Sei sulla pagina 1di 0

I SSN: 1676- 7055

textos
DIDTICOS


AS CARTAS
INTERNACIONAIS SOBRE O
PATRIMNIO


PEDRO PAULO A. FUNARI
LOURDES DOMNGUEZ


GILSON RAMBELLI
FRANCISCO J. S. ALVES
(colaboradores)



IFCH/UNICAMP
n 57 - NOVEMBRO de 2005
































AS CARTAS INTERNACIONAIS
SOBRE O PATRIMNIO




PEDRO PAULO A. FUNARI
Departamento de Histria
Instituto de Filosofia e Cincias Humanas
Ncleo de Estudos Estratgicos
Universidade Estadual de Campinas





LOURDES DOMNGUEZ
Pesquisadora Visitante FAPESP na UNICAMP
Oficina Del Historiador, La Habana, Cuba
Academia de Ciencias de Cuba





GILSON RAMBELLI
FRANCISCO J. S. ALVES
(colaboradores)






textos Didticos
n 57 Novembro de 2005








TEXTOS DIDTICOS ISSN: 1676-7055
IFCH/UNICAMP
SETOR DE PUBLICAES

Diretor: Prof. Dr. Arley Ramos Moreno
Diretora Associada: Profa. Dra. Ndia Farage
Comisso de Publicaes
Coordenao Geral: Profa Dra Ndia Farage
Coordenao da Revista Idias:
Prof. Dr. Mrcio B. Naves
Coordenao da Coleo Idias:
Prof. Dr. Pedro Paulo A. Funari
Coordenao da Coleo Trajetrias:
Prof. Dr. Alvaro Bianchi
Coordenao das Colees Seriadas:
Prof. Dr. Jos Oscar de Almeida Marques
Coordenao da Monografia, Cadernos da
Graduao e Cadernos do IFCH:
Prof. Dr. Ronaldo de Almeida
Representantes dos Departamentos: Prof. Dr.
Ronaldo de Almeida DA, Prof. Dr. Alvaro
Bianchi DCP, Prof. Dr. Pedro Paulo A. Funari DH,
Prof. Dr. Jos Oscar de Almeida Marques DF e
Prof. Dr. Mrcio Bilharinho Naves DS

Representantes dos funcionrios do setor: Marilza
A. Silva, Sebastio Rovaris e Magali Mendes.

Representantes discentes: Fbio Scherer e
Eugenio Braga (ps-graduao) e Renato Csar
Ferreira Fernandes (graduao)














Catalogao na Fonte - Bibliotea do !nstit"to de Filosofia e Ci#nias $"manas %
&N!CAMP - CRB n' ()*+,-. * /andra Ferreira Moreira



Setor de Publicaes: Marilza A. da Silva, Magal Mendes e Maria Lima.
Grfica: Sebastio Rovaris, Marcos J. Pereira, Marcilio Cesar de Carvalho e Jos Carlos Diana.
Endereo para correspondncia:
IFCH/UNICAMP - SETOR DE PUBLICAES - TEXTOS DIDTICOS
Caixa Postal: 6110
CEP: 13083-970 - Campinas - SP
Tel. (019) 3788.1604 / 1603 - Fax: (019) 3788.1589
http://www.ifch.unicamp.br/pub - morewa@unicamp.br








Textos Didticos / Universidade Estadual de Campinas. Instituto de
Filosofia e Cincias Humanas. n.1 (1990) - . Campinas :
UNICAMP/IFCH, 1990.
144p.

2005 (57)
ISSN 1676-7055
Ttulo da capa: As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

1. Arqueologia. 2. Histria. 3. Patrimnio. 4. UNESCO
Universidade Estadual de Campinas. Instituto de Filosofia e Cincias
Humanas. II. Ttulo.

CDD 913.031
SOLICITA-SE PERMUTA
EXCHANGE DESIRED



SUMRIO



Documentos internacionais sobre patrimnio,
uma compilao ............................................................................................................. 5
Lourdes Domnguez e Pedro Paulo A. Funari


Documentos compilados:
Carta de Venecia, 1964..................................................................................................... 9
Recomendao Unesco, 1964 ........................................................................................ 13
Normas de Quito, 1967 .................................................................................................. 19
Carta do Restauro, 1972 ................................................................................................ 39
Carta de Burra, 1980 ...................................................................................................... 61
Carta de Lausanne, 1990 ............................................................................................... 67
Deciso de Cartagena de ndias, 1999 ........................................................................... 75
Carta de Cracvia, 2000 ................................................................................................ 79
Conveno sobre a Proteco do Patrimnio
Cultural Subaqutico ..................................................................................................... 87
Unesco Declaration, 2003 ............................................................................................ 115
Convention on the Protection and Promotion of the
Diversity of Cultural Expressions, 2005 ...................................................................... 121



























5

Documentos internacionais sobre patrimnio, uma
compilao
*




Lourdes Domnguez
1
e Pedro Paulo Funari
2






Em outubro de 2005, reuniu-se, em Nova Iorque, Estados Unidos, um grupo de
estudiosos nas questes patrimoniais, no seminrio What heritage to preserve? (Qual
patrimnio preservar!", #omo parte das atividades da International Cultural
Property Society$ %arti#iparam da reuni&o vinte espe#ialistas, 'uristas #omo ()*ee+e
e ,osen, -istoriadores #omo .o/ent-al e arque0logos #omo 1ilberman, integrantes
de institui2es #omo a UNE13(, a Uni&o Europ4ia e 0rg&os patrimoniais
interna#ionais$ Um dos autores desta #ompila2&o (5unari" tomou parte nas
dis#usses, tendo +i#ado #lara a import6n#ia da publi#a2&o das prin#ipais normas
interna#ionais sobre o tema$
Neste #onte7to, surgiu a id4ia deste volume, que #ongrega o resultado de
pesquisas #on'untas entre diversas institui2es, a partir do
8rupo de %esquisa 9:rqueologia ;ist0ri#a), #adastrado no 3N%q e sediado na Univer-








*
:grade#emos, em parti#ular, a <aril=a 1ilva, do 1etor de %ubli#a2es do I53;, pela a'uda pre#iosa
na #ompila2&o dos do#umentos, assim #omo a >iara 3ristina ,oque, :na %aula 8abriel e ?agner
@udu#-, pelo apoio no NEEAUNI3:<%$ :grade#emos, ainda, o apoio da 5:%E1% (pro#esso 05A50BBC-
D"$
D
(+i#ina @el ;istoriador, .a ;abana, 3ub, :#ademia de 3ien#ias de 3uba, pesquisadora visitante
5:%E1% na UNI3:<%$
2
%ro+essor Eitular, Universidade Estadual de 3ampinas$
Lourdes Dominguez e Pedro Paulo A. Funari
6


sidade Estadual de 3ampinas
B
$ 3olaboraram neste volume, a (+i#ial @el ;istoriador
(;avana", a :#ademia de 3iFn#ias de 3uba, o NG#leo de Estudos Estrat4gi#os da
UNI3:<%, os %rogramas de %0s-8radua2&o em ;ist0ria e :mbiente e 1o#iedade da
UNI3:<%, o NG#leo de Estudos e %esquisas :mbientais (NepamAUNI3:<%", #om
apoio institu#ional da 5:%E1% e do 3N%q$ %arti#iparam das pesquisas p0s-
graduandos e graduandos da UNI3:<%, UNE1% e U1%, assim #omo os p0s-
doutorandos 8ilson ,ambelli
H
e 1andra %elegrini
5
$ @estaque-se a #olabora2&o do
grande estudioso portuguFs 5ran#is#o I$1$ :lves, que tradu=iu para o vern#ulo a
3onven2&o da UNE13( sobre patrimnio subaquti#o, #u'o te7to mant4m a gra+ia
lusa original$
1&o publi#ados do#umentos, em ordem #ronol0gi#a, re+erentes ao #uidado #om
o patrimnio, emanados de reunies interna#ionais$ Esta #ompila2&o +oi o
resultado, em primeiro lugar, das pesquisas da %ro+a$ @ra$ .ourdes @omJngue=,
grande estudiosa das questes patrimoniais e atuante na (+i#ina @el ;istoriador
de la ;abana, 3uba, #omo parte de suas atividades #ientJ+i#as #omo pesquisadora
visitante na UNI3:<%, #om apoio da 5:%E1%, em 2005
K
$
(s ob'etivos desta publi#a2&o s&o diversos, a #ome2ar por tornar a#essJvel ao
pGbli#o estudantil, em diversos #ursos superiores, a legisla2&o interna#ional de
prote2&o patrimonial, preo#upa2&o sentida em uma variedade de dis#iplinas
universitrias, assim #omo em institui2es patrimoniais na#ionais, estaduais e
muni#ipais$ Em seguida, a preo#upa2&o #om os usos pGbli#os dos bens #ulturais
en#ontra-se e7plorada na pesquisa em :ngra dos ,eis, a mostrar #omo a integra2&o
da pesquisa #ientJ+i#a de #ampo integra-se #om a preo#upa2&o patrimonial$ @esta
+orma, o volume visa a atingir uma ampla gama de pro+issionais e estudantes que
se dedi#am ao estudo do patrimnio$











B
3+$ ///$#npq$brAlattes$
H
%0s-@outorando #om apoio da 5:%E1%, ,ambelli +oi agra#iado #om o %rFmio Io&o :l+redo ,o-r em
de+esa do patrimnio arqueol0gi#o brasileiro, pels 1o#iedade de :rqueologia Lrasileira, em 2 00D$
5
%ro+essora da Universidade Estadual de <aring, em %0s-@outoramento na UNI3:<%, #om apoio
do 3N%q, #om pesquisa sobre questes patrimoniais$
K
%ro#esso 5:%E1% 05A50BBC-D$
Documentos internacionais sore patrim!nio" uma compila#$o

7

( #onte7to a#adFmi#o e polJti#o #ontempor6neo, nas Gltimas d4#adas, e7pli#a
o interesse #res#ente pelo patrimnio #omo bem #ultural a ser gerido #om a
#olabora2&o entre os estudiosos e as #omunidades, tendo em vista a diversidade
#ultural da -umanidade$ Estas preo#upa2es derivam das lutas pelos direitos
-umanos e so#iais que resultaram nas #artas patrimoniais aqui publi#adas, assim
#omo na organi=a2&o diversi+i#ada e representativa dos a#adFmi#os em
organi=a2es #omo o World Archaeological Congress, +undado em DMCK$ No Lrasil, o
perJodo ditatorial (DMKH-DMC5" retardou a dis#uss&o #rJti#a da rela2&o entre a
#iFn#ia e os grupos so#iais, em sua diversidade, mas, nos Gltimos vinte anos,
multipli#aram-se as normativas de prote2&o do patrimnio #ultural e ambiental e
as ini#iativas de gest&o #om as #omunidades e7pandiram-se de +orma signi+i#ativa$
<ultipli#aram-se, nas Gltimas d4#adas, as de#lara2es interna#ionais sobre
a preserva2&o dos bens #ulturais, #omo #onseqNFn#ia das polJti#as voltadas para a
in#lus&o so#ial$ Neste #onte7to, os estudiosos, em geral, e todos os que se dedi#am
ao patrimnio em museus, institui2es patrimoniais diversas e em todos os nJveis,
tFm sentido +alta de uma #ompila2&o, ainda que par#ial e provis0ria, desse
manan#ial$ ( ob'etivo maior desta #ompila2&o, portanto, #onsiste em permitir que
um amplo espe#tro de interessados possa ter a#esso a essa do#umenta2&o$
:presentamos os do#umentos em ordem #ronol0gi#a, a partir da -ist0ri#a 3arta de
Oene=a, de DMKH, at4 a re#ente 3onven2&o da UNE13( (3onvention on t-e
%rote#tion and %romotion o+ t-e @iversitP o+ 3ultural E7pressions", de outubro de
2005, re#4m aprovada, que se en#ontra ao +inal do volume, ainda na vers&o
inglesa provis0ria$ Esperamos, desta +orma, #ontribuir para a di+us&o do
#on-e#imento a respeito das normativas interna#ionais$

Documentos compiladosQ
3arta de Oene#ia, DMKH
,e#omenda2&o Unes#o, DMKH
Normas de Quito, DMKR














Lourdes Dominguez e Pedro Paulo A. Funari
8



3arta do ,estauro, DMR2
3arta de Lurra, DMC0
3arta de .ausanne, DMM0
@e#is&o de 3artagena de Sndias, DMMM
3arta de 3ra#0via, 2000
3onven2&o sobre a %rote#2&o do %atrimnio 3ultural 1ubaquti#o
Unes#o @e#laration, 200B
3onvention on t-e %rote#tion and %romotion o+ t-e @iversitP o+ 3ultural
E7pressions, 2005$



























9

Carta de Venecia
ICOMOS, 1964



CARTA INTERNACIONAL SOBRE LA CONSERVACIN Y
LA RESTAURACIN DE MONUMENTOS Y
DE CONUNTOS !ISTRICO"ART#STICOS

II C$n%re&$ Internaci$na' de Ar()itect$& * T+cnic$& de M$n)"
,ent$& !i&t-ric$&, Venecia 1964 A.r$/ada .$r ICOMOS en 1960

Cargadas de un mensaje espiritual del pasado, las obras monumentales de los pueblos
continan siendo en la vida presente el testimonio vivo de sus tradiciones seculares. La
humanidad, que cada da toma conciencia de la unidad de los valores humanos, los
considera como un patrimonio comn, y de cara a las generaciones futuras, se reconoce
solidariamente responsable de su salvaguardia. Debe transmitirlos en toda la riquea de su
autenticidad.
!or lo tanto, es esencial que los principios que deben presidir la conservaci"n y la
restauraci"n de los monumentos sean establecidos de comn y formulados en un plan
internacional dejando que cada naci"n cuide de asegurar su aplicaci"n en el marco de su
propia cultura y de sus tradiciones.
Dando una primera forma a estos principios fundamentales, la Carta de #tenas de $%&$ ha
contribuido al desarrollo de un vasto movimiento internacional, que se ha traducido
principalmente en los documentos nacionales, en la actividad del 'C() y de la *+,-C( y
en la creaci"n, por esta ltima, de un Centro internacional de estudios para la conservaci"n
de los bienes culturales. La sensibilidad y el espritu crtico se han vertido sobre problemas
cada ve m.s complejos y m.s sutiles/ tambi0n ha llegado
el momento de volver a e1aminar los principios de la Carta a fin de
profundiar en ellos y de ensanchar su contenido en un nuevo documento.





Carta de Venecia, 1964
10

,n consecuencia, el '' Congreso 'nternacional de #rquitectos y de 20cni3
cos de )onumentos 4ist"ricos, reunido en 5enecia del 67 al &$ de mayo
de $%89, ha aprobado el siguiente te1to:

DE1INICIONES
Art2c)'$ 13 3 La noci"n de monumento hist"rico comprende la creaci"n arquitect"nica
aislada as como el conjunto urbano o rural que da testimonio de una civiliaci"n particular,
de una evoluci"n significativa, o de un acontecimiento hist"rico. -e refiere no s"lo a las
grandes creaciones sino tambi0n a las obras modestas que han adquirido con el tiempo una
significaci"n cultural.
Art2c)'$ 43 3 La conservaci"n y restauraci"n de monumentos constituye una disciplina que
abarca todas las ciencias y todas las t0cnicas que puedan contribuir al estudio y la
salvaguarda del patrimonio monumental.
Art2c)'$ 53 3 La conservaci"n y restauraci"n de monumentos tiende a salvaguardar tanto
la obra de arte como el testimonio hist"rico.

CONSERVACIN
Art2c)'$ 43 3 La conservaci"n de monumentos implica primeramente la constancia en su
mantenimiento.
Art2c)'$ 03 3 La conservaci"n de monumentos siempre re&)'ta 6a7$recida .$r &)
dedicaci-n a )na 6)nci-n 8ti' a 'a &$ciedad/ tal dedicaci"n es por supuesto deseable
pero no puede alterar la ordenaci"n o decoraci"n de los edificios. Dentro de estos lmites es
donde se debe concebir y autoriar los acondicionamientos e1igidos por la evoluci"n de los
usos y costumbres.
Art2c)'$ 63 3 La conservaci"n de un monumento implica la de un marco a su escala.
Cuando el marco tradicional subsiste, 0ste ser. conservado, y toda construcci"n nueva, toda
destrucci"n y cualquier arreglo que pudiera alterar las relaciones entre los volmenes y los
colores, ser. desechada.
Art2c)'$ 93 3 ,l monumento es inseparable de la historia de que es testigo y del lugar en el
que est. ubicado. ,n consecuencia, el desplaamiento de todo o parte de un monumento no
puede ser consentido nada m.s que cuando la salvaguarda del monumento lo e1ija o cuando
raones de un gran inter0s nacional o internacional lo justifiquen.




As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

11

Art2c)'$ :3 3 Los elementos de escultura, pintura o decoraci"n que son parte integrante de
un monumento s"lo pueden ser separados cuando esta medida sea la nica viable para
asegurar su conservaci"n.

RESTAURACIN
Art2c)'$ 93 3 La restauraci"n es una operaci"n que debe tener un car.cter e1cepcional.
2iene como fin conservar y revelar los valores est0ticos e hist"ricos del monumento y se
fundamenta en el respeto a la esencia antigua y a los documentos aut0nticos. -u lmite est.
all donde comiena la hip"tesis: en el plano de las reconstituciones basadas en conjeturas,
todo trabajo de complemento reconocido como indispensable por raones est0ticas o t0cnicas
aflora de la composici"n arquitect"nica y llevar. la marca de nuestro tiempo. La
restauraci"n estar. siempre precedida y acompa;ada de un estudio arqueol"gico e hist"rico
del monumento.
Art2c)'$ 1;3 3 Cuando las t0cnicas tradicionales se muestran inadecuadas, la consolidaci"n
de un monumento puede ser asegurada vali0ndose de todas las t0cnicas modernas de
conservaci"n y de construcci"n cuya eficacia haya sido demostrada con bases cientficas y
garantiada por la e1periencia.
Art2c)'$ 113 3 Las valiosas aportaciones de todas las 0pocas en la edificaci"n de un
monumento deben ser respetadas, puesto que la unidad de estilo no es un fin a conseguir en
una obra de restauraci"n. Cuando un edificio presenta varios estilos superpuestos, la
desaparici"n de un estadio subyacente no se justifica m.s que e1cepcionalmente y bajo la
condici"n de que los elementos eliminados no tengan apenas inter0s, que el conjunto puesto
al descubierto constituya un testimonio de alto valor hist"rico, arqueol"gico o est0tico, y que
su estado de conservaci"n se jugue suficiente. ,l juicio sobre el valor de los elementos en
cuesti"n y la decisi"n de las eliminaciones a efectuar no pueden depender nicamente del
autor del proyecto.
Art2c)'$ 143 3 Los elementos destinados a reemplaar las partes ine1istentes deben
integrarse armoniosamente en el conjunto, distingui0ndose claramente de las originales, a
fin de que la restauraci"n no falsifique el documento artstico o hist"rico.
Art2c)'$ 153 3 Los a;adidos no deben ser tolerados en tanto que no respeten todas las
partes interesantes del edificio, su traado tradicional, el equilibrio de su composici"n y sus
relaciones con el medio ambiente.







Carta de Venecia, 1964
12

LU<ARES MONUMENTALES =CONUNTOS !ISTRICO"ART#STICOS>
Art2c)'$ 143 3 Los lugares monumentales deben ser objeto de atenciones especiales a fin de
salvaguardar su integridad y de asegurar su saneamiento, su tratamiento y su realce. Los
trabajos de conservaci"n y de restauraci"n que en ellos sean ejecutados deben inspirarse en
los principios enunciados en los artculos precedentes.

E?CAVACIONES
Art2c)'$ 103 3 Los trabajos de e1cavaciones deben llevarse a cabo de acuerdo con las
normas cientficas y con la <ecomendaci"n que define los principios internacionales a
aplicar en materia de e1cavaciones arqueol"gicas= adoptada por la *+,-C( en $%78.
,l mantenimiento de las ruinas y las medidas necesarias para la conservaci"n y protecci"n
permanente de los elementos arquitect"nicos y de los objetos descubiertos deben estar
garantiados. #dem.s, se emplear.n todos los medios que faciliten la comprensi"n del
monumento descubierto sin desnaturaliar su significado.
Cualquier trabajo de reconstrucci"n deber., sin embargo, e1cluirse a priori/ s"lo la
anastilosis puede ser tenida en cuenta, es decir, la recomposici"n de las partes e1istentes
pero desmembradas. Los elementos de integraci"n ser.n siempre reconocibles y
constituir.n el mnimo necesario para asegurar las condiciones de conservaci"n del
monumento y restablecer la continuidad de sus formas.

DOCUMENTACIN Y @UBLICACIN
Art2c)'$ 163 3 Los trabajos de conservaci"n, de restauraci"n y de e1cavaci"n ir.n siempre
acompa;ados de la elaboraci"n de una documentaci"n precisa, en forma de informes
analticos y crticos, ilustrados con dibujos y fotografas. 2odas las fases del trabajo de
desmontaje, consolidaci"n, recomposici"n e integraci"n, as como los elementos t0cnicos y
formales identificados a lo largo de los trabajos, ser.n all consignados. ,sta documentaci"n
ser. depositada en los archivos de un organismo pblico y puesta a la disposici"n de los
investigadores/ se recomienda su publicaci"n.









13

Conferncia Geral da Organizao das Naes Unidas
para a Educao, a Cincia e a Cultura



Conferncia Geral da Organizao das Naes Unidas para a
Educao, a Cincia e a Cultura
13
a
Sesso
de 1 de no!e"#ro de 1$%
RECOMENDAO SOBRE MEDIDAS DESTINADAS A PROIBIR E IMPEDIR A
EXPORTAO, A IMPORTAO E A TRANSFERNCIA DE PROPRIEDADE ILCITAS
DE BENS CULTURAIS.
A Confernc! "er!# $! Or%!n&!'(o $!) N!'*e) Un$!) +!r! ! E$,c!'(o, Cnc! e
C,#-,r!, re,n$! e. P!r) $e /0 $e o,-,1ro ! /0 $e no2e.1ro $e 3456, e. ),! $7c.!8
-ercer! )e))(o,
E)-.!n$o 9,e o) 1en) c,#-,r!) )e con)--,e. e. e#e.en-o) f,n$!.en-!) $!
c2#&!'(o e $! c,#-,r! $o) +o2o), e 9,e ! f!.#!r$!$e co. e))e) 1en) f!2orece !
co.+reen)(o e ! !+rec!'(o .:-,!) en-re !) n!'*e),
Con)$er!n$o 9,e c!$! E)-!$o -e. o $e2er $e +ro-e%er o +!-r.;no con)--,<$o +e#o)
1en) c,#-,r!) e=)-en-e) e. )e, -err->ro con-r! o) +er%o) $ecorren-e) $! e=+or-!'(o, $!
.+or-!'(o e $! -r!n)fernc! $e +ro+re$!$e #<c-!),
Con)$er!n$o 9,e, +!r! e2-!r e))e) +er%o), 7 n$)+en)?2e# 9,e c!$! E)-!$o Me.1ro
!$9,r! ,.! con)cnc! .!) c#!r! $!) o1r%!'*e) .or!) re#!-2!) !o re)+e-o ! )e,
+!-r.;no c,#-,r!# e !o $e -o$!) !) n!'*e).
Con)$er!n$o 9,e o) o1@e-2o) 2)!$o) n(o +o$e. )er !#c!n'!$o) )e. ,.! e)-re-!
co#!1or!'(o en-re o) E)-!$o)8Me.1ro),
Con2c-! $e 9,e )e $e2e -o.!r +ro2$nc!) no )en-$o $e e)-.,#!r ! !$o'(o $e .e$$!)
!$e9,!$!) e $e !+erfe'o!r o !.1en-e $e )o#$!re$!$e n-ern!con!#, )e. o 9,e o)
o1@e-2o) +ro+o)-o) n(o )er!. !#c!n'!$o),














Conferncia Geral da ONU para a Educao, a Cincia e a Cultura 13 Sesso
14

Ten$o e=!.n!$o +ro+o)-!) $e ,.! re%,#!.en-!'(o n-ern!con!# $e)-n!$! ! +ro1r e
.+e$r ! e=+or-!'(o, ! .+or-!'(o e ! -r!n)fernc! $e +ro+re$!$e #<c-!) $e 1en)
c,#-,r!), !)),n-o 9,e con)--, o -e. 3A.B.B $! +!,-! $! )e))(o,
Ten$o $ec$$o, e. ),! $7c.!8)e%,n$! re,n(o, 9,e -!) +ro+o)-!) )er!. o1@e-o $e
re%,#!.en-!'(o n-ern!con!# .e$!n-e ,.! reco.en$!'(o !o) E)-!$o) Me.1ro), e
e=+re))!n$o, con-,$o, e)+er!n'! $e 9,e ,.! con2en'(o n-ern!con!# +o))! )er !$o-!$! o
.!) ce$o +o))<2e#.
A$o-!, ne)-e $! $e&eno2e $e no2e.1ro $e 3456, e)-! reco.en$!'(o.
A Confernc! "er!# reco.en$! 9,e o) E)-!$o) Me.1ro) !+#9,e. !) $)+o)'*e)
)e%,n-e), !$o-!n$o, )o1 for.! $e #e n!con!# o, $e o,-r! for.!, .e$$!) nece))?r!) !
f!&er 2%or!r, no -err->ro )o1 ),! @,r)$'(o, !) nor.!) e +rnc<+o) for.,#!$o) n!
+re)en-e reco.en$!'(o.
A Confernc! "er!# reco.en$! 9,e o) E)-!$o) Me.1ro) #e2e. e)-! reco.en$!'(o !o
conCec.en-o $!) !,-or$!$e) e or%!n&!'*e) re#!con!$!) D +ro-e'(o $e 1en) c,#-,r!). A
Confernc! "er!# reco.en$! 9,e o) E)-!$o)8Me.1ro) #Ce !+re)en-e., n!) $!-!) e $!
for.! +or e#! $e-er.n!$!, re#!->ro) ! re)+e-o $!) +ro2$nc!) 9,e C!@!. -o.!$o no
)en-$o $e co#oc!r e. +r?-c! e)-! reco.en$!'(o.

& ' (efinio
P!r! efe-o $e)-! reco.en$!'(o, )(o con)$er!$o) 1en) c,#-,r!) o) 1en) .>2e) e
.>2e) $e %r!n$e .+or-Enc! +!r! o +!-r.;no c,#-,r!# $e c!$! +!<), -!) co.o !) o1r!)
$e !r-e e $e !r9,-e-,r!, o) .!n,)cr-o), o) #2ro) e o,-ro) 1en) $e n-ere))e !r-<)-co,
C)->rco o, !r9,eo#>%co, o) $oc,.en-o) e-no#>%co), o) e)+7c.en)8-+o $! f#or! e $! f!,n!,
!) co#e'*e) cen-<fc!) e !) co#e'*e) .+or-!n-e) $e #2ro) e !r9,2o), nc#,<$o) o) !r9,2o)
.,)c!).
C!$! E)-!$o Me.1ro $e2er! !$o-!r o) cr-7ro) 9,e @,#%!r .!) !$e9,!$o) +!r! $efnr,
no E.1-o $e )e, -err->ro, o) 1en) c,#-,r!) 9,e C!2er(o $e )e 1enefc!r $! +ro-e'(o
e)-!1e#ec$! ne)-! reco.en$!'(o e. 2r-,$e $! %r!n$e .+or-Enc! 9,e !+re)en-!..

&& ' )rinc*pios Gerais
P!r! %!r!n-r ! +ro-e'(o $e )e, +!-r.;no c,#-,r!# con-r! -o$o) o)
+er%o) $e e.+o1rec.en-o, c!$! E)-!$o Me.1ro $e2er! !$o-!r !) .e8
$$!) !$e9,!$!) +!r! e=ercer ,. con-ro#e efc!& )o1re ! e=+or-!'(o $e
1en) c,#-,r!), no) +!r?%r!fo) 3 e /.



















As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

15

A .+or-!'(o $e 1en) c,#-,r!) )> $e2er! )er !,-or&!$! !+>) C!2ere. )$o $ec#!r!$o)
#2re) $e 9,!#9,er re)-r'(o +or +!r-e $o E)-!$o e=+or-!$or.
C!)! E)-!$o Me.1ro $e2er! -o.!r !) +ro2$nc!) !+ro+r!$!) +!r! .+e$r !
-r!n)fernc! #<c-! $e +ro+re$!$e $o) 1en) c,#-,r!).
C!$! E)-!$o Me.1ro $e2er! e)-!1e#ecer nor.!) 9,e re%,#!.en-!))e. ! !+#c!'(o $o)
+rnc<+o) ),+r!c-!$o).
F,!#9,er e=+or-!'(o, .+or-!'(o o, -r!n)fernc! $e +ro+re$!$e efe-,!$! e. o+o)'(o
D) nor.!) !$o-!$!) +or c!$! E)-!$o Me.1ro e. confor.$!$e co. o +!r?%r!fo 5 $e2er!
)er con)$er!$! #<c-!.
O) .,)e,), e e. %er!# -o$o) o) )er2'o) e n)--,'*e) re#!con!$o) D con)er2!'(o $e
1en) c,#-,r!), $e2er!. !1)-er8)e $e !$9,rr 9,!#9,er 1e. c,#-,r!# +roce$en-e $e
e=+or-!'(o, .+or-!'(o o, -r!n)fernc! $e +ro+re$!$e #<c-!).
P!r! e)-.,#!r e f!c#-!r o) n-ercE.1o) #e%<-.o) $e 1en) c,#-,r!), o) E)-!$o)8
Me.1ro) $e2er!. e.+reen$er o) e)for'o) nece))?ro) +!r! +;r D $)+o)'(o $!) co#e'*e)
+:1#c!) $o) $e.!) E)-!$o) Me.1ro), !-r!27) $e ce))(o o, n-ercE.1o, o1@e-o) $o .e).o
-+o $!9,e#e) c,@! e=+or-!'(o o, -r!n)fernc! $e +ro+re$!$e n(o +o))!. )er !,-or&!$!),
o,, +or .eo $e e.+r7)-.o o, $e+>)-o, !#%,n) $e))e) .e).o) o1@e-o).

&&& ' +edidas ,eco"endadas
&dentificao e &n!ent-rio Nacional dos .ens Culturais
P!r! %!r!n-r ! !+#c!'(o .!) efc!& $o) +rnc<+o) %er!) en,nc!$o) !c.!, c!$!
E)-!$o Me.1ro $e2er!, n! .e$$! $o +o))<2e#, e)-!1e#ecer e !+#c!r +roce$.en-o) +!r! !
$en-fc!'(o $o) 1en) c,#-,r!) $efn$o) no) +!r?%r!fo) 3 e / 9,e e=)-!. e. )e, -err->ro
e e)-!1e#ecer ,. n2en-?ro n!con!# $e))e) 1en). A nc#,)(o $e ,. o1@e-o c,#-,r!# ne))e
n2en-?ro n(o $e2er! !#-er!r $e .!ner! !#%,.! ),! +ro+re$!$e #e%!#. P!r-c,#!r.en-e,
,. o1@e-o c,#-,r!# $e +ro+re$!$e +r2!$! $e2er! +er.!necer co.o -!# .e).o !+>) ),!
nc#,)(o no n2en-?ro n!con!#. E)-e n2en-?ro n(o -er! c!r?-er re)-r-2o.

&nstituies de )roteo dos .ens Culturais
C!$! E)-!$o8Me.1ro $e2er! +ro2$enc!r +!r! 9,e ! +ro-e'(o $o)
1en) c,#-,r!) e)-2e))e )o1 ! re)+on)!1#$!$e $e >r%(o) ofc!)
!$e9,!$o) e, )e nece))?ro, $e2er! n)--,r ,. )er2'o n!con!#
+!r! ! +ro-e'(o $o) 1en) c,#-,r!). An$! 9,e ! $2er)$!$e $e $)+o)'*e) con)--,con!)














Conferncia Geral da ONU para a Educao, a Cincia e a Cultura 13 Sesso
16

e $e -r!$'*e) e ! $e)%,!#$!$e $e rec,r)o) .+o))1#-e. ! !$o'(o +or -o$o) o) E)-!$o)8
Me.1ro) $e ,.! or%!n&!'(o ,nfor.e, 7 con2enen-e #e2!r e. con)$er!'(o o) )e%,n-e)
+rnc<+o) co.,n), c!)o )e @,#%,e nece))?r! ! cr!'(o $e ,. )er2'o n!con!# $e +ro-e'(o
$o) 1en) c,#-,r!)G
!H O )er2'o n!con!# $e +ro-e'(o $o) 1en) c,#-,r!) $e2er! )er, n! .e$$! $o +o))<2e#, ,.
)er2'o !$.n)-r!-2o $o E)-!$o o, ,. >r%(o 9,e, !-,!n$o e. confor.$!$e co. !
#e%)#!'(o n!con!#, $)+,)e))e $o) .eo) !$.n)-r!-2o), -7cnco) e fn!ncero) 9,e
+er.-))e. o $e)e.+enCo efc!& $e ),!) f,n'*e).
1H A) f,n'*e) $o )er2'o n!con!# $e +ro-e'(o $o) 1en) c,#-,r!) $e2er!. nc#,rG
IH A $en-fc!'(o $o) 1en) c,#-,r!) e=)-en-e) no -err->ro $o E)-!$o, e, )e nece))?ro,
o e)-!1e#ec.en-o e ! .!n,-en'(o $e ,. n2en-?ro n!con!# $e))e) 1en), e.
confor.$!$e co. o e)-!1e#ec$o no +!r?%r!fo 30, !c.!J
IH Coo+er!'(o co. o,-ro) or%!n).o) co.+e-en-e) no con-ro#e $! e=+or-!'(o, $!
.+or-!'(o e $! -r!n)fernc! $e +ro+re$!$e $e 1en) c,#-,r!), e. confor.$!$e
co. !) $)+o)'*e) $! )e'(o 33, !c.!J o con-ro#e $e e=+or-!'*e) )er!
con)$er!2e#.en-e f!c#-!$o )e o) 1en) c,#-,r!) fo))e. !co.+!nC!$o), +or oc!)(o
$e ),! e=+or-!'(o, $e ,. cer-fc!$o !+ro+r!$o, .e$!n-e o 9,!# o E)-!$o e=+or-!$or
cer-fc!r! C!2er !,-or&!$o ! e=+or-!'(o $o 1e. e. 9,e)-(o. E. c!)o $e $:2$! !
n)--,'(o nc,.1$! $! +ro-e'(o $o) 1en) c,#-,r!) $e2er! co.,nc!r8)e co. !
n)--,'(o co.+e-en-e +!r! confr.!r ! #e%!#$!$e $! e=+or-!'(o.
cH O )er2'o n!con!# $e +ro-e'(o $o) 1en) c,#-,r!) $e2er! e)-!r !,-or&!$o ! !+re)en-!r
D) !,-or$!$e) n!con!) co.+e-en-e) +ro+o)-!) $e o,-r!) .e$$!) #e%)#!-2!) o,
!$.n)-r!-2!) !$e9,!$!) D +ro-e'(o $o) 1en) c,#-,r!), nc#,)2e )!n'*e) 9,e
.+e$))e. ! e=+or-!'(o, ! .+or-!'(o e ! -r!n)fernc! $e +ro+re$!$e #<c-!).
$H O )er2'o n!con!# $e +ro-e'(o $o) 1en) c,#-,r!) $e2er! +o$er recorrer ! e)+ec!#)-!)
+!r! !))e))or?8#o e. re#!'(o ! +ro1#e.!) -7cnco) e n! )o#,'(o $e c!)o) #-%o)o).
C!$! E)-!$o8Me.1ro $e2er!, )e nece))?ro, con)--,r ,. f,n$o o, !$o-!r o,-r!)
.e$$!) fn!ncer!) !+ro+r!$!) +!r! $)+or $o) rec,r)o) nece))?ro) ! !$9,rr 1en)
c,#-,r!) $e .+or-Enc! e=ce+con!#.
















