera(io'es $e'era)es
/. La idea de espacio es inseparable del concepto de monumento, por lo que la
tutela del Estado puede y debe etenderse al conteto urbano, al &mbito natural
que lo enmarca y a los bienes culturales que encierra. #ero puede eistir una
zona, recinto o sitio de car&cter monumental, sin que nin!uno de los elementos
que lo constituyen aisladamente considerados merezca esa desi!nacin.
0. Los lu!ares pintorescos y otras bellezas l)aturales objeto de defensa y proteccin
por parte del Estado, no son propiamente monumentos nacionales. La (uella
(istrica o art'stica del (ombre es esencial para impartir a un paraje o recinto
determinado esa cate!or'a espec'fica.
1. %ualquiera que fuese el valor intr'nseco de un bien o las circunstancias que
concurran a realizar su importancia y si!nificacin (istrica o art'stica, el
mismo no constituir& un monumento en tanto no recai!a una epresa
declaracin del Estado en ese sentido. La declaracin de monumento nacional
implica su identificacin y re!istro oficiales. A partir de ese momento el bien en
cuestin quedar& sometido al r!imen de ecepcin que se2ala la Ley.
3. 4odo monumento nacional est& impl'citamente destinado a cumplir una funcin
social. %orresponde al Estado (acer que la misma prevalezca y determinar, en
los distintos casos, la medida en que dic(a funcin social es compatible con la
propiedad privada y el inters de los particulares.
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
21
III& E) *atrimo'io Mo'ume'ta) + e) Mome'to Ameri(a'o
/. Es una realidad evidente que Amrica y en especial )beroamrica, constituye
una re!in etraordinariamente rica en recursos monumentales. A los
!randiosos testimonios de las culturas precolombinas se a!re!an las epresiones
monumentales, arquitectnicas, art'sticas e (istricas del lar!o per'odo colonial
en euberante variedad de formas. 5n acento propio, producto del fenmeno de
aculturacin, contribuye a imprimir a los estilos importados en sentido
!enuinamente americano de m$ltiples manifestaciones locales que los
caracteriza y distin!ue. "uinas arqueol!icas de capital importancia, no siempre
accesibles o del todo eploradas, se alternan con sorprendentes supervivencias
del pasado6 complejos urbanos y villas enteras, susceptibles de eri!irse en
centros del mayor inters y atraccin.
0. .o es menos cierto que !ran parte de ese patrimonio, se (a arruinado
irremediablemente en el curso de las $ltimas dcadas o se (alla (oy en trance
inminente de perderse. +$ltiples factores (an contribuido y si!uen
contribuyendo a mermar las reservas de bienes culturales de la mayor'a de los
pa'ses de )beroamrica, pero precisa reconocer que la razn fundamental de la
destruccin pro!resivamente acelerada de ese potencial de riqueza, radica en la
carencia de una pol'tica oficial capaz de imprimir eficacia pr&ctica a las medidas
proteccionistas vi!entes y de promover la revaluacin del patrimonio
monumental en funcin del inters p$blico y para beneficio econmico de la
nacin.
1. En los cr'ticos momentos en que Amrica se (alla comprometida en un !ran
empe2o pro!resista que implica la eplotacin e(austiva de sus recursos
naturales y la transformacin pro!resiva de sus estructuras econmicosociales,
los problemas que se relacionan con la defensa, conservacin y utilizacin de los
monumentos, sitios y conjuntos monumentales adquieren ecepcional
importancia y actualidad.
3. 4odo proceso de acelerado desarrollo trae consi!o la multiplicacin de obras de
infraestructura y la ocupacin de etensas &reas por
instalaciones industriales y construcciones inmobiliarias que alteran y
Normas de Quito, 1967
22
a$n deforman por completo el paisaje, borrando las (uellas y epresiones del
pasado, testimonios de una tradicin (istrica de inestimable valor.
7. Gran n$mero de ciudades de )beroamrica que atesoraban en un ayer todav'a
cercano un rico patrimonio monumental, evidencia de su pretrita !randeza6
templos, plazas, fuentes y callejas que en conjunto acentuaban su personalidad y
atractivo, (an sufrido tales mutilaciones y de!radaciones en su perfil
arquitectnico que lo (acen irreconocible. 4odo ello en nombre de un mal
entendido y peor administrado pro!reso urbano.
8. .o es ea!erado afirmar que el potencial de riqueza destruida con estos
irresponsables actos de vandalismo urban'stico en numerosas ciudades del
%ontinente, ecede con muc(o a los beneficios que para la econom'a nacional se
derivan de las instalaciones y mejoras de infraestructura con que pretenden
justificarse.
I& La So)u(io' Co'(i)iatoria
/. La necesidad de conciliar las ei!encias del pro!reso urbano con la salva!uardia
de los valores ambientales, es ya (oy d'a una norma inviolable en la formulacin
de los planes re!uladores a nivel tanto local como nacional. En ese sentido todo
plan de ordenacin deber& realizarse en forma que permita inte!rar al conjunto
urban'stico los centros o complejos (istricos de inters ambiental.
0. La defensa y valoracin del patrimonio monumental y art'stico no contraviene,
terica ni pr&cticamente, con una pol'tica de re!ulacin urban'stica
cient'ficamente desarrollada. Lejos de ello, debe constituir el complemento de la
misma. En confirmacin de este criterio se transcribe el si!uiente p&rrafo del
)nforme 9eiss presentado a la %omisin %ultural y %ient'fica del %onsejo de
Europa :/;81, < =Es posible equipar a un pa's sin desfi!urarlo6 de preparar y
servir al porvenir sin destruir el pasado. La elevacin del nivel de vida debe
limitarse a la realizacin de un bienestar material pro!resivo6 debe ser asociado
a la creacin de un cuadro de vida di!no del (ombre=.
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
23
1. La continuidad del (orizonte (istrico y cultural de Amrica, !ravemente
comprometido por el entronizamiento de un proceso anarquico de
modernizacin, ei!e la adopcin de medidas de defensa, recuperacin y
revalorizacin del patrimonio monumental de la re!in y la formulacin de
planes nacionales y multinacionales a corto y a lar!o plazo.
3. #recisa reconocer que los or!anismos internacionales especializados, (an
reconocido la dimensin del problema y (an venido trabajando con a(inco, en los
$ltimos a2os, por lo!rar soluciones satisfactorias. Amrica tiene a su disposicin
la eperiencia acumulada.
7. A partir de la =%arta de Atenas=, de /;10, muc(os (an sido los %on!resos
)nternacionales que se (an sucedido (asta conformar el actual criterio
dominante. Entre los que m&s (an a(ondado en el problema aportando
recomendaciones concretas fi!ura el de la 5nin )nternacional de Arquitectos
:+osc$, /;7>, 6 el %on!reso de la ?ederacin )nternacional de *ivienda y
5rbanismo :@antia!o de %ompostela /;8/, , que tuvo por lema el problema de
los =conjuntos (istricos=, el %on!reso de *enecia :/;83, y el m&s reciente del
)%A+A@ en %&ceres :/;8B, , que aportan a ese tema de tanto inters americano,
un punto de vista eminentemente pr&ctico.
& a)ora(io' E(o'omi(a de )os Mo'ume'tos
/. #artimos del supuesto de que los monumentos de inters arqueol!ico, (istrico
y art'stico constituyen tambin recursos econmicos al i!ual que las riquezas
naturales del pa's. %onsecuentemente, las medidas conducentes a su
preservacin y adecuada utilizacin no ya slo !uardan relacin con los planes
de desarrollo, sino que forman o deben formar parte de los mismos.
0. En la m&s amplia esfera de las relaciones interamericanas, reiteradas
recomendaciones y resoluciones de distintos or!anismos del @istema llevaron
pro!resivamente el problema al m&s alto nivel de consideracin< la "eunin de
los Jefes de Estado :#unta del Este, /;8B,.
Normas de Quito, 1967
24
1. Es evidente que la inclusin del problema relativo a la adecuada preservacin y
utilizacin del patrimonio monumental en la citada reunin, responde a las
mismas fundamental razonesque llevaron a los #residentes de Amrica a
convocarla< la necesidad de dar a la Alianza para el #ro!reso un nuevo y m&s
vi!oroso impulso y de ofrecer, a travs de la cooperacin continental, la mayor
ayuda que demanda el desarrollo econmico de los paises miembros de la AEA.
3. Lo anterior eplica el empleo del trmino =utilizacin= que fi!ura en el punto 0,
A. %apitulo *, de la -eclaracin de los #residentes <
Es,uer-os Mu)ti'a(io'a)es
...
0. Encomendar a los or!anismos competentes de la AEA que<
...
d, Etiendan la cooperacin interamericana a la conservacin y utilizacin de los
monumentos arqueol!icos, (istricos y art'sticos.
7. +&s concretamente en la "esolucin 0 de la @e!unda "eunin Etraordinaria
del %onsejo )nteramericano %ultural, convocada a los $nicos efectos de dar
cumplimiento a lo dispuesto en la -eclaracin de los #residentes, dentro del
&rea de competencia del %onsejo, se dice<
...La etensin de la asistencia tcnica y la ayuda financiera al patrimonio
cultural de los Estados miembros, se llevar& a cabo en funcin de su desarrollo
econmico y tur'stico.
8. En suma, se trata de movilizar los esfuerzos nacionales en el sentido de procurar
el mejor aprovec(amiento de los recursos monumentales de que se dispon!a,
como medio indirecto de favorecer el desarrollo econmico del pa's.
Lo anterior implica una tarea previa de planificacin a nivel nacional6 es decir,
la evaluacin de los recursos disponibles y la formulacin de proyectos
espec'ficos dentro de un plan re!ulador !eneral.
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
25
B. La etensin de la cooperacin interamericana a ese aspecto del desarrollo lleva
impl'cito el reconocimiento de que el esfuerzo nacional no es por s' solo
suficiente para acometer un empe2o que en la mayor'a de los casos ecede sus
actuales posibilidades. Es $nicamente a travs de la accin multinacional que
muc(os Estados miembros, en proceso de desarrollo, pueden procurarse los
servicios tcnicos y los recursos financieros indispensables.
I& La *uesta e' .a)or de) /atrimo'io (u)tura)
/. El trmino =puesta en valor=, que tiende a (acerse cada d'a m&s frecuente entre
los epertos, adquiere en el momento americano una especial aplicacin. @i al!o
caracteriza este momento es, precisamente, la ur!ente necesidad de utilizar al
m&imo el caudal de sus recursos y es evidente que entre los mismos fi!ura el
patrimonio monumental de las naciones.
0. #oner en valor un bien (istrico o art'stico equivale a (abilitarlo de las
condiciones objetivas y ambientales que, sin desvirtuar su naturaleza, resalten
sus caracter'sticas y permitan su ptimo aprovec(amiento. La puesta en valor
debe entenderse que se realiza en funcin de un fin trascendente que en el caso
de )beroamrica ser'a contribuir al desarrono econmico de la re!in.
1. En otras palabras, se trata de incorporar a un potencial econmico, un valor
actual6 de poner en productividad una riqueza ineplotada mediante un proceso
de revalarizacin que lejos de mermar su si!nificacin puramente (istrica o
art'stica, la acrecienta, pas&ndola del dominio eclusivo de minor'as eruditas al
conocimiento y disfrute de mayor'as populares.
3. En s'ntesis, la puesta en valor del patrimonio monumental y art'stico implica
una accin sistem&tica, eminentemente tcnica, diri!ida a utilizar todos y cada
uno de esas bienes conforme a su naturaleza, destacando y ealtando sus
caracter'sticas y mritos (asta colocarlos en condiciones de cumplir a plenitud la
nueva funcin a que est&n destinados.
Normas de Quito, 1967
26
7. #recisa destacar que, en al!una medida, el &rea de emplazamiento de una
construccin de principal inters resulta comprometida por razn de vecindad
inmediata al monumento, lo que equivale a decir que, de cierta manera, pasar& a
formar parte del mismo una vez que (aya sido puesto en valor. Las normas
proteccionistas y los planes de revalorizacin tienen que etenderse, pues, a todo
el &mbito propio del monumento.
8. -e otra parte, la puesta en valor de un monumento ejerce una beneficiosa accin
refleja sobre el per'metro urbano en que ste se (alla emplazado y a$n desborda
esa &rea inmediata, etendiendo sus efectos a zonas m&s distantes. Ese
incremento del valor real de un bien por accin refleja constituye una forma de
plusval'a que (a de tomarse en cuenta.
B. Es evidente que en la medida que un monumento atrae la atencin del visitante,
aumentar& la demanda de comerciantes interesados en instalar
establecimientos apropiados a su sombra protectora. Esa es otra consecuencia
previsible de la puesta en valor e implica la previa adopcin de medidas
re!uladoras que, al propio tiempo que faciliten y estimulen la iniciativa privada,
impidan la desnaturalizacin del lu!ar y la prdida de las primordiales
finalidades que se persi!uen.
>. -e lo epuesto se desprende que la diversidad de monumentos y edificaciones de
marcado inters (istrico y art'stico ubicados dentro del n$cleo de valor
ambiental, se relacionan entre si y ejercen un efecto multiplicador sobre el resto
del &rea que resultar'a revalorizada en conjunto como consecuencia de un plan
de puesta en valor y de saneamiento de sus principales construcciones.
II& Los Mo'ume'tos e' Fu'(io' de "urismo
/. Los valores propiamente culturales no se desnaturalizan ni comprometen al
vincularse con los intereses tur'sticos y, lejos de ello, la mayor atraccin que
conquistan los monumentos y la afluencia creciente de admiradores for&neos,
contribuyen a afirmar la conciencia de su importancia y si!nificacin nacionales.
5n monumento restaurado adecuadamente, un conjunto urbano puesto en valor,
constituyen no slo una leccin viva de (istoria sino un le!'timo
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
27
motivo de di!nidad nacional. En el m&s vasto marco de las relaciones
internacionales, esos testimonios del pasado estimulan los sentimientos de
comprensin, armon'a y comunidad espiritual a$n entre pueblos que se
mantienen rivales en pol'tica. %uanto contribuya a ealtar los valores del
esp'ritu por ajena que la intencin promovente resultase ser a la cultura, (a de
derivar en beneficio de sta. Europa debe al turismo, directa o indirectamente, la
salva!uarda de una !ran parte de su patrimonio cultural condenado a su
completa e irremediable destruccin y la sensibilidad contempor&nea, m&s visual
que literaria, tiene oportunidad de enriquecerse con la contemplacin de nuevos
ejemplos de la civilizacin occidental rescatados tcnicamente !racias al poderoso
est'mulo tur'stico.
0. @i los bienes del patrimonio cultural jue!an tan importante papel en la
promocin del turismo, es l!ico que las inversiones que se requieren para su
debida restauracin y (abilitacin dentro de su marco tcnico especializado,
deben (acerse simult&neamente a las que reclama el equipamiento tur'stico y,
m&s propiamente, inte!rar ambas un solo plan econmico de desarrollo re!ional.
1. La %onferencia de las .aciones 5nidas sobre *iajes lnternacionales y 4urismo
:"oma, /;81,, no solamente recomend que se diera una alta prioridad a las
inversiones en turismo dentro de los planes nacionales, sino que (izo resaltar
que =desde el punto de vista tur'stico, el patrimonio cultural, (istrico y natural
de las naciones, constituye un valor sustancialmenle importante= y que, en
consecuencia, ur!'a =la adopcin de adecuadas medidas diri!idas a ase!urar la
conservacin y proteccin de ese patrimonio= : )nforme ?inal -oc. 3,. A su vez la
%onferencia sobre %omercio y -esarrollo de las .aciones 5nidas :/;83,,
recomend a las a!encias y or!anismos de financiacin, tanto !ubernamentales
como privados =ofrecer asistencia, en la forma m&s apropiada, para obras
de conservacin, restauracin y ulilizacin ventajosa de sitios
arqueol!icos, (istricos y de belleza natural= :"esolucin
Aneo A, )*. 03,. 5ltimamente el %onsejo Econmico y
@ocial del citado or!anismo mundial despus de recomendar a la
Asamblea General desi!nar el a2o de /;8B como =A2o del 4urismo
Normas de Quito, 1967
28
)nternacional= resolvi invitar a los or!anismos de las .aciones 5nidas y a las
a!encias especializadas, a que dieran =favorable consideracin a las solicitudes
de asistencia tcnica y financiera de los pa'ses en desarrollo, a fin de acelerar en
los mismos el mejoramienlo de sus recursos tur'sticos= :"esolucion //C;DEL,.
3. En relacin con ese tema, que (a venido siendo objeto de especial atencin por
parte de la @ecretar'a General de la 5.E@%A, se (a )levado a cabo un
e(austivo estudio con la colaboracin de un or!anismo, no !ubernamental de
!ran presti!io, la 5nin )nternacional de Ar!anizaciones Aficiales de 4urismo.
-ic(o estudio confirma los criterios epuestos y despus de analizar las razones
culturales, educativas y sociales que justifican el uso de la riqueza monumental
en funcin de turismo, insiste en los beneficios econmicos que se derivan de esa
pol'tica para las &reas territoriales correspondientes. -os etremos de particular
inters merecen ser destacados< a, la afluencia tur'stica que determina la
apropiada revaluacin de un monumento, ase!ura la r&pida recuperacin del
capital invertido a esos fines6 b, la actividad turistica que se ori!ina como
consecuencia de la adecuada presentacin de un monumento y que de
abandonarse determinar'a su etincin, conlleva una profunda transformacin
econmica de la re!in en la que el mismo se (alla enclavado.
7. -entro del @istema )nteramericano, adem&s de las numerosas recomendaciones
y acuerdos que abundan en la importancia que debe concederse, a nivel tanto
nacional como re!ional, al problema que implica el abandono en que se (alla
buena parte del patrimonio cultural de los pa'ses del %ontinente, recientes
reuniones especializadas (an abordado el tema espec'fico de la funcin que los
monumentos de inters art'stico e (istrico tienen en el desarrollo de la
industria tur'stica. La %omisin 4cnica de ?omento del 4urismo en su %uarta
"eunin :julioDa!osto /;8B, resolvi (acerse solidaria de las conclusiones
adoptadas por la correspondiente %omisin de Equipamiento 4ur'stico entre las
que fi!uran las si!uientes<
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
29
=Fue los monumentos y otros bienes de naturaleza arqueol!ica, (istrica y
art'stica pueden y deben ser debidamente preservado@ y utilizados en funcin
del desarrollo como incentivos principal'simos de la afluencia tur'stica=. =Fue en
los pa'ses de !ran riqueza patrimonial de bienes de inters arqueol!ico,
(istrico y art'stico, dic(o patrimonio constituye un factor decisivo en su
equipamiento tur'stico y en consecuencia, debe ser tomado en cuenta en la
formalizacin de los planes correspondientes=. =Fue los intereses propiamente
culturales y los de 'ndole tur'stica se conju!an en cuanto concierne a la debida
preservacin y utilizacin del patrimonio monumental y art'stico de los pueblos
de Amrica, por /C que se (ace aconsejable que los or!anismos y unidades
tcnicas de una y otra &rea de la actividad interamericana laboren en ese
sentido en forma coordinada=.
8. -esde el punto de vista eclusivamente tur'stico, los monunentos son parte del
=equipoG de que se dispone para operar esa industria en una re!in dada, pero la
medida en que dic(o monumento puede servir al uso a que se le destina,
depender& no ya solo de su valor intr'nseco6 es decir de su si!nificacin o inters
arqueol!ico, (istrico o art'stico sino de las circunstancias adjetivas que
concurran en el mismo y faciliten su adecuada utilizacin. -e a(i que las obras
de restauracin no sean siempre suficientes por si solas para que un monumento
pueda ser eplotado entrando a formar parte del equipo tur'stico de una re!in.
#ueden (acerse i!ualmente necesarias la realizacin de otras obras de
infraestructura, tales como un camino que facilite el acceso al monumento o un
alber!ue que aloje a los visitantes al trmino de una jornada de viaje. 4odo ello
manteniendo el car&cter ambiental de la re!in.
B. Las ventajas econmicas y sociales del turismo monumental fi!uran en las m&s
modernas estad'sticas, especialmente en las de aquellos pa'ses europeos que
deben su presente prosperidad al turismo internacional y que cuentan entre sus
principales fuentes de riqueza con la reserva de bienes culturales.
Normas de Quito, 1967
30
III& E) I'teres So(ia) + )a A((io' Ci.i(a
/. Es presumible que los primeros esfuerzos diri!idos a revalorizar el patrimonio
monumental encuentren una amplia zona de resistencia dentro de la rbita de los
intereses privados. A2os de incuria oficial y un impulsivo af&n de renovacin que
caracteriza a las naciones en proceso de desarrollo, contribuyen a (acer cundir el
menosprecio por todas las manifestaciones del pasado que no se ajustan al molde
ideal de un moderno estilo de vida. %arentes de la suficiente formacin c'vica para
juz!ar el inters social como una epresin decantada del propio inters
individual6 incapaces de apreciar lo que m&s conviene a la comunidad desde el
lejano punto de observacin del bien p$blico, los (abitantes de una poblacin
conta!iada de la =fiebre del pro!reso= no pueden medir las consecuencias de sus
actos de vandalismo urban'stico que realizan ale!remente con la indiferencia o
complicidad de las autoridades locales.
0. -el seno de cada comunidad puede y debe sur!ir la voz de alarma y la accin
vi!ilante y previsora. El fomento de a!rupaciones c'vicas proDdefensa del
patrimonio, cualquiera que fuese su denominacin y composicin, (a dado
ecelentes resultados, especialmente en localidades que no disponen a$n de
re!ulacin urban'stica y donde la accin protectora a nivel nacional resulta dbil
o no siempre eficaz.
1. .ada puede contribuir mejor a la toma de conciencia que se procura, que la
contemplacin del ejemplo propio. 5na vez que se aprecian los resultados de
ciertas obras de restauracin y de reanimacin de edificios, plazas y lu!ares,
suele operarse una favorable reaccin ciudadana que paraliza la accin
destructora y permite la consecucin de m&s ambiciosos objetivos.
3. En cualquier caso, la colaboracin espont&nea y m$ltiple de los particulares en
los planes de puesta en valor del patrimonio (istrico y art'stico, es
absolutamente imprescindible, muy en especial, en las peque2as comunidades.
-e a(' que en la preparacin de dic(os planes debe tenerse en cuenta la
conveniencia de un pro!rama aneo de educacin c'vica, desenvuelto sistem&tica
y simult&neamente a la ejecucin del proyecto.
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
31
I0& Los I'strume'tos de )a *uesta e' a)or
/. La adecuada utilizacin de los monumentos de principal inters (istrico y
art'stico implica, en primer trmino, la coordinacin de iniciativas y esfuerzos de
caracter cultural y econmicoDtur'sticos. En la medida que esos intereses
coincidentes se a$nen e identifiquen los resultados perse!uidos ser&n m&s
satisfactorios.
0. Esa necesaria coordinacin no puede tener lu!ar si no eisten en el pa's en
cuestin, las condiciones le!ales y los instrumentos tcnicos que la (a!an
posible.
1. -entro del marco cultural, son requisitos previos a cualquier propsito oficial
diri!ido a revalorizar su patrimonio monumental, los si!uientes< le!islacin
eficaz, or!anizacin tcnica y planificacin nacional.
3. La inte!racin de los proyectos culturales y econmicos debe producirse a nivel
nacional como paso previo a toda !estin de asistencia o cooperacin eterior.
Esta, tanto en el orden tcnico como financiero, es el complemento. del esfuerzo
nacional. A los Gobiernos de los distintos Estados miembros toca la iniciativa6 a
los paises corresponde la tarea previa de formular sus proyectos e inte!rar stos
con los planes !enerales para el desarrollo. Las medidas y procedimientos que a
continuacin se recomiendan van diri!idas (acia esa finalidad.
Re(ome'da(io'es 1o 'i.e) 'a(io'a)2
/. Los proyectos de puesta en valor del patrimonio monumental forman
parte de los planes de desarrollo nacional y, en consecuencia, deben
inte!rarse a los mismos. Las inversiones que se requieren para la
ejecucin de dic(os proyectos dcben (acerse simult&neamente a las
que reclaman el equipamiento tur'stico de la zona o re!in objetivo de
revaluacin.
Normas de Quito, 1967
32
0. %orresponde al Gobierno dotar al pa's de las condiciones que pueden
(acer posible la formulacin y ejecucin de proyectos espec'ficos de
puesta en valor.