As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

17

/cordos .ilaterais e +ultilaterais
Se.+re 9,e nece))?ro o, con2enen-e, o) E)-!$o) Me.1ro) $e2er!. fr.!r !cor$o)
1#!-er!) o, .,#-#!-er!), co.o, +or e=e.+#o, $en-ro $! e)-r,-,r! $e or%!n&!'*e)
n-er%o2ern!.en-!) re%on!), +!r! re)o#2er +ro1#e.!) $ecorren-e) $! e=+or-!'(o, $!
.+or-!'(o o, $! -r!n)fernc! $e +ro+re$!$e $e 1en) c,#-,r!), e .!) e)+ecfc!.en-e,
$e .o$o ! %!r!n-r ! re)--,'(o $e 1en) c,#-,r!) #c-!.en-e e=+or-!$o) $o -err->ro $e
,.! $!) +!r-e) $e))e) !cor$o) e #oc!#&!$! no -err->ro $e o,-r!. T!) !cor$o) +o$er!., )e
for o c!)o, )er nc#,<$o) e. !cor$o) $e .!or !1r!n%nc!, -!) co.o o) !cor$o) c,#-,r!).

Cola#orao &nternacional para a (eteco de Operaes &l*citas
Se.+re 9,e nece))?ro o, con2enen-e, o) !cor$o) 1#!-er!) o, .,#-#!-er!) $e2er!.
con-er c#?,),#!) 9,e %!r!n-))e. 9,e, )e.+re 9,e fo))e +ro+o)-! ! -r!n)fernc! $e
+ro+re$!$e $e ,. 1e. c,#-,r!#, o) )er2'o) co.+e-en-e) $e c!$! E)-!$o +,$e))e.
cer-fc!r8)e $! ne=)-nc! $e .o-2o) +!r! con)$er!r o o1@e-o co.o +ro2enen-e $e ,.
ro,1o, $e ,.! e=+or-!'(o o, $e ,.! -r!n)fernc! $e +ro+re$!$e #<c-!) o, $e 9,!#9,er
o,-r! o+er!'(o con)$er!$! #e%!# +e#! #e%)#!'(o $o E)-!$o e=+or-!$or, co.o +or e=e.+#o,
!o e=%r ! !+re)en-!'(o $o cer-fc!$o ! 9,e )e refere o +!r?%r!fo 33. To$! ofer-! ),)+e-! e
-o$o) o) $e-!#Ce) ! e#! re#!con!$o), $e2er!. )er #e2!$o) !o conCec.en-o $o) )er2'o)
n-ere))!$o).
O) E)-!$o)8Me.1ro) $e2er!. e.+enC!r8)e n! !)))-nc! .:-,! !-r!27) $o
n-ercE.1o $o) re),#-!$o) $e ),!) e=+ernc!) no E.1-o $o) !)),n-o) ! 9,e )e refere e)-!
reco.en$!'(o.

,estituio ou ,epatriao de .ens Culturais E0portados &licita"ente
O) E)-!$o)8Me.1ro), o) )er2'o) $e +ro-e'(o $o) 1en) c,#-,r!), o) .,)e,) e -o$!) !)
n)--,'*e) co.+e-en-e) e. %er!# $e2er!. co#!1or!r ,n) co. o) o,-ro) no )en-$o $e
%!r!n-r o, f!c#-!r ! re)--,'(o o, ! re+!-r!'(o $e 1en) c,#-,r!) #c-!.en-e
e=+or-!$o). E))! re)--,'(o o, re+!-r!'(o $e2er! )er efe-,!$! e. confor.$!$e co. !,
#e%)#!'(o 2%en-e no E)-!$o e. c,@o -err->ro )e encon-r!. o) 1en).

)u#licidade e" caso de (esapareci"ento de u" .e" Cultural
O $e)!+!rec.en-o $e 9,!#9,er 1e. c,#-,r!# $e2er!, +or )o#c-!'(o
$e E)-!$o 9,e o rec#!.!))e, )er #e2!$o !o conCec.en-o $o +:1#co, !-r!8
27) $e ,.! +,1#c$!$e !$e9,!$!.



















Conferncia Geral da ONU para a Educao, a Cincia e a Cultura 13 Sesso
18


(ireitos dos /d1uirentes de .oa 23
C!$! E)-!$o8Me.1ro $e2er!, )e nece))?ro, -o.!r !) +ro2$nc!) !$e9,!$!) +!r!
e)-!1e#ecer 9,e ),! #e%)#!'(o n-ern! o, !) con2en'*e) 9,!) +o))! 2r ! +!r-c+!r
%!r!n-))e. !o !$9,ren-e $e 1o! f7 $e ,. 1e. c,#-,r!# ! )er re)--,<$o o, re+!-r!$o !o
-err->ro $o E)-!$o $o 9,!# C!2! )$o #e%!#.en-e e=+or-!$o ! +o))1#$!$e $e o1-er !
n$en&!'(o +or +er$!) e $!no) o, o,-r! co.+en)!'(o e9,2!#en-e.

/o Educati!a
No )en-$o $e ,.! co#!1or!'(o n-ern!con!# 9,e #e2!))e e. con)$er!'(o -!n-o !
n!-,re&! ,n2er)!# $! c,#-,r! 9,!n-o ! nece))$!$e $e n-ercE.1o) +!r! +o))1#-!r !
-o$o) 1enefc!r8)e $o +!-r.;no c,#-,r!# $! C,.!n$!$e, c!$! E)-!$o8Me.1ro $e2er!
!%r $e .o$o ! e)-.,#!r e $e)en2o#2er en-re )e,) c$!$(o) o n-ere))e e o re)+e-o +e#o
+!-r.;no c,#-,r!# $e -o$!) !) n!'*e). T!# !'(o $e2er! )er e.+reen$$! +e#o) )er2'o)
co.+e-en-e) e. coo+er!'(o co. o) )er2'o) e$,c!-2o), co. ! .+ren)! e co. o,-ro) .eo)
$e nfor.!'(o e $f,)(o, co. or%!n&!'*e) $e @,2en-,$e e $e e$,c!'(o +o+,#!r e co. %r,+o)
e n$2<$,o) #%!$o) ! !-2$!$e) c,#-,r!).
O +rece$en-e 7 o -e=-o !,-n-co $! Reco.en$!'(o $e2$!.en-e !+ro2!$! +e#!
Confernc! "er!# $! Or%!n&!'(o $!) N!'*e) Un$!) +!r! ! E$,c!'(o, Cnc! e !
C,#-,r!, e. ),! $7c.!8-ercer! re,n(o, re!#&!$! e. P!r) e $ec#!r!$! conc#,<$! no
2%7).o $! $e no2e.1ro $e 3456.
E. f7 $o 9,!# !+en)!.o) no))!) !))n!-,r!), ne)-e 2%7).o8+r.ero $! $e no2e.1ro
$e 3456.
O Pre)$en-e $! Confernc! "er!#
Nor!<r M. S))!K!n
O Dre-or8"er!#
Ren7 M!Cen

C>+! cer-fc!$! $o A))e))or L,r<$co $! Or%!n&!'(o $!) N!'*e) Un$!)
+!r! ! E$,c!'(o, ! Cnc! e ! C,#-,r!.
P!r)











19


Normas de Quito, 1967

INFORME FINAL DE LA REUNION SOBRE CONSERACION
! U"ILI#ACION DE MONUMEN"OS ! LU$ARES DE
IN"ERES %IS"ORICO ! AR"IS"ICO

I& I'trodu((io'
La inclusin del problema que representa la necesaria conservacin y utilizacin
del patrimonio monumental en la relacin de esfuerzos multinacionales que se
comprometen a realizar los Gobiernos de Amrica, resulta alentador en un doble
sentido. En primer trmino, porque con ello los Jefes de Estado dejan reconocida,
de manera epresa. la eistencia de una situacion de ur!encia que reclama la
cooperacin interamericana, y en se!undo lu!ar, porque siendo la razn
fundamental de la "eunin de #unta del Este el com$n propsito de dar un nuevo
impulso al desarrollo del %ontinente, se est& aceptando impl'citamente que esos
bienes del patrimonio cultural representan un valor econmico y son susceptibles
de eri!irse en instrumentos del pro!reso. El acelerado proceso de empobrecimiento
que vienen sufriendo una mayor'a de pa'ses americanos como consecuencia del
estado de abandono e indefensin en que se (alla su riqueza monumental y
art'stica, demanda la adopcin de medidas de emer!encia, tanto a nivel nacional
como internacional, pero la eficacia pr&ctica de las mismas depender&, en $ltimo
trmino, de su adecuada formulacin dentro de un plan sistem&tico de
revalorizacin de los bienes patrimoniales en funcin del desarro)lo
econmico.social. Las recomendaciones del presente informe van diri!idas en ese
sentido y se contraen, espec'ficamente, a la adecuada conservacin y utilizacin de
los monumentos y lu!ares de inters arqueol!ico, (istrico y art'stico, de
conformidad con lo que se dispone en el %apitulo *, Esfuerzos
+ultinacionales, literal d,, de la -eclaracin de los #residentes de
Amrica. .o obstante precisa reconocer que, dada la 'ntima relacin que










Normas de Quito, 1967
20


!uardan entre s' el continente arquitectnico y el contenido art'stico, resulta
imprescindible etender la debida proteccin a otros bienes muebles y objetos
valiosos del patrimonio cultural a fin de evitar que se si!an deteriorando y
sustrayendo impunemente y de procurar, asimismo, que contribuyan al lo!ro de los
fines perse!uidos mediante su adecuada e(ibicin de acuerdo con la moderna
tcnica museo!r&fica.

II& Co'sidera(io'es $e'era)es
/. La idea de espacio es inseparable del concepto de monumento, por lo que la
tutela del Estado puede y debe etenderse al conteto urbano, al &mbito natural
que lo enmarca y a los bienes culturales que encierra. #ero puede eistir una
zona, recinto o sitio de car&cter monumental, sin que nin!uno de los elementos
que lo constituyen aisladamente considerados merezca esa desi!nacin.
0. Los lu!ares pintorescos y otras bellezas l)aturales objeto de defensa y proteccin
por parte del Estado, no son propiamente monumentos nacionales. La (uella
(istrica o art'stica del (ombre es esencial para impartir a un paraje o recinto
determinado esa cate!or'a espec'fica.
1. %ualquiera que fuese el valor intr'nseco de un bien o las circunstancias que
concurran a realizar su importancia y si!nificacin (istrica o art'stica, el
mismo no constituir& un monumento en tanto no recai!a una epresa
declaracin del Estado en ese sentido. La declaracin de monumento nacional
implica su identificacin y re!istro oficiales. A partir de ese momento el bien en
cuestin quedar& sometido al r!imen de ecepcin que se2ala la Ley.
3. 4odo monumento nacional est& impl'citamente destinado a cumplir una funcin
social. %orresponde al Estado (acer que la misma prevalezca y determinar, en
los distintos casos, la medida en que dic(a funcin social es compatible con la
propiedad privada y el inters de los particulares.










As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

21

III& E) *atrimo'io Mo'ume'ta) + e) Mome'to Ameri(a'o
/. Es una realidad evidente que Amrica y en especial )beroamrica, constituye
una re!in etraordinariamente rica en recursos monumentales. A los
!randiosos testimonios de las culturas precolombinas se a!re!an las epresiones
monumentales, arquitectnicas, art'sticas e (istricas del lar!o per'odo colonial
en euberante variedad de formas. 5n acento propio, producto del fenmeno de
aculturacin, contribuye a imprimir a los estilos importados en sentido
!enuinamente americano de m$ltiples manifestaciones locales que los
caracteriza y distin!ue. "uinas arqueol!icas de capital importancia, no siempre
accesibles o del todo eploradas, se alternan con sorprendentes supervivencias
del pasado6 complejos urbanos y villas enteras, susceptibles de eri!irse en
centros del mayor inters y atraccin.
0. .o es menos cierto que !ran parte de ese patrimonio, se (a arruinado
irremediablemente en el curso de las $ltimas dcadas o se (alla (oy en trance
inminente de perderse. +$ltiples factores (an contribuido y si!uen
contribuyendo a mermar las reservas de bienes culturales de la mayor'a de los
pa'ses de )beroamrica, pero precisa reconocer que la razn fundamental de la
destruccin pro!resivamente acelerada de ese potencial de riqueza, radica en la
carencia de una pol'tica oficial capaz de imprimir eficacia pr&ctica a las medidas
proteccionistas vi!entes y de promover la revaluacin del patrimonio
monumental en funcin del inters p$blico y para beneficio econmico de la
nacin.
1. En los cr'ticos momentos en que Amrica se (alla comprometida en un !ran
empe2o pro!resista que implica la eplotacin e(austiva de sus recursos
naturales y la transformacin pro!resiva de sus estructuras econmicosociales,
los problemas que se relacionan con la defensa, conservacin y utilizacin de los
monumentos, sitios y conjuntos monumentales adquieren ecepcional
importancia y actualidad.
3. 4odo proceso de acelerado desarrollo trae consi!o la multiplicacin de obras de
infraestructura y la ocupacin de etensas &reas por
instalaciones industriales y construcciones inmobiliarias que alteran y













Normas de Quito, 1967
22

a$n deforman por completo el paisaje, borrando las (uellas y epresiones del
pasado, testimonios de una tradicin (istrica de inestimable valor.
7. Gran n$mero de ciudades de )beroamrica que atesoraban en un ayer todav'a
cercano un rico patrimonio monumental, evidencia de su pretrita !randeza6
templos, plazas, fuentes y callejas que en conjunto acentuaban su personalidad y
atractivo, (an sufrido tales mutilaciones y de!radaciones en su perfil
arquitectnico que lo (acen irreconocible. 4odo ello en nombre de un mal
entendido y peor administrado pro!reso urbano.
8. .o es ea!erado afirmar que el potencial de riqueza destruida con estos
irresponsables actos de vandalismo urban'stico en numerosas ciudades del
%ontinente, ecede con muc(o a los beneficios que para la econom'a nacional se
derivan de las instalaciones y mejoras de infraestructura con que pretenden
justificarse.

I& La So)u(io' Co'(i)iatoria
/. La necesidad de conciliar las ei!encias del pro!reso urbano con la salva!uardia
de los valores ambientales, es ya (oy d'a una norma inviolable en la formulacin
de los planes re!uladores a nivel tanto local como nacional. En ese sentido todo
plan de ordenacin deber& realizarse en forma que permita inte!rar al conjunto
urban'stico los centros o complejos (istricos de inters ambiental.
0. La defensa y valoracin del patrimonio monumental y art'stico no contraviene,
terica ni pr&cticamente, con una pol'tica de re!ulacin urban'stica
cient'ficamente desarrollada. Lejos de ello, debe constituir el complemento de la
misma. En confirmacin de este criterio se transcribe el si!uiente p&rrafo del
)nforme 9eiss presentado a la %omisin %ultural y %ient'fica del %onsejo de
Europa :/;81, < =Es posible equipar a un pa's sin desfi!urarlo6 de preparar y
servir al porvenir sin destruir el pasado. La elevacin del nivel de vida debe
limitarse a la realizacin de un bienestar material pro!resivo6 debe ser asociado
a la creacin de un cuadro de vida di!no del (ombre=.














As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

23

1. La continuidad del (orizonte (istrico y cultural de Amrica, !ravemente
comprometido por el entronizamiento de un proceso anarquico de
modernizacin, ei!e la adopcin de medidas de defensa, recuperacin y
revalorizacin del patrimonio monumental de la re!in y la formulacin de
planes nacionales y multinacionales a corto y a lar!o plazo.
3. #recisa reconocer que los or!anismos internacionales especializados, (an
reconocido la dimensin del problema y (an venido trabajando con a(inco, en los
$ltimos a2os, por lo!rar soluciones satisfactorias. Amrica tiene a su disposicin
la eperiencia acumulada.
7. A partir de la =%arta de Atenas=, de /;10, muc(os (an sido los %on!resos
)nternacionales que se (an sucedido (asta conformar el actual criterio
dominante. Entre los que m&s (an a(ondado en el problema aportando
recomendaciones concretas fi!ura el de la 5nin )nternacional de Arquitectos
:+osc$, /;7>, 6 el %on!reso de la ?ederacin )nternacional de *ivienda y
5rbanismo :@antia!o de %ompostela /;8/, , que tuvo por lema el problema de
los =conjuntos (istricos=, el %on!reso de *enecia :/;83, y el m&s reciente del
)%A+A@ en %&ceres :/;8B, , que aportan a ese tema de tanto inters americano,
un punto de vista eminentemente pr&ctico.

& a)ora(io' E(o'omi(a de )os Mo'ume'tos
/. #artimos del supuesto de que los monumentos de inters arqueol!ico, (istrico
y art'stico constituyen tambin recursos econmicos al i!ual que las riquezas
naturales del pa's. %onsecuentemente, las medidas conducentes a su
preservacin y adecuada utilizacin no ya slo !uardan relacin con los planes
de desarrollo, sino que forman o deben formar parte de los mismos.
0. En la m&s amplia esfera de las relaciones interamericanas, reiteradas
recomendaciones y resoluciones de distintos or!anismos del @istema llevaron
pro!resivamente el problema al m&s alto nivel de consideracin< la "eunin de
los Jefes de Estado :#unta del Este, /;8B,.














Normas de Quito, 1967
24

1. Es evidente que la inclusin del problema relativo a la adecuada preservacin y
utilizacin del patrimonio monumental en la citada reunin, responde a las
mismas fundamental razonesque llevaron a los #residentes de Amrica a
convocarla< la necesidad de dar a la Alianza para el #ro!reso un nuevo y m&s
vi!oroso impulso y de ofrecer, a travs de la cooperacin continental, la mayor
ayuda que demanda el desarrollo econmico de los paises miembros de la AEA.
3. Lo anterior eplica el empleo del trmino =utilizacin= que fi!ura en el punto 0,
A. %apitulo *, de la -eclaracin de los #residentes <

Es,uer-os Mu)ti'a(io'a)es
...
0. Encomendar a los or!anismos competentes de la AEA que<
...
d, Etiendan la cooperacin interamericana a la conservacin y utilizacin de los
monumentos arqueol!icos, (istricos y art'sticos.
7. +&s concretamente en la "esolucin 0 de la @e!unda "eunin Etraordinaria
del %onsejo )nteramericano %ultural, convocada a los $nicos efectos de dar
cumplimiento a lo dispuesto en la -eclaracin de los #residentes, dentro del
&rea de competencia del %onsejo, se dice<
...La etensin de la asistencia tcnica y la ayuda financiera al patrimonio
cultural de los Estados miembros, se llevar& a cabo en funcin de su desarrollo
econmico y tur'stico.

8. En suma, se trata de movilizar los esfuerzos nacionales en el sentido de procurar
el mejor aprovec(amiento de los recursos monumentales de que se dispon!a,
como medio indirecto de favorecer el desarrollo econmico del pa's.
Lo anterior implica una tarea previa de planificacin a nivel nacional6 es decir,
la evaluacin de los recursos disponibles y la formulacin de proyectos
espec'ficos dentro de un plan re!ulador !eneral.









As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

25

B. La etensin de la cooperacin interamericana a ese aspecto del desarrollo lleva
impl'cito el reconocimiento de que el esfuerzo nacional no es por s' solo
suficiente para acometer un empe2o que en la mayor'a de los casos ecede sus
actuales posibilidades. Es $nicamente a travs de la accin multinacional que
muc(os Estados miembros, en proceso de desarrollo, pueden procurarse los
servicios tcnicos y los recursos financieros indispensables.

I& La *uesta e' .a)or de) /atrimo'io (u)tura)
/. El trmino =puesta en valor=, que tiende a (acerse cada d'a m&s frecuente entre
los epertos, adquiere en el momento americano una especial aplicacin. @i al!o
caracteriza este momento es, precisamente, la ur!ente necesidad de utilizar al
m&imo el caudal de sus recursos y es evidente que entre los mismos fi!ura el
patrimonio monumental de las naciones.
0. #oner en valor un bien (istrico o art'stico equivale a (abilitarlo de las
condiciones objetivas y ambientales que, sin desvirtuar su naturaleza, resalten
sus caracter'sticas y permitan su ptimo aprovec(amiento. La puesta en valor
debe entenderse que se realiza en funcin de un fin trascendente que en el caso
de )beroamrica ser'a contribuir al desarrono econmico de la re!in.
1. En otras palabras, se trata de incorporar a un potencial econmico, un valor
actual6 de poner en productividad una riqueza ineplotada mediante un proceso
de revalarizacin que lejos de mermar su si!nificacin puramente (istrica o
art'stica, la acrecienta, pas&ndola del dominio eclusivo de minor'as eruditas al
conocimiento y disfrute de mayor'as populares.
3. En s'ntesis, la puesta en valor del patrimonio monumental y art'stico implica
una accin sistem&tica, eminentemente tcnica, diri!ida a utilizar todos y cada
uno de esas bienes conforme a su naturaleza, destacando y ealtando sus
caracter'sticas y mritos (asta colocarlos en condiciones de cumplir a plenitud la
nueva funcin a que est&n destinados.














Normas de Quito, 1967
26

7. #recisa destacar que, en al!una medida, el &rea de emplazamiento de una
construccin de principal inters resulta comprometida por razn de vecindad
inmediata al monumento, lo que equivale a decir que, de cierta manera, pasar& a
formar parte del mismo una vez que (aya sido puesto en valor. Las normas
proteccionistas y los planes de revalorizacin tienen que etenderse, pues, a todo
el &mbito propio del monumento.
8. -e otra parte, la puesta en valor de un monumento ejerce una beneficiosa accin
refleja sobre el per'metro urbano en que ste se (alla emplazado y a$n desborda
esa &rea inmediata, etendiendo sus efectos a zonas m&s distantes. Ese
incremento del valor real de un bien por accin refleja constituye una forma de
plusval'a que (a de tomarse en cuenta.
B. Es evidente que en la medida que un monumento atrae la atencin del visitante,
aumentar& la demanda de comerciantes interesados en instalar
establecimientos apropiados a su sombra protectora. Esa es otra consecuencia
previsible de la puesta en valor e implica la previa adopcin de medidas
re!uladoras que, al propio tiempo que faciliten y estimulen la iniciativa privada,
impidan la desnaturalizacin del lu!ar y la prdida de las primordiales
finalidades que se persi!uen.
>. -e lo epuesto se desprende que la diversidad de monumentos y edificaciones de
marcado inters (istrico y art'stico ubicados dentro del n$cleo de valor
ambiental, se relacionan entre si y ejercen un efecto multiplicador sobre el resto
del &rea que resultar'a revalorizada en conjunto como consecuencia de un plan
de puesta en valor y de saneamiento de sus principales construcciones.

II& Los Mo'ume'tos e' Fu'(io' de "urismo
/. Los valores propiamente culturales no se desnaturalizan ni comprometen al
vincularse con los intereses tur'sticos y, lejos de ello, la mayor atraccin que
conquistan los monumentos y la afluencia creciente de admiradores for&neos,
contribuyen a afirmar la conciencia de su importancia y si!nificacin nacionales.
5n monumento restaurado adecuadamente, un conjunto urbano puesto en valor,
constituyen no slo una leccin viva de (istoria sino un le!'timo













As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

27

motivo de di!nidad nacional. En el m&s vasto marco de las relaciones
internacionales, esos testimonios del pasado estimulan los sentimientos de
comprensin, armon'a y comunidad espiritual a$n entre pueblos que se
mantienen rivales en pol'tica. %uanto contribuya a ealtar los valores del
esp'ritu por ajena que la intencin promovente resultase ser a la cultura, (a de
derivar en beneficio de sta. Europa debe al turismo, directa o indirectamente, la
salva!uarda de una !ran parte de su patrimonio cultural condenado a su
completa e irremediable destruccin y la sensibilidad contempor&nea, m&s visual
que literaria, tiene oportunidad de enriquecerse con la contemplacin de nuevos
ejemplos de la civilizacin occidental rescatados tcnicamente !racias al poderoso
est'mulo tur'stico.
0. @i los bienes del patrimonio cultural jue!an tan importante papel en la
promocin del turismo, es l!ico que las inversiones que se requieren para su
debida restauracin y (abilitacin dentro de su marco tcnico especializado,
deben (acerse simult&neamente a las que reclama el equipamiento tur'stico y,
m&s propiamente, inte!rar ambas un solo plan econmico de desarrollo re!ional.
1. La %onferencia de las .aciones 5nidas sobre *iajes lnternacionales y 4urismo
:"oma, /;81,, no solamente recomend que se diera una alta prioridad a las
inversiones en turismo dentro de los planes nacionales, sino que (izo resaltar
que =desde el punto de vista tur'stico, el patrimonio cultural, (istrico y natural
de las naciones, constituye un valor sustancialmenle importante= y que, en
consecuencia, ur!'a =la adopcin de adecuadas medidas diri!idas a ase!urar la
conservacin y proteccin de ese patrimonio= : )nforme ?inal -oc. 3,. A su vez la
%onferencia sobre %omercio y -esarrollo de las .aciones 5nidas :/;83,,
recomend a las a!encias y or!anismos de financiacin, tanto !ubernamentales
como privados =ofrecer asistencia, en la forma m&s apropiada, para obras
de conservacin, restauracin y ulilizacin ventajosa de sitios
arqueol!icos, (istricos y de belleza natural= :"esolucin
Aneo A, )*. 03,. 5ltimamente el %onsejo Econmico y
@ocial del citado or!anismo mundial despus de recomendar a la
Asamblea General desi!nar el a2o de /;8B como =A2o del 4urismo














Normas de Quito, 1967
28

)nternacional= resolvi invitar a los or!anismos de las .aciones 5nidas y a las
a!encias especializadas, a que dieran =favorable consideracin a las solicitudes
de asistencia tcnica y financiera de los pa'ses en desarrollo, a fin de acelerar en
los mismos el mejoramienlo de sus recursos tur'sticos= :"esolucion //C;DEL,.
3. En relacin con ese tema, que (a venido siendo objeto de especial atencin por
parte de la @ecretar'a General de la 5.E@%A, se (a )levado a cabo un
e(austivo estudio con la colaboracin de un or!anismo, no !ubernamental de
!ran presti!io, la 5nin )nternacional de Ar!anizaciones Aficiales de 4urismo.
-ic(o estudio confirma los criterios epuestos y despus de analizar las razones
culturales, educativas y sociales que justifican el uso de la riqueza monumental
en funcin de turismo, insiste en los beneficios econmicos que se derivan de esa
pol'tica para las &reas territoriales correspondientes. -os etremos de particular
inters merecen ser destacados< a, la afluencia tur'stica que determina la
apropiada revaluacin de un monumento, ase!ura la r&pida recuperacin del
capital invertido a esos fines6 b, la actividad turistica que se ori!ina como
consecuencia de la adecuada presentacin de un monumento y que de
abandonarse determinar'a su etincin, conlleva una profunda transformacin
econmica de la re!in en la que el mismo se (alla enclavado.
7. -entro del @istema )nteramericano, adem&s de las numerosas recomendaciones
y acuerdos que abundan en la importancia que debe concederse, a nivel tanto
nacional como re!ional, al problema que implica el abandono en que se (alla
buena parte del patrimonio cultural de los pa'ses del %ontinente, recientes
reuniones especializadas (an abordado el tema espec'fico de la funcin que los
monumentos de inters art'stico e (istrico tienen en el desarrollo de la
industria tur'stica. La %omisin 4cnica de ?omento del 4urismo en su %uarta
"eunin :julioDa!osto /;8B, resolvi (acerse solidaria de las conclusiones
adoptadas por la correspondiente %omisin de Equipamiento 4ur'stico entre las
que fi!uran las si!uientes<















As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

29

=Fue los monumentos y otros bienes de naturaleza arqueol!ica, (istrica y
art'stica pueden y deben ser debidamente preservado@ y utilizados en funcin
del desarrollo como incentivos principal'simos de la afluencia tur'stica=. =Fue en
los pa'ses de !ran riqueza patrimonial de bienes de inters arqueol!ico,
(istrico y art'stico, dic(o patrimonio constituye un factor decisivo en su
equipamiento tur'stico y en consecuencia, debe ser tomado en cuenta en la
formalizacin de los planes correspondientes=. =Fue los intereses propiamente
culturales y los de 'ndole tur'stica se conju!an en cuanto concierne a la debida
preservacin y utilizacin del patrimonio monumental y art'stico de los pueblos
de Amrica, por /C que se (ace aconsejable que los or!anismos y unidades
tcnicas de una y otra &rea de la actividad interamericana laboren en ese
sentido en forma coordinada=.
8. -esde el punto de vista eclusivamente tur'stico, los monunentos son parte del
=equipoG de que se dispone para operar esa industria en una re!in dada, pero la
medida en que dic(o monumento puede servir al uso a que se le destina,
depender& no ya solo de su valor intr'nseco6 es decir de su si!nificacin o inters
arqueol!ico, (istrico o art'stico sino de las circunstancias adjetivas que
concurran en el mismo y faciliten su adecuada utilizacin. -e a(i que las obras
de restauracin no sean siempre suficientes por si solas para que un monumento
pueda ser eplotado entrando a formar parte del equipo tur'stico de una re!in.
#ueden (acerse i!ualmente necesarias la realizacin de otras obras de
infraestructura, tales como un camino que facilite el acceso al monumento o un
alber!ue que aloje a los visitantes al trmino de una jornada de viaje. 4odo ello
manteniendo el car&cter ambiental de la re!in.

B. Las ventajas econmicas y sociales del turismo monumental fi!uran en las m&s
modernas estad'sticas, especialmente en las de aquellos pa'ses europeos que
deben su presente prosperidad al turismo internacional y que cuentan entre sus
principales fuentes de riqueza con la reserva de bienes culturales.













Normas de Quito, 1967
30

III& E) I'teres So(ia) + )a A((io' Ci.i(a
/. Es presumible que los primeros esfuerzos diri!idos a revalorizar el patrimonio
monumental encuentren una amplia zona de resistencia dentro de la rbita de los
intereses privados. A2os de incuria oficial y un impulsivo af&n de renovacin que
caracteriza a las naciones en proceso de desarrollo, contribuyen a (acer cundir el
menosprecio por todas las manifestaciones del pasado que no se ajustan al molde
ideal de un moderno estilo de vida. %arentes de la suficiente formacin c'vica para
juz!ar el inters social como una epresin decantada del propio inters
individual6 incapaces de apreciar lo que m&s conviene a la comunidad desde el
lejano punto de observacin del bien p$blico, los (abitantes de una poblacin
conta!iada de la =fiebre del pro!reso= no pueden medir las consecuencias de sus
actos de vandalismo urban'stico que realizan ale!remente con la indiferencia o
complicidad de las autoridades locales.
0. -el seno de cada comunidad puede y debe sur!ir la voz de alarma y la accin
vi!ilante y previsora. El fomento de a!rupaciones c'vicas proDdefensa del
patrimonio, cualquiera que fuese su denominacin y composicin, (a dado
ecelentes resultados, especialmente en localidades que no disponen a$n de
re!ulacin urban'stica y donde la accin protectora a nivel nacional resulta dbil
o no siempre eficaz.
1. .ada puede contribuir mejor a la toma de conciencia que se procura, que la
contemplacin del ejemplo propio. 5na vez que se aprecian los resultados de
ciertas obras de restauracin y de reanimacin de edificios, plazas y lu!ares,
suele operarse una favorable reaccin ciudadana que paraliza la accin
destructora y permite la consecucin de m&s ambiciosos objetivos.
3. En cualquier caso, la colaboracin espont&nea y m$ltiple de los particulares en
los planes de puesta en valor del patrimonio (istrico y art'stico, es
absolutamente imprescindible, muy en especial, en las peque2as comunidades.
-e a(' que en la preparacin de dic(os planes debe tenerse en cuenta la
conveniencia de un pro!rama aneo de educacin c'vica, desenvuelto sistem&tica
y simult&neamente a la ejecucin del proyecto.











As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

31


I0& Los I'strume'tos de )a *uesta e' a)or
/. La adecuada utilizacin de los monumentos de principal inters (istrico y
art'stico implica, en primer trmino, la coordinacin de iniciativas y esfuerzos de
caracter cultural y econmicoDtur'sticos. En la medida que esos intereses
coincidentes se a$nen e identifiquen los resultados perse!uidos ser&n m&s
satisfactorios.
0. Esa necesaria coordinacin no puede tener lu!ar si no eisten en el pa's en
cuestin, las condiciones le!ales y los instrumentos tcnicos que la (a!an
posible.
1. -entro del marco cultural, son requisitos previos a cualquier propsito oficial
diri!ido a revalorizar su patrimonio monumental, los si!uientes< le!islacin
eficaz, or!anizacin tcnica y planificacin nacional.
3. La inte!racin de los proyectos culturales y econmicos debe producirse a nivel
nacional como paso previo a toda !estin de asistencia o cooperacin eterior.
Esta, tanto en el orden tcnico como financiero, es el complemento. del esfuerzo
nacional. A los Gobiernos de los distintos Estados miembros toca la iniciativa6 a
los paises corresponde la tarea previa de formular sus proyectos e inte!rar stos
con los planes !enerales para el desarrollo. Las medidas y procedimientos que a
continuacin se recomiendan van diri!idas (acia esa finalidad.

Re(ome'da(io'es 1o 'i.e) 'a(io'a)2
/. Los proyectos de puesta en valor del patrimonio monumental forman
parte de los planes de desarrollo nacional y, en consecuencia, deben
inte!rarse a los mismos. Las inversiones que se requieren para la
ejecucin de dic(os proyectos dcben (acerse simult&neamente a las
que reclaman el equipamiento tur'stico de la zona o re!in objetivo de
revaluacin.














Normas de Quito, 1967
32

0. %orresponde al Gobierno dotar al pa's de las condiciones que pueden
(acer posible la formulacin y ejecucin de proyectos espec'ficos de
puesta en valor.
1. @on requisitos indispensables a los anteriores efectos, los si!uientes< a,
"econocimiento de una alta prioridad a los proyectos de puesta en valor de la
riqueza monumental dentro del #lan .acional para el -esarrollo6 b, Le!islacin
adecuada o, en su defecto, otras disposiciones !ubernativas que faciliten el
proyecto de puesta en valor (aciendo prevalecer en todo momento el inters
p$blico6 c, -ireccin coordinada del proyecto a travs de un )nstituto idneo
capaz de centralizar la ejecucin del mismo en todas sus etapas6 d, -esi!nacin
de un equipo tcnico que puede contar con la asistencia eterior durante la
formulacin de los proyectos espec'ficos o durante su ejecucin.
3. La puesta en valor de la riqueza monumental solo puede )levarse a efecto dentro
de un marco de accin planificada6 es decir, conforme a un plan re!ulador de
alcance nacional o re!ional. En consecuencia es imprescindible la inte!racin de
los proyectos que se promuevan con los planes re!uladores eistentes en la
ciudad o re!in de que se trate. -e no eistir dic(os planes se proceder& a
establecerlos en forma consecuente.
7. La necesaria coordinacin de los intereses propiamente culturales relativos a los
munumentos o conjuntos ambientales de que se trate y los de 'ndole tur'stico,
deber& producirse en el seno de la direccin coordinada del proyecto a que se
refiere el literal c, del inciso 1, como paso previo a toda !estin de asistencia
tcnica o de ayuda financiera eterior.
8. La cooperacin de los intereses privados y el respaldo de la opinin p$blica es
imprescindible para la realizacin de todo proyecto de puesta en valor. En ese
sentido debe tenerse presente durante la formulacin del mismo, el desarrollo de
una campa2a c'vica que favorezca la formacin de una conciencia p$blica
propicia.