1. @on requisitos indispensables a los anteriores efectos, los si!uientes< a,
"econocimiento de una alta prioridad a los proyectos de puesta en valor de la
riqueza monumental dentro del #lan .acional para el -esarrollo6 b, Le!islacin
adecuada o, en su defecto, otras disposiciones !ubernativas que faciliten el
proyecto de puesta en valor (aciendo prevalecer en todo momento el inters
p$blico6 c, -ireccin coordinada del proyecto a travs de un )nstituto idneo
capaz de centralizar la ejecucin del mismo en todas sus etapas6 d, -esi!nacin
de un equipo tcnico que puede contar con la asistencia eterior durante la
formulacin de los proyectos espec'ficos o durante su ejecucin.
3. La puesta en valor de la riqueza monumental solo puede )levarse a efecto dentro
de un marco de accin planificada6 es decir, conforme a un plan re!ulador de
alcance nacional o re!ional. En consecuencia es imprescindible la inte!racin de
los proyectos que se promuevan con los planes re!uladores eistentes en la
ciudad o re!in de que se trate. -e no eistir dic(os planes se proceder& a
establecerlos en forma consecuente.
7. La necesaria coordinacin de los intereses propiamente culturales relativos a los
munumentos o conjuntos ambientales de que se trate y los de 'ndole tur'stico,
deber& producirse en el seno de la direccin coordinada del proyecto a que se
refiere el literal c, del inciso 1, como paso previo a toda !estin de asistencia
tcnica o de ayuda financiera eterior.
8. La cooperacin de los intereses privados y el respaldo de la opinin p$blica es
imprescindible para la realizacin de todo proyecto de puesta en valor. En ese
sentido debe tenerse presente durante la formulacin del mismo, el desarrollo de
una campa2a c'vica que favorezca la formacin de una conciencia p$blica
propicia.
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
33
Re(ome'da(io'es 1o 'i.e) i'terameri(a'o2
/. "eiterar la conveniencia de que los pa'ses de Amrica se ad(ieran a la =%arta de
*enecia= como norma mundial en materia de preservacin de sitios y
monumentos (istricos y art'sticos, sin perjuicio de adoptar cuantos otros
compromisos y acuerdos se (a!an recomendables dentro del @istema
)nteramericano.
0. Etender el concepto !eneralizado de monumento a las manifestaciones propias
de la cultura de los si!los E)E y EE.
1. *incular a la necesaria revalorizacin del patrimonio monumental y art'stico de
las naciones de Amrica a otros pa'ses etracontinentales y, de manera muy
especial, a Espa2a y #ortu!al, dada la participacin (istrica de ambos en la
formacin de dic(o patrimonio y dada la comunidad de valores culturales que los
mantienen unidos a los pueblos de este %ontinente.
3. "ecomendar a la Ar!anizacin de los Estados Americanos, etender la
cooperacin que (a convenido prestar a la revalorizacin de los monumentos de
inters arqueol!ico, (istrico y art'stico, a otros bienes del patrimonio cultural
que constituyen los fondos propios de museos y arc(ivos, as' como tambin, al
acervo sociol!ico del folHlore nacional.
7. La restauracin termina donde comienza la (iptesis, por lo que se (ace
absolutamente necesario en todo empe2o de esa 'ndole un trabajo previo de
investi!acin (istrica. -ado que Espa2a conserva en sus arc(ivos abundante
material de planos sobre las ciudades de Amrica6 fortalezas y !ran n$mero de
edificios, junto con otra copios'sima documentacin oficial, y dado que la
catalo!acin de esos imprescindibles documentos se (alla detenida en fec(a
anterior a la de la mayor'a de las construcciones coloniales, lo que dificulta en
etremo su utilizacin< se (ace altamente recomendable que la Ar!anizacin de
los Estados Americanos coopere con Espa2a en la labor de actualizar y facilitar
las investi!aciones en los arc(ivos espa2oles y, especialmente en el de )ndias,
@evilla.
Normas de Quito, 1967
34
8. "ecomendar que se redacte un nuevo instrumento (emisfrico que sustituya al
=4ratado )nteramericano sobre la #roteccin de +uebles de *alor Iistrico=
:/;17,, capaz de prote!er en forma m&s amplia y efectiva a esa parte
important'sima del patrimonio cultural del %ontinente de los m$ltiples ries!os
que la amenazan.
B. +ientras lo anterior no se l)eve a cabo se recomienda que el %onsejo
)nteramericano %ultural resuelva, en su prima reunin, recabar de todo@ los
Estados miembros la adopcin de medidas de emer!encia capaces de eliminar
los ries!os del comercio il'cito de piezas del patrimonio cultural y que active la
devolucin de las mismas al pa's de ori!en, una vez probada su eportacin
clandestina o la adquisicin ile!al.
>. 4eniendo presente que la escasez de recursos (umanos constituye un !rave
inconveniente para la realizacin de planes de puesta en valor se (ace altamente
recomendable proveer lo necesario para la creacin de un centro o instituto
especializado en materia de restauracin, de car&cter interamericano. Asimismo
se (ace recomendable satisfacer las necesidades en materia de restauracin de
bienes muebles mediante el fortalecimiento de los eistentes y la creacin de
otros nuevos.
;. @in perjuicio de lo anterior y a fin de satisfacer de inmediato tan imperiosas
necesidades se recomienda a la @ecretar'a General de la AEA utilizar las
facilidades que brindan sus actuales pro!ramas de Jecas y %apacitacin
Etracontinental y, asimismo celebrar con el )nstituto de %ultura Iisp&nica, al
amparo del acuerdo de cooperacin tcnica AEADEspa2a y con el %entro
"e!ional Latinoamericano de Estudios para la %onservacin y "estauracin de
Jienes %ulturales, de +ico, sendos acuerdos de colaboracin.
/C. 4oda vez que se (ace necesario intercambiar eperiencias sobre los problemas
propios de Amrica y conviene mantener una adecuada unidad de criterios en la
materia, se recomienda reconocer a la A!rupacin de Arquitectos Especializados
en "estauracin de +onumentos, con sede provisional en el )nstituto de %ultura
Iisp&nica, +adrid, y propiciar su instalacin definitiva en uno de los Estados
miembros.
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
35
Medidas Le3a)es
/. #recisa actualizar la le!islacin proteccionista vi!ente en los Estados
Americanos, a fin de (acer su aplicacin eficaz para los fines que se persi!uen.
0. #recisa revisar las re!ulaciones locales que ri!en en materia de publicidad, al
objeto de controlar toda forma publicitaria que tienda a alterar las
caracter'sticas ambientales de las zonas urbanas de inters (istrico.
1. A los efectos de la le!islacin proteccionista el espacio urbano que ocupan los
n$cleos o conjuntos monumentales y de inters ambiental debe delimitarse como
si!ue<
a, zona de proteccin ri!urosa, que corresponder& a la de mayor densidad
monumental o de ambiente6 b, zona de proteccin o respeto, con una mayor
tolerancia6 c, zona de proteccin del paisaje urbano, a fin de procurar una
inte!racin de la misma con la naturaleza circundante.
3. Al actualizar la le!islacin vi!ente, los pa'ses deber'an tener en cuenta la plusD
val'a que adquieren los bienes inmuebles incluidos dentro de la zona puesta en
valor, as' como en al!una medida, las aleda2as.
7. Asimismo debe tenerse en cuenta la posibilidad de estimular la iniciativa
privada mediante la implantacin de un r!imen de eencin fiscal en los
edificios que se restauren con capital particular y dentro de las re!ulaciones que
establezcan los or!anismos competentes. -es!ravaciones de tipo fiscal pueden
establecerse, tambin, como compensacin a las limitaciones impuestas a la
propiedad particular por motivos de utilidad p$blica.
Medidas "e('i(as
/. La puesta en valor de un monumento o conjunto urbano de inters ambiental es
el resultado de un proceso eminentemente tcnico, y, en consecuencia, su
tratamiento oficial debe estar confiado directamente a una dependencia de
car&cter especializado que centralice todas las actividades.
Normas de Quito, 1967
36
0. %ada proyecto de puesta en valor constituye un problema espec'fico y requiere
una solucin tambin espec'fica.
1. La colaboracin tcnica de los epertos en las distintas disciplinas que (an de
intervenir en la ejecucin de un proyecto, es absolutamente esencial. -e la
acertada %oordinacin de los especialistas (abr& de depender en buena medida
el resultado final.
3. La prioridad de los proyectos queda subordinada a la estimacin de los beneficios
econmicos que de su ejecucin se derivar'an para una re!in dada. #ero en todo
lo posible debe tenerse en cuenta la importancia intr'nseca de los bienes objeto
de restauracin o revalorizacin y la situacin de emer!encia en que los mismos
se (allan.
7. En !eneral todo proyecto de puesta en valor envuelve problemas de car&cter
econmico, (istrico, tcnico y administrativo. Los problemas tcnicos de
conservacin, restauracin y reconstruccin, var'an se!$n la 'ndole del bien. Los
monumentos arqueol!ico@, por ejemplo, ei!en la colaboracin de especialistas
en la materia.
8. La naturaleza y alcance de los trabajos que procede realizar en un monumento
ei!en decisiones previas, producto del e(austivo eamen de las condiciones y
circunstancias que concurren en el mismo. -ecidida la clase de intervencin a la
que (abr& de ser sometido el monumento, los trabajos subsi!uientes deber&n
continuarse con absoluto respeto a lo que evidencia su substancia o a lo que
arrojan, indubitablemente, los documentos autnticos en que se basa la
restauracin.
B. En los trabajos de revalorizacin de zonas ambientales, precisa la previa
definicin de sus l'mites y valores.
>. La puesta en valor de una zona (istrica ambiental, ya definida y evaluada,
implica<
a, estudio y determinacin de su uso eventual y de las actividades que en la
misma (abr&n de desarrollarse.
b, estudio de la ma!nitud de las inversiones y de las etapas necesarias (asta
ultimar los trabajos de restauracin y conservacin, incluyendo las obras de
infraestructura y adaptaciones que eija el equipamiento tur'stico, para su
puesta en valor.
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
37
c, estudio anal'tico del r!imen especial al que la zona quedar& sometida, a fin
de que las construcciones eistentes y las nuevas, puedan ser controladas
efectivamente.
d, la re!lamentacin de las zonas adyacentes al n$cleo (istrico, debe establecer,
adem&s del uso de la tierra y densidades, la relacin volumtrica como factor
determinante del paisaje urbano y natural.
e, estudio de la ma!nitud de las inversiones necesarias para el debido
saneamiento de la zona.
f, estudio de las medidas previsoras necesarias para el debido mantenimiento
constante de la zona que se trata de poner en valor.
;. La limitacin de los recursos disponibles y el necesario adiestramiento de los
equipos tcnicos requeridos por los planes de puesta en valor (acen aconsejable
la previa formulacin de un proyecto piloto en el lu!ar en el que mejor se
conju!en los intereses econmicos y las facilidades tcnicas.
/C. La puesta en valor de un n$cleo urbano de inters (istrico ambiental de
etensin que eceda las posibilidades econmicas inmediatas, puede y debe
proyectarse en dos o m&s etapas, las que se ejecutar'an pro!resivamente de
acuerdo con las conveniencias del equipamiento tur'stico, bien entendido que el
proyecto debe concebirse en su totalidad, sin que se interrumpan o aplacen los
trabajos de catalo!acin, investi!acin e inventario.
Lista de "e('i(os *arti(i/a'tes
Guillermo de Knde!ui, @ecretario 4cnico de la "eunin6 "enato @oeiro6
%arlos +. Larrea6 Jos +a. *ar!as6 A!ust'n +oreno6 AsLaldo de la 4orre6 Earle 9.
.eLton6 Jos +. Glez.D*alc&rcel6 %arlos ?lores +arini6 +anuel E. del +onte6
+anuel del %astillo .e!rete6 Jenjam'n %arrin6 Iern&n %respo6 ?iloteo
@amanie!o6 %arlos Kevallos< +i!uel A. *asco6 %(ristop(er 4unnard6 Jor!e Luj&n
+.6 ?ernando @ilvaD@antisteban6 Graziano Gasparini6 )nstituto #anamericano de
Geo!raf'a e IistoriaD"epresentados por Lidia %. de %amac(o.
Normas de Quito, 1967
38
39
Carta do Restauro
de 6 de abril de 1972
Ministrio de Instruo Pblica
Governo da Itlia
Circular n. 117
Atravs da circular nmero 117, de 6 de abril de 1972, o Ministrio da Instruo Pblica
da Itlia divulou o !ocumento sobre "estaurao de 1972 #$arta do "estauro, 1972% entre
os diretores e c&e'es de institutos aut(nomos, )ara *ue se aten&am, escru)ulosa e
obriatoriamente, em todas as interven+es de restaurao em *ual*uer obra de arte, ,s
normas )or ela estabelecidas e ,s instru+es ane-as, a*ui )ublicadas na .ntera/
Artio 1 0 1odas as obras de arte de *ual*uer )oca, na ace)o mais am)la, *ue
com)reende desde os monumentos ar*uitet(nicos at as de )intura e escultura, inclusive
'ramentados, e desde o )er.odo )aleol.tico at as e-)ress+es 'iurativas das culturas
)o)ulares e da arte contem)or2nea, )ertencentes a *ual*uer )essoa ou instituio, )ara
e'eito de sua salvauarda e restaurao, so ob3eto das )resentes instru+es, *ue adotam o
nome de $arta do "estauro 1972/
Artio ! 0 Alm das obras mencionadas no artio )recedente, 'icam assimiladas a
essas, )ara asseurar sua salvauarda e restaurao, os con3untos de edi'.cios de interesse
monumental, &ist4rico ou ambiental, )articularmente os centros &ist4ricos5 as cole+es
art.sticas e as decora+es conservadas em sua dis)osio tradicional5 os 3ardins e )ar*ues
considerados de es)ecial im)ort2ncia/
Artio " 0 6icam submetidas , disci)lina das )resentes instru+es, alm das obras
inclu.das nos artios 1 e 2, as o)era+es destinadas a asseurar a salvauarda e a
restaurao dos vest.ios antios relacionados com as )es*uisas subterr2neas e
suba*uticas/
Artio # 0 7ntende0se )or salvauarda *ual*uer medida de conser0
vao *ue no im)li*ue a interveno direta sobre a obra5 entende0se )or
Carta do Restauro
40
restaurao *ual*uer interveno destinada a manter em 'uncionamento, a 'acilitar a
leitura e a transmitir interalmente ao 'uturo as obras e os ob3etos de'inidos nos artios
)recedentes/
Artio $ 0 $ada uma das su)erintend8ncias de institui+es res)onsveis )ela
conservao do )atrim(nio &ist4rico, art.stico e cultural elaborar um )rorama anual e
es)eci'icado dos trabal&os de salvauarda e restaurao, assim como das )ros)e+es
subterr2neas e suba*uticas a serem em)reendidas, se3a )or conta do 7stado ou de outras
institui+es ou )essoas, *ue ser a)rovado )elo Ministrio da Instruo Pblica, mediante
)arecer 'avorvel do $onsel&o 9eral de Anti:idades e ;elas Artes/
<o 2mbito do )rorama, ou de)ois de sua a)resentao, *ual*uer interveno nas obras
re'eridas no artio 1= dever ser ilustrada e 3usti'icada )or um )arecer tcnico em *ue
constaro, alm do detal&amento sobre a conservao da obra, seu estado atual, a nature>a
das interven+es consideradas necessrias e as des)esas necessrias )ara l&es 'a>er 'rente/
7sse in'orme ser iualmente a)rovado )elo Ministrio de Instruo Pblica com
)arecer )rvio do $onsel&o ?u)erior de Anti:idades e ;elas Artes, nos casos de
emer8ncia ou dvida )revistos na lei/
Artio % 0 !e acordo com as 'inalidades a *ue, seundo o artio @=, devem corres)onder
as o)era+es de salvauarda e restaurao, )ro.bem0se indistintamente )ara todas as obras
de arte a *ue se re'erem os artios 1=, 2= e A=B
1 0 aditamentos de estilo ou anal4icos, inclusive em 'orma sim)li'icada, ainda *uando
e-istirem documentos r'icos ou )lsticos *ue )ossam indicar como ten&a sido ou deva
resultar o as)ecto da obra acabada5
2 0 remo+es ou demoli+es *ue a)auem a tra3et4ria da obra atravs do tem)o, a menos
*ue se trate de altera+es limitadas *ue debilitem ou alterem os valores &ist4ricos da
obra, ou de aditamentos de estilo *ue a 'alsi'i*uem5
A 0 remoo, reconstruo ou traslado )ara locais di'erentes dos oriinais, a menos *ue isso
se3a determinado )or ra>+es su)eriores de conservao5
@ 0 alterao das condi+es de acesso ou ambientais em *ue c&eou at os nossos dias a obra
de arte, o con3unto monumental ou ambiental, o con3unto decorativo, o 3ardim, o )ar*ue,
etc/5
C 0 alterao ou eliminao das )tinas/
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
41
Artio 7 0 7m relao ,s mesmas 'inalidades a *ue se re'ere o artio 6= e
indistintamente )ara todas as obras a *ue se re'erem os artios 1=, 2= e A=, admitem0se as
seuintes o)era+es ou reintera+esB
1 0 aditamentos de )artes acess4rias de 'uno sustentante e reintera+es de )e*uenas
)artes veri'icadas &istoricamente, e-ecutadas, se 'or o caso, com clara determinao do
contorno das reintera+es, ou com adoo de material di'erenciado, embora &arm(nico,
'acilmente distinu.vel ao ol&ar, )articularmente nos )ontos de enlace com as )artes
antias e, alm disso, com marcas e datas onde 'or )oss.vel5
2 0 lim)e>a de )inturas e esculturas, *ue 3amais dever alcanar o estrato da cor,
res)eitados a )tina e eventuais verni>es antios5 )ara todas as outras cateorias de
obras, nunca dever c&ear , su)er'.cie nua da matria de *ue so constitu.das as obras5
A 0 anastilose documentada com seurana, recom)osio de obras *ue se tiverem
'ramentado, assentamento de obras )arcialmente )erdidas reconstruindo as lacunas de
)ouca identidade com tcnica claramente distinu.vel ao ol&ar ou com >onas neutras
a)licadas em n.vel di'erente do das )artes oriinais, ou dei-ando , vista o su)orte
oriinal e, es)ecialmente, 3amais reinterando ex novo >onas 'iurativas ou inserindo
elementos determinantes da 'iurao da obra5
@ 0 modi'ica+es ou inser+es de carter sustentante e de conservao da estrutura interna
ou no substrato ou su)orte, desde *ue, uma ve> reali>ada a o)erao, na a)ar8ncia da
obra vista da su)er'.cie no resulte alterao nem cromtica nem de matria5
C 0 nova ambientao ou instalao da obra, *uando 3 no e-istirem ou &ouverem sido
destru.das a ambientao ou instalao tradicionais, ou *uando as condi+es de
conservao e-iirem sua trans'er8ncia/
Artio & 0 Dual*uer interveno na obra ou em seu entorno, )ara os
e'eitos do dis)osto no artio @=, deve ser reali>ada de tal modo e com tais
tcnicas e materiais *ue 'i*ue asseurado *ue, no 'uturo, no 'icar invi0
abili>ada outra eventual interveno )ara salvauarda ou restaurao/
Alm disso, *ual*uer interveno deve ser )reviamente estudada e 3usti0
'icada )or escrito #ltimo )arra'o do artio C=% e dever ser orani>ado
um dirio de seu desenvolvimento, a *ue se ane-ar a documentao 'o0
tor'ica de antes, durante e de)ois da interveno/ ?ero documentadas,
ainda, todas as eventuais investia+es e anlises reali>adas com o au-.0
lio da '.sica, da *u.mica, da microbioloia e de outras ci8ncias/ !e toda
Carta do Restauro
42
essa documentao &aver c4)ia no ar*uivo da su)erintend8ncia com)etente e outra c4)ia
ser enviada ao Instituto $entral de "estaurao/
<o caso das lim)e>as, se )oss.vel em luar )r4-imo , >ona interventora, dever ser
dei-ado um testemun&o do estado anterior , o)erao, en*uanto *ue no caso das adi+es, as
)artes eliminadas devero, sem)re *ue )oss.vel, ser conservadas ou documentadas em um
ar*uivo0de)4sito es)ecial das su)erintend8ncias com)etentes/
Artio ' 0 A utili>ao de novos )rocedimentos de restaurao e de novos materiais em
relao aos )rocedimentos e matrias de uso viente ou de alum modo aceitos, dever ser
autori>ada )elo Ministro da Instruo Pblica, de acordo com )arecer 3usti'icado do
Instituto $entral de "estaurao, a *uem tambm com)etir atuar ante o mesmo
ministrio no *ue disser res)eito a desaconsel&ar materiais ou mtodos anti*uados, nocivos
ou no com)rovados, a suerir novos mtodos e ao uso de novos materiais, a de'inir as
investia+es *ue se devam )rover com e*ui)amentos e com es)ecialistas al&eios ao
e*ui)amento e , )lanil&a de *ue dis)+e/
Artio 1( 0 As medidas destinadas a )reservar dos aentes contaminadores ou das
varia+es atmos'ricas, trmicas ou &iromtricas as obras a *ue se re'erem os artios 1=, 2=
e A= no devero alterar sensivelmente o as)ecto da matria e a cor das su)er'.cies, nem
e-iir modi'ica+es substanciais e )ermanentes do ambiente em *ue as obras tiverem sido
transmitidas &istoricamente/ ?e, contudo, 'orem indis)ensveis modi'ica+es de tal 8nero
com vistas ao 'im su)erior de sua conservao, essas modi'ica+es devero ser reali>adas de
modo *ue evitem *ual*uer dvida sobre a )oca em *ue 'oram em)reendidas e da maneira
mais discreta )oss.vel/
Artio 11 0 Es mtodos es)ec.'icos utili>ados como )rocedimento de restaurao
es)ecialmente )ara monumentos ar*uitet(nicos, )ict4ricos, esculturais, )ara os con3untos
&ist4ricos e, at mesmo, )ara a reali>ao de escava+es, esto es)eci'icados nos ane-os a,
b, c e d das )resentes instru+es/
Artio 1! 0 <os casos em *ue &ouver dvida sobre a atribuio das com)et8ncias
tcnicas, ou em *ue surirem con'litos a res)eito do assunto, decidir o ministro, a )artir
dos )areceres dos su)erintendentes ou c&e'es de institui+es interessados, ouvido o
$onsel&o ?u)erior de Anti:idades e ;elas Artes/
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
43
Ane)o A
Instru*es +ara a salvauarda e a restaurao dos ob,etos ar-ueol.icos
Alm das reras erais contidas nos artios da $arta do "estauro, necessrio, no
cam)o da ar*ueoloia, ter )resentes e-i8ncias )articulares relativas , salvauarda do
subsolo ar*ueol4ico e , conservao e restaurao dos ac&ados durante as )ros)e+es
terrestres e suba*uticas relacionadas no artio A=/
E )roblema de maior im)ort2ncia da salvauarda do subsolo ar*ueol4ico est
necessariamente liado , srie de dis)osi+es e leis re'erentes , e-)ro)riao, , a)licao
de v.nculos es)eciais, , criao de reservas e )ar*ues ar*ueol4icos/ $oncomitantemente ,s
di'erentes medidas a serem tomadas nos diversos casos, ser sem)re necessrio e'etuar um
cuidadoso recon&ecimento do terreno )ara reco)ilar todos os )oss.veis dados locali>veis na
su)er'.cie, os materiais cer2micos es)arsos, a documentao de elementos *ue &ouverem
eventualmente a'lorado, com recorr8ncia tambm , a3uda da 'otora'ia e das )ros)e+es
eltricas, eletromanticas, etc/ do terreno, de modo *ue o con&ecimento o mais com)leto
)oss.vel da nature>a ar*ueol4ica do terreno )ermita diretri>es mais )recisas )ara a
a)licao das normas de salvauarda, da nature>a e dos limites das rela+es, )ara o
estabelecimento de )lanos reuladores e )ara a viil2ncia, no caso de e-ecuo de trabal&os
ar.colas ou de urbani>ao/
Para a salvauarda do )atrim(nio ar*ueol4ico submarino, vinculadas ,s leis e
dis)osi+es *ue a'etam as escava+es suba*uticas e *ue se destinam a im)edir a violao
indiscriminada e irres)onsvel dos restos de navios antios e de seu carreamento, de
ru.nas submersas e de esculturas 'undidas, im)+em0se medidas muito )recisas, *ue
comeam )ela e-)lorao sistemtica das costas italianas )or )essoal es)eciali>ado, com o
ob3etivo de c&ear , consecuo de uma forma maris com indicao de todos os restos e