As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

33

Re(ome'da(io'es 1o 'i.e) i'terameri(a'o2
/. "eiterar la conveniencia de que los pa'ses de Amrica se ad(ieran a la =%arta de
*enecia= como norma mundial en materia de preservacin de sitios y
monumentos (istricos y art'sticos, sin perjuicio de adoptar cuantos otros
compromisos y acuerdos se (a!an recomendables dentro del @istema
)nteramericano.
0. Etender el concepto !eneralizado de monumento a las manifestaciones propias
de la cultura de los si!los E)E y EE.
1. *incular a la necesaria revalorizacin del patrimonio monumental y art'stico de
las naciones de Amrica a otros pa'ses etracontinentales y, de manera muy
especial, a Espa2a y #ortu!al, dada la participacin (istrica de ambos en la
formacin de dic(o patrimonio y dada la comunidad de valores culturales que los
mantienen unidos a los pueblos de este %ontinente.
3. "ecomendar a la Ar!anizacin de los Estados Americanos, etender la
cooperacin que (a convenido prestar a la revalorizacin de los monumentos de
inters arqueol!ico, (istrico y art'stico, a otros bienes del patrimonio cultural
que constituyen los fondos propios de museos y arc(ivos, as' como tambin, al
acervo sociol!ico del folHlore nacional.
7. La restauracin termina donde comienza la (iptesis, por lo que se (ace
absolutamente necesario en todo empe2o de esa 'ndole un trabajo previo de
investi!acin (istrica. -ado que Espa2a conserva en sus arc(ivos abundante
material de planos sobre las ciudades de Amrica6 fortalezas y !ran n$mero de
edificios, junto con otra copios'sima documentacin oficial, y dado que la
catalo!acin de esos imprescindibles documentos se (alla detenida en fec(a
anterior a la de la mayor'a de las construcciones coloniales, lo que dificulta en
etremo su utilizacin< se (ace altamente recomendable que la Ar!anizacin de
los Estados Americanos coopere con Espa2a en la labor de actualizar y facilitar
las investi!aciones en los arc(ivos espa2oles y, especialmente en el de )ndias,
@evilla.














Normas de Quito, 1967
34

8. "ecomendar que se redacte un nuevo instrumento (emisfrico que sustituya al
=4ratado )nteramericano sobre la #roteccin de +uebles de *alor Iistrico=
:/;17,, capaz de prote!er en forma m&s amplia y efectiva a esa parte
important'sima del patrimonio cultural del %ontinente de los m$ltiples ries!os
que la amenazan.
B. +ientras lo anterior no se l)eve a cabo se recomienda que el %onsejo
)nteramericano %ultural resuelva, en su prima reunin, recabar de todo@ los
Estados miembros la adopcin de medidas de emer!encia capaces de eliminar
los ries!os del comercio il'cito de piezas del patrimonio cultural y que active la
devolucin de las mismas al pa's de ori!en, una vez probada su eportacin
clandestina o la adquisicin ile!al.
>. 4eniendo presente que la escasez de recursos (umanos constituye un !rave
inconveniente para la realizacin de planes de puesta en valor se (ace altamente
recomendable proveer lo necesario para la creacin de un centro o instituto
especializado en materia de restauracin, de car&cter interamericano. Asimismo
se (ace recomendable satisfacer las necesidades en materia de restauracin de
bienes muebles mediante el fortalecimiento de los eistentes y la creacin de
otros nuevos.
;. @in perjuicio de lo anterior y a fin de satisfacer de inmediato tan imperiosas
necesidades se recomienda a la @ecretar'a General de la AEA utilizar las
facilidades que brindan sus actuales pro!ramas de Jecas y %apacitacin
Etracontinental y, asimismo celebrar con el )nstituto de %ultura Iisp&nica, al
amparo del acuerdo de cooperacin tcnica AEADEspa2a y con el %entro
"e!ional Latinoamericano de Estudios para la %onservacin y "estauracin de
Jienes %ulturales, de +ico, sendos acuerdos de colaboracin.
/C. 4oda vez que se (ace necesario intercambiar eperiencias sobre los problemas
propios de Amrica y conviene mantener una adecuada unidad de criterios en la
materia, se recomienda reconocer a la A!rupacin de Arquitectos Especializados
en "estauracin de +onumentos, con sede provisional en el )nstituto de %ultura
Iisp&nica, +adrid, y propiciar su instalacin definitiva en uno de los Estados
miembros.












As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

35

Medidas Le3a)es
/. #recisa actualizar la le!islacin proteccionista vi!ente en los Estados
Americanos, a fin de (acer su aplicacin eficaz para los fines que se persi!uen.
0. #recisa revisar las re!ulaciones locales que ri!en en materia de publicidad, al
objeto de controlar toda forma publicitaria que tienda a alterar las
caracter'sticas ambientales de las zonas urbanas de inters (istrico.
1. A los efectos de la le!islacin proteccionista el espacio urbano que ocupan los
n$cleos o conjuntos monumentales y de inters ambiental debe delimitarse como
si!ue<
a, zona de proteccin ri!urosa, que corresponder& a la de mayor densidad
monumental o de ambiente6 b, zona de proteccin o respeto, con una mayor
tolerancia6 c, zona de proteccin del paisaje urbano, a fin de procurar una
inte!racin de la misma con la naturaleza circundante.
3. Al actualizar la le!islacin vi!ente, los pa'ses deber'an tener en cuenta la plusD
val'a que adquieren los bienes inmuebles incluidos dentro de la zona puesta en
valor, as' como en al!una medida, las aleda2as.
7. Asimismo debe tenerse en cuenta la posibilidad de estimular la iniciativa
privada mediante la implantacin de un r!imen de eencin fiscal en los
edificios que se restauren con capital particular y dentro de las re!ulaciones que
establezcan los or!anismos competentes. -es!ravaciones de tipo fiscal pueden
establecerse, tambin, como compensacin a las limitaciones impuestas a la
propiedad particular por motivos de utilidad p$blica.

Medidas "e('i(as
/. La puesta en valor de un monumento o conjunto urbano de inters ambiental es
el resultado de un proceso eminentemente tcnico, y, en consecuencia, su
tratamiento oficial debe estar confiado directamente a una dependencia de
car&cter especializado que centralice todas las actividades.













Normas de Quito, 1967
36

0. %ada proyecto de puesta en valor constituye un problema espec'fico y requiere
una solucin tambin espec'fica.
1. La colaboracin tcnica de los epertos en las distintas disciplinas que (an de
intervenir en la ejecucin de un proyecto, es absolutamente esencial. -e la
acertada %oordinacin de los especialistas (abr& de depender en buena medida
el resultado final.
3. La prioridad de los proyectos queda subordinada a la estimacin de los beneficios
econmicos que de su ejecucin se derivar'an para una re!in dada. #ero en todo
lo posible debe tenerse en cuenta la importancia intr'nseca de los bienes objeto
de restauracin o revalorizacin y la situacin de emer!encia en que los mismos
se (allan.
7. En !eneral todo proyecto de puesta en valor envuelve problemas de car&cter
econmico, (istrico, tcnico y administrativo. Los problemas tcnicos de
conservacin, restauracin y reconstruccin, var'an se!$n la 'ndole del bien. Los
monumentos arqueol!ico@, por ejemplo, ei!en la colaboracin de especialistas
en la materia.
8. La naturaleza y alcance de los trabajos que procede realizar en un monumento
ei!en decisiones previas, producto del e(austivo eamen de las condiciones y
circunstancias que concurren en el mismo. -ecidida la clase de intervencin a la
que (abr& de ser sometido el monumento, los trabajos subsi!uientes deber&n
continuarse con absoluto respeto a lo que evidencia su substancia o a lo que
arrojan, indubitablemente, los documentos autnticos en que se basa la
restauracin.
B. En los trabajos de revalorizacin de zonas ambientales, precisa la previa
definicin de sus l'mites y valores.
>. La puesta en valor de una zona (istrica ambiental, ya definida y evaluada,
implica<
a, estudio y determinacin de su uso eventual y de las actividades que en la
misma (abr&n de desarrollarse.
b, estudio de la ma!nitud de las inversiones y de las etapas necesarias (asta
ultimar los trabajos de restauracin y conservacin, incluyendo las obras de
infraestructura y adaptaciones que eija el equipamiento tur'stico, para su
puesta en valor.







As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

37

c, estudio anal'tico del r!imen especial al que la zona quedar& sometida, a fin
de que las construcciones eistentes y las nuevas, puedan ser controladas
efectivamente.
d, la re!lamentacin de las zonas adyacentes al n$cleo (istrico, debe establecer,
adem&s del uso de la tierra y densidades, la relacin volumtrica como factor
determinante del paisaje urbano y natural.
e, estudio de la ma!nitud de las inversiones necesarias para el debido
saneamiento de la zona.
f, estudio de las medidas previsoras necesarias para el debido mantenimiento
constante de la zona que se trata de poner en valor.
;. La limitacin de los recursos disponibles y el necesario adiestramiento de los
equipos tcnicos requeridos por los planes de puesta en valor (acen aconsejable
la previa formulacin de un proyecto piloto en el lu!ar en el que mejor se
conju!en los intereses econmicos y las facilidades tcnicas.
/C. La puesta en valor de un n$cleo urbano de inters (istrico ambiental de
etensin que eceda las posibilidades econmicas inmediatas, puede y debe
proyectarse en dos o m&s etapas, las que se ejecutar'an pro!resivamente de
acuerdo con las conveniencias del equipamiento tur'stico, bien entendido que el
proyecto debe concebirse en su totalidad, sin que se interrumpan o aplacen los
trabajos de catalo!acin, investi!acin e inventario.

Lista de "e('i(os *arti(i/a'tes
Guillermo de Knde!ui, @ecretario 4cnico de la "eunin6 "enato @oeiro6
%arlos +. Larrea6 Jos +a. *ar!as6 A!ust'n +oreno6 AsLaldo de la 4orre6 Earle 9.
.eLton6 Jos +. Glez.D*alc&rcel6 %arlos ?lores +arini6 +anuel E. del +onte6
+anuel del %astillo .e!rete6 Jenjam'n %arrin6 Iern&n %respo6 ?iloteo
@amanie!o6 %arlos Kevallos< +i!uel A. *asco6 %(ristop(er 4unnard6 Jor!e Luj&n
+.6 ?ernando @ilvaD@antisteban6 Graziano Gasparini6 )nstituto #anamericano de
Geo!raf'a e IistoriaD"epresentados por Lidia %. de %amac(o.









Normas de Quito, 1967
38




























39

Carta do Restauro
de 6 de abril de 1972



Ministrio de Instruo Pblica
Governo da Itlia
Circular n. 117
Atravs da circular nmero 117, de 6 de abril de 1972, o Ministrio da Instruo Pblica
da Itlia divulou o !ocumento sobre "estaurao de 1972 #$arta do "estauro, 1972% entre
os diretores e c&e'es de institutos aut(nomos, )ara *ue se aten&am, escru)ulosa e
obriatoriamente, em todas as interven+es de restaurao em *ual*uer obra de arte, ,s
normas )or ela estabelecidas e ,s instru+es ane-as, a*ui )ublicadas na .ntera/
Artio 1 0 1odas as obras de arte de *ual*uer )oca, na ace)o mais am)la, *ue
com)reende desde os monumentos ar*uitet(nicos at as de )intura e escultura, inclusive
'ramentados, e desde o )er.odo )aleol.tico at as e-)ress+es 'iurativas das culturas
)o)ulares e da arte contem)or2nea, )ertencentes a *ual*uer )essoa ou instituio, )ara
e'eito de sua salvauarda e restaurao, so ob3eto das )resentes instru+es, *ue adotam o
nome de $arta do "estauro 1972/
Artio ! 0 Alm das obras mencionadas no artio )recedente, 'icam assimiladas a
essas, )ara asseurar sua salvauarda e restaurao, os con3untos de edi'.cios de interesse
monumental, &ist4rico ou ambiental, )articularmente os centros &ist4ricos5 as cole+es
art.sticas e as decora+es conservadas em sua dis)osio tradicional5 os 3ardins e )ar*ues
considerados de es)ecial im)ort2ncia/
Artio " 0 6icam submetidas , disci)lina das )resentes instru+es, alm das obras
inclu.das nos artios 1 e 2, as o)era+es destinadas a asseurar a salvauarda e a
restaurao dos vest.ios antios relacionados com as )es*uisas subterr2neas e
suba*uticas/
Artio # 0 7ntende0se )or salvauarda *ual*uer medida de conser0
vao *ue no im)li*ue a interveno direta sobre a obra5 entende0se )or











Carta do Restauro
40

restaurao *ual*uer interveno destinada a manter em 'uncionamento, a 'acilitar a
leitura e a transmitir interalmente ao 'uturo as obras e os ob3etos de'inidos nos artios
)recedentes/
Artio $ 0 $ada uma das su)erintend8ncias de institui+es res)onsveis )ela
conservao do )atrim(nio &ist4rico, art.stico e cultural elaborar um )rorama anual e
es)eci'icado dos trabal&os de salvauarda e restaurao, assim como das )ros)e+es
subterr2neas e suba*uticas a serem em)reendidas, se3a )or conta do 7stado ou de outras
institui+es ou )essoas, *ue ser a)rovado )elo Ministrio da Instruo Pblica, mediante
)arecer 'avorvel do $onsel&o 9eral de Anti:idades e ;elas Artes/
<o 2mbito do )rorama, ou de)ois de sua a)resentao, *ual*uer interveno nas obras
re'eridas no artio 1= dever ser ilustrada e 3usti'icada )or um )arecer tcnico em *ue
constaro, alm do detal&amento sobre a conservao da obra, seu estado atual, a nature>a
das interven+es consideradas necessrias e as des)esas necessrias )ara l&es 'a>er 'rente/
7sse in'orme ser iualmente a)rovado )elo Ministrio de Instruo Pblica com
)arecer )rvio do $onsel&o ?u)erior de Anti:idades e ;elas Artes, nos casos de
emer8ncia ou dvida )revistos na lei/
Artio % 0 !e acordo com as 'inalidades a *ue, seundo o artio @=, devem corres)onder
as o)era+es de salvauarda e restaurao, )ro.bem0se indistintamente )ara todas as obras
de arte a *ue se re'erem os artios 1=, 2= e A=B
1 0 aditamentos de estilo ou anal4icos, inclusive em 'orma sim)li'icada, ainda *uando
e-istirem documentos r'icos ou )lsticos *ue )ossam indicar como ten&a sido ou deva
resultar o as)ecto da obra acabada5
2 0 remo+es ou demoli+es *ue a)auem a tra3et4ria da obra atravs do tem)o, a menos
*ue se trate de altera+es limitadas *ue debilitem ou alterem os valores &ist4ricos da
obra, ou de aditamentos de estilo *ue a 'alsi'i*uem5
A 0 remoo, reconstruo ou traslado )ara locais di'erentes dos oriinais, a menos *ue isso
se3a determinado )or ra>+es su)eriores de conservao5
@ 0 alterao das condi+es de acesso ou ambientais em *ue c&eou at os nossos dias a obra
de arte, o con3unto monumental ou ambiental, o con3unto decorativo, o 3ardim, o )ar*ue,
etc/5
C 0 alterao ou eliminao das )tinas/












As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

41

Artio 7 0 7m relao ,s mesmas 'inalidades a *ue se re'ere o artio 6= e
indistintamente )ara todas as obras a *ue se re'erem os artios 1=, 2= e A=, admitem0se as
seuintes o)era+es ou reintera+esB
1 0 aditamentos de )artes acess4rias de 'uno sustentante e reintera+es de )e*uenas
)artes veri'icadas &istoricamente, e-ecutadas, se 'or o caso, com clara determinao do
contorno das reintera+es, ou com adoo de material di'erenciado, embora &arm(nico,
'acilmente distinu.vel ao ol&ar, )articularmente nos )ontos de enlace com as )artes
antias e, alm disso, com marcas e datas onde 'or )oss.vel5
2 0 lim)e>a de )inturas e esculturas, *ue 3amais dever alcanar o estrato da cor,
res)eitados a )tina e eventuais verni>es antios5 )ara todas as outras cateorias de
obras, nunca dever c&ear , su)er'.cie nua da matria de *ue so constitu.das as obras5
A 0 anastilose documentada com seurana, recom)osio de obras *ue se tiverem
'ramentado, assentamento de obras )arcialmente )erdidas reconstruindo as lacunas de
)ouca identidade com tcnica claramente distinu.vel ao ol&ar ou com >onas neutras
a)licadas em n.vel di'erente do das )artes oriinais, ou dei-ando , vista o su)orte
oriinal e, es)ecialmente, 3amais reinterando ex novo >onas 'iurativas ou inserindo
elementos determinantes da 'iurao da obra5
@ 0 modi'ica+es ou inser+es de carter sustentante e de conservao da estrutura interna
ou no substrato ou su)orte, desde *ue, uma ve> reali>ada a o)erao, na a)ar8ncia da
obra vista da su)er'.cie no resulte alterao nem cromtica nem de matria5
C 0 nova ambientao ou instalao da obra, *uando 3 no e-istirem ou &ouverem sido
destru.das a ambientao ou instalao tradicionais, ou *uando as condi+es de
conservao e-iirem sua trans'er8ncia/
Artio & 0 Dual*uer interveno na obra ou em seu entorno, )ara os
e'eitos do dis)osto no artio @=, deve ser reali>ada de tal modo e com tais
tcnicas e materiais *ue 'i*ue asseurado *ue, no 'uturo, no 'icar invi0
abili>ada outra eventual interveno )ara salvauarda ou restaurao/
Alm disso, *ual*uer interveno deve ser )reviamente estudada e 3usti0
'icada )or escrito #ltimo )arra'o do artio C=% e dever ser orani>ado
um dirio de seu desenvolvimento, a *ue se ane-ar a documentao 'o0
tor'ica de antes, durante e de)ois da interveno/ ?ero documentadas,
ainda, todas as eventuais investia+es e anlises reali>adas com o au-.0
lio da '.sica, da *u.mica, da microbioloia e de outras ci8ncias/ !e toda














Carta do Restauro
42

essa documentao &aver c4)ia no ar*uivo da su)erintend8ncia com)etente e outra c4)ia
ser enviada ao Instituto $entral de "estaurao/
<o caso das lim)e>as, se )oss.vel em luar )r4-imo , >ona interventora, dever ser
dei-ado um testemun&o do estado anterior , o)erao, en*uanto *ue no caso das adi+es, as
)artes eliminadas devero, sem)re *ue )oss.vel, ser conservadas ou documentadas em um
ar*uivo0de)4sito es)ecial das su)erintend8ncias com)etentes/
Artio ' 0 A utili>ao de novos )rocedimentos de restaurao e de novos materiais em
relao aos )rocedimentos e matrias de uso viente ou de alum modo aceitos, dever ser
autori>ada )elo Ministro da Instruo Pblica, de acordo com )arecer 3usti'icado do
Instituto $entral de "estaurao, a *uem tambm com)etir atuar ante o mesmo
ministrio no *ue disser res)eito a desaconsel&ar materiais ou mtodos anti*uados, nocivos
ou no com)rovados, a suerir novos mtodos e ao uso de novos materiais, a de'inir as
investia+es *ue se devam )rover com e*ui)amentos e com es)ecialistas al&eios ao
e*ui)amento e , )lanil&a de *ue dis)+e/
Artio 1( 0 As medidas destinadas a )reservar dos aentes contaminadores ou das
varia+es atmos'ricas, trmicas ou &iromtricas as obras a *ue se re'erem os artios 1=, 2=
e A= no devero alterar sensivelmente o as)ecto da matria e a cor das su)er'.cies, nem
e-iir modi'ica+es substanciais e )ermanentes do ambiente em *ue as obras tiverem sido
transmitidas &istoricamente/ ?e, contudo, 'orem indis)ensveis modi'ica+es de tal 8nero
com vistas ao 'im su)erior de sua conservao, essas modi'ica+es devero ser reali>adas de
modo *ue evitem *ual*uer dvida sobre a )oca em *ue 'oram em)reendidas e da maneira
mais discreta )oss.vel/
Artio 11 0 Es mtodos es)ec.'icos utili>ados como )rocedimento de restaurao
es)ecialmente )ara monumentos ar*uitet(nicos, )ict4ricos, esculturais, )ara os con3untos
&ist4ricos e, at mesmo, )ara a reali>ao de escava+es, esto es)eci'icados nos ane-os a,
b, c e d das )resentes instru+es/
Artio 1! 0 <os casos em *ue &ouver dvida sobre a atribuio das com)et8ncias
tcnicas, ou em *ue surirem con'litos a res)eito do assunto, decidir o ministro, a )artir
dos )areceres dos su)erintendentes ou c&e'es de institui+es interessados, ouvido o
$onsel&o ?u)erior de Anti:idades e ;elas Artes/














As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

43

Ane)o A
Instru*es +ara a salvauarda e a restaurao dos ob,etos ar-ueol.icos
Alm das reras erais contidas nos artios da $arta do "estauro, necessrio, no
cam)o da ar*ueoloia, ter )resentes e-i8ncias )articulares relativas , salvauarda do
subsolo ar*ueol4ico e , conservao e restaurao dos ac&ados durante as )ros)e+es
terrestres e suba*uticas relacionadas no artio A=/
E )roblema de maior im)ort2ncia da salvauarda do subsolo ar*ueol4ico est
necessariamente liado , srie de dis)osi+es e leis re'erentes , e-)ro)riao, , a)licao
de v.nculos es)eciais, , criao de reservas e )ar*ues ar*ueol4icos/ $oncomitantemente ,s
di'erentes medidas a serem tomadas nos diversos casos, ser sem)re necessrio e'etuar um
cuidadoso recon&ecimento do terreno )ara reco)ilar todos os )oss.veis dados locali>veis na
su)er'.cie, os materiais cer2micos es)arsos, a documentao de elementos *ue &ouverem
eventualmente a'lorado, com recorr8ncia tambm , a3uda da 'otora'ia e das )ros)e+es
eltricas, eletromanticas, etc/ do terreno, de modo *ue o con&ecimento o mais com)leto
)oss.vel da nature>a ar*ueol4ica do terreno )ermita diretri>es mais )recisas )ara a
a)licao das normas de salvauarda, da nature>a e dos limites das rela+es, )ara o
estabelecimento de )lanos reuladores e )ara a viil2ncia, no caso de e-ecuo de trabal&os
ar.colas ou de urbani>ao/
Para a salvauarda do )atrim(nio ar*ueol4ico submarino, vinculadas ,s leis e
dis)osi+es *ue a'etam as escava+es suba*uticas e *ue se destinam a im)edir a violao
indiscriminada e irres)onsvel dos restos de navios antios e de seu carreamento, de
ru.nas submersas e de esculturas 'undidas, im)+em0se medidas muito )recisas, *ue
comeam )ela e-)lorao sistemtica das costas italianas )or )essoal es)eciali>ado, com o
ob3etivo de c&ear , consecuo de uma forma maris com indicao de todos os restos e
monumentos submersos, se3a )ara e'eito de sua tutela ou )ara o da )roramao das
)es*uisas cient.'icas suba*uticas/ A recu)erao dos restos de uma embarcao antia no
dever ser iniciada antes *ue &a3am sido dis)ostos os s.tios e o necessrio
acondicionamento es)ecial, *ue )ermita o resuardo dos materiais recu)erados do 'undo do
mar, todos os tratamentos es)ec.'icos re*ueridos, )rinci)almente )elas )artes
len&osas com randes e )rolonadas lava+es, ban&os em )eculiares subs0














Carta do Restauro
44

t2ncias consolidantes, com con&ecimento )reciso da atmos'era e da tem)eratura/ Es
sistemas de e-trao e recu)erao de embarca+es submersas devero ser estudados caso a
caso, em 'uno do estado concreto dos restos, levando0se tambm em conta as e-)eri8ncias
ad*uiridas internacionalmente nesse cam)o, sobretudo nos ltimos dec8nios/ 7ntre essas
condi+es concretas do resate 0 assim como nas &abituais )ros)e+es ar*ueol4icas
terrestres 0 devero ser consideradas as es)eciais e-i8ncias de conservao e de
restaurao dos ob3etos de acordo com sua cateoria e sua matria5 com os materiais
cer2micos e com os utens.lios, )or e-em)lo, tomar0se0o todas as )recau+es *ue )ermitam
a identi'icao de eventuais vest.ios ou restos de seu contedo, *ue constituem dados
)reciosos )ara a &ist4ria do comrcio e da vida na anti:idade5 alm disso, dever0se0
dedicar es)ecial ateno ao e-ame e 'i-ao de )oss.veis inscri+es )intadas, es)ecialmente
no cor)o do utens.lio/

!urante as e-)lora+es ar*ueol4icas terrestres, 3 *ue as normas de recu)erao e
documentao abordam mais es)eci'icamente o es*uema das normas relativas ,
metodoloia das escava+es, no *ue concerne , restaurao devem se observar as
)recau+es *ue durante as o)era+es de escavao arantirem a conservao imediata dos
descobrimentos, es)ecialmente se so susce)t.veis de uma deteriorao mais 'cil, e a
ulterior )ossibilidade de salvauarda e de restaurao de'initivas/ <o caso de serem
encontrados elementos des)rendidos de uma decorao de estu*ue, ou de )intura, ou
mosaico ou de opus sectile, necessrio, antes e durante o seu traslado, mant80los unidos
com encolados de esso, com ataduras e adesivos ade*uados, de modo *ue se3a 'acilitado sua
recom)osio e restaurao no laborat4rio/ <a recu)erao de vidros, aconsel&vel no
)roceder a lim)e>a aluma durante a escavao, )or causa da 'acilidade com *ue )odem
*uebrar0se/ <o *ue res)eita ,s cer2micas e 1erracota indis)ensvel no )re3udicar com
lava+es ou lim)e>as a)ressadas a eventual )resena de )inturas, verni>es e inscri+es/
Particular delicade>a se re*uer na e-trao de ob3etos ou 'ramentos de metal,
)rinci)almente se esto o-idados, devendo0se recorrer no a)enas aos sistemas de
consolidao, mas tambm a eventuais su)ortes ade*uados ao caso/ 7s)ecial
ateno deve ser )restada a res)eito de )oss.veis vest.ios ou re)rodu+es
de )edaos de tecidos/ <o es*uema da ar*ueoloia )om)eiana se utili>a
)rinci)almente, com am)la e bril&ante e-)eri8ncia, a obteno de
decal*ues dos neativos das )lantas e de materiais or2nicos susce)t.veis de












As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

45

deteriorao atravs de )astas adesivas de esso a)licadas nas cavidades *ue ten&am
)ermanecido no terreno/
Para os e'eitos da a)licao destas instru+es )reciso *ue, durante o desenvolvimento
das escava+es, se3a arantida a )resena de restauradores )re)arados )ara uma )rimeira
interveno de recu)erao e 'i-ao, *uando 'or necessrio/
!ever ser considerado com es)ecial ateno o )roblema de restaurao das obras
destinadas a )ermanecerem ou a serem reinstaladas em seu luar oriinal, )articularmente
as )inturas e mosaicos/ 18m sido e-)erimentados com 8-ito vrios ti)os de su)ortes, de
entelado e encolados em 'uno das condi+es climticas, atmos'ricas e &iromtricas, *ue
)ermitem a recolocao das )inturas nos es)aos convenientemente cobertos de um edi'.cio
antio, evitando o contato direto com a )arede e )ro)orcionando, em troca, uma montaem
'cil e uma conservao seura/ Ainda assim, devem0se evitar as intera+es, dando ,s
lacunas uma entonao similar , do reboco rosso, assim como & *ue evitar o uso de
verni>es ou ceras )ara reavivar as cores, )ois sem)re so susce)t.veis de alterao, sendo
su'iciente uma lim)e>a cuidadosa das su)er'.cies oriinais/
Duanto aos mosaicos, )re'er.vel, sem)re *ue )oss.vel, sua reinstalao no edi'.cio de
*ue )rov8m e de cu3a decorao constituem )arte interante e, em tal caso, de)ois de sua
retirada 0 *ue, com os mtodos modernos )ode ser 'eita inclusive em randes su)er'.cies
sem reali>ar cortes 0 o sistema de cimentao com rec&eio metlico ino-idvel resulta, at
aora, no sistema mais id(neo e resistente aos aentes atmos'ricos/ Para os mosaicos *ue,
ao contrrio, destinam0se a serem e-)ostos em museu, 3 am)lamente utili>ado o su)orte
em sandu.c&e de materiais lieiros, resistente e mane3vel/
"e*uerem es)eciais e-i8ncias de )roteo diante dos )erios advindos da alterao
climtica, os interiores com )inturas )arietais in situ #rutas )r0&ist4ricas, tumbas,
)e*uenos recintos%5 nesses casos, necessrio manter constantes dois 'atores essenciais
)ara a mel&or conservao das )inturasB o rau de umidade ambiental e a tem)eratura
ambiente/ 7sses 'atores se alteram 'acilmente )or causas e-ternas e estran&as a tais
ambientes, es)ecialmente a alomerao de visitantes, a iluminao
e-cessiva, as 'ortes mudanas atmos'ricas do e-terior/ F necessrio, )ortanto,















Carta do Restauro
46

adotar cuidados es)eciais, inclusive na admisso de visitantes, atravs de a)arel&os de
climati>ao inter)ostos entre o ambiente antio a ser )roteido e o e-terior/ 1ais
)recau+es t8m sido tomadas no acesso a monumentos )r0&ist4ricos )intados na 6rana e
na 7s)an&a e seria de dese3ar *ue o 'ossem em muitos de nossos monumentos #tumbas de
1ar*u.nia%/
Para a restaurao dos monumentos ar*ueol4icos, alm das normas erais contidas na
G$arta do "estauroG e nas Instru+es )ara os critrios das "estaura+es Ar*uitet(nicas,
dever0se0iam ter )resentes alumas e-i8ncias em relao ,s )eculiares tcnicas antias/
7m )rimeiro luar, *uando )ara a restaurao com)leta de um monumento 0 *ue com)orta
necessariamente seu estudo &ist4rico 0 se3a necessrio e'etuar )ros)e+es de escavao )ara
o descobrimento das 'unda+es, as o)era+es tero *ue se reali>ar com o mtodo
estatir'ico *ue )ode o'erecer dados )reciosos sobre a vida e as 'ases do )r4)rio edi'.cio/
Para a restaurao de muros de o)us incertum, quasi reticulatum, reticulatum et
vittatum, se utili>a a mesma *ualidade de )edra e os mesmos ti)os de )eas5 as )artes
restauradas devero se manter em um )lano lieiramente retrancado, en*uanto *ue )ara
os muros de ladril&o ser o)ortuno marcar com incis+es ou raias a su)er'.cie dos ladril&os
modernos/ Para a restaurao de estruturas do a)arel&o de sil&aria tem sido
e-)erimentado 'avoravelmente o sistema de re)rodu>ir os sil&ares nas medidas antias,
utili>ando lascas do mesmo material cimentado com aramassa misturada na su)er'.cie
com )4 do mesmo material )ara obter uma entonao cromtica/
$omo alternativa , retrancaem da su)er'.cie das reintera+es de restaura+es
modernas, )ode0se 'a>er uma 'resta *ue sia o seu contorno e delimite a )arte restaurada
ou inserir uma 'ran3a sutil de materiais distintos/ !a mesma 'orma )ode ser recomendvel
em muitos casos um tratamento su)er'icial de novos materiais, di'erenciado )ela lavradura
de incis+es nas su)er'.cies modernas/
6inalmente, ser ade*uado colocar em todas as >onas restauradas )lacas com as datas,
ou ravar silas ou marcas es)eciais/
E uso do cimento com sua su)er'.cie revestida do )4 do mesmo material
do monumento a ser restaurado )ode se mostrar til )ara a reinterao
de tambores de colunas antias de mrmore, de calcrio, ou de calia,
visando , obteno de um as)ecto mais ou menos rstico em relao ao ti)o













As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

47

de monumento5 na arte romana, o mrmore branco )ode ser reinterado com travertino ou
calcrio em combina+es 3 e-)erimentadas com 8-ito #restaurao de Haladier, no Arco de
1ito%/ <os monumentos antios e )articularmente nos da )oca arcaica ou clssica, deve0se
evitar a combinao de materiais di'erentes e anacr(nicos nas )artes restauradas, *ue
resulta ostensiva e aressiva, inclusive do )onto de vista cromtico, ao mesmo tem)o em
*ue se )odem utili>ar diversos sistemas )ara di'erenciar o uso do mesmo material com *ue
'oi constru.do o monumento e *ue )re'er.vel manter nas restaura+es/
$onstitui um )roblema )eculiar dos monumentos ar*ueol4icos a 'orma de cobrir os
muros em ru.nas, sobretudo nos em *ue )reciso manter a lin&a irreular do )er'il da
ru.na5 'oi e-)erimentada a a)licao de uma ca)a de aramassa de alvenaria *ue )arece
dar os mel&ores resultados, tanto do )onto de vista esttico, como de sua resist8ncia aos
aentes atmos'ricos/ Duanto ao )roblema eral da consolidao dos materiais
ar*uitet(nicos e das esculturas ao ar livre, devem0se evitar e-)erimenta+es com mtodos
no su'icientemente com)rovados, *ue )ossam )rodu>ir danos irre)arveis/
6inalmente, as medidas )ara a restaurao e a conservao dos monumentos
ar*ueol4icos tambm devem ser estudadas em 'uno das variadas e-i8ncias climticas
dos di'erentes locais, )articularmente diversi'icados na Itlia/

Ane)o /
Instru*es +ara os critrios das restaura*es ar-uitet0nicas
<o )ressu)osto de *ue as obras de manuteno reali>adas no devido tem)o asseuram
lona vida aos monumentos, encarece0se o maior cuidado )oss.vel na viil2ncia cont.nua
dos im4veis )ara a adoo de medidas de carter )reventivo, inclusive )ara evitar
interven+es de maior am)litude/
Iembra0se, ainda, a necessidade de considerar todas as obras de restaurao sob um
substancial )er'il de conservao, res)eitando os elementos acrescidos e evitando at
mesmo interven+es de renovao ou reconstituio/