monumentos submersos, se3a )ara e'eito de sua tutela ou )ara o da )roramao das
)es*uisas cient.'icas suba*uticas/ A recu)erao dos restos de uma embarcao antia no
dever ser iniciada antes *ue &a3am sido dis)ostos os s.tios e o necessrio
acondicionamento es)ecial, *ue )ermita o resuardo dos materiais recu)erados do 'undo do
mar, todos os tratamentos es)ec.'icos re*ueridos, )rinci)almente )elas )artes
len&osas com randes e )rolonadas lava+es, ban&os em )eculiares subs0
Carta do Restauro
44
t2ncias consolidantes, com con&ecimento )reciso da atmos'era e da tem)eratura/ Es
sistemas de e-trao e recu)erao de embarca+es submersas devero ser estudados caso a
caso, em 'uno do estado concreto dos restos, levando0se tambm em conta as e-)eri8ncias
ad*uiridas internacionalmente nesse cam)o, sobretudo nos ltimos dec8nios/ 7ntre essas
condi+es concretas do resate 0 assim como nas &abituais )ros)e+es ar*ueol4icas
terrestres 0 devero ser consideradas as es)eciais e-i8ncias de conservao e de
restaurao dos ob3etos de acordo com sua cateoria e sua matria5 com os materiais
cer2micos e com os utens.lios, )or e-em)lo, tomar0se0o todas as )recau+es *ue )ermitam
a identi'icao de eventuais vest.ios ou restos de seu contedo, *ue constituem dados
)reciosos )ara a &ist4ria do comrcio e da vida na anti:idade5 alm disso, dever0se0
dedicar es)ecial ateno ao e-ame e 'i-ao de )oss.veis inscri+es )intadas, es)ecialmente
no cor)o do utens.lio/
!urante as e-)lora+es ar*ueol4icas terrestres, 3 *ue as normas de recu)erao e
documentao abordam mais es)eci'icamente o es*uema das normas relativas ,
metodoloia das escava+es, no *ue concerne , restaurao devem se observar as
)recau+es *ue durante as o)era+es de escavao arantirem a conservao imediata dos
descobrimentos, es)ecialmente se so susce)t.veis de uma deteriorao mais 'cil, e a
ulterior )ossibilidade de salvauarda e de restaurao de'initivas/ <o caso de serem
encontrados elementos des)rendidos de uma decorao de estu*ue, ou de )intura, ou
mosaico ou de opus sectile, necessrio, antes e durante o seu traslado, mant80los unidos
com encolados de esso, com ataduras e adesivos ade*uados, de modo *ue se3a 'acilitado sua
recom)osio e restaurao no laborat4rio/ <a recu)erao de vidros, aconsel&vel no
)roceder a lim)e>a aluma durante a escavao, )or causa da 'acilidade com *ue )odem
*uebrar0se/ <o *ue res)eita ,s cer2micas e 1erracota indis)ensvel no )re3udicar com
lava+es ou lim)e>as a)ressadas a eventual )resena de )inturas, verni>es e inscri+es/
Particular delicade>a se re*uer na e-trao de ob3etos ou 'ramentos de metal,
)rinci)almente se esto o-idados, devendo0se recorrer no a)enas aos sistemas de
consolidao, mas tambm a eventuais su)ortes ade*uados ao caso/ 7s)ecial
ateno deve ser )restada a res)eito de )oss.veis vest.ios ou re)rodu+es
de )edaos de tecidos/ <o es*uema da ar*ueoloia )om)eiana se utili>a
)rinci)almente, com am)la e bril&ante e-)eri8ncia, a obteno de
decal*ues dos neativos das )lantas e de materiais or2nicos susce)t.veis de
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
45
deteriorao atravs de )astas adesivas de esso a)licadas nas cavidades *ue ten&am
)ermanecido no terreno/
Para os e'eitos da a)licao destas instru+es )reciso *ue, durante o desenvolvimento
das escava+es, se3a arantida a )resena de restauradores )re)arados )ara uma )rimeira
interveno de recu)erao e 'i-ao, *uando 'or necessrio/
!ever ser considerado com es)ecial ateno o )roblema de restaurao das obras
destinadas a )ermanecerem ou a serem reinstaladas em seu luar oriinal, )articularmente
as )inturas e mosaicos/ 18m sido e-)erimentados com 8-ito vrios ti)os de su)ortes, de
entelado e encolados em 'uno das condi+es climticas, atmos'ricas e &iromtricas, *ue
)ermitem a recolocao das )inturas nos es)aos convenientemente cobertos de um edi'.cio
antio, evitando o contato direto com a )arede e )ro)orcionando, em troca, uma montaem
'cil e uma conservao seura/ Ainda assim, devem0se evitar as intera+es, dando ,s
lacunas uma entonao similar , do reboco rosso, assim como & *ue evitar o uso de
verni>es ou ceras )ara reavivar as cores, )ois sem)re so susce)t.veis de alterao, sendo
su'iciente uma lim)e>a cuidadosa das su)er'.cies oriinais/
Duanto aos mosaicos, )re'er.vel, sem)re *ue )oss.vel, sua reinstalao no edi'.cio de
*ue )rov8m e de cu3a decorao constituem )arte interante e, em tal caso, de)ois de sua
retirada 0 *ue, com os mtodos modernos )ode ser 'eita inclusive em randes su)er'.cies
sem reali>ar cortes 0 o sistema de cimentao com rec&eio metlico ino-idvel resulta, at
aora, no sistema mais id(neo e resistente aos aentes atmos'ricos/ Para os mosaicos *ue,
ao contrrio, destinam0se a serem e-)ostos em museu, 3 am)lamente utili>ado o su)orte
em sandu.c&e de materiais lieiros, resistente e mane3vel/
"e*uerem es)eciais e-i8ncias de )roteo diante dos )erios advindos da alterao
climtica, os interiores com )inturas )arietais in situ #rutas )r0&ist4ricas, tumbas,
)e*uenos recintos%5 nesses casos, necessrio manter constantes dois 'atores essenciais
)ara a mel&or conservao das )inturasB o rau de umidade ambiental e a tem)eratura
ambiente/ 7sses 'atores se alteram 'acilmente )or causas e-ternas e estran&as a tais
ambientes, es)ecialmente a alomerao de visitantes, a iluminao
e-cessiva, as 'ortes mudanas atmos'ricas do e-terior/ F necessrio, )ortanto,
Carta do Restauro
46
adotar cuidados es)eciais, inclusive na admisso de visitantes, atravs de a)arel&os de
climati>ao inter)ostos entre o ambiente antio a ser )roteido e o e-terior/ 1ais
)recau+es t8m sido tomadas no acesso a monumentos )r0&ist4ricos )intados na 6rana e
na 7s)an&a e seria de dese3ar *ue o 'ossem em muitos de nossos monumentos #tumbas de
1ar*u.nia%/
Para a restaurao dos monumentos ar*ueol4icos, alm das normas erais contidas na
G$arta do "estauroG e nas Instru+es )ara os critrios das "estaura+es Ar*uitet(nicas,
dever0se0iam ter )resentes alumas e-i8ncias em relao ,s )eculiares tcnicas antias/
7m )rimeiro luar, *uando )ara a restaurao com)leta de um monumento 0 *ue com)orta
necessariamente seu estudo &ist4rico 0 se3a necessrio e'etuar )ros)e+es de escavao )ara
o descobrimento das 'unda+es, as o)era+es tero *ue se reali>ar com o mtodo
estatir'ico *ue )ode o'erecer dados )reciosos sobre a vida e as 'ases do )r4)rio edi'.cio/
Para a restaurao de muros de o)us incertum, quasi reticulatum, reticulatum et
vittatum, se utili>a a mesma *ualidade de )edra e os mesmos ti)os de )eas5 as )artes
restauradas devero se manter em um )lano lieiramente retrancado, en*uanto *ue )ara
os muros de ladril&o ser o)ortuno marcar com incis+es ou raias a su)er'.cie dos ladril&os
modernos/ Para a restaurao de estruturas do a)arel&o de sil&aria tem sido
e-)erimentado 'avoravelmente o sistema de re)rodu>ir os sil&ares nas medidas antias,
utili>ando lascas do mesmo material cimentado com aramassa misturada na su)er'.cie
com )4 do mesmo material )ara obter uma entonao cromtica/
$omo alternativa , retrancaem da su)er'.cie das reintera+es de restaura+es
modernas, )ode0se 'a>er uma 'resta *ue sia o seu contorno e delimite a )arte restaurada
ou inserir uma 'ran3a sutil de materiais distintos/ !a mesma 'orma )ode ser recomendvel
em muitos casos um tratamento su)er'icial de novos materiais, di'erenciado )ela lavradura
de incis+es nas su)er'.cies modernas/
6inalmente, ser ade*uado colocar em todas as >onas restauradas )lacas com as datas,
ou ravar silas ou marcas es)eciais/
E uso do cimento com sua su)er'.cie revestida do )4 do mesmo material
do monumento a ser restaurado )ode se mostrar til )ara a reinterao
de tambores de colunas antias de mrmore, de calcrio, ou de calia,
visando , obteno de um as)ecto mais ou menos rstico em relao ao ti)o
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
47
de monumento5 na arte romana, o mrmore branco )ode ser reinterado com travertino ou
calcrio em combina+es 3 e-)erimentadas com 8-ito #restaurao de Haladier, no Arco de
1ito%/ <os monumentos antios e )articularmente nos da )oca arcaica ou clssica, deve0se
evitar a combinao de materiais di'erentes e anacr(nicos nas )artes restauradas, *ue
resulta ostensiva e aressiva, inclusive do )onto de vista cromtico, ao mesmo tem)o em
*ue se )odem utili>ar diversos sistemas )ara di'erenciar o uso do mesmo material com *ue
'oi constru.do o monumento e *ue )re'er.vel manter nas restaura+es/
$onstitui um )roblema )eculiar dos monumentos ar*ueol4icos a 'orma de cobrir os
muros em ru.nas, sobretudo nos em *ue )reciso manter a lin&a irreular do )er'il da
ru.na5 'oi e-)erimentada a a)licao de uma ca)a de aramassa de alvenaria *ue )arece
dar os mel&ores resultados, tanto do )onto de vista esttico, como de sua resist8ncia aos
aentes atmos'ricos/ Duanto ao )roblema eral da consolidao dos materiais
ar*uitet(nicos e das esculturas ao ar livre, devem0se evitar e-)erimenta+es com mtodos
no su'icientemente com)rovados, *ue )ossam )rodu>ir danos irre)arveis/
6inalmente, as medidas )ara a restaurao e a conservao dos monumentos
ar*ueol4icos tambm devem ser estudadas em 'uno das variadas e-i8ncias climticas
dos di'erentes locais, )articularmente diversi'icados na Itlia/
Ane)o /
Instru*es +ara os critrios das restaura*es ar-uitet0nicas
<o )ressu)osto de *ue as obras de manuteno reali>adas no devido tem)o asseuram
lona vida aos monumentos, encarece0se o maior cuidado )oss.vel na viil2ncia cont.nua
dos im4veis )ara a adoo de medidas de carter )reventivo, inclusive )ara evitar
interven+es de maior am)litude/
Iembra0se, ainda, a necessidade de considerar todas as obras de restaurao sob um
substancial )er'il de conservao, res)eitando os elementos acrescidos e evitando at
mesmo interven+es de renovao ou reconstituio/
Carta do Restauro
48
?em)re com o ob3etivo de asseurar a sobreviv8ncia dos monumentos, vem0se
considerando detidamente a )ossibilidade de novas utili>a+es )ara os edi'.cios
monumentais antios, *uando no resultarem incom)at.veis com os interesses &ist4rico0
art.sticos/ As obras de ada)tao devero ser limitadas ao m.nimo, conservando
escru)ulosamente as 'ormas e-ternas e evitando altera+es sens.veis das caracter.sticas
ti)ol4icas, da orani>ao estrutural e da se*:8ncia dos es)aos internos/
A reali>ao do )ro3eto )ara a restaurao de uma obra ar*uitet(nica dever ser
)recedida de um e-austivo estudo sobre o monumento, elaborado de diversos )ontos de
vista #*ue estabeleam a anlise de sua )osio no conte-to territorial ou no tecido urbano,
dos as)ectos ti)ol4icos, das eleva+es e *ualidades 'ormais, dos sistemas e caracteres
construtivos, etc%, relativos , obra oriinal, assim como aos eventuais acrscimos ou