Carta do Restauro
48

?em)re com o ob3etivo de asseurar a sobreviv8ncia dos monumentos, vem0se
considerando detidamente a )ossibilidade de novas utili>a+es )ara os edi'.cios
monumentais antios, *uando no resultarem incom)at.veis com os interesses &ist4rico0
art.sticos/ As obras de ada)tao devero ser limitadas ao m.nimo, conservando
escru)ulosamente as 'ormas e-ternas e evitando altera+es sens.veis das caracter.sticas
ti)ol4icas, da orani>ao estrutural e da se*:8ncia dos es)aos internos/
A reali>ao do )ro3eto )ara a restaurao de uma obra ar*uitet(nica dever ser
)recedida de um e-austivo estudo sobre o monumento, elaborado de diversos )ontos de
vista #*ue estabeleam a anlise de sua )osio no conte-to territorial ou no tecido urbano,
dos as)ectos ti)ol4icos, das eleva+es e *ualidades 'ormais, dos sistemas e caracteres
construtivos, etc%, relativos , obra oriinal, assim como aos eventuais acrscimos ou
modi'ica+es/ Parte interante desse estudo sero )es*uisas biblior'icas, iconor'icas e
ar*uiv.sticas, etc/, )ara obter todos os dados &ist4ricos )oss.veis/ E )ro3eto se basear em
uma com)leta observao r'ica e 'otor'ica, inter)retada tambm sob o as)ecto
metrol4ico, dos traados reuladores e dos sistemas )ro)orcionais e com)reender um
cuidadoso estudo es)ec.'ico )ara a veri'icao das condi+es de estabilidade/
A e-ecuo dos trabal&os )ertinentes , restaurao dos monumentos, *ue *uase sem)re
consiste em o)era+es delicad.ssimas e sem)re de rande res)onsabilidade, dever ser
con'iada a em)resas es)eciali>adas e, *uando )oss.vel, e-ecutada sob oramento e no sob
em)reitada/
As restaura+es devem ser continuamente viiadas e su)ervisionadas )ara *ue se ten&a
seurana sobre sua boa e-ecuo e )ara *ue se )ossa intervir imediatamente no caso em
*ue se a)resentarem 'atos novos, di'iculdades ou dese*uil.brios nas )aredes5 e tambm,
es)ecialmente *uando interv8m o )i*uete e o mao, )ara evitar *ue desa)aream elementos
antes inorados ou eventualmente desa)ercebidos nas investia+es )rvias, mas,
certamente, bastante teis )ara o con&ecimento do edi'.cio e do sentido da restaurao/ 7m
)articular, antes de ras)ar uma camada de )intura, ou eliminar um eventual reboco, o
diretor dos trabal&os deve constatar a e-ist8ncia ou no de *ual*uer marca de decorao,
tais como os rumos e coloridos oriinais das )aredes e ab4badas/
Jma e-i8ncia 'undamental da restaurao res)eitar e salvauardar
a autenticidade dos elementos construtivos/ 7ste )rinc.)io deve sem)re













As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

49

uiar e condicionar a escol&a das o)era+es/ <o caso de )aredes em desa)rumo, )or
e-em)lo, mesmo *uando suir a necessidade )erem)t4ria de demolio e reconstruo, &
*ue se e-aminar )rimeiro a )ossibilidade de corrii0los sem substituir a construo oriinal/
!o mesmo modo, a substituio de )edras corro.das s4 dever ocorrer )ara satis'a>er ,s
e-i8ncias de ravidade/
A eventual substituio de )aramentos murais, sem)re *ue se tornar estritamente
necessrias e nos limites mais restritos, dever ser sem)re distinu.vel dos elementos
oriinais, di'erenciando os materiais ou as su)er'.cies de construo recente5 mas, em eral,
resulta )re'er.vel reali>ar em toda a e-tenso do contorno da reinterao uma sinali>ao
clara e )ersistente, *ue mostre os limites da interveno/ Isso )oder ser conseuido com
uma l2mina de metal ade*uado, com uma srie cont.nua de )e*uenos 'ramentos de
ladril&o, ou com 'restas vis.veis, mais ou menos laras e )ro'undas, seundo o caso/
A consolidao da )edra e de outros materiais dever ser e-)erimentada *uando os
mtodos am)lamente com)rovados )elo Instituto $entral da "estaurao o'erecerem
arantias e'etivas/ !evero ser tomadas todas as )recau+es )ara evitar o aravamento da
situao5 devero ser )ostas em )rtica, iualmente, todas as interven+es necessrias )ara
eliminar as causas dos danos/ 7n*uanto, )or e-em)lo, se observarem sil&ares rasados )or
ram)os ou varas de 'erro *ue se inc&am com a umidade, convm desmontar a )arte
deteriorada e substituir o 'erro )or bron>e ou cobre, ou, mel&or ainda, )or ao ino-idvel,
*ue a)resenta a vantaem de no manc&ar a )edra/
As esculturas em )edra colocadas no e-terior dos edi'.cios, ou nas )raas, devem ser
viiadas, intervindo0se sem)re *ue se3a )oss.vel adotar, a )artir da )rtica anteriormente
descrita, um mtodo com)rovado de consolidao ou de )roteo, inclusive tem)oral/
Duando isso 'or im)oss.vel, convir trans'erir a escultura )ara um local 'ec&ado/
Para a boa conservao das 'ontes de )edra ou de bron>e, necessrio descalci'icar a
ua, eliminando as concre+es calcrias e as inade*uadas lim)e>as )eri4dicas/
A )tina da )edra deve ser conservada )or evidentes ra>+es &ist4ricas,
estticas e tambm tcnicas, 3 *ue ela desem)en&a uma 'uno )rotetora















Carta do Restauro
50

como 'icou demonstrado )elas corros+es *ue se iniciam a )artir das lacunas da )tina/
Podem0se eliminar as matrias acumuladas sobre as )edras 0 detritos, )4, 'uliem, 'e>es de
)ombo, etc/, usando a)enas escovas veetais ou 3atos de ar com )resso moderada/ !ever0
se0o evitar, )ortanto, as escovas metlicas e ras)adores, ao mesmo tem)o em *ue se devem
e-cluir, em eral, os 3atos de areia, de ua e de va)or com 'orte )resso, sendo, ainda,
desaconsel&veis as lava+es de *ual*uer nature>a/

Ane)o C
Instru*es +ara a e)ecuo de restaura*es +ict.ricas e escult.ricas
1+era*es +reli2inares
A )rimeira o)erao a reali>ar, antes da interveno em *ual*uer obra de arte )ict4rica
ou escult4rica, um recon&ecimento cuidadoso de seu estado de conservao/ 7m tal
recon&ecimento se inclui a com)rovao dos di'erentes estratos materiais de *ue ven&a a
estar com)osta a obra e se so oriinais ou acrscimos e, ainda, a determinao a)ro-imada
das di'erentes )ocas em *ue se )rodu>iram as estrati'ica+es, modi'ica+es e acrscimos/
Para isso, rediir0se0 uma inventrio *ue constituir )arte interante do )rorama e o
comeo do dirio da restaurao/ 7m continuao, devero ser 'eitas as indis)ensveis
'otora'ias da obra )ara documentar seu estado )recedente , interveno restauradora,
devendo essas 'otora'ias serem obtidas, alm de sob lu> natural, sob lu> monocromtica,
com raios ultravioletas sim)les ou 'iltrados e com raios in'ravermel&os, con'orme o caso/ F
sem)re aconsel&vel tirar radiora'ias, inclusive nos casos em *ue, , sim)les viso, no se
)ercebam su)er)osi+es/ <o caso de )inturas m4veis, tambm se deve 'otora'ar o reverso
da obra/
?e, a )artir dos documentos 'otor'icos 0 *ue sero detal&ados no dia0
rio da restaurao 0 se observarem elementos )roblemticos, 'icar e-)li0
cada sua )roblemtica/
!e)ois de &aver tirado as 'otora'ias, dever0se0o retirar amostras m.nimas, *ue
abar*uem todos os estratos at o su)orte, em luares no ca)itais da obra, )ara e'etuar as
se+es estratir'icas, sem)re *ue e-istirem estrati'ica+es ou &ouver *ue constatar o
estado da )re)arao/













As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

51

!ever ser assinalado na 'otora'ia de lu> natural o )onto e-ato das )rovas e, alm
disso, reistrar0se no dirio da restaurao uma nota de re'er8ncia , 'otora'ia/
<o *ue se re'ere ,s )inturas murais, ou sobre )edra, 1erracota ou outro su)orte
#im4vel%, ser )reciso ter con&ecimento )reciso das condi+es do su)orte em relao ,
umidade, de'inir se trata de umidade de in'iltrao, condensao ou de ca)ilaridade,
e'etuar )rovas da aramassa e do con3unto dos materiais da )arede e medir seu rau de
umidade/
?em)re *ue se )ercebam ou se su)on&am 'orma+es de 'unos, tambm se reali>aro
anlises microbiol4icas/
E )roblema mais )eculiar das esculturas, *uando no se trata de esculturas
enverni>adas ou )olicromadas, ser certi'icar0se do estado de conservao da matria de
*ue se reali>aram e, eventualmente, obter radiora'ias/

Provid3ncias a sere2 e4etuadas na e)ecuo da interveno
restauradora
As anlises )reliminares devero ter )ro)orcionado os meios )ara orientar a interveno
na direo ade*uada, *uer se trate de uma sim)les lim)e>a, de um assentamento de
estratos, de eliminao de re)intaens, de um traslado ou de uma reconstruo de
'ramento/ E dado *ue seria o mais im)ortante no *ue di> res)eito , )intura, entretanto 0
determinao da tcnica em)reada 0, nem sem)re )oder ter uma res)osta cient.'ica e,
)ortanto, a cautela e a e-)erimentao com os materiais a serem utili>ados na restaurao
no devero ser consideradas *uest+es su)r'luas, de um recon&ecimento enrico,
reali>ado sobre base em).rica e no cient.'ica da tcnica utili>ada na )intura em *uesto/
<o *ue concerne , lim)e>a, )oder ser reali>ada, )rinci)almente, de dois modosB )or
meios mec2nicos ou )or meios *u.micos/ K de se e-cluir *ual*uer sistema *ue oculte a
visuali>ao ou a )ossibilidade de interveno ou controle direto sobre a )intura, como a
c2mera Pet&en Lo))ler e similares/
Es meios mec2nicos #bisturi% devero sem)re ser utili>ados com o controle do
)inacosc4)io, mesmo *ue nem sem)re se trabal&e sob sua lente/













Carta do Restauro
52

Es meios *u.micos #dissolventes% devero ser de tal nature>a *ue )ossam ser
imediatamente neutrali>ados e tambm *ue no se 'i-em de 'orma duradoura sobre os
estratos da )intura e se3am volteis/ Antes de us0los, devero ser reali>adas
e-)erimenta+es )ara asseurar *ue no )ossam atacar o verni> oriinal da )intura, nos
casos em *ue das se+es estratir'icas &a3a resultado um estrato ao menos )resum.vel
como tal/
Antes de )roceder , lim)e>a, *ual*uer *ue se3a o meio em)reado, necessrio, ainda,
controlar minuciosamente a estabilidade da ca)a )ict4rica sobre seu su)orte e )roceder ao
assentamento das )artes des)rendidas ou em )erio de des)rendimento/ 7sse
assentamento )oder ser reali>ado, con'orme o caso, de 'orma locali>ada ou com a)licao
de um adesivo estendido uni'ormemente, cu3a )enetrao se3a asseurada com uma 'onte de
calor constante e *ue no a)resente )erio )ara a conservao da )intura/ Mas, sem)re *ue
se ten&a reali>ado um assentamento, rera estrita a eliminao de *ual*uer resto do
'i-ador da su)er'.cie )ict4rica/ Para isso, atrs do assentado, dever ser 'eito um e-ame
minucioso com a a3uda do )inacosc4)io/
Duando 'or necessrio )roceder , )roteo eral do anverso da )intura )or causa de
necessidade de reali>ar o)era+es no su)orte, im)rescind.vel *ue tal )roteo se reali>e
de)ois da consolidao das )artes levantadas ou des)rendidas, e com uma cola de
dissoluo muito 'cil e di'erente da em)reada no assentamento da cor/
?e o su)orte de madeira e est in'estado )or carunc&os, trmitas, etc/, a )intura dever
ser submetida , ao de a>es inseticidas ade*uados, *ue no )ossam dani'icar a )intura/
!eve0se evitar a im)renao com l.*uidos/
?em)re *ue o estado do su)orte ou o da im)rimao, ou ambos 0 em )inturas de su)orte
m4vel 0, e-i3am a destruio ou o arran*ue do su)orte e a substituio da im)rimao, ser
necessrio *ue a im)rimao antia se3a levantada interalmente a mo com o bisturi, 3
*ue adela0la no seria su'iciente, a menos *ue se3a a)enas o su)orte a )arte debilitada e
a im)rimao se manten&a em bom estado/ ?em)re *ue )oss.vel, aconsel&vel conservar
a im)rimao )ara manter a su)er'.cie )ict4rica em sua con'ormao oriinal/
<a substituio do su)orte len&oso, *uando 'or indis)ensvel, deve se
evitar substitu.0lo )or um novo su)orte com)osto de )eas de madeira e s4














As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

53

aconsel&vel e'etuar o traslado )ara um su)orte r.ido *uando se tiver absoluta certe>a
de *ue ele no ter um .ndice de dilatao di'erente do su)orte eliminado/ Ainda assim, o
adesivo do su)orte )ara a tela da )intura trasladada dever ser 'acilmente solvel, sem
dani'icar a ca)a )ict4rica nem o adesivo *ue une os estratos su)er'iciais , tela do traslado/
Duando o su)orte len&oso oriinal estiver em bom estado, mas se3a necessrio reti'ic0lo
ou colocar re'oros ou rebocos, deve0se ter )resente *ue, como no indis)ensvel )ara a
)r4)ria 'ruio esttica da )intura, sem)re mel&or no intervir em uma madeira antia e
3 estabili>ada/ ?e intervier, )reciso 'a>80lo com reras tecnol4icas muito )recisas, *ue
res)eitem o movimento das 'ibras da madeira/ !ever0se0 retirar uma amostra, identi'icar
a es)cie bot2nica e averiuar seu .ndice de dilatao/ Dual*uer adio dever ser reali>ada
com madeira 3 estabili>ada e em )e*uenos 'ramentos, )ara *ue resulte o mais inerte
)oss.vel em relao ao su)orte antio em *ue se inserir/
E reboco, *ual*uer *ue se3a o material de *ue 'or 'eito, deve asseurar )rinci)almente os
movimentos naturais da madeira a *ue estiver 'i-ado/
<o caso de )inturas sobre tela, a eventualidade de um traslado deve ser e'etuada com a
destruio radual e controlada da tela deteriorada, en*uanto *ue )ara a )oss.vel
im)rimao #ou )re)arao% devero ser seuidos os mesmos critrios utili>ados )ara as
)ranc&as/ Duando se tratar de )inturas sem )re)arao, nas *uais se ten&a a)licado uma
cor muito dilu.da diretamente sobre o su)orte #como nos esboos de "ubens%, no ser
)oss.vel o traslado/
A o)erao de reentelar, se 'or reali>ada, deve evitar com)ress+es e-cessivas e
tem)eraturas altas demais )ara a )el.cula )ict4rica/ 7-cluem0se sem)re e ta-ativamente
o)era+es de a)licao de uma )intura sobre tela em um su)orte r.ido #maru'laem%/
Es teares devero ser concebidos de modo a asseurar no a)enas a 3usta tenso, mas,
tambm, a )ossibilidade de restabelec80la automaticamente *uando a tenso vier a ceder
)or causa das varia+es termo0&iromtricas/

















Carta do Restauro
54

Provid3ncias -ue se deve2 ter +resentes na e)ecuo de restaura*es
e2 +inturas 2urais
<as )inturas m4veis a determinao da tcnica )ode, ,s ve>es, erar uma investiao
sem concluso de'initiva e, atualmente, irresolvel, inclusive em relao ,s cateorias
enricas de )intura a t8m)era, a 4leo, a encustica, a a*uarela ou a )astel5 nas )inturas
murais, reali>adas sobre )re)arao, ou mesmo diretamente sobre mrmore, )edra, etc, a
de'inio do alutinante utili>ado no ser ,s ve>es menos )roblemtica #como no *ue se
re'ere ,s )inturas murais da )oca clssica%, mas, ao mesmo tem)o, ainda mais
indis)ensvel )ara )roceder a *ual*uer o)erao de lim)e>a, de assentamento, de arran*ue
do estrato de cor #strappo%, ou de arran*ue em *ue tambm se des)rendam os rebocos de
)re)arao #distacco%/ <o *ue di> res)eito es)ecialmente ao arran*ue, antes da a)licao
das telas )rotetoras )or meio de um adesivo solvel, necessrio asseurar0se de *ue o
diluente no dissolver ou atacar o alutinante da )intura a ser restaurada/
Alm disso, se tratar de uma t8m)era e, de um modo eral, das )artes em t8m)era de
um a'resco, em *ue certas cores no )odiam ser a)licadas a 'resco, ser im)rescind.vel um
assentamento )reventivo/
Ecasionalmente, *uando as cores da )intura mural se a)resentarem em um estado mais
ou menos avanado de )ulverul8ncia, ser tambm necessrio um tratamento es)ecial )ara
conseuir *ue a cor )ulveri>ada se )erca ao m.nimo/
Duanto ao assentamento da cor, deve0se )rocurar um 'i-ador *ue no se3a de nature>a
or2nica, *ue altere o m.nimo )oss.vel as cores oriinais e *ue no se torne irrevers.vel com
o tem)o/
A cor )ulverulenta ser analisada )ara ver se contm 'orma+es de 'unos e a *ue
causas se )ode atribuir o seu desenvolvimento/ Duando se )uderem con&ecer essas causas e
se encontrar um 'unicida ade*uado, ser )reciso certi'icar0se de *ue no dani'icar a
)intura e de *ue )ossa vir, 'acilmente, a ser eliminado/
Duando &ouver necessidade de se )roceder ao arran*ue da )intura de
seu su)orte oriinal, entre os mtodos a serem escol&idos com )robabili0
dades e*uivalentes de bom 8-ito recomendvel o strappo, )ela )ossibili0
dade de recu)erao da sino)ia )re)arat4ria no caso dos a'rescos e tam0















As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

55

bm )or*ue libera a )el.cula )ict4rica de restos do estu*ue deradado ou
em mau estado/
E su)orte em *ue se instalar a )el.cula )ict4rica tem *ue o'erecer arantias m-imas
de estabilidade, inrcia e neutralidade #aus8ncia de ph%5 alm disso, ser necessrio *ue ele
)ossa ser constru.do nas mesmas dimens+es da )intura, sem 3un+es intermedirias, *ue,
inevitavelmente, viriam , su)er'.cie da )el.cula )ict4rica com o )assar do tem)o/ E adesivo
com *ue se ir 'i-ar a tela rudada , )el.cula )ict4rica sobre o novo su)orte ter *ue )oder
dissolver0se com a maior 'acilidade com um dissolvente *ue no traa danos , )intura/
Duando se )re'erir manter a )intura trasladada sobre tela, naturalmente re'orada, o
bastidor dever ser constru.do de tal modo 0 e com materiais tais 0 *ue ten&a a m-ima
estabilidade, elasticidade e automatismo )ara restabelecer a tenso *ue, )or *ual*uer
ra>o, climtica ou no, )ossa mudar/
Duando, em ve> de )inturas, trate0se de arrancar mosaicos, dever 'icar asseurado *ue
onde as tesselas no constituem uma su)er'.cie com)letamente )lana, se3am 'i-adas e
)ossam ser dis)ostas em sua colocao oriinal/ Antes da a)licao do enaste e da
armadura de sustentao )reciso certi'icar0se do estado de conservao das tesselas e,
eventualmente, consolid0las/ !ever ser dedicado cuidado es)ecial , conservao das
caracter.sticas tect(nicas da su)er'.cie/


Provid3ncias a sere2 observadas na e)ecuo de restaura*es de
obras escult.ricas
!e)ois de asseurar0se do material e, eventualmente, da tcnica com *ue se reali>aram
as esculturas #se em mrmore, em )edra, estu*ue, carto0)edra, 1erracota, loua vidrada,
arila crua, arila crua e )intada, etc/% em *ue no &a3a )artes )intadas e se3a necessria
uma lim)e>a, deve ser e-clu.da a e-ecuo de auadas *ue, a)esar de dei-arem intacta a
matria, ata*uem a )tina/
Por isso, no caso de esculturas encontradas em escava+es ou na ua #mar, rios, etc/%, se
&ouver incrusta+es, devero ser se)aradas )re'erivelmente atravs de meios mec2nicos, ou,
se com dissolventes, de nature>a tal *ue no ata*uem o material da escultura e tam)ouco se
'i-em sobre ele/













Carta do Restauro
56

Duando se tratar de esculturas de madeira deradada, a utili>ao de consolidantes
dever ser subordinada , conservao do as)ecto oriinal da matria len&osa/
?e a madeira estiver in'ectada )or carunc&o, cu)ins, etc/ ser )reciso submet80la , ao
de ases ade*uados, mas sem)re *ue )oss.vel, & de se evitar a im)renao com l.*uidos
*ue, mesmo na aus8ncia de )olicromia, )oderiam alterar o as)ecto da madeira/
<o caso de esculturas 'ramentadas, )ara uso de eventuais dobradias, liaduras, etc/
dever ser escol&ido metal ino-idvel/ Para os ob3etos de bron>e, recomenda0se um cuidado
)articular *uanto , conservao da )tina du)la #atacamitas, mala*uitas, etc/% sem)re *ue
)or debai-o dela no e-istirem sinais de corroso ativa/

Advert3ncias erais +ara a instalao de obras de arte restauradas
$omo lin&a de conduta eral, uma obra de arte restaurada no deve ser )osta
novamente em seu luar oriinal, se a restaurao tiver sido ocasionada )ela situao
trmica e &iromtrica do luar como um todo ou da )arede em )articular, ou se o luar ou
a )arede no vierem a ser tratados imediatamente #saneados, climati>ados, etc/% de 'orma a
arantirem a conservao e a salvauarda da obra de arte/

Ane)o 5
Instru*es +ara a tutela dos centros 6ist.ricos
Para e'eito de identi'icar os centros &ist4ricos, levam0se em considerao no a)enas os
antios centros urbanos, assim tradicionalmente entendidos, como tambm, de um modo
eral, todos os assentamentos &umanos cu3as estruturas, unitrias ou 'ramentrias, ainda
*ue se ten&am trans'ormado ao lono do tem)o, &a3am se constitu.do no )assado ou, entre
muitos, os *ue eventualmente ten&am ad*uirido um valor es)ecial como testemun&o
&ist4rico ou caracter.sticas urban.sticas ou ar*uitet(nicas )articulares/
?ua nature>a &ist4rica se re'ere ao interesse *ue tais assentamentos
a)resentarem como testemun&os de civili>a+es do )assado e como docu0















As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

57

mentos de cultura urbana, inclusive inde)endentemente de seu intr.nseco valor art.stico ou
'ormal, ou de seu as)ecto )eculiar en*uanto ambiente, *ue )odem enri*uecer e ressaltar
)osteriormente seu valor, 3 *ue no s4 a ar*uitetura, mas tambm a estrutura urban.stica,
t8m )or si mesmas um sini'icado e um valor/
As interven+es de restaurao nos centros &ist4ricos t8m a 'inalidade de arantir 0
atravs de meios e )rocedimentos ordinrios e e-traordinrios 0 a )erman8ncia no tem)o
dos valores *ue caracteri>am esses con3untos/ A restaurao no se limita, )ortanto, a
o)era+es destinadas a conservar unicamente os caracteres 'ormais de ar*uiteturas ou de
ambientes isolados, mas se estende tambm , conservao substancial das caracter.sticas
con3unturais do oranismo urban.stico com)leto e de todos os elementos *ue concorrem
)ara de'inir tais caracter.sticas/
Para *ue o con3unto urban.stico em *uesto )ossa ser ade*uadamente salvauardado,
tanto em relao a sua continuidade no tem)o como ao desenvolvimento de uma vida de
cidadania e modernidade em seu interior, necessrio )rinci)almente *ue os centros
&ist4ricos se3am reorani>ados em seu mais am)lo conte-to urbano e territorial e em sua
rela+es e cone-+es com 'uturos desenvolvimentos5 tudo isso, alm do mais, com o 'im de
coordenar as a+es urban.sticas de maneira a obter a salvauarda e a recu)erao do centro
&ist4rico a )artir do e-terior da cidade, atravs de um )lane3amento '.sico territorial
ade*uado/ Por meio de tais interven+es #a serem e'etuadas com os instrumentos
urban.sticos%, )oder0se0 con'iurar um novo oranismo urbano, em *ue se subtraiam do
centro &ist4rico as 'un+es *ue no sero com)at.veis com sua recu)erao em termos de
saneamento e de conservao/
A coordenao se )osicionar tambm em relao , e-i8ncia de salvauarda do conte-to
ambiental mais eral do territ4rio, )rinci)almente *uando l&e &ouver assumido valores de
es)ecial sini'icado, estreitamente unidos ,s estruturas &ist4ricas tal como t8m c&eado at
n4s # como )or e-em)lo, a cercadura de colinas em torno de 6lorena, a launa vene>iana,
as centrias romanas de Hal)adana, a >ona trulli de A)ulia, etc/%/
<o *ue res)eita aos elementos individuais atravs dos *uais se e'etua
a salvauarda do con3unto, & *ue serem considerados tanto os elementos
ed.licos como os demais elementos *ue constituem os es)aos e-teriores
#ruas, )raas, etc/% e interiores #)tios, 3ardins, es)aos livres, etc/% e ou0













Carta do Restauro
58

tras estruturas sini'icativas #mural&as, )ortas, 'ortale>as, etc/% assim como eventuais
elementos naturais *ue acom)an&arem o con3unto, caracteri>ando0o de 'orma mais ou
menos acentuada #entornos naturais, cursos 'luviais, sinularidade eom4r'icas, etc/%/
Es elementos ed.licos *ue 'ormam )arte do con3unto devem ser conservados no a)enas
*uanto aos as)ectos 'ormais, *ue determinam sua a e-)resso ar*uitet(nica ou ambiental,
como ainda *uanto a seus caracteres ti)ol4icos en*uanto e-)resso de 'un+es *ue
tambm t8m caracteri>ado, ao lono do tem)o, a utili>ao dos elementos 'avorveis/
$om o ob3etivo de certi'icar0se de todos os valores urban.sticos, ar*uitet(nicos,
ambientais, ti)ol4icos, construtivos, etc/, *ual*uer interveno de restaurao ter *ue ser
)recedida de uma atenta leitura &ist4rico0cr.tica, cu3os resultados no se diriiro tanto a
determinar uma di'erenciao o)erativa 0 )osto *ue em todo o con3unto de'inido como
centro &ist4rico dever0se0 o)erar com critrios &omo8neos 0 *uanto, )rinci)almente, ,
individuali>ao dos di'erentes raus de interveno a n.vel urban.stico e a n.vel ed.lico,
)ara determinar o tratamento necessrio de saneamento de conservao/
A esse )ro)4sito, necessrio )recisar *ue )or saneamento de conservao deve0se
entender, sobretudo, a manuteno das estruturas virias e ed.licas em eral #manuteno
do traado, conservao da rede viria, de )er.metro das edi'ica+es, etc/%5 e, )or outro lado,
a manuteno dos caracteres erais do ambiente, *ue com)ortam a conservao interal dos
)er'is monumentais e ambientais mais sini'icativos e a ada)tao dos demais elementos ou
com)le-os ed.licos individuais ,s e-i8ncias da vida moderna, consideradas a)enas
e-ce)cionalmente as substitui+es, ainda *ue )arciais, dos elementos, e a)enas na medida em
*ue se3am com)at.veis com a conservao do carter eral das estruturas do centro &ist4rico/

1s +rinci+ais ti+os de interveno a n7vel urban7stico so8
a% "eestruturao urban.stica 0 1ende a consolidar as rela+es do centro
&ist4rico e, eventualmente, a corrii0las onde &ouver necessidade, com
a estrutura territorial ou urbana com as *uais 'orma unidade/ F de
)articular im)ort2ncia a anlise do )a)el territorial e 'uncional *ue
ten&a sido desem)en&ado )elo centro &ist4rico ao lono do tem)o e no














As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

59

)resente/ <esse sentido )reciso dedicar es)ecial ateno , anlise e , reestruturao
das rela+es e-istentes entre centro &ist4rico e desenvolvimentos urban.stico e ed.lico
contem)or2neos, )rinci)almente a )artir do )onto de vista 'uncional e, )articularmente,
com re'er8ncia ,s com)atibilidades de 'un+es diretoras/
A interveno de reestruturao urban.stica dever tender a liberar os centros &ist4ricos
de 'inalidades 'uncionais, tecnol4icas, ou de uso *ue, em eral, vier a )rovocar0l&es um
e'eito ca4tico e deradante/
b% "eordenamento virio 0 "e'ere0se , anlise e , reviso das comunica+es virias e dos
'lu-os de tr'eo a *ue a estrutura estiver submetida, com o 'im )rimordial de redu>ir
seus as)ectos )atol4icos e de recondu>ir o uso do centro &ist4rico a 'un+es com)at.veis
com as estruturas de outros tem)os/
F )reciso considerar a )ossibilidade de interao do mobilirio moderno e dos servios
)blicos estreitamente liados ,s e-i8ncias vitais do centro/
c% "eviso dos e*ui)amentos urbanos 0 Isso a'eta as ruas, as )raas e todos os es)aos livres
e-istentes #)tios5 es)aos interiores, 3ardins, etc/% com o ob3etivo de obter uma cone-o
&omo8nea entre edi'.cios e es)aos e-teriores/

1s +rinci+ais ti+os de interveno a n7vel ed7lico so8
1% ?aneamento esttico e &ii8nico dos edi'.cios, *ue tende , manuteno de suas
estruturas e a uma utili>ao e*uilibrada5 essa interveno se reali>ar em 'uno das
tcnicas, das modalidades e das advert8ncias a *ue se re'erem as instru+es )rocedentes
)ara a reali>ao de restaura+es ar*uitet(nicas/ <esse ti)o de interveno de
)articular im)ort2ncia o res)eito ,s )eculiaridades ti)ol4icas, construtivas e 'uncionais
do edi'.cio, evitando0se *ual*uer trans'ormao *ue altere suas caracter.sticas/
2% "enovao 'uncional dos elementos internos, *ue se & de )ermitir
somente nos casos em *ue resultar indis)ensvel )ara e'eitos de
manuteno em uso do edi'.cio/ <esse ti)o de interveno de 'undamental
im)ort2ncia o res)eito ,s )eculiaridade ti)ol4icas e construtivas dos
edi'.cios, )roibidas *uais*uer interven+es *ue alterem suas caracter.s0














Carta do Restauro
60

ticas, como o va>ado da estrutura ou a introduo de 'un+es *ue de'ormarem
e-cessivamente o e*uil.brio ti)ol4ico0estrutural do edi'.cio/

9o instru2entos o+erativos dos ti+os de interveno enu2erados:
es+ecial2ente8
0 )lanos de desenvolvimento eral, *ue reestruturem as rela+es entre o centro
&ist4rico e o territ4rio e entre o centro &ist4rico e a cidade em seu con3unto5
0 )lanos )arciais relativos , restruturao do centro &ist4rico em seus elementos
mas sini'icativos5
0 )lanos de e-ecuo setorial, re'erentes a uma edi'icao ou a um con3unto de
elementos rearu)veis de 'orma or2nica/




















61




Carta de Burra
Austrlia, 1980



ICOMOS - Conselho Internacional de Monumentos e Stios



Deini!"es
Artigo 1 - Para os fins das presentes orientaes:
- o termo bem designar um local, uma zona, um edifcio ou outra obra construda, ou um
conjunto de edificaes ou outras obras ue possuam uma significa!o cultural,
compreendidos, em cada caso, o conte"do e o entorno a ue pertence#
- o termo significa!o cultural designar o $alor est%tico, &ist'rico, cientfico ou social de um
bem para as geraes passadas, presentes ou futuras#
- a subst(ncia ser o conjunto de materiais ue fisicamente constituem o bem#
- o termo conser$a!o designar os cuidados a serem dispensados a um bem para preser$ar-
l&e as caractersticas ue apresentem uma significa!o cultural#
)e acordo com as circunst(ncias, a conser$a!o implicar ou n!o a preser$a!o ou a
restaura!o, al%m da manuten!o* ela poder, igualmente, compreender obras mnimas de
reconstru!o ou adapta!o ue atendam +s necessidades e e,ig-ncias prticas#
- o termo manuten!o designar a prote!o contnua da subst(ncia, do
conte"do e do entorno de um bem e n!o de$e ser confundido com o termo












Carta de Burra
62

repara!o# A repara!o implica a restaura!o e a reconstru!o, e assim
ser considerada#
- a preser$a!o ser a manuten!o no estado da subst(ncia de um bem e a desacelera!o do
processo pelo ual ele se degrada#
- a restaura!o ser o restabelecimento da subst(ncia de um bem em um estado anterior
con&ecido#
- a reconstru!o ser o restabelecimento, com o m,imo de e,atid!o, de um estado anterior
con&ecido* ela se distingue pela introdu!o na subst(ncia e,istente de materiais
diferentes, sejam no$os ou antigos# A reconstru!o n!o de$e ser confundida, nem com a
recria!o, nem com a reconstitui!o &ipot%tica, ambas e,cludas do domnio
regulamentado pelas presentes orientaes# - a adapta!o ser o agenciamento de um bem
a uma no$a destina!o sem a destrui!o de sua significa!o cultural#
- o uso compat$el designar uma utiliza!o ue n!o impliue mudana na significa!o
cultural da subst(ncia, modificaes ue sejam substancialmente re$ers$eis ou ue
reueiram um impacto mnimo#

Conser#a!$o
Artigo . - / objeti$o da conser$a!o % preser$ar a significa!o cultural de um bem* ela
de$e implicar medidas de segurana e manuten!o, assim como disposies ue pre$ejam
sua futura destina!o#
Artigo 0 - A conser$a!o se baseia no respeito + subst(ncia e,istente e n!o de$e deturpar o
testemun&o nela presente#
Artigo 1 - A conser$a!o de$e se $aler do conjunto de disciplinas capazes de contribuir
para o estudo e a sal$aguarda de um bem# As t%cnicas empregadas de$em, em princpio, ser
de carter tradicional, mas pode-se, em determinadas circunst(ncias, utilizar t%cnicas
modernas, desde ue se assentem em bases cientficas e ue sua eficcia seja garantida por
uma certa e,peri-ncia acumulada#














As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

63

Artigo 2 - 3a conser$a!o de ualuer bem de$e ser le$ado em considera!o o conjunto de
indicadores de sua significa!o cultural* nen&um deles de$e ser re$estido de uma
import(ncia injustificada em detrimento dos demais#
Artigo 4 - As opes a serem feitas na conser$a!o total ou parcial de um bem de$er!o ser
pre$iamente definidas com base na compreens!o de sua significa!o cultural e de sua
condi!o material#
Artigo 5 - As opes assim efetuadas determinar!o as futuras destinaes consideradas
compat$eis para o bem# As destinaes compat$eis s!o as ue implicam a aus-ncia de
ualuer modifica!o, modificaes re$ers$eis em seu conjunto ou, ainda, modificaes cujo
impacto sobre as partes da subst(ncia ue apresentam uma significa!o cultural seja o
menor poss$el#
Artigo 6 - A conser$a!o de um bem e,ige a manuten!o de um entorno $isual apropriado,
no plano das formas, da escala, das cores, da te,tura, dos materiais, etc# 3!o de$er!o ser
permitidas ualuer no$a constru!o, nem ualuer demoli!o ou modifica!o suscept$eis
de causar prejuzo ao entorno# A introdu!o de elementos estran&os ao meio circundante,
ue prejudiuem a aprecia!o ou frui!o do bem, de$e ser proibida#
Artigo 7 - 8odo edifcio ou ualuer outra obra de$em ser mantidos em sua localiza!o
&ist'rica# / deslocamento de uma edifica!o ou de ualuer outra obra, integralmente ou
em parte, n!o pode ser admitido, a n!o ser ue essa solu!o constitua o "nico meio de
assegurar sua sobre$i$-ncia#
Artigo 19 - A retirada de um conte"do ao ual o bem de$e uma parte de sua significa!o
cultural n!o pode ser admitida, a menos ue represente o "nico meio de assegurar a
sal$aguarda e a segurana desse conte"do# 3esse caso, ele de$er ser restitudo na medida
em ue no$as circunst(ncias o permitirem#


















Carta de Burra
64

%reser#a!$o
Artigo 11 - A preser$a!o se impe nos casos em ue a pr'pria subst(ncia do bem, no
estado em ue se encontra, oferece testemun&o de uma significa!o cultural especfica,
assim como nos casos em ue & insufici-ncia de dados ue permitam realizar a
conser$a!o sob outra forma#
Artigo 1. - A preser$a!o se limita + prote!o, + manuten!o e + e$entual estabiliza!o da
subst(ncia e,istente# 3!o poder!o ser admitidas t%cnicas de estabiliza!o ue destruam a
significa!o cultural do bem#

&estaura!$o
Artigo 10 - A restaura!o s' pode ser efeti$ada se e,istirem dados suficientes ue
testemun&em um estado anterior da subst(ncia do bem e se o restabelecimento desse
estado conduzir a uma $aloriza!o da significa!o cultural do referido bem# 3en&uma
empreitada de restaura!o de$e ser empreendida sem a certeza de e,istirem recursos
necessrios para isso#
Artigo 11 - A restaura!o de$e ser$ir para mostrar no$os aspectos em rela!o +
significa!o cultural do bem# :la se baseia no princpio do respeito ao conjunto de
testemun&os dispon$eis, sejam materiais, documentais ou outros, e de$e parar onde
comea a &ip'tese#
Artigo 12

- A restaura!o pode implicar a reposi!o de elementos desmembrados ou a


retirada de acr%scimos, nas condies pre$istas no artigo 14#
Artigo 14 - As contribuies de todas as %pocas de$er!o ser respeitadas# ;uando a
subst(ncia do bem pertencer a $rias %pocas diferentes, o resgate de elementos datados de
determinada %poca em detrimento dos de outra s' se justifica se a significa!o cultural do
ue % retirado for de pouussima import(ncia em rela!o ao elemento a ser $alorizado#

&econstru!$o
Artigo 15 - A reconstru!o de$e ser efeti$ada uando constituir condi!o
sine ua non de sobre$i$-ncia de um bem cuja integridade ten&a sido












As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

65

comprometida por desgastes ou modificaes, ou uando possibilite restabelecer ao conjunto
de um bem uma significa!o cultural perdida#
Artigo 16 - A reconstru!o de$e se limitar + coloca!o de elementos destinados a completar
uma entidade desfalcada e n!o de$e significar a constru!o da maior parte da subst(ncia de
um bem#
Artigo 17 - A reconstru!o de$e se limitar + reprodu!o de subst(ncias cujas
caractersticas s!o con&ecidas graas aos testemun&os materiais e<ou documentais# As
partes reconstrudas de$em poder ser distinguidas uando e,aminadas de perto#
Artigo .9 - A adapta!o s' pode ser tolerada na medida em ue represente o "nico meio de
conser$ar o bem e n!o acarrete prejuzo s%rio a sua significa!o cultural#
Artigo .1 - As obras de adapta!o de$em se limitar ao mnimo indispens$el + destina!o
do bem a uma utiliza!o definida de acordo com os termos dos artigos 4 e 5#
Artigo .. - /s elementos dotados de uma significa!o cultural ue n!o se possa e$itar
desmontar durante os trabal&os de adapta!o de$er!o ser conser$ados em lugar seguro, na
pre$is!o de posterior restaura!o do bem#

%rocedimentos
Artigo .0 - ;ualuer inter$en!o pre$ista em um bem de$e ser precedida de um estudo dos
dados dispon$eis, sejam eles materiais, documentais ou outros# ;ualuer transforma!o do
aspecto de um bem de$e ser precedida da elabora!o, por profissionais, de documentos ue
perpetuem esse aspecto com e,atid!o#
Artigo .1 - /s estudos ue implicam ualuer remo!o de elementos e,istentes ou
esca$aes arueol'gicas s' de$em ser efeti$ados uando forem necessrios para a obten!o
de dados indispens$eis + tomada de decises relati$as + conser$a!o, do bem e<ou +
obten!o de testemun&os materiais fadados a desaparecimento pr',imo ou a se tomarem
inacess$eis por causa dos trabal&os obrigat'rios de conser$a!o ou de ualuer outra
inter$en!o ine$it$el#














Carta de Burra
66

Artigo .2 - ;ualuer a!o de conser$a!o a ser considerada de$e ser objeto de uma
proposta escrita acompan&ada de uma e,posi!o de moti$os ue justifiue as decises
tomadas, com pro$as documentais de apoio =fotos, desen&os, amostras, etc#>
Artigo .4 - As decises de orienta!o geral de$em proceder de organismos cujos nomes
ser!o de$idamente comunicados, bem como o de seus dirigentes respons$eis, de$endo a
cada decis!o corresponder uma responsabilidade especfica#
Artigo .5 - /s trabal&os contratados de$em ter acompan&amento apropriado, e,ercido por
profissionais, e de$e ser mantido um dirio no ual ser!o consignadas as no$idades
surgidas, bem como as decises tomadas, conforme o disposto no artigo .2 acima#
Artigo .6

- /s documentos consignados nos artigos .0, .2, .4 e .5 acima ser!o guardados


nos arui$os de um 'rg!o p"blico e mantidos + disposi!o do p"blico#
Artigo .7 - /s objetos a ue se refere o artigo 19 acima ser!o catalogados e
protegidos de acordo com normas profissionais#



















67




Carta de Lausanne
1990



Carta para a proteo e a gesto do patrimnio
arqueolgico - ICOMOS / ICAHM


amplamente aceito que o conhecimento das origens e do desenvolvimento das
sociedades humanas de fundamental importncia para a humanidade inteira, permitindo-
lhe identificar suas razes culturais e sociais.
O patrimnio arqueolgico constitui testemunho essencial sore as atividades humanas
do passado. !ua prote"#o e gerenciamento s#o, portanto, indispens$veis para permitir aos
arquelogos e outros cientistas estud$-lo e interpret$-lo, em nome das gera"%es presentes e
a vir, e para seu usufruto.
& prote"#o desse patrimnio n#o pode fundar-se unicamente na aplica"#o das tcnicas da
arqueologia. '(ige um slido emasamento de conhecimentos cientficos e compet)ncia
profissional. *eterminados elementos do patrimnio arqueolgico pertencem a estruturas
arquitetnicas, devendo, nesse caso, ser protegidos, respeitando os critrios relativos ao
patrimnio arquitetnico enunciados em +,-. na /arta de 0eneza sore a restaura"#o e a
conserva"#o dos monumentos e dos stios1 outros inserem-se nas tradi"%es vivas das
popula"%es autctones, cu2a participa"#o essencial para sua prote"#o e conserva"#o.
3or essas raz%es e outras mais, a prote"#o do patrimnio arqueolgico
deve ser fundada numa colaora"#o efetiva entre os especialistas de dife-
rentes disciplinas. '(ige, ainda, a coopera"#o dos org#os p4licos, dos










Carta de Lausanne
68

pesquisadores, das empresas privadas e do grande p4lico. 'm conseq5)ncia, esta carta
enuncia princpios aplic$veis ao inventario, prospe"#o, escava"#o, documenta"#o, pesquisa,
preserva"#o, conserva"#o, reconstitui"#o, informa"#o, e(posi"#o e apresenta"#o ao p4lico e
uso do patrimnio arqueolgico, tanto quanto a defini"#o das qualifica"%es necess$rias ao
pessoal encarregado de sua prote"#o.
'ssa carta foi motivada pelo sucesso da /arta de 0eneza enquanto documento normativo
e prop%e-se a enunciar princpios fundamentais e recomenda"%es de alcance gloal, 2$ que
n#o pode considerar as dificuldades e especificidades regionais e nacionais. 3ara responder
a essas necessidades a carta deveria ser completada nos planos regional e nacional com
princpios e regras suplementares.

Definio e introduo
&rt. +6 O 7patrimnio arqueolgico7 compreende a por"#o do patrimnio material para a
qual os mtodos da arqueologia fornecem os conhecimentos prim$rios. 'ngloa todos os
vestgios da e(ist)ncia humana e interessa todos os lugares onde h$ indcios de atividades
humanas, n#o importando quais se2am elas1 estruturas e vestgios aandonados de todo
tipo, na superfcie, no susolo ou so as $guas, assim como o material a eles associados.

Polticas de conserao integrada
&rt. 86 O patrimnio arqueolgico um recurso cultural fr$gil e n#o renov$vel. Os planos
de ocupa"#o de solo decorrentes de pro2etos desenvolvimentistas devem, em conseq5)ncia,
ser regulamentados, a fim de minimizar, o mais possvel, a destrui"#o desse patrimnio.
&s polticas de prote"#o ao patrimnio arqueolgico devem ser siste-
maticamente integradas 9quelas relacionadas ao uso e ocupa"#o do solo,
em como 9s relacionadas 9 cultura, ao meio amiente e 9 educa"#o. &s
polticas de prote"#o ao patrimnio arqueolgico devem ser regularmente















As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

69

atualizadas. 'ssas polticas devem prever a cria"#o de reservas arqueol-
gicas.
&s polticas de prote"#o ao patrimnio arqueolgico devem ser consideradas pelos
planificadores nos nveis nacional, regional e local.
& participa"#o do p4lico em geral deve estar integrada 9s polticas de conserva"#o do
patrimnio arqueolgico, sendo imprescindvel todas as vezes em que o patrimnio de uma
popula"#o autctone estiver amea"ado. 'ssa participa"#o deve estar fundada no acesso ao
conhecimento, condi"#o necess$ria a qualquer decis#o. & informa"#o do p4lico , portanto,
um elemento importante de 7conserva"#o integrada7.

Legislao e economia
&rt. :6 & prote"#o ao patrimnio arqueolgico constitui origa"#o moral de todo ser
humano. /onstitui tamm responsailidade p4lica coletiva. 'ssa responsailidade deve
traduzir-se na ado"#o de uma legisla"#o adequada e na garantia de recursos suficientes
para financiar, de forma eficaz, os programas de conserva"#o do patrimnio arqueolgico.
O patrimnio arqueolgico pertence a toda a sociedade humana, sendo, portanto, dever
de todos os pases assegurar que recursos financeiros suficientes este2am disponveis para a
sua prote"#o.
& legisla"#o deve garantir a conserva"#o do patrimnio arqueolgico em fun"#o das
necessidades da histria e das tradi"%es de cada pas e de cada regi#o, garantindo amplo
lugar 9 conserva"#o in situ e aos imperativos da pesquisa.
& legisla"#o deve fundar-se no conceito de que o patrimnio arqueolgico constitui
heran"a de toda a humanidade e de grupos humanos, e n#o de indivduos ou de na"%es.
& legisla"#o deve proiir a destrui"#o, degrada"#o ou altera"#o por
modifica"#o de qualquer monumento, stio arqueolgico ou seu entorno,
sem a anu)ncia das instncias competentes.














Carta de Lausanne
70

& legisla"#o deve, por princpio, e(igir uma pesquisa prvia e o estaelecimento de
documenta"#o arqueolgica completa cada vez que a destrui"#o do patrimnio arqueolgico
for autorizada.
& legisla"#o deve e(igir a conserva"#o adequada do patrimnio arqueolgico, garantindo
os recursos para tal.
& legisla"#o deve prever san"%es adequadas, proporcionais 9s infra"%es mencionadas nos
te(tos referentes ao patrimnio arqueolgico.
/aso a legisla"#o ampare somente o patrimnio tomado ou inscrito em invent$rio
oficial, dever-se-$ criar dispositivos legais que garantam, a prote"#o tempor$ria dos
monumentos e dos stios n#o protegidos ou descoertos recentemente, at que uma
avalia"#o arqueolgica tenha sido feita.
Os pro2etos de desenvolvimento constituem uma das maiores amea"as fsicas ao
patrimnio arqueolgico. & e(ig)ncia feita aos empreendedores para que realizem estudos
de impacto arqueolgico antes da defini"#o do programa do empreendimento deveria estar
enunciada em uma legisla"#o prpria, prevendo no or"amento do pro2eto o custo dos
estudos. 'sse princpio deveria tamm estar estaelecido na legisla"#o referente aos
pro2etos de desenvolvimento, de forma a minimizar seus impactos sore o patrimnio
arqueolgico.

!nent"rios
&rt. ;6 & prote"#o ao patrimnio arqueolgico deve fundar-se no conhecimento, o mais
completo possvel, de sua e(ist)ncia, e(tens#o e natureza. Os invent$rios gerais de
potencial arqueolgico constituem, assim, instrumentos de traalho essenciais para
elaorar estratgias de prote"#o ao patrimnio arqueolgico. 3or consequinte, o invent$rio
deve ser uma origa"#o fundamental na prote"#o e gest#o do patrimnio arqueolgico.
&o mesmo tempo, os invent$rios constituem fontes prim$rias de dados
para a pesquisa e o estudo cientficos. & compila"#o de invent$rios deve
ser considerada como um processo dinmico permanente. <esulta disso













As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

71

tamm que os invent$rios devem integrar a informa"#o em diferentes nveis de precis#o e
de fiailidade, uma vez que o conhecimento, mesmo superficial, pode fornecer um ponto de
partida de prote"#o.

!nteren#es no stio
&rt. -6 'm arqueologia, o conhecimento amplamente triut$rio da interven"#o
cientfica do stio. & interven"#o no stio aarca uma srie de mtodos de pesquisa, como a
e(plora"#o n#o destrutiva at a escava"#o integral, passando pelas sondagens limitadas e
levantamentos por amostragem.
& coleta de informa"%es sore o patrimnio arqueolgico deve ter como princpio
norteador a n#o destrui"#o das evid)ncias arqueolgicas, alm do necess$rio, para garantia
da prote"#o ou dos o2etivos da investiga"#o cientfica. *eve ser encora2ada, sempre que
possvel, a utiliza"#o de mtodos de interven"#o n#o destrutivos, tais como= oserva"%es
aras, por superfcie, suaqu$ticas, coletas sistem$ticas, levantamentos, sondagens,
preferencialmente 9 escava"#o integral.
& escava"#o implica sempre uma escolha de dados do que ser#o registrados e
conservados 9s custas da perda de outra informa"#o e, eventualmente, da destrui"#o total
do monumento ou stio. & decis#o de escavar deve ser tomada somente aps madura
refle(#o.
&s escava"%es devem ser e(ecutadas de prefer)ncia em stios e monumentos condenados
9 destrui"#o, devido a pro2etos de desenvolvimento que alterem, a ocupa"#o e o uso do solo,
em raz#o de pilhagem, ou da degrada"#o causada por agentes naturais.
'm casos e(cepcionais, stios n#o amea"ados poder#o ser escavados, se2a em fun"#o das
propriedades da pesquisa, se2a visando a sua apresenta"#o ao p4lico. >esses casos, a
escava"#o dever ser precedida por uma detalhada avalia"#o cientfica do stio. & escava"#o
deve ser parcial e preservar um setor virgem, em vista de pesquisas anteriores.















Carta de Lausanne
72

Ocorrendo escava"#o, um relatrio respondendo a normas em definidas dever$ ser
colocada a disposi"#o da comunidade cientfica e ane(ado ao invent$rio, num prazo razo$vel
aps o trmino dos traalhos.
&s escava"%es devem ser e(ecutadas em conformidade com as recomenda"%es da
?>'!/O @<ecomenda"%es definindo os princpios a serem aplicados em matria de
pesquisas arqueolgicas, +,-.A, de acordo com as normas profissionais, internacionais e
nacionais.

Preserao e conserao
&rt. .6 /onservar in situ monumentos e stios deveria ser o o2etivo fundamental da
conserva"#o do patrimnio arqueolgico, incluindo tamm sua conserva"#o a longo prazo,
alm dos cuidados dedicados 9 documenta"#o e 9s cole"%es etc., a ele relacionados.
Bualquer transla"#o viola o pincpio segundo o qual o patrimnio deve ser conservado no
seu conte(to original. 'sse princpio enfatiza a necessidade da manuten"#o, conserva"#o e
gest#o apropriadas. *ecorre disso que o patrimnio arqueolgico n#o deve ser e(posto aos
riscos e 9s conseq5)ncias da escava"#o ou aandonado aps a escava"#o, caso n#o tenham
sido previstos os recursos necess$rios a sua manuten"#o e conserva"#o.
O enga2amento e a participa"#o da popula"#o local devem ser estimulados como meio de
a"#o para a preserva"#o do patrimnio arqueolgico. 'm certos casos, pode ser aconselh$vel
confiar a responsailidade da prote"#o e da gest#o dos monumentos e dos stios 9s
popula"%es autctones.
& preserva"#o de stios e monumentos se dar$ necessariamente de forma seletiva, uma
vez que os recursos financeiros s#o inevitavelmente limitados. & sele"#o de stios e
monumentos dever$ fundamentar-se em critrios cientficos de significncia e
representatividade, e n#o limitar-se apenas aos monumentos de maior prestgio ou
visualmente sedutores.
& recomenda"#o da ?>'!/O de +,-. deve aplicar-se igualmente 9 preserva"#o e 9
conserva"#o do patrimnio arqueolgico.














As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

73

$presentao% informao% reconstituio
&rt. C6 & apresenta"#o do patrimnio arqueolgico ao grande p4lico um meio de faz)-
lo ascender ao conhecimento das origens e do desenvolvimento das sociedades modernas. &o
mesmo tempo, constitui o meio mais importante para faz)-lo compreender a necessidade de
proteger esse patrimnio.
& apresenta"#o ao grande p4lico deve consistir na populariza"#o do estado corrente do
conhecimento cientfico, devendo ser atualizada freq5entemente. 3ara permitir o
entendimento do passado, deve considerar m4ltiplas aordagens.
&s reconstitui"%es respondem a duas fun"%es importantes, tendo sido conceidas para
fins de pesquisa e(perimental e pedaggica. *evem, entretanto, cercar-se de cuidados, de
forma a n#o perturar nenhum dos vestgios arqueolgicos remanescentes1 devem tamm
levar em conta testemunhos de toda espcie, uscando a autenticidade. &s reconstitui"%es
n#o devem ser feitas sore os vestgios arqueolgicos originais, devendo ser identific$veis
como tais.

&ualifica#es profissionais
&rt. D6 & gest#o do patrimnio arqueolgico e(ige o domnio de numerosas disciplinas em
elevado nvel cientfico. & forma"#o de um n4mero suficiente de profissionais nos setores de
compet)ncia interessados deve, por consequinte, ser um o2etivo importante da poltica
educacional de cada pas. & necessidade de formar peritos em setores altamente
especializados e(ige coopera"#o internacional.
& forma"#o universit$ria em arqueologia deve prever em seus programas as mudan"as
ocorridas nas polticas de conserva"#o, menos preocupadas com escava"%es do que com a
conserva"#o in situ. *everia igualmente considerar o fato de que o estudo da histria das
popula"%es indgenas t#o importante quanto o dos monumentos e stios prestigiosos, para
conservar e compreender o patrimnio arqueolgico.















Carta de Lausanne
74

& prote"#o do patrimnio arqueolgico constitui processo dinmico permanente. 3or
consequinte, todas as facilidades devem ser concedidas aos profissionais traalhando nessa
$rea, a fim de permitir sua permanente reciclagem. 3rogramas especializados de forma"#o
de alto nvel, proporcionado amplo lugar 9 prote"#o e 9 gest#o do patrimnio arqueolgico,
deveriam ser implantadas.

Cooperao internacional
&rt.,6 3or ser o patrimnio arqueolgico uma heran"a comum de toda a humanidade, a
coopera"#o internacional essencial para enunciar e fazer respeitar os critrios de gest#o
desse patrimnio.
'(iste uma necessidade premente de serem estaelecidos circuitos internacionais que
permitam a troca de informa"%es e a partilha de e(peri)ncias entre os profissionais
encarregados da gest#o do patrimnio arqueolgico, o que implica organiza"#o de
confer)ncias, semin$rios, EorFshops em escalas mundial e regional, assim como a cria"#o
de centros regionais de forma"#o de alto nvel. O G/OHO! deveria, por intermdio de seus
grupos especializados, levar em conta essa situa"#o em seus pro2etos a longo e mdio prazo.
3rogramas internacionais de intercmio de profissionais deveriam ser implantados,
como forma de elevar o nvel de compet)ncia no gerenciamento do patrimnio arqueolgico.
3rogramas de assist)ncia tcnica deveriam ser desenvolvidos so os auspcios do
G/OHO!.















75




Cartagena de ndias
Colmbia, 25 de Maio de 1999.


Deciso 460
Sobre proteo e recuperao de bens culturais do patrimnio
arqueolgico, histrico, etnolgico, paleantolgico e artstico da
Comunidade !ndina


O Conselho Andino de Ministros das Relaes Exteriores da Comunidade Andina,
Conen!ido de "ue a !on!e#$o e o estabele!imento de #ol%ti!as !ulturais #or #arte dos
Estados & um 'ator indis#ens(el #ara o desenolimento harmni!o e de "ue o #atrimnio
!ultural das naes !onstitui um #ilar 'undamental de tais #ol%ti!as)
Cons!iente de "ue a de'esa e a #resera$o do #atrimnio !ultural s* #odem ser obtidas
atra&s de a#reo e res#eito #elas ra%+es hist*ri!as dos #oos, base de suas identidades)
,reo!u#ado !om os e'eitos no!ios "ue #ara esses ob-etios a!arretam a im#orta$o,
ex#orta$o ou trans'er.n!ia il%!ita de bens !ulturais, "ue in!idem ne/atiamente sobre o
le/ado hist*ri!o de nossas naes)
Em aten$o ao dis#osto nos arti/os se/undo, ter!eiro, "uinto e tri/&simo nono do
Con.nio Andr&s 0ello de 1nte/ra$o Edu!atia, Cient%'i!a e Cultural dos #a%ses da re/i$o
Andina)
2eando em !onta as dis#osies da Conen$o da 34E5CO de 1967
sobre as medidas "ue se deem adotar #ara #roibir e im#edir a im#orta8
$o, ex#orta$o e trans'er.n!ia il%!ita de #ro#riedade de bens !ulturais) o










Cartagena de ndias
76

Con.nio de 349RO1: sobre os bens !ulturais roubados ou ex#ortados ili!itamente, de
1995) e a Conen$o de 5$o 5alador sobre a de'esa do #atrimnio ar"ueol*/i!o, hist*ri!o e
art%sti!o das naes ameri!anas, de 196;)
Decide
Arti/o 1. A #resente de!is$o tem #or ob-etio #romoer #ol%ti!as e normas !omuns #ara a
identi'i!a$o, re/istro, #rote$o, !onsera$o, i/il<n!ia e restitui$o dos bens "ue inte/ram
o #atrimnio !ultural dos #a%ses da Comunidade Andina e tamb&m #ara !on!eber e #r em
#r(ti!a aes "ue im#eam sua im#orta$o, ex#orta$o e trans'er.n!ia il%!ita entre os
#a%ses8membros e a ter!eiros.
Arti/o 2. 9e a!ordo !om a Conen$o da 3nes!o, a#roada #ela Assembl&ia =eral em sua
d&!ima sexta reuni$o, em 1> de noembro de 1967, em ,aris, #ara e'eitos da #resente de!is$o,
entende8se #or bens !ulturais os "ue, #or motios reli/iosos ou #ro'anos, reistam8se de
im#ort<n!ia #ara a ar"ueolo/ia, a #r&8hist*ria, a hist*ria, a literatura, a arte ou a !i.n!ia e
"ue #ertenam a al/umas das !ate/orias e numeradas a se/uir?
a@ !olees e exem#lares raros de +oolo/ia, bot<ni!a, mineralo/ia ou anatomia e ob-etos de
interesse #aleontol*/i!o)
b@ bens rela!ionados A hist*ria, in!lusie A hist*ria das !i.n!ias e das t&!ni!as, A hist*ria
militar e A hist*ria so!ial, assim !omo A ida dos diri/entes, #ensadores, s(bios e artistas
na!ionais e a a!onte!imentos de im#ort<n!ia na!ional)
!@ o #roduto das es!aaes e ex#loraes ar"ueol*/i!os terrestres e suba"u(ti!as Btanto
autori+adas "uanto !landestinas@ e das des!obertas ar"ueol*/i!as)
d@ os elementos #ro!edentes do desmembramento de monumentos art%sti!os ou hist*ri!os e
de s%tios de interesse ar"ueol*/i!o)
e@ ob-etos !ulturais, tais !omo ins!ries, moedas, selos, /rauras, arte'atos, 'erramentas,
instrumentos musi!ais anti/os)
'@ material etnol*/i!o !onstitu%do de ob-etos rituais, arte'atos utilit(rios simb*li!os e
instrumentos musi!ais aut*!tones)
/@ os bens de interesse art%sti!o, tais !omo?
"uadros, #inturas e desenhos reali+ados sobre "ual"uer su#orte e de
"ual"uer material)






















As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

77

#rodues ori/inais de arte estatu(ria)
/rauras, estam#as e lito/ra'ias ori/inais)
!on-untos e monta/ens art%sti!as ori/inais em "ual"uer material)
h@ manus!ritos raros e in!on(bulos, liros, do!umentos e #ubli!aes anti/as de es#e!ial
interesse Bhist*ri!o, art%sti!o, !ient%'i!o, liter(rio@, solos ou em !olees)
i@ selos de !orreios, selos 'is!ais ou an(lo/os, soltos ou em !olees)
-@ ar"uios hist*ri!os, in!lu%das as 'ono/ra'ias e !inemato/ra'ias)
l@ ob-etos e ornamentos de uso litCr/i!o, tais !omo? !(li!es, #atenas, !ust*dias, !ib*rios,
!andelabros, estandartes, in!ens(rios, estu(rios e outros.
Arti/o D. Os bens !ulturais a "ue se re'ere o arti/o anterior s$o re!onhe!idos a #artir de
sua #ro#riedade, -( "ue os "ue #erten!em a #essoas naturais ou -ur%di!as de !ar(ter #riado
tamb&m est$o in!lu%dos, sem#re "ue os Estados8membros assim os !onsiderem, re/istrem e
atalo/uem.
Arti/o >. Os bens des!ritos nos arti/os #re!edentes ser$o ob-eto da mais am#la #rote$o
em n%el !omunit(rio e ser$o !onsideradas il%!itas sua im#orta$o e ex#orta$o, salo se o
Estado a "ue #erten!em autori+ar sua ex#orta$o !om o ob-etio de #romoer o
!onhe!imento das !ulturas de !ada #a%s, no entendimento de "ue #romoer a !oo#era$o
entre os #a%ses andinos, #ara o mCtuo !onhe!imento e a#reo de seus bens !ulturais, dee
!onstituir8se em uma 'erramenta im#res!ind%el #ara o desenolimento das relaes
bilaterais e !omunit(rias.
Arti/o 5. Os #a%ses8membros se obri/am a estabele!er em seu territ*rio os serios
ade"uados de #rote$o do #atrimnio !ultural, dotados de #essoal !om#etente #ara /arantir
e'i!a+mente as se/uintes 'unes?
a@ elabora$o de leis e re/ulamentos "ue #ermitam a #rote$o do #atrimnio !ultural e
es#e!ialmente re#rimir o tr('i!o il%!ito de bens !ulturais)
b@ or/ani+ar e manter atuali+ada uma lista/em dos #rin!i#ais bens !ulturais #Cbli!os e
#riados, !u-a ex#orta$o !onstituiria um em#obre!imento !onsider(el do #atrimnio
!ultural dos #a%ses)
!@ exer!er #ro/ramas edu!atios #ara estimular e desenoler o res#eito ao #atrimnio
!ultural de todos os #a%ses)















Cartagena de ndias
78

d@ di'undir e'i!a+mente entre os #a%ses8membros da !omunidade todos os !asos de
desa#are!imento ou roubo de um bem !ultural.
Arti/o ;. Os #a%ses8membros se !om#rometem a?
a@ tro!ar in'ormaes destinadas a identi'i!ar "uem, no territ*rio de um deles, ha-a
#arti!i#ado de roubo, im#orta$o, ex#orta$o ou trans'er.n!ia il%!ita de bens !ulturais e
do!umentais, nos termos da rela$o do Arti/o 2, assim !omo em !ondutas delituosas
!onexas)
b@ tro!ar in'ormaes t&!ni!as e le/ais relatias aos bens !ulturais ob-etos de roubo e tr('i!o
il%!ito, assim !omo !a#a!itar e di'undir tais in'ormaes a suas res#e!tias autoridades
aduaneiras e #oli!iais, de #ortos, aero#ortos e 'ronteiras, #ara 'a!ilitar sua identi'i!a$o
e a a#li!a$o de medidas !autelares e !oer!itias a "ue !orres#onda !ada !aso.
Arti/o 6. A #edido de um dos #a%ses8membros, o outro ou os demais em#re/ar$o os meios
le/ais a seu al!an!e #ara re!u#erar e deoler de seus territ*rios, os bens !ulturais e
do!umentais "ue tierem sido roubados ou ex#ortados ili!itamente do #a%s8membro
re"uerente.
Os #edidos de re!u#era$o e deolu$o de bens !ulturais e do!umentais de um dos
#a%ses8membros, !om #r&ia autenti!a$o de ori/em, autenti!idade e de denCn!ia das
autoridades !om#etentes, deer$o ser 'ormali+ados #or ia di#lom(ti!a e transmitidos #ara
'ins de re/istro A 5e!retaria da Comunidade Andina.
Arti/o E. Os /astos inerentes aos serios ne!ess(rios #ara a re!u#era$o e deolu$o
men!ionadas ser$o #a/os #elo #a%s8membro re"uerente.
Arti/o 9. 5er( !on!edida isen$o total de im#ostos aduaneiros e de outros en!ar/os
aduaneiros e"uialentes, se-am de !ar(ter 'is!al, monet(rio, !ambial ou de "ual"uer outra
nature+a, durante o #ro!esso de re!u#era$o e deolu$o dos bens !ulturais e do!umentais
at& o #a%s de ori/em, em a#li!a$o ao dis#osto na #resente de!is$o.



















79




Carta de Cracovia 2.000


Principios para la Conservacion y Restauracion
del Patrimonio Construido



Reconociendo la contribucin de particulares e instituciones que, en el transcurso de tres
aos, han participado en la preparacin de la Conferencia Internacional sobre Conservacin
"Cracovia 2000" y en su Sesin Plenaria "Patrionio Cultural coo fundaento del
!esarrollo de la Civili"acin"#
$osotros los participantes en la Conferencia Internacional sobre Conservacin "Cracovia
2000", conscientes de los profundos si%nificados asociados con el patrionio cultural,
soeteos los si%uientes principios a los responsables de patrionio coo una pauta para
reali"ar los esfuer"os necesarios para salva%uardar tales bienes#

1- Preambulo
&ctuando en el esp'ritu de la Carta de (enecia, toando nota de las recoendaciones
internacionales e ipulsados por el proceso de unificacin )uropea, a la entrada del nuevo
ilenio, soos conscientes de vivir dentro de un arco, en el cual las identidades, en un
conte*to cada ve" +s aplio, se personali"an y hacen +s diversas#
,a )uropa actual se caracteri"a por la diversidad cultural y por tanto por la pluralidad
de valores fundaentales relacionados con los bienes uebles, inuebles y el patrionio
intelectual, con diferentes si%nificados asociados con ello y consecuenteente tabi-n con
conflictos de intereses# )sto obli%a a todos aquellos responsables de salva%uardar el
patrionio cultural a prestar cada ve" +s atencin a los probleas y las alternativas a las
que se enfrentan para conse%uir estos ob.etivos#







Carta de Cracovia 2.000
80

Cada counidad, teniendo en cuenta su memoria colectiva y conscientes de su pasado,
es responsable de la identificacin, as' coo de la %estin de su patrionio# ,os eleentos
individuales de este patrimonio son portadores de uchos valores, los cuales pueden
cabiar en el tiepo# )sta variabilidad de valores espec'ficos en los eleentos define la
particularidad de cada patrionio# & causa de este proceso de cabio, cada counidad
desarrolla una conciencia y un conociiento de la necesidad de cuidar los valores propios de
su patrionio#
)ste patrionio no puede ser definido de un odo un'voco y estable# Slo se puede
indicar la direccin en la cual puede ser identificado# ,a pluralidad social iplica una %ran
diversidad en los conceptos de patrionio concebidos por la counidad entera/ al iso
tiepo los instruentos y -todos desarrollados para la preservacin correcta deben ser
adecuados a la situacin cabiante actual, que es su.eto de un proceso de evolucin
continua# )l conte*to particular de eleccin de estos valores requiere la preparacin de un
proyecto de conservacin a trav-s de una serie de decisiones de leccin cr'tica# 0odo esto
deber'a ser ateriali"ado en un proyecto de restauracin de acuerdo con unos criterios
t-cnicos y or%ani"ativos#
Conscientes de los profundos valores de la Carta de (enecia y traba.ando hacia los
isos ob.etivos, proponeos para nuestros d'as los si%uientes principios para la
conservacin y restauracin del patrionio edificado#

2- Objetivos y Metodos
1# )l patrionio arquitectnico, urbano y paisa.'stico, as' coo los eleentos que lo
coponen, son el resultado de una identificacin con varios oentos asociados a la
historia y a sus conte*tos socioculturales# ,a conservacin de este patrionio es nuestro
ob.etivo# ,a conservacin puede ser reali"ada ediante diferentes tipos de
intervenciones coo son el control edioabiental, anteniiento, reparacin,
restauracin, renovacin y rehabilitacin# Cualquier intervencin iplica decisiones,
selecciones y responsabilidades relacionadas con el patrionio entero, tabi-n con
aquellas partes que no tienen un si%nificado espec'fico hoy, pero podr'an tenerlo en el
futuro#













As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

81

2# )l mantenimiento y la reparacin son una parte fundaental del proceso de
conservacin del patrionio# )stas acciones tienen que ser or%ani"adas con una
investi%acin siste+tica, inspeccin control, se%uiiento y pruebas# 2ay que liitar y
prever el deterioro posible, y toar las adecuadas edidas preventivas#
3# ,a Conservacin del patrionio edificado es llevada a cabo se%4n el proyecto de
restauracin, que incluye la estrate%ia para su conservacin a lar%o pla"o# )ste
"proyecto de restauracin" deber'a basarse en una %aa de opciones t-cnicas apropiadas
y preparadas en un proceso co%nitivo que inte%re la reco%ida de inforacin y el
conociiento profundo del edificio y5 o epla"aiento# )ste proceso incluye el estudio
estructural, an+lisis %r+ficos y de a%nitudes y la identificacin del si%nificado histrico,
art'stico y sociocultural# )n el proceso de restauracin deben participar todas las
disciplinas pertinentes y la coordinacin deber+ ser llevada a cabo por una persona
cualificada y bien forada en la conservacin y restauracin#
6# !ebe evitarse la reconstruccin en el "estilo del edificio" de partes enteras del iso#
,a reconstruccin de partes uy liitadas con un si%nificado arquitectnico puede ser
e*cepcionalente aceptada a condicin de que esta de base en docuentacin precisa e
indiscutible# Si se necesita, para el adecuado uso del edificio, la incorporacin de partes
espaciales y funcionales +s e*tensas debe refle.arse en ellas el len%ua.e de la
arquitectura actual# ,a reconstruccin de un edificio en su totalidad, destruido por un
conflicto arado o por desastres naturales, es solo aceptable si e*isten otivos sociales o
culturales e*cepcionales que est+n relacionados con la identidad de la counidad entera#