modi'ica+es/ Parte interante desse estudo sero )es*uisas biblior'icas, iconor'icas e
ar*uiv.sticas, etc/, )ara obter todos os dados &ist4ricos )oss.veis/ E )ro3eto se basear em
uma com)leta observao r'ica e 'otor'ica, inter)retada tambm sob o as)ecto
metrol4ico, dos traados reuladores e dos sistemas )ro)orcionais e com)reender um
cuidadoso estudo es)ec.'ico )ara a veri'icao das condi+es de estabilidade/
A e-ecuo dos trabal&os )ertinentes , restaurao dos monumentos, *ue *uase sem)re
consiste em o)era+es delicad.ssimas e sem)re de rande res)onsabilidade, dever ser
con'iada a em)resas es)eciali>adas e, *uando )oss.vel, e-ecutada sob oramento e no sob
em)reitada/
As restaura+es devem ser continuamente viiadas e su)ervisionadas )ara *ue se ten&a
seurana sobre sua boa e-ecuo e )ara *ue se )ossa intervir imediatamente no caso em
*ue se a)resentarem 'atos novos, di'iculdades ou dese*uil.brios nas )aredes5 e tambm,
es)ecialmente *uando interv8m o )i*uete e o mao, )ara evitar *ue desa)aream elementos
antes inorados ou eventualmente desa)ercebidos nas investia+es )rvias, mas,
certamente, bastante teis )ara o con&ecimento do edi'.cio e do sentido da restaurao/ 7m
)articular, antes de ras)ar uma camada de )intura, ou eliminar um eventual reboco, o
diretor dos trabal&os deve constatar a e-ist8ncia ou no de *ual*uer marca de decorao,
tais como os rumos e coloridos oriinais das )aredes e ab4badas/
Jma e-i8ncia 'undamental da restaurao res)eitar e salvauardar
a autenticidade dos elementos construtivos/ 7ste )rinc.)io deve sem)re
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
49
uiar e condicionar a escol&a das o)era+es/ <o caso de )aredes em desa)rumo, )or
e-em)lo, mesmo *uando suir a necessidade )erem)t4ria de demolio e reconstruo, &
*ue se e-aminar )rimeiro a )ossibilidade de corrii0los sem substituir a construo oriinal/
!o mesmo modo, a substituio de )edras corro.das s4 dever ocorrer )ara satis'a>er ,s
e-i8ncias de ravidade/
A eventual substituio de )aramentos murais, sem)re *ue se tornar estritamente
necessrias e nos limites mais restritos, dever ser sem)re distinu.vel dos elementos
oriinais, di'erenciando os materiais ou as su)er'.cies de construo recente5 mas, em eral,
resulta )re'er.vel reali>ar em toda a e-tenso do contorno da reinterao uma sinali>ao
clara e )ersistente, *ue mostre os limites da interveno/ Isso )oder ser conseuido com
uma l2mina de metal ade*uado, com uma srie cont.nua de )e*uenos 'ramentos de
ladril&o, ou com 'restas vis.veis, mais ou menos laras e )ro'undas, seundo o caso/
A consolidao da )edra e de outros materiais dever ser e-)erimentada *uando os
mtodos am)lamente com)rovados )elo Instituto $entral da "estaurao o'erecerem
arantias e'etivas/ !evero ser tomadas todas as )recau+es )ara evitar o aravamento da
situao5 devero ser )ostas em )rtica, iualmente, todas as interven+es necessrias )ara
eliminar as causas dos danos/ 7n*uanto, )or e-em)lo, se observarem sil&ares rasados )or
ram)os ou varas de 'erro *ue se inc&am com a umidade, convm desmontar a )arte
deteriorada e substituir o 'erro )or bron>e ou cobre, ou, mel&or ainda, )or ao ino-idvel,
*ue a)resenta a vantaem de no manc&ar a )edra/
As esculturas em )edra colocadas no e-terior dos edi'.cios, ou nas )raas, devem ser
viiadas, intervindo0se sem)re *ue se3a )oss.vel adotar, a )artir da )rtica anteriormente
descrita, um mtodo com)rovado de consolidao ou de )roteo, inclusive tem)oral/
Duando isso 'or im)oss.vel, convir trans'erir a escultura )ara um local 'ec&ado/
Para a boa conservao das 'ontes de )edra ou de bron>e, necessrio descalci'icar a
ua, eliminando as concre+es calcrias e as inade*uadas lim)e>as )eri4dicas/
A )tina da )edra deve ser conservada )or evidentes ra>+es &ist4ricas,
estticas e tambm tcnicas, 3 *ue ela desem)en&a uma 'uno )rotetora
Carta do Restauro
50
como 'icou demonstrado )elas corros+es *ue se iniciam a )artir das lacunas da )tina/
Podem0se eliminar as matrias acumuladas sobre as )edras 0 detritos, )4, 'uliem, 'e>es de
)ombo, etc/, usando a)enas escovas veetais ou 3atos de ar com )resso moderada/ !ever0
se0o evitar, )ortanto, as escovas metlicas e ras)adores, ao mesmo tem)o em *ue se devem
e-cluir, em eral, os 3atos de areia, de ua e de va)or com 'orte )resso, sendo, ainda,
desaconsel&veis as lava+es de *ual*uer nature>a/
Ane)o C
Instru*es +ara a e)ecuo de restaura*es +ict.ricas e escult.ricas
1+era*es +reli2inares
A )rimeira o)erao a reali>ar, antes da interveno em *ual*uer obra de arte )ict4rica
ou escult4rica, um recon&ecimento cuidadoso de seu estado de conservao/ 7m tal
recon&ecimento se inclui a com)rovao dos di'erentes estratos materiais de *ue ven&a a
estar com)osta a obra e se so oriinais ou acrscimos e, ainda, a determinao a)ro-imada
das di'erentes )ocas em *ue se )rodu>iram as estrati'ica+es, modi'ica+es e acrscimos/
Para isso, rediir0se0 uma inventrio *ue constituir )arte interante do )rorama e o
comeo do dirio da restaurao/ 7m continuao, devero ser 'eitas as indis)ensveis
'otora'ias da obra )ara documentar seu estado )recedente , interveno restauradora,
devendo essas 'otora'ias serem obtidas, alm de sob lu> natural, sob lu> monocromtica,
com raios ultravioletas sim)les ou 'iltrados e com raios in'ravermel&os, con'orme o caso/ F
sem)re aconsel&vel tirar radiora'ias, inclusive nos casos em *ue, , sim)les viso, no se
)ercebam su)er)osi+es/ <o caso de )inturas m4veis, tambm se deve 'otora'ar o reverso
da obra/
?e, a )artir dos documentos 'otor'icos 0 *ue sero detal&ados no dia0
rio da restaurao 0 se observarem elementos )roblemticos, 'icar e-)li0
cada sua )roblemtica/
!e)ois de &aver tirado as 'otora'ias, dever0se0o retirar amostras m.nimas, *ue
abar*uem todos os estratos at o su)orte, em luares no ca)itais da obra, )ara e'etuar as
se+es estratir'icas, sem)re *ue e-istirem estrati'ica+es ou &ouver *ue constatar o
estado da )re)arao/
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
51
!ever ser assinalado na 'otora'ia de lu> natural o )onto e-ato das )rovas e, alm
disso, reistrar0se no dirio da restaurao uma nota de re'er8ncia , 'otora'ia/
<o *ue se re'ere ,s )inturas murais, ou sobre )edra, 1erracota ou outro su)orte
#im4vel%, ser )reciso ter con&ecimento )reciso das condi+es do su)orte em relao ,
umidade, de'inir se trata de umidade de in'iltrao, condensao ou de ca)ilaridade,
e'etuar )rovas da aramassa e do con3unto dos materiais da )arede e medir seu rau de
umidade/
?em)re *ue se )ercebam ou se su)on&am 'orma+es de 'unos, tambm se reali>aro
anlises microbiol4icas/
E )roblema mais )eculiar das esculturas, *uando no se trata de esculturas
enverni>adas ou )olicromadas, ser certi'icar0se do estado de conservao da matria de
*ue se reali>aram e, eventualmente, obter radiora'ias/
Provid3ncias a sere2 e4etuadas na e)ecuo da interveno
restauradora
As anlises )reliminares devero ter )ro)orcionado os meios )ara orientar a interveno
na direo ade*uada, *uer se trate de uma sim)les lim)e>a, de um assentamento de
estratos, de eliminao de re)intaens, de um traslado ou de uma reconstruo de
'ramento/ E dado *ue seria o mais im)ortante no *ue di> res)eito , )intura, entretanto 0
determinao da tcnica em)reada 0, nem sem)re )oder ter uma res)osta cient.'ica e,
)ortanto, a cautela e a e-)erimentao com os materiais a serem utili>ados na restaurao
no devero ser consideradas *uest+es su)r'luas, de um recon&ecimento enrico,
reali>ado sobre base em).rica e no cient.'ica da tcnica utili>ada na )intura em *uesto/
<o *ue concerne , lim)e>a, )oder ser reali>ada, )rinci)almente, de dois modosB )or
meios mec2nicos ou )or meios *u.micos/ K de se e-cluir *ual*uer sistema *ue oculte a
visuali>ao ou a )ossibilidade de interveno ou controle direto sobre a )intura, como a
c2mera Pet&en Lo))ler e similares/
Es meios mec2nicos #bisturi% devero sem)re ser utili>ados com o controle do
)inacosc4)io, mesmo *ue nem sem)re se trabal&e sob sua lente/
Carta do Restauro
52
Es meios *u.micos #dissolventes% devero ser de tal nature>a *ue )ossam ser
imediatamente neutrali>ados e tambm *ue no se 'i-em de 'orma duradoura sobre os
estratos da )intura e se3am volteis/ Antes de us0los, devero ser reali>adas
e-)erimenta+es )ara asseurar *ue no )ossam atacar o verni> oriinal da )intura, nos
casos em *ue das se+es estratir'icas &a3a resultado um estrato ao menos )resum.vel
como tal/
Antes de )roceder , lim)e>a, *ual*uer *ue se3a o meio em)reado, necessrio, ainda,
controlar minuciosamente a estabilidade da ca)a )ict4rica sobre seu su)orte e )roceder ao
assentamento das )artes des)rendidas ou em )erio de des)rendimento/ 7sse
assentamento )oder ser reali>ado, con'orme o caso, de 'orma locali>ada ou com a)licao
de um adesivo estendido uni'ormemente, cu3a )enetrao se3a asseurada com uma 'onte de
calor constante e *ue no a)resente )erio )ara a conservao da )intura/ Mas, sem)re *ue
se ten&a reali>ado um assentamento, rera estrita a eliminao de *ual*uer resto do
'i-ador da su)er'.cie )ict4rica/ Para isso, atrs do assentado, dever ser 'eito um e-ame
minucioso com a a3uda do )inacosc4)io/
Duando 'or necessrio )roceder , )roteo eral do anverso da )intura )or causa de
necessidade de reali>ar o)era+es no su)orte, im)rescind.vel *ue tal )roteo se reali>e
de)ois da consolidao das )artes levantadas ou des)rendidas, e com uma cola de
dissoluo muito 'cil e di'erente da em)reada no assentamento da cor/
?e o su)orte de madeira e est in'estado )or carunc&os, trmitas, etc/, a )intura dever
ser submetida , ao de a>es inseticidas ade*uados, *ue no )ossam dani'icar a )intura/
!eve0se evitar a im)renao com l.*uidos/
?em)re *ue o estado do su)orte ou o da im)rimao, ou ambos 0 em )inturas de su)orte
m4vel 0, e-i3am a destruio ou o arran*ue do su)orte e a substituio da im)rimao, ser
necessrio *ue a im)rimao antia se3a levantada interalmente a mo com o bisturi, 3
*ue adela0la no seria su'iciente, a menos *ue se3a a)enas o su)orte a )arte debilitada e
a im)rimao se manten&a em bom estado/ ?em)re *ue )oss.vel, aconsel&vel conservar
a im)rimao )ara manter a su)er'.cie )ict4rica em sua con'ormao oriinal/
<a substituio do su)orte len&oso, *uando 'or indis)ensvel, deve se
evitar substitu.0lo )or um novo su)orte com)osto de )eas de madeira e s4
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
53
aconsel&vel e'etuar o traslado )ara um su)orte r.ido *uando se tiver absoluta certe>a
de *ue ele no ter um .ndice de dilatao di'erente do su)orte eliminado/ Ainda assim, o
adesivo do su)orte )ara a tela da )intura trasladada dever ser 'acilmente solvel, sem