3- i!erentes Clases de Patrimonio "di!icado
7# Cualquier intervencin que afecte al patrimonio ar#ueol$ico, debido a su
vulnerabilidad, debe estar estrictaente relacionada con su entorno, territorio y paisa.e#
,os aspectos destructivos de la e*cavacin deben reducirse tanto coo sea posible# )n
cada e*cavacin, el traba.o arqueol%ico debe ser totalente docuentado#
Coo en el resto de los casos, los traba.os de conservacin de halla"%os arqueol%icos
deben basarse en el principio de la 'nia intervencin# )stos deben ser reali"ados por
profesionales y la etodolo%'a y las t-cnicas usadas deben ser controladas estrictaente#













Carta de Cracovia 2.000
82

)n la proteccin y preservacin p4blica de los sitios arqueol%icos deben ser proovidos
el uso de odernas tecnolo%'as, bancos de datos, sisteas de inforacin y presentacin
virtuales#
8# ,a intencin de la conservacin de edi!icios %istricos y monumentos, est-n estos en
conte*tos rurales o urbanos, es antener su autenticidad e inte%ridad, incluyendo los
espacios internos, obiliario y decoracin de acuerdo con su conforacin ori%inal#
See.ante conservacin requiere un apropiado "proyecto de restauracin" que defina los
-todos y los ob.etivos# )n uchos casos, este ade+s requiere un apropiado,
copatible con el espacio y si%nificado e*istente# ,as obras en edificios histricos deben
prestar una atencin total a todos los periodos histricos presentes#
9# &a decoracin ar#uitectnica' esculturas y elementos art(sticos que son una
parte inte%rada del patrionio construido deben ser preservados ediante un proyecto
espec'fico vinculado con el proyecto %eneral# )sto supone que el restaurador tiene el
conociiento y la foracin adecuada ade+s de la capacidad cultural, t-cnica y
pr+ctica para interpretar los diferentes an+lisis de los capos art'sticos espec'ficos# )l
proyecto de restauracin debe %aranti"ar un acercaiento correcto a la conservacin del
con.unto del entorno y abiente, la decoracin y de la escultura, respetando los oficios y
artesan'a tradicionales del edificio y su necesaria inte%racin coo una parte sustancial
del patrionio construido#
:# &as ciudades %istricas y los pueblos en su conte*to territorial, representan una
parte esencial de nuestro patrionio universal, y deben ser vistos coo un todo con las
estructuras, espacios y factores huanos noralente presentes en el proceso de
continua evolucin y cabio# )sto iplica a todos los sectores de la poblacin, y requiere
un proceso de planificacin inte%rado, consistente en una aplia %aa de
intervenciones# ,a conservacin en el conte*to urbano se puede ocupar de con.untos de
edificios y espacios abiertos, que son parte de aplias +reas urbanas, o de pequeos
asentaientos rurales o urbanos con otros valores intan%ibles# )n este conte*to, la
intervencin consiste en referir siepre a la ciudad en su con.unto orfol%ico, funcional
y estructural, coo parte del territorio, del edio abiente y del paisa.e circundante#
,os edificios que constituyen las +reas histricas pueden no tener ellos
isos un valor arquitectnico especial, pero deben ser salva%uardados













As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

83

coo eleentos del con.unto por su unidad or%+nica, diensiones particulares y
caracter'sticas t-cnicas, espaciales, decorativas y cro+ticas insustituibles en la unidad
or%+nica de la ciudad#
)l proyecto de restauracin del pueblo o la ciudad %istrica debe anticipar la %estin
del cabio, ade+s de verificar la sostenibilidad de las opciones seleccionadas, conectando
las cuestiones de patrionio con los aspectos econicos y sociales# &parte de obtener
conociiento de la estructura %eneral, se e*i%e la necesidad del estudio de las fuer"as e
influencias de cabio y las herraientas necesarias para el proceso de %estin# )l proyecto
de restauracin para +reas histricas contepla los edificios de la estructura urbana en su
doble funcin; a< los eleentos que definen los espacios de la ciudad dentro de su fora
urbana y b< los valores espaciales internos que son una parte esencial del edificio#
=# ,os paisajes coo patrionio cultural son el resultado y el refle.o de una interaccin
prolon%ada en diferentes sociedades entre el hobre, la naturale"a y el edio abiente
f'sico# Son el testionio de la relacin del desarrollo de counidades, individuos y su
edio abiente# )n este conte*to su conservacin, preservacin y desarrollo se centra en
los aspectos huanos y naturales, inte%rando valores ateriales e intan%ibles# )s
iportante coprender y respetar el car+cter de los paisa.es, y aplicar las adecuadas
leyes y noras para aroni"ar la funcionalidad territorial con los valores esenciales# )n
uchas sociedades, los paisa.es est+n relacionados e influenciados histricaente por
los territorios urbanos pr*ios#
,a inte%racin de paisa.es con valores culturales, el desarrollo sostenible de re%iones y
localidades con actividades ecol%icas, as' coo el edio abiente natural, requiere
conciencia y entendiiento de las relaciones en el tiepo# )sto iplica establecer v'nculos
con el edio abiente construido de la etrpoli, la ciudad y el unicipio# ,a conservacin
inte%rada de paisa.es arqueol%icos y est+ticos con el desarrollo de paisa.es uy din+icos,
iplica la consideracin de valores sociales, culturales y est-ticos#
10# ,as t)cnicas de conservacin o proteccin deben estar estrictaente
vinculadas a la investi%acin pluridisciplinar cient'fica sobre ateriales
y tecnolo%'as usadas para la construccin, reparacin y5o restauracin
del patrionio edificado# ,a intervencin ele%ida debe respetar la














Carta de Cracovia 2.000
84

funcin ori%inal y ase%urar la copatibilidad con los ateriales y las estructuras
e*istentes, as' coo con los valores arquitectnicos# Cualquier aterial y tecnolo%'a
nuevos deben ser probados ri%urosaente, coparados y adecuados a la necesidad real
de la conservacin# Cuando la aplicacin "in situ" de nuevas tecnolo%'as puede ser
relevante para el anteniiento de la f+brica ori%inal, estas deben ser continuaente
controladas teniendo en cuenta los resultados obtenidos, su coportaiento posterior y
la posibilidad de una eventual reversibilidad#
Se deber+ estiular el conociiento de los ateriales tradicionales y de sus anti%uas
t-cnicas as' coo de su apropiado anteniiento en el conte*to de nuestra sociedad
contepor+nea, siendo ellos isos coponentes iportantes del patrionio cultural#

*- Plani!icacion y +estion
11# ,a %estin del proceso de cabio, transforacin y desarrollo de las ciudades histricas
y del patrionio cultural en %eneral, consiste en el control de las din+icas de cabio de
las opciones y de los resultados# !ebe ponerse particular atencin a la optii"acin de
los costes del proceso#
Coo parte esencial de este proceso, es necesario identificar los rie%os a los que el
patrionio puede verse su.eto incluso en casos e*cepcionales, anticipar los sisteas
apropiados de prevencin, y crear planes de actuacin de eer%encia# )l turiso rural,
aceptando sus aspectos positivos en la econo'a local, debe ser considerado coo un ries%o#
,a conservacin del patrionio cultural debe ser una parte inte%ral de los procesos de
planificacin y %estin de una counidad, y puede contribuir al desarrollo sostenible,
cualitativo, econico y social de esta counidad#
12# ,a pluralidad de valores del patrionio y la diversidad de intereses requiere una
estructura de counicacin que perita, ade+s de a los especialistas y
adinistradores, una participacin efectiva de los habitantes en el proceso# )s
responsabilidad de las counidades establecer los -todos y estructuras apropiadas
para ase%urar la participacin verdadera de individuos e instituciones en el proceso de
decisin#














As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

85

,- -ormacion y "ducacion
13# ,a foracin y la educacin en cuestiones del patrionio cultural e*i%e la participacin
social y la inte%racin dentro de sisteas de educacin nacionales en todos sus niveles#
,a cople.idad de un proyecto de restauracin, o de cualquier otra intervencin de
conservacin que supone aspectos histricos, t-cnicos, culturales y econicos requiere
el nobraiento d un responsable bien forado y copetente#
,a educacin de los conservadores debe ser interdisciplinar e incluir un estudio preciso
de la historia de la arquitectura, la teor'a y las t-cnicas de conservacin# )sto deber'a
ase%urar la cualificacin necesaria para resolver los probleas de investi%acin para llevar
acabo las intervenciones de conservacin y restauracin de una anera profesional y
responsable#
,os profesionales y t-cnicos en la disciplina de conservacin deben conocer las
etodolo%'as adecuadas y las t-cnicas necesarias y ser conscientes del debate actual sobre
teor'as y pol'ticas de conservacin#
,a calidad de los oficios y el traba.o t-cnico durante los proyectos de restauracin debe
tabi-n ser refor"ada con una e.or foracin profesional de los operarios involucrados#

.- Medidas &e$ales
16# ,a proteccin y conservacin del patrionio edificado ser+ +s efica" si se llevan a cabo
con.untaente acciones le%ales y adinistrativas# )stas deben ser diri%idas a ase%urar
que el traba.o de conservacin se conf'e o, est- en todo caso, ba.o la supervisin, de
profesionales de la conservacin#
,as edidas le%ales deben tabi-n ase%urar un periodo de e*periencia practica en un
pro%raa estructurado# !ebe dedicarse una particular atencin con el control de
profesionales de la conservacin a los reci-n forados en este capo que en breve podr+n
acceder a la practica independiente#

/- 0ne1o. e!iniciones
)l coit- de redaccin de esta "Carta de Cracovia" us los si%uientes conceptos
terinol%icos#
a# Patrimonio2 Patrionio es el con.unto de las obras del hobre en las cuales una
counidad reconoce sus valores espec'ficos y particulares y con los cuales se identifica#
,a identificacin y la especificacin del patrionio es por tanto un proceso relacionado
con la eleccin de valores#











Carta de Cracovia 2.000
86

b# Monumento2 )l onuento es una entidad identificada por su valor y que fora un
soporte de la eoria# )n -l, la eoria reconoce aspectos relevantes que %uardan
relacin con actos y pensaientos huanos, asociados al curso de la historia y todav'a
accesibles a nosotros#
c# 0utenticidad2 Si%nifica la sua de caracter'sticas sustanciales, histricaente
deterinadas del ori%inal hasta el estado actual, coo resultado de las varias
transforaciones que han ocurrido en el tiepo#
d# 3dentidad; Se entiende coo la referencia co4n de valores presentes %enerados en la
esfera de una counidad y los valores pasados identificados en la autenticidad del
onuento#
e# Conservacin2 Conservacin es el con.unto de actitudes de una counidad diri%idas a
hacer que el patrionio y sus onuentos perduren# ,a conservacin es llevada a cabo
con respecto al si%nificado de la identidad del onuento y de sus valores asociados#
f# Restauracin2 ,a restauracin es una intervencin diri%ida sobre un bien patrionial,
cuyo ob.etivo es la conservacin de su autenticidad y su apropiacin por la counidad#
%# Proyecto de restauracin2 )l proyecto, resultado de la eleccin de pol'ticas de
conservacin, es el proceso a trav-s del cual la conservacin del patrionio edificado y
del paisa.e es llevada a cabo#

Redaccin diri$ida por2
>iuseppe Cristinelli ?Italia<, Sherban Cantacu"ino ?In%laterra<, @avier Rivera Alanco
?)spaa<, @aceB Purchla, @# ,ouis ,u*en ?A-l%ica C Drancia<, 0atiana Eirova ?Italia<,
Fbi%nieG EobylinsBi ?Polonia<, &ndre". Eadlue"Ba ?Polonia<, &ndr- !e $aeyer ?A-l%ica<,
0aas De.erdy ?2un%r'a<, Salvador P-re" &rroyo ?)spaa<, &ndr"e. HichaloGsBi ?Polonia<,
Robert de @on% ?2olanda<, Hih+ly F+dor ?2un%r'a<, Hanfred Iehdorn ?&ustria<, Ireneus"
PlusBa ?Polonia<, @an Schubert, Hario !occi ?Italia<, 2erb Stovel ?Canad+ C Italia<, @uBBa
@oBiletho ?Dinlandia C Italia<, In%val Ha*Gell ?)scocia<, &lessandra Helucco ?Italia<#
















87




Conveno sobre a Proteco do
Patrimnio Cultural Subaqutico



Toxfo ndofndo oIn 3l" ConforoncIn CornI dn OrgnnIzno dns
nos !nIdns nrn n Iducno, n CIoncIn o n CuIfurn
(!ISCO)
om InrIs, no dIn 2 do ovombro do 200l


Trnduo do IrnncIsco J. S. AIvos,
Irocfor do Confro ncIonnI do ArquooIogIn ufIcn o SubnqufIcn
do InsfIfufo Iorfuguos do ArquooIogIn do MInIsforIo dn CuIfurn

n nrfIr dns vorsos orIgInnIs om IngIos, frnncos o osnnhoI o rovIso
fInnI do IsnboI CosfoIrn, Irocforn do MosfoIro do AIcobnn,
om nfono n vorso do IIvIo !oos, Irocfor dn Iroco !ogIonnI do
!Isbon o VnIo do Tojo do InsfIfufo Iorfuguos do InfrImonIo
ArquIfocfonIco do MInIsforIo dn CuIfurn

!Isbon, l3 do Junho do 2004



Conveno sobre a Proteco do Patrimnio
Cultural Subaqutico

A ConforoncIn CornI dn OrgnnIzno dns nos !nIdns nrn n Iducno,
n CIoncIn o n CuIfurn, rounIdn om InrIs, do l5 do Oufubro n 3 do ovom-
bro do 200l, nn sun frIgosImn rImoIrn sosso,

Conveno sobre a proteco do patrimnio cultural subaqutico
88

Reconhecendo n ImorfnncIn do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco como
nrfo Infogrnnfo do nfrImonIo cuIfurnI dn humnnIdndo o um oIomonfo
nrfIcuInrmonfo Imorfnnfo nn hIsforIn dos ovos, nnos o suns roInos
mufuns no quo concorno no sou nfrImonIo comum,
Entendendo n ImorfnncIn do rofogor o rosorvnr osso nfrImonIo cuIfu-
rnI subnqufIco o quo ossn rosonsnbIIIdndo rocnI sobro fodos os Isfndos,
Constatando o croscImonfo do Inforosso o do nroo ubIIcos oIo nfrImonIo
cuIfurnI subnqufIco,
Convicta dn ImorfnncIn dn osquIsn, dn Informno o dn oducno nrn n
rofoco o n rosorvno do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco,
Convicta do dIroIfo do ubIIco do dosfrufnr dos bonofcIos oducnfIvos o rocronfIvos
do um ncosso, rosonsvoI o no InfrusIvo, no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco in
situ, o do vnIor dn oducno ubIIcn como confrIbufo nrn o conhocImonfo,
nrocIno o rofoco dosso nfrImonIo,
Atenta no fncfo do quo o nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco o nmonndo or
ncfIvIdndos nonuforIzndns, n oIo dIrIgIdns, o dn nocossIdndo do modIdns mnIs
rIgorosns nrn rovonIr fnIs ncfIvIdndos,
Consciente dn nocossIdndo do rosondor nrorIndnmonfo no ossvoI Imncfo
nognfIvo do ncfIvIdndos IogfImns sobro o nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco quo do
modo forfuIfo o ossnm nfocfnr,
Profundamente preocupada oIn crosconfo oxIorno comorcInI do nfrImonIo
cuIfurnI subnqufIco o, om nrfIcuInr, or corfns ncfIvIdndos quo vIsnm n sun
vondn, nquIsIo o frocn,
Atenta n oxIsfoncIn do focnoIogIns do onfn quo fncIIIfnm n doscoborfn o o ncosso no
nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco,
Acreditando quo n cooorno onfro Isfndos, orgnnIznos InfornncIonnIs,
InsfIfuIos cIonffIcns, orgnnIznos rofIssIonnIs, nrquooIogos, morguIhndoros,
oufrns nrfos Inforossndns o o ubIIco om gornI, o ossoncInI nrn n rofoco do
nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco,
Considerando quo n rosoco, n oscnvno o n rofoco do nfrImonIo cuIfurnI
subnqufIco roquorom n dIsonIbIIIzno o n nIIcno do mofodos cIonffIcos
osocInIs o ouso do focnIcns o do oquInmonfos nrorIndos, nssIm como um nIfo
grnu do osocInIIzno rofIssIonnI, fodos oIos IndIcnndo n nocossIdndo do crIforIos
dIrocforos unIformos,












As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
89

Ciente dn nocossIdndo do codIfIcnr o dosonvoIvor rogrossIvnmonfo rogrns roInfIvns
n rofoco o rosorvno do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco om conformIdndo com
o dIroIfo o n rfIcn InfornncIonnIs, IncIuIndo n Convono dn !ISCO sobro os
MoIos do IroIbIr o IrovonIr n Imorfno, Ixorfno o TrnnsforoncIn do
IrorIodndo IIcIfn do Ions CuIfurnIs, do l4 do ovombro do l9?0, n Convono dn
!ISCO sobro n Irofoco do InfrImonIo CuIfurnI o nfurnI MundInI, do l6 do
ovombro do l9?2, o n Convono dns nos !nIdns sobro o IroIfo do Mnr, do l0
do ozombro do l982,
Empenhada om moIhornr n ofIccIn dns modIdns n nvoI InfornncIonnI, rogIonnI o
nncIonnI nrn n rosorvno in situ ou, so nocossrIo nrn fIns cIonffIcos ou do
rofoco, nrn n rocuorno cuIdndn do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco,
Tendo decidido nn sun vIgosImn nonn sosso quo osfn quosfo sorIn objocfo do umn
Convono InfornncIonnI,
Adopta n rosonfo Convono nosfo dIn 2 do ovombro do 200l.

Artigo 1 - Deini!es
Inrn os ofoIfos dn rosonfo Convono:
l. (n) InfrImonIo cuIfurnI subnqufIco sIgnIfIcn fodos os frnos do oxIsfoncIn
humnnn fondo um cnrcfor cuIfurnI, hIsforIco ou nrquooIogIco, quo fonhnm
osfndo nrcInImonfo ou fofnImonfo dobnIxo do gun, orIodIcn ou
confInunmonfo, durnnfo oIo monos l00 nnos, fnIs como:
(I) sfIos, osfrufurns, odIfcIos, nrfofncfos o vosfgIos humnnos, om conjunfo
com o sou confoxfo nrquooIogIco o nnfurnI;
(II) nnvIos, noronnvos, oufros vocuIos, ou qunIquor nrfo doIos, n sun cnrgn
ou oufro confoudo, om conjunfo com o sou confoxfo nrquooIogIco o
nnfurnI; o
(III) objocfos do cnrcfor ro-hIsforIco.
(b) OIoodufos o cnbos coIocndos no IoIfo do mnr no soro consIdorndos como
nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco.
(c) Oufrns InsfnInos, nIom do oIoodufos o cnbos, coIocndns no IoIfo do mnr o
nIndn om uso, no soro consIdorndns nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco.













Conveno sobre a proteco do patrimnio cultural subaqutico
90

2. (n) Isfndos Inrfos sIgnIfIcn os Isfndos quo consonfIrnm fIcnr obrIgndos oIn
rosonfo Convono o nrn os qunIs n rosonfo Convono so onconfrn om
vIgor.
(b) A rosonfo Convono nIIcn-so mutatis mutandis nquoIos forrIforIos
roforIdos nn nInon (b) do onfo 2 do ArfIgo 26 quo so fornnm Inrfos dosfn
Convono om conformIdndo com ns condIos oxrossns nosso nrgrnfo,
oIo quo n noo do Isfndos Inrfos so nIIcn or oxfonso n ossos
forrIforIos.
3. !ISCO sIgnIfIcn n OrgnnIzno dns nos !nIdns nrn n Iducno, n
CIoncIn o n CuIfurn.
4. Irocfor-CornI sIgnIfIcn Irocfor-CornI dn !ISCO.
5. ron sIgnIfIcn o IoIfo do mnr o do oconno o rosocfIvo subsoIo, nrn nIom dos
IImIfos do jurIsdIo nncIonnI.
6. AcfIvIdndos dIrIgIdns no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco sIgnIfIcn ncfIvIdndos
fondo o nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco como objocfo rImrIo o quo odom,
dIrocfn ou IndIrocfnmonfo, orfurbnr fIsIcnmonfo ou do nIgum modo dnnIfIcnr o
nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco.
?. AcfIvIdndos nfocfnndo forfuIfnmonfo o nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco
sIgnIfIcn ncfIvIdndos quo nosnr do no forom o nfrImonIo cuIfurnI
subnqufIco como objocfo rImrIo ou como um dos sous objocfos, odom
orfurbnr fIsIcnmonfo ou do nIgum modo dnnIfIcnr o nfrImonIo cuIfurnI
subnqufIco.
8. nvIos o noronnvos do Isfndo sIgnIfIcn nnvIos do guorrn o oufros nnvIos ou
noronnvos quo fornm nrmndos ou oorndos or um Isfndo o usndos, no
momonfo do sou nfundnmonfo, nonns nrn fInnIIdndos govornnmonfnIs no
comorcInIs, quo osfo IdonfIfIcndos como fnI o cnbom nn dofInIo do nfrImonIo
cuIfurnI subnqufIco.
9. !ogrns sIgnIfIcn ns !ogrns rosoIfnnfos n ncfIvIdndos dIrIgIdns no
nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco, como roforIdo no ArfIgo 33 dn ro-
sonfo Convono.
















As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
91

Artigo " - #b$ectivos e %rinc&%ios gerais
l. A rosonfo Convono fom or objocfIvo gnrnnfIr o rofornr n rofoco do
nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco.
2. Os Isfndos Inrfos cooornro nn rofoco do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco.
3. Os Isfndos Inrfos rosorvnro o nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco om bonofcIo
dn humnnIdndo om conformIdndo com ns dIsosIos dn rosonfo Convono.
4. Os Isfndos Inrfos fomnro, IndIvIdunImonfo ou, so for o cnso, conjunfnmonfo,
fodns ns modIdns nrorIndns, om conformIdndo com n rosonfo Convono o
com o dIroIfo InfornncIonnI, nrn rofogor o nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco,
usnndo nrn osfo fIm os moIos mnIs ndoqundos n sun dIsosIo o do ncordo com
ns suns cnncIdndos.
5. A rosorvno in situ do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco sor consIdorndn como
n rImoIrn oo nnfos do sor nuforIzndn ou InIcIndn qunIquor ncfIvIdndo
dIrIgIdn n osfo nfrImonIo.
6. O nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco rocuorndo sor doosIfndo, consorvndo o
gorIdo do umn mnnoIrn quo nssoguro n sun rosorvno n Iongo rnzo.
?. O nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco no sor objocfo do oxIorno comorcInI.
8. o ncordo com n rfIcn do Isfndo o o dIroIfo InfornncIonnI, IncIuIndo n Convono
dns nos !nIdns sobro o IroIfo do Mnr, nndn nn rosonfo Convono sor
Inforrofndo como modIfIcnndo ns rogrns do dIroIfo InfornncIonnI o n rfIcn do
Isfndo roInfIvn ns ImunIdndos sobornnns, nom qunIsquor dIroIfos do Isfndo
roforonfos nos sous nnvIos o noronnvos do Isfndo.
9. Os Isfndos Inrfos gnrnnfIro quo fodos os vosfgIos humnnos sIfundos om guns
mnrfImns sojnm frnfndos com o dovIdo rosoIfo.
l0.O ncosso rosonsvoI o no InfrusIvo nrn obsorvnr ou documonfnr in situ o
nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco dovor sor oncornjndo do modo n osfImuInr n
sonsIbIIIzno do ubIIco, o gosfo oIo nfrImonIo o n sun snIvngunrdn, oxcofo
qunndo osfo ncosso o IncomnfvoI com n sun rofoco o gosfo.
ll. onhum ncfo ou ncfIvIdndo ronIIzndn com bnso nn rosonfo Convono
consfIfuIr fundnmonfo nrn rocInmno, nIogno ou dIsufn do sobornnIn ou
jurIsdIo nncIonnIs.



















Conveno sobre a proteco do patrimnio cultural subaqutico
92

Artigo ' - (elao entre a %resente Conveno
e a Conveno das )a!es *nidas sobre
o Direito do +ar
ndn nn Irosonfo Convono rojudIcnr os dIroIfos, n jurIsdIo o os dovoros dos
Isfndos do ncordo com o dIroIfo InfornncIonnI, IncIuIndo n Convono dns nos
!nIdns sobro o IroIfo do Mnr. A rosonfo Convono sor Inforrofndn n nIIcndn
no confoxfo o om conformIdndo com o dIroIfo InfornncIonnI, IncIuIndo n Convono
dns nos !nIdns sobro o IroIfo do Mnr.

Artigo , - (elao com a lei dos salvados
e a lei dos ac-ados
onhumn ncfIvIdndo roforonfo no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco n qunI so nIIcn
n rosonfo Convono sor submofIdn n IoI dos snIvndos ou n IoI dos nchndos, n
monos quo:
(n) sojn nuforIzndn oIns comofonfos nuforIdndos, o
(b) osfojn om Ionn conformIdndo com n rosonfo Convono, o
(c) gnrnnfn quo qunIquor rocuorno do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco nssogurn
n sun mxImn rofoco.

Artigo . - Actividades aectando ortuitamente o
%atrimnio cultural subaqutico
Cndn Isfndo Inrfo usnr os moIos mnIs oxoquvoIs n sun dIsosIo nrn rovonIr
ou mIfIgnr qunIquor ofoIfo ndvorso quo ossn rosuIfnr do ncfIvIdndos sob n sun
jurIsdIo quo nfocfom forfuIfnmonfo o nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco.

Artigo / - Acordos bilaterais0 regionais ou
outros acordos multilaterais
l. Os Isfndos Inrfos so oncornjndos n coIobrnr ncordos bIInfornIs, rogIo-
nnIs ou oufros ncordos muIfIInfornIs ou n dosonvoIvor os ncordos oxIs-
fonfos, nrn n rosorvno do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco. Todos
osfos ncordos osfnro om Ionn conformIdndo com ns dIsosIos dn














As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
93

rosonfo Convono o no dIIuIro o sou cnrcfor unIvorsnI. Os Isfndos odom,
om fnIs ncordos, ndofnr rogrns o roguInmonfos quo gnrnnfnm no nfrImonIo
cuIfurnI subnqufIco umn moIhor rofoco do quo os ndofndos nn rosonfo
Convono.
2. As Inrfos dossos ncordos bIInfornIs, rogIonnIs ou oufros ncordos muIfIInfornIs
odom convIdnr Isfndos com umn IIgno vorIfIcvoI no nfrImonIo cuIfurnI
subnqu fIco om quosfo, osocInImonfo cuIfurnI, hIsforIcn ou nrquooIogIcn, n
ndorIr nquoIos ncordos.
3. A rosonfo Convono no nIfornr os dIroIfos o obrIgnos dos Isfndos Inrfos
roInfIvos n rofoco do nnvIos nfundndos, ndvIndo do oufros ncordos bIInfornIs,
rogIonnIs ou oufros ncordos muIfIInfornIs concIudos nnfos dn sun ndoo o, om
nrfIcuInr, dnquoIos quo osfo om conformIdndo com os roosIfos dn rosonfo
Convono.

Artigo 1 - Patrimnio cultural subaqutico em
guas interiores0 em guas arqui%elgicas
e no mar territorial
l. Os Isfndos Inrfos no oxorccIo dn sun sobornnIn fom o dIroIfo oxcIusIvo do
roguInmonfnr o nuforIznr ncfIvIdndos dIrIgIdns no nfrImonIo cuIfurnI
subnqufIco nns suns guns InforIoros, nns suns guns nrquIoIgIcns o no sou
mnr forrIforInI.
2. Som rojuzo do oufros ncordos InfornncIonnIs o rogrns do dIroIfo InfornncIonnI
roInfIvns n rofoco do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco, os Isfndos Inrfos
nIIcnro ns !ogrns ns ncfIvIdndos dIrIgIdns no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco
nns suns guns InforIoros, nns suns guns nrquIoIgIcns o no sou mnr
forrIforInI.
3. ns suns guns nrquIoIgIcns o no sou mnr forrIforInI, no oxorccIo dn sun
sobornnIn o do ncordo com n rfIcn gornI obsorvndn onfro Isfndos, os Isfndos
Inrfos, com vIsfn n cooornrom com os moIhoros mofodos nrn rofogor nnvIos o
noronnvos do Isfndo, dovorInm Informnr o Isfndo do nvIIho Inrfo dn rosonfo
Convono o, so for nIIcvoI, oufros Isfndos com umn IIgno vorIfIcvoI,
osocInImonfo cuIfurnI, hIsforIcn ou nrquooIogIcn, no cnso dn doscoborfn do fnIs
nnvIos ou noronnvos do Isfndo.















Conveno sobre a proteco do patrimnio cultural subaqutico
94

Artigo 2 - Patrimnio cultural subaqutico
na 3ona cont&gua
Som rojuzo o om ndIo dos ArfIgos 9 o l0, o om conformIdndo com o onfo 2 do
ArfIgo 303 dn Convono dns nos !nIdns sobro o IroIfo do Mnr, os Isfndos
Inrfos odom roguInmonfnr o nuforIznr ncfIvIdndos dIrIgIdns no nfrImonIo
cuIfurnI subnqufIco nn sun zonn confgun. Ao fnzo- Io, oIos oxIgIro quo ns !ogrns
sojnm nIIcndns.

Artigo 4 - Declarao e notiicao na 3ona
econmica e5clusiva e na %lataorma continental
l. Todos os Isfndos Inrfos fom n rosonsnbIIIdndo do rofogor o nfrImonIo
cuIfurnI subnqufIco nn zonn oconomIcn oxcIusIvn o nn Infnformn confInonfnI
om conformIdndo com n rosonfo Convono. Consoquonfomonfo,
(n) !m Isfndo Inrfo oxIgIr quo, qunndo um sou nncIonnI ou um nnvIo
nrvornndo o sou nvIIho doscobrIr ou foncIonnr ronIIznr ncfIvIdndos dIrIgIdns
no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco sIfundo nn sun zonn oconomIcn oxcIusIvn
ou nn sun Infnformn confInonfnI, nquoIo nncIonnI ou o comnndnnfo do nnvIo
dovoro docInrnr- Iho fnI doscoborfn ou ncfIvIdndo;
(b) nn zonn oconomIcn oxcIusIvn ou nn Infnformn confInonfnI do um oufro
Isfndo Inrfo:
(I) Os Isfndos Inrfos oxIgIro no nncIonnI ou no comnndnnfo do nnvIo quo fnI
doscoborfn ou ncfIvIdndo Ihos sojn docInrndn o no oufro Isfndo Inrfo;
(II) AIfornnfIvnmonfo, um Isfndo Inrfo oxIgIr no nncIonnI ou no comnndnnfo
do nnvIo quo fnI doscoborfn ou ncfIvIdndo Iho sojn docInrndn o nssogurnr n
rIdn o ofocfIvn frnnsmIsso do fnIs docInrnos n fodos os oufros Isfndos
Inrfos.
2. Ao doosIfnr o sou Insfrumonfo do rnfIfIcno, ncoIfno, nrovno ou ndoso,
um Isfndo Inrfo docInrnr sob quo formn soro frnnsmIfIdns ns Informnos
rovIsfns nn nInon (b) do nrgrnfo l do rosonfo ArfIgo.
3. !m Isfndo Inrfo nofIfIcnr o Irocfor-CornI dns doscoborfns ou ncfIvIdndos quo
fornm docInrndns no nbrIgo do dIsosfo no nrgrnfo l do rosonfo ArfIgo.















As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
95

4. O Irocfor-CornI fncuIfnr ronfnmonfo nos oufros Isfndos qunIquor Informno
quo Iho sojn nofIfIcndn no nbrIgo do nrgrnfo 3 do rosonfo ArfIgo.
5. QunIquor Isfndo Inrfo odo docInrnr no Isfndo Inrfo, om cujn zonn oconomIcn
oxcIusIvn ou Infnformn confInonfnI o nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco osf
sIfundo, o sou Inforosso om sor consuIfndo sobro n mnnoIrn do nssogurnr n
ofocfIvn rofoco dosso nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco. Issn docInrno
dovor bnsonr-so numn IIgno vorIfIcvoI, osocInImonfo cuIfurnI, hIsforIcn ou
nrquooIogIcn, no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco om quosfo.

Artigo 16 - Proteco do %atrimnio cultural
subaqutico na 3ona econmica e5clusiva
e na %lataorma continental
l. onhumn nuforIzno dovor sor dndn nrn umn ncfIvIdndo dIrIgIdn no
nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco IocnIIzndo nn zonn oconomIcn oxcIusIvn ou nn
Infnformn confInonfnI oxcofo om conformIdndo com ns dIsosIos do rosonfo
ArfIgo.
2. !m Isfndo Inrfo om cujn zonn oconomIcn oxcIusIvn ou om cujn Infnformn
confInonfnI osf IocnIIzndo nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco fom o dIroIfo do
roIbIr ou nuforIznr qunIquor ncfIvIdndo dIrIgIdn n osso nfrImonIo, do modo n
rovonIr qunIquor InforforoncIn nos sous dIroIfos sobornnos ou nn sun jurIsdIo
como rovIsfo no dIroIfo InfornncIonnI, IncIuIndo n Convono dns nos
!nIdns sobro o IroIfo do Mnr.
3. Qunndo ocorror umn doscoborfn do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco ou houvor
Infono do ronIIznr umn ncfIvIdndo dIrIgIdn no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco
nn zonn oconomIcn oxcIusIvn ou nn Infnformn confInonfnI do um Isfndo Inrfo,
osso Isfndo nrfo dovor:
(n) consuIfnr fodos os oufros Isfndos Inrfos quo fonhnm docInrndo um Inforosso
no nbrIgo do nrgrnfo 5 do ArfIgo 9 sobro n moIhor mnnoIrn do rofogor o
nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco;
(b) coordonnr fnIs consuIfns nn qunIIdndo do Isfndo Coordonndor, n monos quo
docInro oxrossnmonfo no dosojnr so- Io, cnso om quo os Isfndos Inrfos quo
fonhnm docInrndo o sou Inforosso no nbrIgo do nrgrnfo 5 do ArfIgo 9
dosIgnnro um Isfndo Coordonndor.














Conveno sobre a proteco do patrimnio cultural subaqutico
96

4. Som rojuzo do dovor do fodos os Isfndos Inrfos rofogorom o nfrImonIo
cuIfurnI subnqufIco nfrnvos do fodns ns modIdns oxoquvoIs, fomndns om
conformIdndo com o dIroIfo InfornncIonnI, nrn rovonIr sIfunos do orIgo
ImodInfo nrn o nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco, IncIuIndo IIhngom, o Isfndo
Coordonndor odo fomnr fodns ns modIdns oxoquvoIs, o/ou concodor qunIquor
nuforIzno nocossrIn om conformIdndo com n rosonfo Convono o, so
nocossrIo nnfos do consuIfns, nrn rovonIr qunIquor orIgo ImodInfo nrn o
nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco, quor ndvIndo do ncfIvIdndos humnnns quor do
qunIquor oufrn cnusn, IncIuIndo IIhngons. Ao fomnr fnIs modIdns, odo sor
soIIcIfndn n nssIsfoncIn do oufros Isfndos Inrfos.
5. O Isfndo Coordonndor:
(n) ImIomonfnr ns modIdns do rofoco quo fonhnm sIdo ncordndns oIos
Isfndos consuIfnnfos, onfro os qunIs so IncIuI o Isfndo Coordonndor, n monos
quo os Isfndos consuIfnnfos, IncIuIndo o Isfndo Coordonndor, ncordom om
quo osfns modIdns sojnm ImIomonfndns or um oufro Isfndo Inrfo;
(b) concodor fodns ns nocossrIns nuforIznos nrn fnIs modIdns ncordndns om
conformIdndo com ns !ogrns, n monos quo os Isfndos consuIfnnfos, onfro os
qunIs so IncIuI o Isfndo Coordonndor, ncordom om quo osfns nuforIznos sojnm
concodIdns or um oufro Isfndo Inrfo;
(c) odo ronIIznr qunIquor osquIsn roIImInnr nocossrIn sobro o nfrImonIo
cuIfurnI subnqufIco o concodor fodns ns nocossrIns nuforIznos nrn o fIm
om vIsfn, o Informnr ronfnmonfo o Irocfor-CornI dos rosuIfndos, o qunI,
or sun voz, fncuIfnr ronfnmonfo ossn Informno nos oufros Isfndos
Inrfos.
6. Ao coordonnr consuIfns, fomnr modIdns, ronIIznr osquIsns roIImInnros o/ou
concodor nuforIznos do ncordo com o rosonfo ArfIgo, o Isfndo Coordonndor
ncfunr om nomo dos Isfndos Inrfos como um fodo o no no sou rorIo
Inforosso. onhumn dosfns ncos consfIfuIr om sI mosmn umn bnso nrn n
roIvIndIcno do qunIsquor dIroIfos roforoncInIs ou jurIsdIcIonnIs no rovIsfos
no dIroIfo InfornncIonnI, IncIuIndo n Convono dns nos !nIdns sobro o
IroIfo do Mnr.
?. Sob rosorvn do dIsosfo nos nrgrnfos 2 o 4 do rosonfo ArfIgo, nonhumn
ncfIvIdndo dIrIgIdn n nnvIos ou noronnvos do Isfndo sor ronIIzndn som o ncordo
do Isfndo do nvIIho o n coInborno do Isfndo Coordonndor.












As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
97

Artigo 11 - Declarao e notiicao na 7rea
l. Os Isfndos Inrfos fom n rosonsnbIIIdndo do rofogor o nfrImonIo cuIfurnI
subnqufIco nn ron, om conformIdndo com n rosonfo Convono o o ArfIgo
l49 dn Convono InfornncIonnI sobro o IroIfo do Mnr. Consoquonfomonfo,
qunndo um nncIonnI, ou um nnvIo nrvornndo o nvIIho do um Isfndo Inrfo,
doscobrIr ou foncIonnr ronIIznr ncfIvIdndos dIrIgIdns no nfrImonIo cuIfurnI
subnqufIco IocnIIzndo nn ron, nquoIo Isfndo Inrfo oxIgIr no sou nncIonnI, ou
no comnndnnfo do nnvIo, quo fnI doscoborfn ou ncfIvIdndo Ihos sojn docInrndn.
2. Os Isfndos Inrfos nofIfIcnro o Irocfor-CornI o o SocrofrIo-CornI dn
AuforIdndo InfornncIonnI dos Iundos MnrInhos dns doscoborfns ou ncfIvIdndos
quo Iho fornm docInrndns.
3. O Irocfor-CornI fncuIfnr ronfnmonfo n fodos os Isfndos Inrfos qunIquor
Informno dosfo fIo fornocIdn oIos Isfndos Inrfos.
4. QunIquor Isfndo Inrfo odo docInrnr no Irocfor-CornI o sou Inforosso om sor
consuIfndo sobro n mnnoIrn do nssogurnr n ofocfIvn rofoco dosso nfrImonIo
cuIfurnI subnqufIco. TnI docInrno bnsonr-so- numn IIgno vorIfIcvoI no
nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco om quosfo, morocondo umn nfono nrfIcuInr
os dIroIfos roforoncInIs dos Isfndos do orIgom cuIfurnI, hIsforIcn ou
nrquooIogIcn.

Artigo 1" - Proteco do %atrimnio cultural
subaqutico na 7rea
l. onhumn nuforIzno sor concodIdn nrn qunIquor ncfIvIdndo dIrIgIdn no
nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco IocnIIzndo nn ron, oxcofo om conformIdndo
com ns dIsosIos do rosonfo ArfIgo.
2. O Irocfor-CornI convIdnr fodos os Isfndos Inrfos quo fonhnm docInrndo um
Inforosso no nbrIgo do ArfIgo ll, nrgrnfo 4, nrn consuIfns sobro n moIhor
mnnoIrn do rofogor o nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco, o nrn IndIcnrom um
Isfndo Inrfo nrn coordonnr fnIs consuIfns nn qunIIdndo do Isfndo
Coordonndor. O Irocfor- CornI convIdnr fnmbom n AuforIdndo InfornncIonnI
dos Iundos MnrInhos n nrfIcInr nossns consuIfns.














Conveno sobre a proteco do patrimnio cultural subaqutico
98

3. Todos os Isfndos Inrfos odom fomnr fodns ns modIdns oxoquvoIs om
conformIdndo com n rosonfo Convono, so nocossrIo nnfos dns consuIfns, nrn
rovonIr qunIquor orIgo ImodInfo nrn o nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco, quor
ndvIndo do ncfIvIdndos humnnns quor do qunIquor oufrn cnusn, IncIuIndo
IIhngons.
4. O Isfndo Coordonndor dovor:
(n) ImIomonfnr modIdns do rofoco quo fonhnm sIdo ncordndns oIos Isfndos
consuIfnnfos, onfro os qunIs so IncIuI o Isfndo Coordonndor, n monos quo os
Isfndos consuIfnnfos, IncIuIndo o Isfndo Coordonndor, ncordom quo oufro
Isfndo Inrfo dovor ImIomonfnr ossns modIdns; o
(b) concodor fodns ns nuforIznos nocossrIns nrn fnIs modIdns ncordndns, om
conformIdndo com n rosonfo Convono, n monos quo os Isfndos consuIfnnfos,
onfro os qunIs so IncIuI o Isfndo Coordonndor, ncordom quo oufro Isfndo Inrfo
dovor concodor ossns nuforIznos.
5. O Isfndo Coordonndor odo ronIIznr ns nocossrIns osquIsns roIImInnros sobro
o nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco o concodor ns nocossrIns nuforIznos nrn
o fIm om vIsfn, o Informnr ronfnmonfo o Irocfor-CornI dos rosuIfndos, o qunI
or sun voz fncuIfnr ossn Informno nos oufros Isfndos Inrfos.
6. Ao coordonnr consuIfns, fomnr modIdns, ronIIznr osquIsns roIImInnros, o/ou
concodor nuforIznos om conformIdndo com o rosonfo nrfIgo, o Isfndo
Coordonndor ngIr om bonofcIo dn humnnIdndo como um fodo, om nomo do fodos
os Isfndos Inrfos. Irosfnr-so- osocInI nfono nos dIroIfos roforoncInIs dos
Isfndos do orIgom cuIfurnI, hIsforIcn ou nrquooIogIcn no quo rosoIfn no
nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco om quosfo.
?. onhum Isfndo Inrfo omroondor ou nuforIznr ncfIvIdndos dIrIgIdns n nnvIos
ou noronnvos do Isfndo nn ron som o consonfImonfo do Isfndo do InvIIho.

Artigo 1' - 8munidade soberana
Os nnvIos do guorrn o oufros nnvIos govornnmonfnIs ou noronnvos mIIIfn-
ros com ImunIdndo sobornnn, quo oorom nrn fIns no comorcInIs, no
docurso normnI dns suns oornos o no onvoIvIdos om ncfIvIdndos dIrI-
gIdns no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco, no soro obrIgndos n docInrnr














As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
99

doscoborfns do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco no nbrIgo dos ArfIgos 9, l0, ll o
l2 dn rosonfo Convono. Confudo, os Isfndos Inrfos, nfrnvos dn ndoo do
modIdns nrorIndns no rojudIcnndo ns oornos ou n cnncIdndo oorncIonnI
dos sous nnvIos do guorrn ou oufros nnvIos govornnmonfnIs ou noronnvos mIIIfnros
com ImunIdndo sobornnn quo oorom nrn fIns no comorcInIs, rovIdoncInro do
modo n quo oIos so conformom, fnnfo qunnfo sojn rnzovoI o oxoquvoI, com o
dIsosfo nos ArfIgos 9, l0, ll o l2 dn rosonfo Convono.

Artigo 1, - Controle de entrada no
territrio0 com9rcio e %osse
Os Isfndos Inrfos fomnro modIdns nrn roIbIr n onfrndn no sou forrIforIo, o
comorcIo o n osso do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco IIIcIfnmonfo oxorfndo o/ou
rocuorndo somro quo osfn rocuorno confrnrInr n rosonfo Convono.

Artigo 1. - )o utili3ao das 3onas sob
$urisdio dos :stados Partes
Os Isfndos Inrfos fomnro modIdns nrn roIbIr o uso do sou forrIforIo, IncIuIndo
os sous orfos mnrfImos nssIm como IIhns nrfIfIcInIs, InsfnInos ou osfrufurns sob
sun oxcIusIvn jurIsdIo ou confroIo, nrn noIo n qunIquor ncfIvIdndo dIrIgIdn no
nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco quo no osfojn om conformIdndo com n rosonfo
Convono.

Artigo 1/ - +edidas relativas aos nacionais
e aos navios
Os Isfndos nrfos ndofnro fodns ns modIdns oxoquvoIs nrn nssogurnr quo os
sous nncIonnIs o nnvIos nrvornndo o sou nvIIho no omroondnm qunIquor
ncfIvIdndo dIrIgIdn no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco do umn mnnoIrn quo osfojn
om dosconformIdndo com n rosonfo Convono.

Artigo 11 - San!es
l. Cndn Isfndo Inrfo Imor snnos ns vIoInos dns modIdns quo ndofou nrn
ImIomonfnr n rosonfo Convono.












Conveno sobre a proteco do patrimnio cultural subaqutico
100

2. As snnos nIIcndns n rosoIfo do vIoInos dovoro sor sufIcIonfomonfo sovorns
nrn sor ofocfIvn n gnrnnfIn do cumrImonfo dn rosonfo Convono o nrn
dosoncornjnrom Infrncos ondo quor quo oIns ocorrnm, o dovoro rIvnr os
confrnvonforos dos bonofcIos rosuIfnndo dns suns ncfIvIdndos IIognIs.
3. Os Isfndos Inrfos cooornro nrn nssogurnr o cumrImonfo dns snnos
rovIsfns no nbrIgo do rosonfo ArfIgo.

Artigo 12 - A%reenso e tratamento do %atrimnio
cultural subaqutico
l. Cndn Isfndo Inrfo fomnr modIdns quo rovIdoncIom n nroonso do nfrImonIo
cuIfurnI subnqufIco no sou forrIforIo quo fonhn sIdo rocuorndo om
dosconformIdndo com n rosonfo Convono.
2. Cndn Isfndo Inrfo rogIsfnr, rofogor, o fomnr fodns ns modIdns rnzovoIs
nrn osfnbIIIznr o nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco nroondIdo no nbrIgo dn
rosonfo Convono.
3. Cndn Isfndo Inrfo nofIfIcnr o Irocfor-CornI o qunIquor oufro Isfndo com umn
IIgno vorIfIcvoI, osocInImonfo cuIfurnI, hIsforIcn ou nrquooIogIcn, com o
nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco om quosfo, do qunIquor nroonso do
nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco foIfn no nbrIgo dn rosonfo Convono.
4. !m Isfndo Inrfo quo fonhn nroondIdo nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco
nssogurnr quo n sun dIsonIbIIIzno sojn foIfn om bonofcIo do ubIIco, fondo
om consIdorno ns nocossIdndos do consorvno o InvosfIgno; n nocossIdndo do
voIfnr n rounIr umn coIoco dIsorsn; n nocossIdndo do ncosso ubIIco, oxosIo
o oducno; o o Inforosso do qunIquor Isfndo com umn IIgno vorIfIcvoI,
osocInImonfo cuIfurnI, hIsforIcn ou nrquooIogIcn, com o nfrImonIo cuIfurnI
subnqufIco om quosfo.

Artigo 14 - Coo%erao e %artil-a de inormao
l. Os Isfndos Inrfos cooornro o nssIsfIr-so-o mufunmonfo nn rofoco o gosfo
do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco no nbrIgo dn rosonfo Convono, IncIuIndo,
qunndo oxoquvoI, coInborno nn InvosfIgno, oscnvno, documonfno,
consorvno, osfudo o nrosonfno dosso nfrImonIo.













As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
101

2. Afo um IImIfo comnfvoI com ns fInnIIdndos dn rosonfo Convono, cndn
Isfndo Inrfo omroondo com oufros Isfndos Inrfos n nrfIIhn dn Informno
roInfIvn no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco, IncIuIndo n quo so roforo n sun
doscoborfn, IocnIIzno, oscnvno ou rocuorno confrrIn n rosonfo
Convono ou, do nIgum modo, om vIoIno do dIroIfo InfornncIonnI, dn
mofodoIogIn o dn focnoIogIn cIonffIcn nrorIndn, o dos dosonvoIvImonfos IognIs
roInfIvos n osso nfrImonIo.
3. A Informno nrfIIhndn onfro Isfndos Inrfos, ou onfro n !ISCO o os Isfndos
Inrfos, roInfIvn n doscoborfn ou IocnIIzno do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco
dovor, nfo no IImIfo comnfvoI com ns suns IogIsInos nncIonnIs, sor mnnfIdn
confIdoncInI o rosorvndn ns nuforIdndos comofonfos dos Isfndos Inrfos
onqunnfo n dIvuIgno dossn Informno usor om orIgo ou do nIgum modo
coIocnr om rIsco n rosorvno dosso nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco.
4. Cndn Isfndo Inrfo fomnr fodns ns modIdns oxoquvoIs nrn dIfundIr n
Informno sobro o nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco oscnvndo ou rocuorndo do
mnnoIrn confrrIn n rosonfo Convono ou do nIgum modo om vIoIno do
dIroIfo InfornncIonnI, IncIuIndo, qunndo ronIIzvoI, nfrnvos do bnsos do dndos
InfornncIonnIs nrorIndns.

Artigo "6 - Sensibili3ao do %;blico
Cndn Isfndo Inrfo fomnr fodns ns modIdns oxoquvoIs nrn Incromonfnr n
sonsIbIIIzno do ubIIco roInfIvnmonfo no vnIor o sIgnIfIcndo do nfrImonIo
cuIfurnI subnqufIco o n ImorfnncIn do o rofogor, no nbrIgo dn rosonfo
Convono.

Artigo "1 - <ormao em arqueologia subaqutica
Os Isfndos Inrfos cooornro no rovImonfo do formno om nrquooIogIn
subnqufIcn, om focnIcns do consorvno do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco o, om
formos ncordndos, nn frnnsforoncIn do focnoIogIn roInfIvn no nfrImonIo cuIfurnI
subnqufIco.

Artigo "" - Servios com%etentes
l. o InfuIfo do gnrnnfIr n ndoqundn ImIomonfno dn rosonfo Convono,
os Isfndos Inrfos crInro sorvIos comofonfos ou, rofornro os oxIsfon-












Conveno sobre a proteco do patrimnio cultural subaqutico
102

fos, qunndo nrorIndo, com o objocfIvo do rovIdoncInrom o osfnboIocImonfo, n
mnnufono o n ncfunIIzno do um InvonfrIo do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco,
n ofocfIvn rofoco, consorvno, nrosonfno o gosfo dosfo nfrImonIo, nssIm
como n InvosfIgno o n oducno.
2. Os Isfndos comunIcnro no Irocfor-CornI os nomos o ns morndns dns suns
nuforIdndos comofonfos roInfIvns no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco.

Artigo "' - Coner=ncia dos :stados Partes
l. O Irocfor-CornI convocnr umn ConforoncIn dos Isfndos Inrfos um nno nos n
onfrndn om vIgor dn rosonfo Convono o, n nrfIr do onfo, oIo monos umn
voz om cndn doIs nnos. A roquorImonfo do umn mnIorIn dos Isfndos Inrfos, o
Irocfor- CornI convocnr umn ConforoncIn IxfrnordInrIn dos Isfndos Inrfos.
2. A ConforoncIn dos Isfndos Inrfos docIdIr sobro ns suns funos o
rosonsnbIIIdndos.
3. A ConforoncIn dos Isfndos Inrfos ndofnr o sou rorIo !oguInmonfo Inforno.
4. A ConforoncIn dos Isfndos Inrfos odo crInr um ConsoIho CIonffIco o TocnIco
ConsuIfIvo, comosfo or orIfos nomondos oIos Isfndos Inrfos, quo rosoIfo os
rIncIos do umn oquIfnfIvn dIsfrIbuIo googrfIcn o do um dosojvoI oquIIbrIo
onfro soxos.
5. O ConsoIho CIonffIco o TocnIco ConsuIfIvo rosfnr n convonIonfo nssIsfoncIn n
ConforoncIn dos Isfndos Inrfos om nssunfos do nnfurozn cIonffIcn ou focnIcn
roInfIvos n ImIomonfno dns !ogrns.

Artigo ", - Secretariado da %resente Conveno
l. O Irocfor-CornI sor rosonsvoI oIns funos do SocrofnrIndo dn rosonfo
Convono.
2. Os dovoros do SocrofnrIndo IncIuIro:
(n) n orgnnIzno dns ConforoncIns dos Isfndos Inrfos, como rovIsfo no
nrgrnfo l do ArfIgo 23; o
(b) n nssIsfoncIn nos Isfndos Inrfos nn ImIomonfno dns docIsos dns
ConforoncIns dos Isfndos Inrfos.














As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
103

Artigo ". - (esoluo %ac&ica de dierendos
l. QunIquor dIforondo onfro doIs ou mnIs Isfndos Inrfos rosoIfnnfo n
Inforrofno ou n nIIcno dn rosonfo Convono sor objocfo do nogocInos
ofocfundns do bon fo ou or oufros moIos ncfIcos do rosoIuo do sun rorIn
oscoIhn.
2. So osfns nogocInos no rosoIvorom o dIforondo num orodo do fomo rnzovoI,
os Isfndos Inrfos onvoIvIdos, modInnfo ncordo, odoro soIIcIfnr n modIno dn
!ISCO.
3. So no houvor modIno ou so no houvor rosoIuo or modIno, ns dIsosIos
roInfIvns n rosoIuo do dIforondos onuncIndns nn Inrfo XV dn Convono dns
nos !nIdns sobro o IroIfo do Mnr nIIcnm-so mutatis mutandis n qunIquor
dIforondo onfro Isfndos Inrfos dn rosonfo Convono roInfIvo n Inforrofno ou
nIIcno dosfn, quor oIos sojnm ou no Inrfos dn Convono dns nos !nIdns
sobro o IroIfo do Mnr.
4. QunIquor rocodImonfo oscoIhIdo or um Isfndo Inrfo dn rosonfo Convono o
dn Convono dns nos !nIdns sobro o IroIfo do Mnr do ncordo com o sou
ArfIgo 28? dovo rocorror n rosoIuo do dIforondos no nbrIgo dosfo ArfIgo, n
monos quo osso Isfndo Inrfo, qunndo rnfIfIcnr, ncoIfnr, nrovnr ou ndorIr n
rosonfo Convono, ou n om qunIquor momonfo subsoquonfo, oscoIhn um oufro
rocodImonfo do ncordo com o ArfIgo 28?, com o roosIfo do rosoIvor dIforondos
surgIndo forn do nmbIfo dn rosonfo Convono.
5. !m Isfndo Inrfo dn rosonfo Convono quo no sojn Inrfo dn Convono dns
nos !nIdns sobro o IroIfo do Mnr, qunndo rnfIfIcnr, ncoIfnr, nrovnr ou ndorIr
n rosonfo Convono, ou om qunIquor momonfo subsoquonfo, sor IIvro do
oscoIhor, nfrnvos do umn docInrno oscrIfn, um ou mnIs dos moIos onuncIndos no
nrgrnfo l do ArfIgo 28? dn Convono dns nos !nIdns sobro o IroIfo do
Mnr com o roosIfo do rosoIvor dIforondos no nbrIgo do rosonfo ArfIgo. O ArfIgo
28? nIIcnr-so- n umn fnI docInrno, nssIm como n qunIquor dIforondo om quo
osso Isfndo sojn nrfo, quo no osfojn no nbrIgo do umn docInrno om vIgor. Inrn
ofoIfos do concIIIno o nrbIfrngom, do ncordo com os Anoxos V o VII dn Convono
dns nos !nIdns sobro o IroIfo do Mnr, osso Isfndo osfnr hnbIIIfndo n
nomonr concIIIndoros o rbIfros n IncIuIr nns IIsfns roforIdns no ArfIgo 2 do Anoxo
V o no ArfIgo 2 do Anoxo VII, nrn n rosoIuo do dIforondos surgIndo forn do
nmbIfo dosfn Convono.














Conveno sobre a proteco do patrimnio cultural subaqutico
104

Artigo "/ - (atiicao0 aceitao0
a%rovao e adeso
l. A rosonfo Convono osfnr sujoIfn n rnfIfIcno, ncoIfno, nrovno o ndoso
dos Isfndos Mombros dn !ISCO.
2. A rosonfo Convono osfnr sujoIfn n ndoso:
(n) dos Isfndos quo no so mombros dn !ISCO mns so mombros dns nos
!nIdns ou do um orgnnIsmo osocInIIzndo do sIsfomn dns nos !nIdns ou
dn AgoncIn InfornncIonnI do InorgIn AfomIcn, nssIm como dos Isfndos Inrfos
do Isfnfufo do TrIbunnI InfornncIonnI do JusfIn o do qunIquor oufro Isfndo
convIdndo n ndorIr n rosonfo Convono oIn ConforoncIn CornI dn
!ISCO;
(b) dos forrIforIos quo goznm do comIofn nufonomIn Infornn, roconhocIdn como
fnI oIn OrgnnIzno dns nos !nIdns, mns quo no ncodornm n Ionn
IndoondoncIn om conformIdndo com n !osoIuo l5l4 (XV) dn AssombIoIn
CornI o quo fonhnm comofoncIn nns mnforIns vorsndns nn rosonfo
Convono, IncIuIndo n comofoncIn do nrfIcInr om frnfndos roInfIvos n
ossns mnforIns.
3. Os Insfrumonfos do rnfIfIcno, ncoIfno, nrovno ou ndoso soro doosIfndos
junfo do Irocfor-CornI.

Artigo "1 - :ntrada em vigor
A rosonfo Convono onfrnr om vIgor fros mosos dooIs dn dnfn do doosIfo do
vIgosImo Insfrumonfo roforIdo no ArfIgo 26, mns nonns nos vInfo Isfndos ou
forrIforIos quo fonhnm dosfo modo doosIfndo os sous Insfrumonfos. Infrnr om
vIgor nos oufros Isfndos ou forrIforIos fros mosos nos n dnfn om quo ossos Isfndos
ou forrIforIos fonhnm doosIfndo os sous Insfrumonfos.

Artigo "2 - Declarao relativa a guas interiores
Ao rnfIfIcnr, ncoIfnr, nrovnr ou ndorIr n rosonfo Convono ou om qunIquor
momonfo osforIor, qunIquor Isfndo ou forrIforIo odo docInrnr quo ns !ogrns so
nIIcnro ns guns InforIoros do cnrcfor no mnrfImo.














As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
105

Artigo "4 - >imitao do ?mbito geogrico
o momonfo dn rnfIfIcno, ncoIfno, nrovno ou ndoso n rosonfo Convono,
um Isfndo ou forrIforIo odo fnzor umn docInrno no doosIfrIo osfIuInndo quo n
rosonfo Convono no sor nIIcvoI n doformInndns nrfos do sou forrIforIo, ns
guns InforIoros, nrquIoIgIcns ou no mnr forrIforInI, oxIIcIfnndo ns rnzos do
umn fnI docInrno. Isso Isfndo dovo, fnnfo qunnfo sojn oxoquvoI o fo dorossn
qunnfo ossvoI, romovor ns condIos nrn n nIIcno dn rosonfo Convono ns
zonns osocIfIcndns nn sun docInrno, dovondo rofIrnr n sun docInrno, nn
fofnIIdndo ou om nrfo, Iogo quo ns roforIdns condIos osfIvorom rounIdns.

Artigo '6 @ (eservas
Ixcofunndo o ArfIgo 29 nonhumn rosorvn odo sor foIfn n rosonfo Convono.

Artigo '1 - :mendas
l. !m Isfndo Inrfo odo, nfrnvos do comunIcno oscrIfn dIrIgIdn no Irocfor-
CornI, roor omondns n rosonfo Convono. O Irocfor-CornI fnr cIrcuInr
ossn comunIcno junfo do fodos os oufros Isfndos Inrfos. So, no rnzo do soIs
mosos n nrfIr dn dnfn dn frnnsmIsso dn comunIcno, oIo monos mofndo dos
Isfndos rosondor fnvornvoImonfo no roquorImonfo, o Irocfor-CornI
nrosonfnr ossn roosfn n roxImn ConforoncIn dos Is fndos Inrfos nrn
dIscusso o ossvoI ndoo.
2. As omondns soro ndofndns or umn mnIorIn do doIs foros dos Isfndos Inrfos
rosonfos o vofnnfos.
3. !mn voz ndofndns, ns omondns n rosonfo Convono soro objocfo do
rnfIfIcno, ncoIfno, nrovno ou ndoso oIos Isfndos Inrfos.
4. As omondns onfrnro om vIgor, mns somonfo om roIno nos Isfndos Inrfos quo
ns fonhnm rnfIfIcndo, ncoIfo, nrovndo ou n oIns ndorIdo, fros mosos nos o
doosIfo dos Insfrumonfos roforIdos no nrgrnfo 3 do rosonfo ArfIgo or doIs
foros dos Isfndos Inrfos. Subsoquonfomonfo, nrn cndn Isfndo ou forrIforIo
quo n rnfIfIquo, ncoIfo, nrovo ou n oIn ndIrn, n omondn onfrnr om vIgor fros
mosos nos n dnfn do doosIfo or osso Isfndo Inrfo do rosocfIvo Insfrumonfo
do rnfIfIcno, ncoIfno, nrovno ou ndoso.















Conveno sobre a proteco do patrimnio cultural subaqutico
106

5. !m Isfndo ou forrIforIo quo so forno nrfo dn rosonfo Convono nos n
onfrndn om vIgor do omondns om conformIdndo com o nrgrnfo 4 do rosonfo
ArfIgo o quo no mnnIfosfo umn Infono dIforonfo, sor consIdorndo:
(n) nrfo dn rosonfo Convono nssIm omondndn; o
(b) nrfo dn Convono no omondndn roInfIvnmonfo nos Isfndos Inrfos no
vIncuIndos n ossn omondn.

Artigo '" - Den;ncia
l. !m Isfndo Inrfo odo, or nofIfIcno oscrIfn dIrIgIdn no Irocfor-CornI,
donuncInr n rosonfo Convono.
2. A donuncIn for ofoIfo dozo mosos nos n dnfn do rocoo dn nofIfIcno, n
monos quo noIn so osocIfIquo umn dnfn osforIor.
3. A donuncIn no nfocfnr do nonhumn mnnoIrn o dovor do qunIquor Isfndo Inrfo
cumrIr fodns ns obrIgnos rovIsfns nn rosonfo Convono ns qunIs osfnrIn
sujoIfo oIo dIroIfo InfornncIonnI Indoondonfomonfo dosfn Convono.

Artigo '' - As (egras
As !ogrns nnoxns n rosonfo Convono fnzom nrfo Infogrnnfo dn mosmn o,
oxcofo no cnso do dIsosIo oxrossn om confrrIo, n roforoncIn n rosonfo
Convono IncIuI n roforoncIn ns !ogrns.

Artigo ', - (egisto nas )a!es *nidas
Im conformIdndo com o ArfIgo l02 dn Cnrfn dns nos !nIdns, n rosonfo
Convono sor rogIsfndn no SocrofnrIndo dns nos !nIdns n odIdo do Irocfor-
CornI.

Artigo '. - Ae5tos a3endo 9
A rosonfo Convono foI rodIgIdn om rnbo, ChInos, IngIos, Irnncos, !usso o
IsnnhoI, os soIs foxfos fnzondo IgunImonfo fo.














As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
107

A):B#

(:C(AS
(:>AA8DAS A ACA8D8DAD:S
D8(8C8DAS A# PAA(8+E)8# C*>A*(A> S*FAG*7A8C#


8H Princ&%ios gerais
(egra 1H A rofoco do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco nfrnvos dn rosorvno in
situ dovor sor consIdorndn como n rImoIrn oo. Consoquonfomonfo,
ns ncfIvIdndos dIrIgIdns no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco dovoro sor
nuforIzndns do umn mnnoIrn comnfvoI com n rofoco dosso
nfrImonIo, o sujoIfnndo-so n osso roquIsIfo odom sor nuforIzndns no
InfuIfo do rorosonfnrom um sIgnIfIcnfIvo confrIbufo nrn n rofoco, o
conhocImonfo ou n vnIorIzno dosso nfrImonIo.
(egra "H A oxIorno comorcInI do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco nrn vondn ou
osocuIno ou n sun IrrovorsvoI dIsorso o fundnmonfnImonfo
IncomnfvoI com n sun rofoco o ndoqundn gosfo. O nfrImonIo
cuIfurnI subnqufIco no dovor sor nogocIndo, comrndo ou frocndo como
bons do nnfurozn comorcInI.
A rosonfo !ogrn no odo sor Inforrofndn como ImodImonfo:
(n) dn rosfno do sorvIos do nrquooIogIn rofIssIonnIs ou do sorvIos
nocossrIos ocnsIonnImonfo, cujn nnfurozn o fInnIIdndo osfo om
Ionn conformIdndo com n rosonfo Convono o quo osfo sujoIfos n
nuforIzno dns nuforIdndos comofonfos;
(b) do doosIfo do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco rocuorndo no docurso
do um rojocfo do InvosfIgno om conformIdndo com n rosonfo
Convono, dosdo quo osso doosIfo no rojudIquo o Inforosso
cIonffIco ou cuIfurnI, ou n InfogrIdndo do mnforInI rocuorndo, ou
rosuIfo nn sun IrrovorsvoI dIsorso; osfojn do ncordo com o dIsosfo
nns !ogrns 33 o 34; o osfojn sujoIfo n nuforIzno dns nuforIdndos
comofonfos.













Conveno sobre a proteco do patrimnio cultural subaqutico
108

(egra 'H As ncfIvIdndos dIrIgIdns no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco no dovoro
nfocf-Io nognfIvnmonfo mnIs do quo o nocossrIo nrn os objocfIvos do
rojocfo.
(egra ,H As ncfIvIdndos dIrIgIdns no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco dovom usnr
mofodos o focnIcns do rosoco no dosfrufIvns do roforoncIn n
rocuorno do objocfos. So n oscnvno ou n rocuorno so nocossrIns
nrn o objocfIvo dos osfudos cIonffIcos ou nrn n rofoco dofInIfIvn do
nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco, os mofodos o ns focnIcns usndns dovom
sor fnnfo qunnfo ossvoI no dosfrufIvns o confrIbuIr nrn n
rosorvno dos vosfgIos.
(egra .H As ncfIvIdndos dIrIgIdns no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco dovoro
ovIfnr n dosnocossrIn orfurbno do rosfos humnnos ou do sfIos
vonorndos.
(egra /H As ncfIvIdndos dIrIgIdns no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco dovoro sor
osfrIfnmonfo roguInmonfndns nrn nssogurnrom o ndoqundo rogIsfo dn
Informno cuIfurnI, hIsforIcn o nrquooIogIcn.
(egra 1H O ncosso ubIIco no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco in situ dovor sor
romovIdo, oxcofo qunndo for IncomnfvoI com n rofoco o n gosfo
dosso nfrImonIo.
(egra 2H A cooorno InfornncIonnI nn conduo do ncfIvIdndos dIrIgIdns no
nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco dovor sor oncornjndn do modo n
romovorso o ofocfIvo InforcnmbIo ou omrogo do nrquooIogos o do oufros
roIovnnfos rofIssIonnIs.

88H Plano do %ro$ecto
(egra 4H IrovInmonfo n qunIquor ncfIvIdndo dIrIgIdn no nfrImonIo cuIfurnI
subnqufIco dovo sor oInborndo um Inno do rojocfo, n sor submofIdo ns
nuforIdndos comofonfos nrn ndoqundn nrocIno o nuforIzno.
(egra 16H O IInno do rojocfo dovor IncIuIr:
(n) umn nvnIIno dos osfudos rovIos ou roIImInnros;
(b) o onuncIndo o os objocfIvos do rojocfo;


















As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
109

(c) n mofodoIogIn n sor usndn o ns focnIcns n sorom omroguos;
(d) o fInnncInmonfo nnfocIndo;
(o) n cnIondnrIzno rovIsfn nrn n concIuso do rojocfo;
(f) n comosIo dn oquIn o ns qunIIfIcnos, rosonsnbIIIdndos o
oxorIoncIn do cndn mombro dn oquIn;
(g) Innos nrn n ronIIzno do nnIIsos o oufrns ncfIvIdndos nos o
frnbnIho do cnmo;
(h) um rogrnmn do consorvno nrn os nrfofncfos o nrn o sfIo om
osfroIfn cooorno com ns nuforIdndos comofonfos;
(I) n gosfo do sfIo o um Inno do mnnufono nrn n durno comIofn do
rojocfo; (j) um rogrnmn do documonfno;
(k) umn Inno do sogurnnn;
(I) umn Inno do IncIdoncIn nmbIonfnI;
(m) os ncordos nrn n coInborno com musous o oufrns InsfIfuIos, om
nrfIcuInr InsfIfuIos cIonffIcns;
(n) n ronrno dos roInforIos;
(o) o doosIfo dos nrquIvos, IncIuIndo o do nfrImonIo cuIfurnI
subnqufIco rocuorndo; o
() um rogrnmn do ubIIcno.
(egra 11H As ncfIvIdndos dIrIgIdns no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco dovom sor
dosonvoIvIdns om conformIdndo com o Inno do rojocfo nrovndo oIns
nuforIdndos comofonfos.
(egra 1"H Qunndo forom foIfns doscoborfns Inosorndns ou ns cIrcunsfnncIns
mudnrom, o Inno do rojocfo dovor sor rovIsfo o rocfIfIcndo com n
nrovno dns nuforIdndos comofonfos.
(egra 1'H Im cnsos do omorgoncIn ou do doscoborfns cnsunIs, ns ncfIvIdndos
dIrIgIdns no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco, IncIuIndo ns modIdns ou
ncfIvIdndos do consorvno durnnfo orodos do curfn durno, odom
sor nuforIzndns nn nusoncIn do um Inno do rojocfo no InfuIfo do
rofogor o nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco.















Conveno sobre a proteco do patrimnio cultural subaqutico
110

888H Arabal-o %reliminar
(egra 1,H O frnbnIho roIImInnr roforIdo nn nInon (n) dn !ogrn l0 dovor IncIuIr
umn nvnIIno do sIgnIfIcndo o vuInornbIIIdndo do nfrImonIo cuIfurnI
subnqufIco o do moIo nnfurnI onvoIvonfo nos dnnos quo odoro
rosuIfnr do rojocfo roosfo, nssIm como dn ossIbIIIdndo do sorom
obfIdos dndos quo rosondnm nos objocfIvos do rojocfo.
(egra 1.H A nvnIIno dovor fnmbom IncIuIr osfudos do bnso sobro n Informno
hIsforIcn o nrquooIogIcn dIsonvoI, ns cnrncforsfIcns nrquooIogIcns o
nmbIonfnIs do sf Io, o ns consoquoncIns do qunIquor Infruso ofoncInI
nrn n osfnbIIIdndo n Iongo rnzo do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco
nfocfndo oIns ncfIvIdndos.