dani'icar a ca)a )ict4rica nem o adesivo *ue une os estratos su)er'iciais , tela do traslado/
Duando o su)orte len&oso oriinal estiver em bom estado, mas se3a necessrio reti'ic0lo
ou colocar re'oros ou rebocos, deve0se ter )resente *ue, como no indis)ensvel )ara a
)r4)ria 'ruio esttica da )intura, sem)re mel&or no intervir em uma madeira antia e
3 estabili>ada/ ?e intervier, )reciso 'a>80lo com reras tecnol4icas muito )recisas, *ue
res)eitem o movimento das 'ibras da madeira/ !ever0se0 retirar uma amostra, identi'icar
a es)cie bot2nica e averiuar seu .ndice de dilatao/ Dual*uer adio dever ser reali>ada
com madeira 3 estabili>ada e em )e*uenos 'ramentos, )ara *ue resulte o mais inerte
)oss.vel em relao ao su)orte antio em *ue se inserir/
E reboco, *ual*uer *ue se3a o material de *ue 'or 'eito, deve asseurar )rinci)almente os
movimentos naturais da madeira a *ue estiver 'i-ado/
<o caso de )inturas sobre tela, a eventualidade de um traslado deve ser e'etuada com a
destruio radual e controlada da tela deteriorada, en*uanto *ue )ara a )oss.vel
im)rimao #ou )re)arao% devero ser seuidos os mesmos critrios utili>ados )ara as
)ranc&as/ Duando se tratar de )inturas sem )re)arao, nas *uais se ten&a a)licado uma
cor muito dilu.da diretamente sobre o su)orte #como nos esboos de "ubens%, no ser
)oss.vel o traslado/
A o)erao de reentelar, se 'or reali>ada, deve evitar com)ress+es e-cessivas e
tem)eraturas altas demais )ara a )el.cula )ict4rica/ 7-cluem0se sem)re e ta-ativamente
o)era+es de a)licao de uma )intura sobre tela em um su)orte r.ido #maru'laem%/
Es teares devero ser concebidos de modo a asseurar no a)enas a 3usta tenso, mas,
tambm, a )ossibilidade de restabelec80la automaticamente *uando a tenso vier a ceder
)or causa das varia+es termo0&iromtricas/
Carta do Restauro
54
Provid3ncias -ue se deve2 ter +resentes na e)ecuo de restaura*es
e2 +inturas 2urais
<as )inturas m4veis a determinao da tcnica )ode, ,s ve>es, erar uma investiao
sem concluso de'initiva e, atualmente, irresolvel, inclusive em relao ,s cateorias
enricas de )intura a t8m)era, a 4leo, a encustica, a a*uarela ou a )astel5 nas )inturas
murais, reali>adas sobre )re)arao, ou mesmo diretamente sobre mrmore, )edra, etc, a
de'inio do alutinante utili>ado no ser ,s ve>es menos )roblemtica #como no *ue se
re'ere ,s )inturas murais da )oca clssica%, mas, ao mesmo tem)o, ainda mais
indis)ensvel )ara )roceder a *ual*uer o)erao de lim)e>a, de assentamento, de arran*ue
do estrato de cor #strappo%, ou de arran*ue em *ue tambm se des)rendam os rebocos de
)re)arao #distacco%/ <o *ue di> res)eito es)ecialmente ao arran*ue, antes da a)licao
das telas )rotetoras )or meio de um adesivo solvel, necessrio asseurar0se de *ue o
diluente no dissolver ou atacar o alutinante da )intura a ser restaurada/
Alm disso, se tratar de uma t8m)era e, de um modo eral, das )artes em t8m)era de
um a'resco, em *ue certas cores no )odiam ser a)licadas a 'resco, ser im)rescind.vel um
assentamento )reventivo/
Ecasionalmente, *uando as cores da )intura mural se a)resentarem em um estado mais
ou menos avanado de )ulverul8ncia, ser tambm necessrio um tratamento es)ecial )ara
conseuir *ue a cor )ulveri>ada se )erca ao m.nimo/
Duanto ao assentamento da cor, deve0se )rocurar um 'i-ador *ue no se3a de nature>a
or2nica, *ue altere o m.nimo )oss.vel as cores oriinais e *ue no se torne irrevers.vel com
o tem)o/
A cor )ulverulenta ser analisada )ara ver se contm 'orma+es de 'unos e a *ue
causas se )ode atribuir o seu desenvolvimento/ Duando se )uderem con&ecer essas causas e
se encontrar um 'unicida ade*uado, ser )reciso certi'icar0se de *ue no dani'icar a
)intura e de *ue )ossa vir, 'acilmente, a ser eliminado/
Duando &ouver necessidade de se )roceder ao arran*ue da )intura de
seu su)orte oriinal, entre os mtodos a serem escol&idos com )robabili0
dades e*uivalentes de bom 8-ito recomendvel o strappo, )ela )ossibili0
dade de recu)erao da sino)ia )re)arat4ria no caso dos a'rescos e tam0
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
55
bm )or*ue libera a )el.cula )ict4rica de restos do estu*ue deradado ou
em mau estado/
E su)orte em *ue se instalar a )el.cula )ict4rica tem *ue o'erecer arantias m-imas
de estabilidade, inrcia e neutralidade #aus8ncia de ph%5 alm disso, ser necessrio *ue ele
)ossa ser constru.do nas mesmas dimens+es da )intura, sem 3un+es intermedirias, *ue,
inevitavelmente, viriam , su)er'.cie da )el.cula )ict4rica com o )assar do tem)o/ E adesivo
com *ue se ir 'i-ar a tela rudada , )el.cula )ict4rica sobre o novo su)orte ter *ue )oder
dissolver0se com a maior 'acilidade com um dissolvente *ue no traa danos , )intura/
Duando se )re'erir manter a )intura trasladada sobre tela, naturalmente re'orada, o
bastidor dever ser constru.do de tal modo 0 e com materiais tais 0 *ue ten&a a m-ima
estabilidade, elasticidade e automatismo )ara restabelecer a tenso *ue, )or *ual*uer
ra>o, climtica ou no, )ossa mudar/
Duando, em ve> de )inturas, trate0se de arrancar mosaicos, dever 'icar asseurado *ue
onde as tesselas no constituem uma su)er'.cie com)letamente )lana, se3am 'i-adas e
)ossam ser dis)ostas em sua colocao oriinal/ Antes da a)licao do enaste e da
armadura de sustentao )reciso certi'icar0se do estado de conservao das tesselas e,
eventualmente, consolid0las/ !ever ser dedicado cuidado es)ecial , conservao das
caracter.sticas tect(nicas da su)er'.cie/
Provid3ncias a sere2 observadas na e)ecuo de restaura*es de
obras escult.ricas
!e)ois de asseurar0se do material e, eventualmente, da tcnica com *ue se reali>aram
as esculturas #se em mrmore, em )edra, estu*ue, carto0)edra, 1erracota, loua vidrada,
arila crua, arila crua e )intada, etc/% em *ue no &a3a )artes )intadas e se3a necessria
uma lim)e>a, deve ser e-clu.da a e-ecuo de auadas *ue, a)esar de dei-arem intacta a
matria, ata*uem a )tina/
Por isso, no caso de esculturas encontradas em escava+es ou na ua #mar, rios, etc/%, se
&ouver incrusta+es, devero ser se)aradas )re'erivelmente atravs de meios mec2nicos, ou,
se com dissolventes, de nature>a tal *ue no ata*uem o material da escultura e tam)ouco se
'i-em sobre ele/
Carta do Restauro
56
Duando se tratar de esculturas de madeira deradada, a utili>ao de consolidantes
dever ser subordinada , conservao do as)ecto oriinal da matria len&osa/
?e a madeira estiver in'ectada )or carunc&o, cu)ins, etc/ ser )reciso submet80la , ao
de ases ade*uados, mas sem)re *ue )oss.vel, & de se evitar a im)renao com l.*uidos
*ue, mesmo na aus8ncia de )olicromia, )oderiam alterar o as)ecto da madeira/
<o caso de esculturas 'ramentadas, )ara uso de eventuais dobradias, liaduras, etc/
dever ser escol&ido metal ino-idvel/ Para os ob3etos de bron>e, recomenda0se um cuidado
)articular *uanto , conservao da )tina du)la #atacamitas, mala*uitas, etc/% sem)re *ue
)or debai-o dela no e-istirem sinais de corroso ativa/
Advert3ncias erais +ara a instalao de obras de arte restauradas
$omo lin&a de conduta eral, uma obra de arte restaurada no deve ser )osta
novamente em seu luar oriinal, se a restaurao tiver sido ocasionada )ela situao
trmica e &iromtrica do luar como um todo ou da )arede em )articular, ou se o luar ou
a )arede no vierem a ser tratados imediatamente #saneados, climati>ados, etc/% de 'orma a
arantirem a conservao e a salvauarda da obra de arte/
Ane)o 5
Instru*es +ara a tutela dos centros 6ist.ricos
Para e'eito de identi'icar os centros &ist4ricos, levam0se em considerao no a)enas os
antios centros urbanos, assim tradicionalmente entendidos, como tambm, de um modo
eral, todos os assentamentos &umanos cu3as estruturas, unitrias ou 'ramentrias, ainda
*ue se ten&am trans'ormado ao lono do tem)o, &a3am se constitu.do no )assado ou, entre
muitos, os *ue eventualmente ten&am ad*uirido um valor es)ecial como testemun&o
&ist4rico ou caracter.sticas urban.sticas ou ar*uitet(nicas )articulares/
?ua nature>a &ist4rica se re'ere ao interesse *ue tais assentamentos
a)resentarem como testemun&os de civili>a+es do )assado e como docu0
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
57
mentos de cultura urbana, inclusive inde)endentemente de seu intr.nseco valor art.stico ou
'ormal, ou de seu as)ecto )eculiar en*uanto ambiente, *ue )odem enri*uecer e ressaltar
)osteriormente seu valor, 3 *ue no s4 a ar*uitetura, mas tambm a estrutura urban.stica,
t8m )or si mesmas um sini'icado e um valor/
As interven+es de restaurao nos centros &ist4ricos t8m a 'inalidade de arantir 0
atravs de meios e )rocedimentos ordinrios e e-traordinrios 0 a )erman8ncia no tem)o
dos valores *ue caracteri>am esses con3untos/ A restaurao no se limita, )ortanto, a
o)era+es destinadas a conservar unicamente os caracteres 'ormais de ar*uiteturas ou de
ambientes isolados, mas se estende tambm , conservao substancial das caracter.sticas
con3unturais do oranismo urban.stico com)leto e de todos os elementos *ue concorrem
)ara de'inir tais caracter.sticas/
Para *ue o con3unto urban.stico em *uesto )ossa ser ade*uadamente salvauardado,
tanto em relao a sua continuidade no tem)o como ao desenvolvimento de uma vida de
cidadania e modernidade em seu interior, necessrio )rinci)almente *ue os centros
&ist4ricos se3am reorani>ados em seu mais am)lo conte-to urbano e territorial e em sua
rela+es e cone-+es com 'uturos desenvolvimentos5 tudo isso, alm do mais, com o 'im de
coordenar as a+es urban.sticas de maneira a obter a salvauarda e a recu)erao do centro
&ist4rico a )artir do e-terior da cidade, atravs de um )lane3amento '.sico territorial
ade*uado/ Por meio de tais interven+es #a serem e'etuadas com os instrumentos
urban.sticos%, )oder0se0 con'iurar um novo oranismo urbano, em *ue se subtraiam do
centro &ist4rico as 'un+es *ue no sero com)at.veis com sua recu)erao em termos de
saneamento e de conservao/
A coordenao se )osicionar tambm em relao , e-i8ncia de salvauarda do conte-to
ambiental mais eral do territ4rio, )rinci)almente *uando l&e &ouver assumido valores de
es)ecial sini'icado, estreitamente unidos ,s estruturas &ist4ricas tal como t8m c&eado at
n4s # como )or e-em)lo, a cercadura de colinas em torno de 6lorena, a launa vene>iana,
as centrias romanas de Hal)adana, a >ona trulli de A)ulia, etc/%/
<o *ue res)eita aos elementos individuais atravs dos *uais se e'etua
a salvauarda do con3unto, & *ue serem considerados tanto os elementos
ed.licos como os demais elementos *ue constituem os es)aos e-teriores
#ruas, )raas, etc/% e interiores #)tios, 3ardins, es)aos livres, etc/% e ou0
Carta do Restauro
58
tras estruturas sini'icativas #mural&as, )ortas, 'ortale>as, etc/% assim como eventuais
elementos naturais *ue acom)an&arem o con3unto, caracteri>ando0o de 'orma mais ou
menos acentuada #entornos naturais, cursos 'luviais, sinularidade eom4r'icas, etc/%/
Es elementos ed.licos *ue 'ormam )arte do con3unto devem ser conservados no a)enas
*uanto aos as)ectos 'ormais, *ue determinam sua a e-)resso ar*uitet(nica ou ambiental,
como ainda *uanto a seus caracteres ti)ol4icos en*uanto e-)resso de 'un+es *ue
tambm t8m caracteri>ado, ao lono do tem)o, a utili>ao dos elementos 'avorveis/
$om o ob3etivo de certi'icar0se de todos os valores urban.sticos, ar*uitet(nicos,
ambientais, ti)ol4icos, construtivos, etc/, *ual*uer interveno de restaurao ter *ue ser
)recedida de uma atenta leitura &ist4rico0cr.tica, cu3os resultados no se diriiro tanto a
determinar uma di'erenciao o)erativa 0 )osto *ue em todo o con3unto de'inido como
centro &ist4rico dever0se0 o)erar com critrios &omo8neos 0 *uanto, )rinci)almente, ,
individuali>ao dos di'erentes raus de interveno a n.vel urban.stico e a n.vel ed.lico,
)ara determinar o tratamento necessrio de saneamento de conservao/
A esse )ro)4sito, necessrio )recisar *ue )or saneamento de conservao deve0se
entender, sobretudo, a manuteno das estruturas virias e ed.licas em eral #manuteno
do traado, conservao da rede viria, de )er.metro das edi'ica+es, etc/%5 e, )or outro lado,
a manuteno dos caracteres erais do ambiente, *ue com)ortam a conservao interal dos
)er'is monumentais e ambientais mais sini'icativos e a ada)tao dos demais elementos ou
com)le-os ed.licos individuais ,s e-i8ncias da vida moderna, consideradas a)enas
e-ce)cionalmente as substitui+es, ainda *ue )arciais, dos elementos, e a)enas na medida em
*ue se3am com)at.veis com a conservao do carter eral das estruturas do centro &ist4rico/
1s +rinci+ais ti+os de interveno a n7vel urban7stico so8
a% "eestruturao urban.stica 0 1ende a consolidar as rela+es do centro
&ist4rico e, eventualmente, a corrii0las onde &ouver necessidade, com
a estrutura territorial ou urbana com as *uais 'orma unidade/ F de
)articular im)ort2ncia a anlise do )a)el territorial e 'uncional *ue
ten&a sido desem)en&ado )elo centro &ist4rico ao lono do tem)o e no
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
59
)resente/ <esse sentido )reciso dedicar es)ecial ateno , anlise e , reestruturao
das rela+es e-istentes entre centro &ist4rico e desenvolvimentos urban.stico e ed.lico
contem)or2neos, )rinci)almente a )artir do )onto de vista 'uncional e, )articularmente,
com re'er8ncia ,s com)atibilidades de 'un+es diretoras/
A interveno de reestruturao urban.stica dever tender a liberar os centros &ist4ricos
de 'inalidades 'uncionais, tecnol4icas, ou de uso *ue, em eral, vier a )rovocar0l&es um
e'eito ca4tico e deradante/
b% "eordenamento virio 0 "e'ere0se , anlise e , reviso das comunica+es virias e dos
'lu-os de tr'eo a *ue a estrutura estiver submetida, com o 'im )rimordial de redu>ir
seus as)ectos )atol4icos e de recondu>ir o uso do centro &ist4rico a 'un+es com)at.veis
com as estruturas de outros tem)os/
F )reciso considerar a )ossibilidade de interao do mobilirio moderno e dos servios
)blicos estreitamente liados ,s e-i8ncias vitais do centro/
c% "eviso dos e*ui)amentos urbanos 0 Isso a'eta as ruas, as )raas e todos os es)aos livres
e-istentes #)tios5 es)aos interiores, 3ardins, etc/% com o ob3etivo de obter uma cone-o
&omo8nea entre edi'.cios e es)aos e-teriores/
1s +rinci+ais ti+os de interveno a n7vel ed7lico so8
1% ?aneamento esttico e &ii8nico dos edi'.cios, *ue tende , manuteno de suas
estruturas e a uma utili>ao e*uilibrada5 essa interveno se reali>ar em 'uno das
tcnicas, das modalidades e das advert8ncias a *ue se re'erem as instru+es )rocedentes
)ara a reali>ao de restaura+es ar*uitet(nicas/ <esse ti)o de interveno de
)articular im)ort2ncia o res)eito ,s )eculiaridades ti)ol4icas, construtivas e 'uncionais
do edi'.cio, evitando0se *ual*uer trans'ormao *ue altere suas caracter.sticas/
2% "enovao 'uncional dos elementos internos, *ue se & de )ermitir
somente nos casos em *ue resultar indis)ensvel )ara e'eitos de
manuteno em uso do edi'.cio/ <esse ti)o de interveno de 'undamental
im)ort2ncia o res)eito ,s )eculiaridade ti)ol4icas e construtivas dos
edi'.cios, )roibidas *uais*uer interven+es *ue alterem suas caracter.s0
Carta do Restauro
60
ticas, como o va>ado da estrutura ou a introduo de 'un+es *ue de'ormarem
e-cessivamente o e*uil.brio ti)ol4ico0estrutural do edi'.cio/
9o instru2entos o+erativos dos ti+os de interveno enu2erados:
es+ecial2ente8
0 )lanos de desenvolvimento eral, *ue reestruturem as rela+es entre o centro
&ist4rico e o territ4rio e entre o centro &ist4rico e a cidade em seu con3unto5
0 )lanos )arciais relativos , restruturao do centro &ist4rico em seus elementos
mas sini'icativos5
0 )lanos de e-ecuo setorial, re'erentes a uma edi'icao ou a um con3unto de
elementos rearu)veis de 'orma or2nica/
61
Carta de Burra
Austrlia, 1980
ICOMOS - Conselho Internacional de Monumentos e Stios
Deini!"es
Artigo 1 - Para os fins das presentes orientaes:
- o termo bem designar um local, uma zona, um edifcio ou outra obra construda, ou um
conjunto de edificaes ou outras obras ue possuam uma significa!o cultural,
compreendidos, em cada caso, o conte"do e o entorno a ue pertence#
- o termo significa!o cultural designar o $alor est%tico, &ist'rico, cientfico ou social de um
bem para as geraes passadas, presentes ou futuras#
- a subst(ncia ser o conjunto de materiais ue fisicamente constituem o bem#
- o termo conser$a!o designar os cuidados a serem dispensados a um bem para preser$ar-
l&e as caractersticas ue apresentem uma significa!o cultural#
)e acordo com as circunst(ncias, a conser$a!o implicar ou n!o a preser$a!o ou a
restaura!o, al%m da manuten!o* ela poder, igualmente, compreender obras mnimas de
reconstru!o ou adapta!o ue atendam +s necessidades e e,ig-ncias prticas#
- o termo manuten!o designar a prote!o contnua da subst(ncia, do
conte"do e do entorno de um bem e n!o de$e ser confundido com o termo
Carta de Burra
62
repara!o# A repara!o implica a restaura!o e a reconstru!o, e assim
ser considerada#
- a preser$a!o ser a manuten!o no estado da subst(ncia de um bem e a desacelera!o do
processo pelo ual ele se degrada#
- a restaura!o ser o restabelecimento da subst(ncia de um bem em um estado anterior
con&ecido#
- a reconstru!o ser o restabelecimento, com o m,imo de e,atid!o, de um estado anterior
con&ecido* ela se distingue pela introdu!o na subst(ncia e,istente de materiais
diferentes, sejam no$os ou antigos# A reconstru!o n!o de$e ser confundida, nem com a
recria!o, nem com a reconstitui!o &ipot%tica, ambas e,cludas do domnio
regulamentado pelas presentes orientaes# - a adapta!o ser o agenciamento de um bem
a uma no$a destina!o sem a destrui!o de sua significa!o cultural#
- o uso compat$el designar uma utiliza!o ue n!o impliue mudana na significa!o
cultural da subst(ncia, modificaes ue sejam substancialmente re$ers$eis ou ue
reueiram um impacto mnimo#
Conser#a!$o
Artigo . - / objeti$o da conser$a!o % preser$ar a significa!o cultural de um bem* ela
de$e implicar medidas de segurana e manuten!o, assim como disposies ue pre$ejam
sua futura destina!o#
Artigo 0 - A conser$a!o se baseia no respeito + subst(ncia e,istente e n!o de$e deturpar o
testemun&o nela presente#
Artigo 1 - A conser$a!o de$e se $aler do conjunto de disciplinas capazes de contribuir
para o estudo e a sal$aguarda de um bem# As t%cnicas empregadas de$em, em princpio, ser
de carter tradicional, mas pode-se, em determinadas circunst(ncias, utilizar t%cnicas
modernas, desde ue se assentem em bases cientficas e ue sua eficcia seja garantida por
uma certa e,peri-ncia acumulada#
As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
63
Artigo 2 - 3a conser$a!o de ualuer bem de$e ser le$ado em considera!o o conjunto de
indicadores de sua significa!o cultural* nen&um deles de$e ser re$estido de uma
import(ncia injustificada em detrimento dos demais#
Artigo 4 - As opes a serem feitas na conser$a!o total ou parcial de um bem de$er!o ser
pre$iamente definidas com base na compreens!o de sua significa!o cultural e de sua
condi!o material#
Artigo 5 - As opes assim efetuadas determinar!o as futuras destinaes consideradas
compat$eis para o bem# As destinaes compat$eis s!o as ue implicam a aus-ncia de
ualuer modifica!o, modificaes re$ers$eis em seu conjunto ou, ainda, modificaes cujo
impacto sobre as partes da subst(ncia ue apresentam uma significa!o cultural seja o
menor poss$el#
Artigo 6 - A conser$a!o de um bem e,ige a manuten!o de um entorno $isual apropriado,
no plano das formas, da escala, das cores, da te,tura, dos materiais, etc# 3!o de$er!o ser
permitidas ualuer no$a constru!o, nem ualuer demoli!o ou modifica!o suscept$eis
de causar prejuzo ao entorno# A introdu!o de elementos estran&os ao meio circundante,
ue prejudiuem a aprecia!o ou frui!o do bem, de$e ser proibida#
Artigo 7 - 8odo edifcio ou ualuer outra obra de$em ser mantidos em sua localiza!o
&ist'rica# / deslocamento de uma edifica!o ou de ualuer outra obra, integralmente ou
em parte, n!o pode ser admitido, a n!o ser ue essa solu!o constitua o "nico meio de
assegurar sua sobre$i$-ncia#
Artigo 19 - A retirada de um conte"do ao ual o bem de$e uma parte de sua significa!o
cultural n!o pode ser admitida, a menos ue represente o "nico meio de assegurar a
sal$aguarda e a segurana desse conte"do# 3esse caso, ele de$er ser restitudo na medida
em ue no$as circunst(ncias o permitirem#
Carta de Burra
64
%reser#a!$o
Artigo 11 - A preser$a!o se impe nos casos em ue a pr'pria subst(ncia do bem, no
estado em ue se encontra, oferece testemun&o de uma significa!o cultural especfica,
assim como nos casos em ue & insufici-ncia de dados ue permitam realizar a
conser$a!o sob outra forma#
Artigo 1. - A preser$a!o se limita + prote!o, + manuten!o e + e$entual estabiliza!o da
subst(ncia e,istente# 3!o poder!o ser admitidas t%cnicas de estabiliza!o ue destruam a
significa!o cultural do bem#
&estaura!$o
Artigo 10 - A restaura!o s' pode ser efeti$ada se e,istirem dados suficientes ue
testemun&em um estado anterior da subst(ncia do bem e se o restabelecimento desse
estado conduzir a uma $aloriza!o da significa!o cultural do referido bem# 3en&uma
empreitada de restaura!o de$e ser empreendida sem a certeza de e,istirem recursos
necessrios para isso#
Artigo 11 - A restaura!o de$e ser$ir para mostrar no$os aspectos em rela!o +
significa!o cultural do bem# :la se baseia no princpio do respeito ao conjunto de
testemun&os dispon$eis, sejam materiais, documentais ou outros, e de$e parar onde
comea a &ip'tese#
Artigo 12