8DH #b$ectivo0 metodologia e t9cnicas do %ro$ecto
(egra 1/H A mofodoIogIn dovor ndoqunr-so nos objocfIvos do rojocfo o ns focnIcns
omroguos dovoro sor o monos InfrusIvns ossvoI.

DH <inanciamento
(egra 11H Im qunIquor ncfIvIdndo, oxcofo om cnsos do omorgoncIn nrn rofogor
o nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco, dovor sor nssogurndn
nnfocIndnmonfo umn bnso do fInnncInmonfo ndoqundn, sufIcIonfo nrn
comIofnr fodns ns fnsos do Inno do rojocfo, IncIuIndo n rosorvno, n
documonfno o n consorvno dos nrfofncfos rocuorndos, nssIm como n
ronrno o n dIfuso dos roInforIos.
(egra 12H O IInno do rojocfo dovor domonsfrnr n cnncIdndo do fInnncInmonfo
dosfo nfo n sun concIuso, or oxomIo, nfrnvos dn obfono do umn
gnrnnfIn.
(egra 14H O IInno do rojocfo dovor IncIuIr um Inno do confIngoncIn quo
gnrnnfn n consorvno do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco o dn
documonfno corroInfIvn no cnso do qunIquor Inforruo do
fInnncInmonfo nnfocIndo.















As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
111

D8H Durao do %ro$ecto - calendari3ao
(egra "6H ovor sor osfnboIocIdn umn ndoqundn cnIondnrIzno do modo n quo
qunIquor ncfIvIdndo dIrIgIdn no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco
gnrnnfn nnfocIndnmonfo o cumrImonfo do fodns ns fnsos do Inno do
rojocfo, IncIuIndo n rosorvno, n documonfno o n consorvno do
nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco rocuorndo, nssIm como n ronrno o
n dIfuso dos roInforIos.
(egra "1H O IInno do rojocfo dovor IncIuIr um Inno do confIngoncIn quo
gnrnnfn n consorvno do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco o dn
documonfno corroInfIvn no cnso do qunIquor Inforruo ou concIuso
ImrovIsfn do rojocfo.

D88H Com%et=ncia e qualiica!es
(egra ""H As Inforvonos sobro o nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco so odoro sor
ronIIzndns sob n dIroco o o confroIo, o com n rosonn roguInr, do um
nrquooIogo subnqufIco qunIIfIcndo, com comofoncIn cIonffIcn
ndoqundn no rojocfo.
(egra "'H Todos os oIomonfos dn oquIn do rojocfo dovoro sor qunIIfIcndos o for
domonsfrndo comofoncIns ndoqundns ns suns funos no rojocfo.

D888H Conservao e gesto do s&tio
(egra ",H O rogrnmn do consorvno dovor gnrnnfIr, frnnsIforInmonfo o n Iongo
rnzo, o frnfnmonfo dos vosfgIos nrquooIogIcos durnnfo ns ncfIvIdndos
dIrIgIdns no nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco. A consorvno dovor sor
ofocfundn om conformIdndo com ns normns rofIssIonnIs vIgonfos.
(egra ".H O rogrnmn do gosfo do sfIo dovor gnrnnfIr n rofoco o n gosfo in
situ do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco, no docurso o nos n concIuso
do frnbnIho do cnmo. O rogrnmn dovor IncIuIr n Informno ubIIcn,
ns rovIdoncIns rnzovoIs nrn n osfnbIIIzno o n monIforIzno do
sfIo, o n sun rofoco confrn InforforoncIns.















Conveno sobre a proteco do patrimnio cultural subaqutico
112

8BH Documentao
(egra "/H O rogrnmn do documonfno dovor comorfnr n documonfno
ormonorIzndn dns ncfIvIdndos dIrIgIdns no nfrImonIo cuIfurnI
subnqufIco IncIuIndo os roInforIos do rogrosso om conformIdndo com
ns normns rofIssIonnIs corronfos do documonfno nrquooIogIcn.
(egra "1H A documonfno dovor IncIuIr, no mnImo, o rogIsfo ormonorIzndo do
sfIo, IncIuIndo o dn rovo nIoncIn do nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco
dosIocndo ou romovIdo no docurso dns ncfIvIdndos n oIo dIrIgIdns, nofns do
cnmo, Innos, dosonhos, socos, o fofogrnfIns ou rogIsfos noufros
suorfos.

BH Segurana
(egra "2H ovor sor ronrndo um Inno do sogurnnn do modo n gnrnnfIr
convonIonfomonfo n sogurnnn o n snudo dn oquIn do rojocfo o do
oufros nrfIcInnfos, om conformIdndo com os roquIsIfos ofIcInIs o
rofIssIonnIs vIgonfos.

B8H +eio ambiente
(egra "4H ovor sor ronrndo um Inno do IncIdoncIn nmbIonfnI do modo n
gnrnnfIr convonIonfomonfo quo o IoIfo do mnr o n vIdn mnrInhn no so
orfurbndos IndovIdnmonfo.

B88H (elatrios
(egra '6H Os roInforIos do rogrosso o fInnIs dovoro fIcnr dIsonvoIs nos rnzos
rovIsfos no Inno do rojocfo, o doosIfndos om nrquIvos ubIIcos
nfInonfos.
(egra '1H Os roInforIos dovoro IncIuIr:
(n) um onuncIndo dos objocfIvos;
(b) um onuncIndo dos mofodos o focnIcns omroguos;
(c) um onuncIndo dos rosuIfndos obfIdos;
(d) n documonfno grfIcn o fofogrfIcn do bnso, do fodns ns fnsos dn
ncfIvIdndo;
(o) ns rocomondnos roInfIvns n rosorvno o consorvno do sfIo o do
qunIquor nfrImonIo cuIfurnI subnqufIco romovIdo; o,
(f) ns rocomondnos nrn fufurns ncfIvIdndos.
















As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
113

B888H Conservao dos arquivos do %ro$ecto
(egra '"H As dIsosIos nrn n consorvno dos nrquIvos do rojocfo dovoro sor
ncordndns nnfos do qunIquor ncfIvIdndo comonr o dovoro consfnr no
Inno do rojocfo.
(egra ''H Os nrquIvos do rojocfo, IncIuIndo qunIquor nfrImonIo cuIfurnI
subnqufIco romovIdo o umn coIn do fodn n documonfno corroInfIvn
dovoro, fnnfo qunnfo ossvoI, sor mnnfIdos om conjunfo o Infncfos
como umn coIoco, do mnnoIrn n quo fIquom ncossvoIs n rofIssIonnIs
ou no ubIIco o quo, no mosmo fomo, so nssoguro n rosocfIvn
consorvno. Isfo dovorIn sor foIfo fo rnIdnmonfo qunnfo ossvoI o om
nonhum cnso mnIs do l0 nnos nos n concIuso do rojocfo, dosdo quo
Isfo sojn comnfvoI com n consorvno do nfrImonIo cuIfurnI
subnqufIco.
(egra ',H Os nrquIvos do rojocfo dovoro sor gorIdos om conformIdndo com ns
rogrns rofIssIonnIs InfornncIonnIs o sujoIfos n nuforIzno dns
nuforIdndos comofonfos.

B8DH Diuso
(egra '.H Os rojocfos dovoro roorcIonnr somro quo ossvoI n ronIIzno do
ncfIvIdndos oducnfIvns o n nrosonfno dos sous rosuIfndos no grnndo
ubIIco.
(egra '/H !mn snfoso fInnI do um rojocfo dovor sor:
(n) fornndn ubIIcn fo rnIdnmonfo qunnfo ossvoI, fondo om nfono
n comIoxIdndo do rojocfo o n nnfurozn confIdoncInI ou sonsvoI dn
Informno; o
(b) doosIfndn om roIovnnfos nrquIvos ubIIcos.

O foxfo rocodonfo o o nufonfIco foxfo dn Convono dovIdnmonfo ndofndo oIn
ConforoncIn CornI dn OrgnnIzno dns nos !nIdns nrn n Iducno, n CIoncIn o
n CuIfurn durnnfo n sun frIgosImn rImoIrn sosso, quo fovo Iugnr om InrIs o foI
docInrndn oncorrndn no forcoIro dIn do ovombro do 200l.
Im vIrfudo do quo nusornm n sun nssInnfurn, nosfo 6 dIn do ovombro do 200l.

O IrosIdonfo dn ConforoncIn CornI O Irocfor-CornI.













Conveno sobre a proteco do patrimnio cultural subaqutico
114








































115


UNESCO - Declaration concerning the
Intentional Destruction of Cultural Heritage
17 October 2003



he !eneral Conference of the Unite" Nations E"ucational#
Scientific an" Cultural Organi$ation %eeting in &aris
at its thirt'-secon" session in 2003#

(ecalling the tragic destruction of the Buddhas of Bamiyan that affected the international
community as a whole,
E)*ressing serious concern about the growing number of acts of intentional destruction of
cultural heritage,
(eferring to Article I(2)(c) of the Constitution of UNEC! that entrusts UNEC! with
the tas" of maintaining, increasing and diffusing "nowledge by #assuring the conser$ation
and %rotection of the world&s inheritance of boo"s, wor"s of art and monuments of history
and science, and recommending to the nations concerned the necessary international
con$entions',
(ecalling the %rinci%les of all UNEC!&s con$entions, recommendations, declarations and
charters for the %rotection of cultural heritage,
+in"ful that cultural heritage is an im%ortant com%onent of the cultural identity of
communities, grou%s and indi$iduals, and of social cohesion, so that its intentional
destruction may ha$e ad$erse conse(uences on human dignity and human rights,













UNESCO Declaration concerning the Intentional destruction of cultural heritage
116

(eiterating one of the fundamental %rinci%les of the )reamble of the *+,- .ague
Con$ention for the )rotection of Cultural )ro%erty in the E$ent of Armed Conflict %ro$iding
that #damage to cultural %ro%erty belonging to any %eo%le whatsoe$er means damage to the
cultural heritage of all man"ind, since each %eo%le ma"es its contribution to the culture of
the world',
(ecalling the %rinci%les concerning the %rotection of cultural heritage in the e$ent of
armed conflict established in the */++ and *+01 .ague Con$entions and, in %articular, in
Articles 21 and ,2 of the 3egulations of the *+01 4ourth .ague Con$ention, as well as
other subse(uent agreements,
+in"ful of the de$elo%ment of rules of customary international law as also affirmed by the
rele$ant case5law, related to the %rotection of cultural heritage in %eacetime as well as in
the e$ent of armed conflict,
,lso recalling Articles /(2)(b)(i6) and /(2)(e)(i$) of the 3ome tatute of the International
Criminal Court, and, as a%%ro%riate, Article 7(d) of the tatute of the International
Criminal 8ribunal for the former 9ugosla$ia, related to the intentional destruction of
cultural heritage,
(eaffir%ing that issues not fully co$ered by the %resent :eclaration and other
international instruments concerning cultural heritage will continue to be go$erned by the
%rinci%les of international law, the %rinci%les of humanity and the dictates of %ublic
conscience,

,"o*ts an" sole%nl' *roclai%s the %resent :eclaration;

I - (ecognition of the i%*ortance of cultural heritage
8he international community recogni<es the im%ortance of the %rotection of cultural
heritage and reaffirms its commitment to fight against its intentional destruction in any
form so that such cultural heritage may be transmitted to the succeeding generations=















As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
117

II - Sco*e
*= 8he %resent :eclaration addresses intentional destruction of cultural heritage including
cultural heritage lin"ed to a natural site=
2= 4or the %ur%oses of this :eclaration #intentional destruction' means an act intended to
destroy in whole or in %art cultural heritage, thus com%romising its integrity, in a
manner which constitutes a $iolation of international law or an un>ustifiable offence to
the %rinci%les of humanity and dictates of %ublic conscience, in the latter case in so far
as such acts are not already go$erned by fundamental %rinci%les of international law=

III - +easures to co%bat intentional "estruction of cultural heritage
*= tates should ta"e all a%%ro%riate measures to %re$ent, a$oid, sto% and su%%ress acts of
intentional destruction of cultural heritage, where$er such heritage is located=
2= tates should ado%t the a%%ro%riate legislati$e, administrati$e, educational and
technical measures, within the framewor" of their economic resources, to %rotect
cultural heritage and should re$ise them %eriodically with a $iew to ada%ting them to
the e$olution of national and international cultural heritage %rotection standards=
7= tates should endea$our, by all a%%ro%riate means, to ensure res%ect for cultural
heritage in society, %articularly through educational, awareness5raising and information
%rogrammes=
-= tates should;
(a) become %arties to the *+,- .ague Con$ention for the )rotection of
Cultural )ro%erty in the E$ent of Armed Conflict and its two *+,-
and *+++ )rotocols and the Additional )rotocols I and II to the four
*+-+ ?ene$a Con$entions, if they ha$e not yet done so@
(b) %romote the elaboration and the ado%tion of legal instruments
%ro$iding a higher standard of %rotection of cultural heritage, and












UNESCO Declaration concerning the Intentional destruction of cultural heritage
118

(c) %romote a coordinated a%%lication of e6isting and future instruments rele$ant to the
%rotection of cultural heritage=

I. - &rotection of cultural heritage /hen con"ucting
*eaceti%e acti0ities
Ahen conducting %eacetime acti$ities, tates should ta"e all a%%ro%riate measures to
conduct them in such a manner as to %rotect cultural heritage and, in %articular, in
conformity with the %rinci%les and ob>ecti$es of the *+12 Con$ention for the )rotection of
the Aorld Cultural and Natural .eritage, of the *+,2 3ecommendation on International
)rinci%les A%%licable to Archaeological E6ca$ations, the *+2/ 3ecommendation concerning
the )reser$ation of Cultural )ro%erty Endangered by )ublic or )ri$ate Aor"s, the *+12
3ecommendation concerning the )rotection, at National Be$el, of the Cultural and Natural
.eritage and the *+12 3ecommendation concerning the afeguarding and Contem%orary
3ole of .istoric Areas=

. - &rotection of cultural heritage in the e0ent of ar%e"
conflict# inclu"ing the case of occu*ation
Ahen in$ol$ed in an armed conflict, be it of an international or non5international
character, including the case of occu%ation, tates should ta"e all a%%ro%riate measures to
conduct their acti$ities in such a manner as to %rotect cultural heritage, in conformity with
customary international law and the %rinci%les and ob>ecti$es of international agreements
and UNEC! recommendations concerning the %rotection of such heritage during
hostilities=

.I - State res*onsibilit'
A tate that intentionally destroys or intentionally fails to ta"e
a%%ro%riate measures to %rohibit, %re$ent, sto%, and %unish any
intentional destruction of cultural heritage of great im%ortance for













As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio
119

humanity, whether or not it is inscribed on a list maintained by UNEC! or another
international organi<ation, bears the res%onsibility for such destruction, to the e6tent
%ro$ided for by international law=

.II - In"i0i"ual cri%inal res*onsibilit'
tates should ta"e all a%%ro%riate measures, in accordance with international law, to
establish >urisdiction o$er, and %ro$ide effecti$e criminal sanctions against, those %ersons
who commit, or order to be committed, acts of intentional destruction of cultural heritage of
great im%ortance for humanity, whether or not it is inscribed on a list maintained by
UNEC! or another international organi<ation=

.III - Coo*eration for the *rotection of cultural heritage
*= tates should coo%erate with each other and with UNEC! to %rotect cultural heritage
from intentional destruction= uch coo%eration should entail at least;
(i) %ro$ision and e6change of information regarding circumstances entailing the ris" of
intentional destruction of cultural heritage@
(ii) consultation in the e$ent of actual or im%ending destruction of cultural heritage@
(iii) consideration of assistance to tates, as re(uested by them, in the %romotion of
educational %rogrammes, awareness5raising and ca%acity5building for the
%re$ention and re%ression of any intentional destruction of cultural heritage@
(i$) >udicial and administrati$e assistance, as re(uested by interested tates, in the
re%ression of any intentional destruction of cultural heritage=
2= 4or the %ur%oses of more com%rehensi$e %rotection, each tate is
encouraged to ta"e all a%%ro%riate measures, in accordance with
international law, to coo%erate with other tates concerned with a
$iew to establishing >urisdiction o$er, and %ro$iding effecti$e criminal
sanctions against, those %ersons who ha$e committed or ha$e ordered
to be committed acts referred to abo$e (CII D Indi$idual criminal













UNESCO Declaration concerning the Intentional destruction of cultural heritage
120

res%onsibility) and who are found %resent on its territory, regardless of their nationality
and the %lace where such act occurred=

I1 - Hu%an rights an" international hu%anitarian la/
In a%%lying this :eclaration, tates recogni<e the need to res%ect international rules
related to the criminali<ation of gross $iolations of human rights and international
humanitarian law, in %articular, when intentional destruction of cultural heritage is lin"ed
to those $iolations=

1 - &ublic a/areness
tates should ta"e all a%%ro%riate measures to ensure the widest %ossible dissemination
of this :eclaration to the general %ublic and to target grou%s, inter alia, by organi<ing
%ublic awareness5raising cam%aigns=


























121




N.B.- This is an advance copy of the text of the Convention, which has
not gone through the standard editing and language reconciliation
procedure. The only authoritative text of the Convention will be the one
authenticated by the signatures of the President of the General
Conference and of the Director-General, of which a certified copy will
be transmitted to all ember !tates and will be made public on
"#$!C%&s website as soon as possible.



CONVENTION ON THE PROTECTION AND PROMOTION
OF THE DIVERSITY OF CULTURAL EXPRESSIONS




PREAMBLE



The General Conference of the United Nations Educational, Scientific and Cultural
Organization, meeting in Paris from 3 to 21 Octoer 2!!" at its 33rd session,
1# 'ffirming that cultural di$ersit% is a defining characteristic of humanit%,
2# Conscious that cultural di$ersit% forms a common heritage of humanit% and
should e cherished and &reser$ed for the enefit of all,
3# (eing aware that cultural di$ersit% creates a rich and $aried 'orld, 'hich
increases the range of choices and nurtures human ca&acities and $alues, and
therefore is a mains&ring for sustainale de$elo&ment for communities, &eo&les
and nations,
(# )ecalling that cultural di$ersit%, flourishing 'ithin a frame'or) of democrac%,
tolerance, social *ustice and mutual res&ect et'een &eo&les and cultures, is
indis&ensale for &eace and securit% at the local, national and international
le$els,
"# Celebrating the im&ortance of cultural di$ersit% for the full realization of human
rights and fundamental freedoms &roclaimed in the Uni$ersal +eclaration of
,uman -ights and other uni$ersall% recognized instruments,
Convention on the protection and promotion of the diversity of cultural expressions
122

.# $mphasi*ing the need to incor&orate culture as a strategic element in national
and international de$elo&ment &olicies, as 'ell as in international de$elo&ment
coo&eration, ta)ing into account also the United Nations /illennium +eclaration
02!!!1 'ith its s&ecial em&hasis on &o$ert% eradication,
2# Ta+ing into account that culture ta)es di$erse forms across time and s&ace and
that this di$ersit% is emodied in the uni3ueness and &luralit% of the identities
and cultural e4&ressions of the &eo&les and societies ma)ing u& humanit%,
5# )ecogni*ing the im&ortance of traditional )no'ledge as a source of intangile
and material 'ealth, and in &articular the )no'ledge s%stems of indigenous
&eo&les, and its &ositi$e contriution to sustainale de$elo&ment, as 'ell as the
need for its ade3uate &rotection and &romotion,
6# )ecogni*ing the need to ta)e measures to &rotect the di$ersit% of cultural
e4&ressions, including its contents, es&eciall% in situations 'here cultural
e4&ressions ma% e threatened % the &ossiilit% of e4tinction or serious
im&airment,
1!# $mphasi*ing the im&ortance of culture for social cohesion in general, and in
&articular its &otential for the enhancement of the status and role of 'omen in
societ%,
11# (eing aware that cultural di$ersit% is strengthened % the free flo' of ideas,
and that it is nurtured % constant e4changes and interaction et'een cultures,
12# )eaffirming that freedom of thought, e4&ression and information as 'ell as
di$ersit% of the media enale cultural e4&ressions to flourish 'ithin societies,
13# )ecogni*ing that the di$ersit% of cultural e4&ressions, including traditional
cultural e4&ressions, is an im&ortant factor that allo's indi$iduals and &eo&les
to e4&ress and to share 'ith others their ideas and $alues,
1(# )ecalling that linguistic di$ersit% is a fundamental element of cultural
di$ersit%, and reaffirming the fundamental role that education &la%s in the
&rotection and &romotion of cultural e4&ressions,

















As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

123

1"# Ta+ing into account the im&ortance of the $italit% of cultures, including for
&ersons elonging to minorities and indigenous &eo&les, manifested in their
freedom to create, disseminate and distriute their traditional cultural
e4&ressions and to ha$e access thereto, so as to enefit them for their o'n
de$elo&ment,
1.# $mphasi*ing the $ital role of cultural interaction and creati$it%, 'hich nurture
and rene' cultural e4&ressions and enhance the role &la%ed % those in$ol$ed
in the de$elo&ment of culture for the &rogress of societ% at large,
12# )ecogni*ing the im&ortance of intellectual &ro&ert% rights in sustaining those
in$ol$ed in cultural creati$it%,
15# (eing convinced that cultural acti$ities, goods and ser$ices ha$e oth an
economic and a cultural nature, ecause the% con$e% identities, $alues and
meanings, and must therefore not e treated as solel% ha$ing commercial $alue,
16# #oting that 'hile the &rocesses of gloalization, 'hich ha$e een facilitated %
the ra&id de$elo&ment of information and communication technologies, afford
un&recedented conditions for enhanced interaction et'een cultures, also
re&resent a challenge for cultural di$ersit%, namel% in $ie' of ris)s of
imalances et'een rich and &oor countries,
2!# (eing aware of UNESCO7s s&ecific mandate to ensure res&ect for the di$ersit% of
cultures and to recommend such international agreements as ma% e necessar% to
&romote the free flo' of ideas % 'ord and image,
21# )eferring to the &ro$isions of the international instruments ado&ted %
UNESCO relating to cultural di$ersit% and the e4ercise of cultural rights, and
in &articular the Uni$ersal +eclaration on Cultural +i$ersit% of 2!!1, 'dopts,
this Con$ention on this 444 da% of 444#




















Convention on the protection and promotion of the diversity of cultural expressions
124

I. OBJECTIVES AND GUIDING PRINCIPLES
Article 1 O!"ecti#e$
The o*ecti$es of this Con$ention are8
0a1 to &rotect and &romote the di$ersit% of cultural e4&ressions9
01 to create the conditions for cultures to flourish and to freel% interact in a
mutuall% eneficial manner9
0c1 to encourage dialogue among cultures 'ith a $ie' to ensuring 'ider and
alanced cultural e4changes in the 'orld in fa$our of intercultural res&ect and a
culture of &eace9
0d1 to foster interculturalit% in order to de$elo& cultural interaction in the s&irit of
uilding ridges among &eo&les9
0e1 to &romote res&ect for the di$ersit% of cultural e4&ressions and raise a'areness
of its $alue at the local, national and international le$els9
0f1 to reaffirm the im&ortance of the lin) et'een culture and de$elo&ment for all
countries, &articularl% for de$elo&ing countries and to su&&ort actions
underta)en nationall% and internationall% to secure recognition of the true
$alue of this lin)9
0g1 to gi$e recognition to the distincti$e nature of cultural acti$ities, goods and
ser$ices as $ehicles of identit%, $alues and meaning9
0h1 to reaffirm the so$ereign rights of States to maintain, ado&t and im&lement
&olicies and measures that the% deem a&&ro&riate for the &rotection and
&romotion of the di$ersit% of cultural e4&ressions on their territor%9
0i1 to strengthen international coo&eration and solidarit% in a s&irit of &artnershi&
'ith a $ie', in &articular, to enhancing the ca&acities of de$elo&ing countries in
order to &rotect and &romote the di$ersit% of cultural e4&ressions#

Article % G&i'i() Pri(ci*le$
1. Pri(ci*le +, re$*ect ,+r -&./( ri)-t$ /(' ,&('/.e(t/l ,ree'+.$
Cultural di$ersit% can e &rotected and &romoted onl% if human rights
and fundamental freedoms, such as freedom of e4&ression, information
and communication, as 'ell as the ailit% of indi$iduals to choose cultural
e4&ressions, are guaranteed# No one ma% in$o)e the &ro$isions of this










As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

125

Con$ention in order to infringe human rights and fundamental freedoms as
enshrined in the Uni$ersal +eclaration of ,uman -ights or guaranteed %
international la' or to limit the sco&e thereof#
%. Pri(ci*le +, $+#erei)(t0
States ha$e, in accordance 'ith the Charter of the United Nations and the
&rinci&les of international la', the so$ereign right to ado&t measures and &olicies
to &rotect and &romote the di$ersit% of cultural e4&ressions 'ithin their territor%#
1. Pri(ci*le +, e2&/l 'i)(it0 +, /(' re$*ect ,+r /ll c&lt&re$
The &rotection and &romotion of the di$ersit% of cultural e4&ressions &resu&&ose
the recognition of e3ual dignit% of and res&ect for all cultures, including the
cultures of &ersons elonging to minorities and indigenous &eo&les#
3. Pri(ci*le +, i(ter(/ti+(/l $+li'/rit0 /(' c++*er/ti+(
:nternational coo&eration and solidarit% should e aimed at enaling countries,
es&eciall% de$elo&ing countries, to create and strengthen their means of cultural
e4&ression, including their cultural industries, 'hether nascent or estalished, at
the local, national and international le$els#
4. Pri(ci*le +, t-e c+.*le.e(t/rit0 +, ec+(+.ic /(' c&lt&r/l /$*ect$ +,
'e#el+*.e(t
Since culture is one of the mains&rings of de$elo&ment, the cultural as&ects of
de$elo&ment are as im&ortant as its economic as&ects, 'hich indi$iduals and
&eo&les ha$e the fundamental right to &artici&ate in and en*o%#

5. Pri(ci*le +, $&$t/i(/!le 'e#el+*.e(t
Cultural di$ersit% is a rich asset for indi$iduals and societies# The &rotection,
&romotion and maintenance of cultural di$ersit% are an essential re3uirement for
sustainale de$elo&ment for the enefit of &resent and future generations#
6. Pri(ci*le +, e2&it/!le /cce$$
E3uitale access to a rich and di$ersified range of cultural e4&ressions from all
o$er the 'orld and access of cultures to the means of e4&ressions and
dissemination constitute im&ortant elements for enhancing cultural di$ersit% and
encouraging mutual understanding#








Convention on the protection and promotion of the diversity of cultural expressions
126

7. Pri(ci*le +, +*e((e$$ /(' !/l/(ce
;hen States ado&t measures to su&&ort the di$ersit% of cultural e4&ressions, the%
should see) to &romote, in an a&&ro&riate manner, o&enness to other cultures of
the 'orld and to ensure that these measures are geared to the o*ecti$es &ursued
under the &resent Con$ention#

II. SCOPE OF APPLICATION
Article 1 Sc+*e +, /**lic/ti+(
This Con$ention shall a&&l% to the &olicies and measures ado&ted % the Parties
related to the &rotection and &romotion of the di$ersit% of cultural e4&ressions#

III. DEFINITIONS
Article 3 De,i(iti+($
F+r t-e *&r*+$e$ +, t-i$ C+(#e(ti+(8 it i$ &('er$t++' t-/t9
1. C&lt&r/l 'i#er$it0
<Cultural di$ersit%= refers to the manifold 'a%s in 'hich the cultures of grou&s and
societies find e4&ression# These e4&ressions are &assed on 'ithin and among
grou&s and societies#
Cultural di$ersit% is made manifest not onl% through the $aried 'a%s in 'hich the
cultural heritage of humanit% is e4&ressed, augmented and transmitted through
the $ariet% of cultural e4&ressions ut also through di$erse modes of artistic
creation, &roduction, dissemination, distriution and en*o%ment, 'hate$er the
means and technologies used#
%. C&lt&r/l C+(te(t
<Cultural content= refers to the s%molic meaning, artistic dimension and cultural
$alues that originate from or e4&ress cultural identities.
1. C&lt&r/l e:*re$$i+($
<Cultural e4&ressions= are those e4&ressions that result from the creati$it% of
indi$iduals, grou&s and societies, and that ha$e cultural content#









As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

127

3. C&lt&r/l /cti#itie$8 )++'$ /(' $er#ice$
<Cultural acti$ities, goods and ser$ices= refers to those acti$ities, goods and
ser$ices, 'hich at the time the% are considered as a s&ecific attriute, use or
&ur&ose, emod% or con$e% cultural e4&ressions, irres&ecti$e of the commercial
$alue the% ma% ha$e# Cultural acti$ities ma% e an end in themsel$es, or the% ma%
contriute to the &roduction of cultural goods and ser$ices#
4. C&lt&r/l i('&$trie$
<Cultural industries= refers to industries &roducing and distriuting cultural goods
or ser$ices as defined in &aragra&h ( ao$e#
5. C&lt&r/l *+licie$ /(' .e/$&re$
<Cultural &olicies and measures= refers to those &olicies and measures related to
culture, 'hether at the local, national, regional or international le$el that are
either focused on culture as such or are designed to ha$e a direct effect on cultural
e4&ressions of indi$iduals, grou&s or societies, including on the creation,
&roduction, dissemination, distriution of and access to cultural acti$ities, goods
and ser$ices#
6. Pr+tecti+(
<Protection= means the ado&tion of measures aimed at the &reser$ation,
safeguarding and enhancement of the di$ersit% of cultural e4&ressions#
<Protect= means to ado&t such measures#
7. I(terc&lt&r/lit0
<:nterculturalit%= refers to the e4istence and e3uitale interaction of di$erse
cultures and the &ossiilit% of generating shared cultural e4&ressions through
dialogue and mutual res&ect#

IV. RIGHTS AND OBLIGATIONS OF PARTIES
Article 4 Ge(er/l r&le re)/r'i() ri)-t$ /(' +!li)/ti+($
1# The Parties, in conformit% 'ith the Charter of the United Nations, the
&rinci&les of international la' and uni$ersall% recognized human
rights instruments, reaffirm their so$ereign right to formulate and
im&lement their cultural &olicies and to ado&t measures to &rotect and
&romote the di$ersit% of cultural e4&ressions and to strengthen
international coo&eration to achie$e the &ur&oses of this Con$ention#







Convention on the protection and promotion of the diversity of cultural expressions
128

2# ;hen a Part% im&lements &olicies and ta)es measures to &rotect and &romote
the di$ersit% of cultural e4&ressions 'ithin its territor%, its &olicies and
measures shall e consistent 'ith the &ro$isions of this Con$ention#
Article 5 Ri)-t$ +, P/rtie$ /t t-e (/ti+(/l le#el
1# ;ithin the frame'or) of its cultural &olicies and measures as defined in >rticle
(#. and ta)ing into account its o'n &articular circumstances and needs, each
Part% ma% ado&t measures aimed at &rotecting and &romoting the di$ersit% of
cultural e4&ressions 'ithin its territor%#
2# Such measures ma% include the follo'ing8
0a1 regulator% measures aimed at &rotecting and &romoting di$ersit% of cultural
e4&ressions9
01 measures that, in an a&&ro&riate manner, &ro$ide o&&ortunities for domestic
cultural acti$ities, goods and ser$ices among all those a$ailale 'ithin the
national territor% for their creation, &roduction, dissemination, distriution
and en*o%ment of such domestic cultural acti$ities, goods and ser$ices,
including &ro$isions relating to the language used for such acti$ities, goods
and ser$ices9
0c1 measures aimed at &ro$iding domestic inde&endent cultural industries and
acti$ities in the informal sector effecti$e access to the means of &roduction,
dissemination and distriution of cultural acti$ities, goods and ser$ices9
0d1 measures aimed at &ro$iding &ulic financial assistance9
0e1 measures aimed at encouraging non?&rofit organizations, as 'ell as &ulic
and &ri$ate institutions and artists and other cultural &rofessionals, to
de$elo& and &romote the free e4change and circulation of ideas, cultural
e4&ressions and cultural acti$ities, goods and ser$ices, and to stimulate oth
the creati$e and entre&reneurial s&irit in their acti$ities9
0f1 measures aimed at estalishing and su&&orting &ulic institutions,
as a&&ro&riate9














As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

129

0g1 measures aimed at nurturing and su&&orting artists and others in$ol$ed in
the creation of cultural e4&ressions9
0h1 measures aimed at enhancing di$ersit% of the media including through
&ulic ser$ice roadcasting#
Article 6 Me/$&re$ t+ *r+.+te c&lt&r/l e:*re$$i+($
1# Parties shall endea$our to create in their territor% an en$ironment that
encourages indi$iduals and social grou&s8
0a1 to create, &roduce, disseminate, distriute and ha$e access to their o'n
cultural e4&ressions, &a%ing due attention to the s&ecial circumstances and
needs of 'omen as 'ell as $arious social grou&s, including &ersons elonging
to minorities and indigenous &eo&les9
01 to ha$e access to di$erse cultural e4&ressions from 'ithin their territor% as
'ell as from other countries of the 'orld#
2# Parties shall also endea$our to recognize the im&ortant contriution of artists,
others in$ol$ed in the creati$e &rocess, cultural communities, and organizations
that su&&ort their 'or), and their central role in nurturing the di$ersit% of
cultural e4&ressions#
Article 7 Me/$&re$ t+ *r+tect c&lt&r/l e:*re$$i+($
1# ;ithout &re*udice to the &ro$isions of >rticles " and ., a Part% ma% determine
those s&ecial situations 'here cultural e4&ressions on its territor% are at ris) of
e4tinction, under serious threat, or other'ise in need of urgent safeguarding#
2# Parties ma% ta)e all a&&ro&riate measures to &rotect and &reser$e cultural
e4&ressions in situations referred to in &aragra&h 1 in a manner consistent 'ith
the &ro$isions of this Con$ention#
3# Parties shall re&ort to the :ntergo$ernmental Committee all measures ta)en to
meet the e4igencies of the situation, and the Committee ma% ma)e a&&ro&riate
recommendations#
Article ; I(,+r./ti+( $-/ri() /(' tr/($*/re(c0
Parties shall8
0a1 &ro$ide a&&ro&riate information in their re&orts to UNESCO e$er% four %ears
on measures ta)en to &rotect and &romote the di$ersit% of cultural e4&ressions
'ithin their territor% and at the international le$el9










Convention on the protection and promotion of the diversity of cultural expressions
130

01 designate a &oint of contact res&onsile for information sharing in relation to
this Con$ention9
0c1 share and e4change information relating to the &rotection and &romotion of the
di$ersit% of cultural e4&ressions#
Article 1< E'&c/ti+( /(' *&!lic /=/re(e$$
Parties shall8
0a1 encourage and &romote understanding of the im&ortance of the &rotection and
&romotion of the di$ersit% of cultural e4&ressions, inter alia, through
educational and greater &ulic a'areness &rogrammes9
01 coo&erate 'ith other Parties and international and regional organizations in
achie$ing the &ur&ose of this article9
0c1 endea$our to encourage creati$it% and strengthen &roduction ca&acities %
setting u& educational, training and e4change &rogrammes in the field of
cultural industries# These measures should e im&lemented in a manner that
does not ha$e a negati$e im&act on traditional forms of &roduction#
Article 11 P/rtici*/ti+( +, ci#il $+ciet0
Parties ac)no'ledge the fundamental role of ci$il societ% in &rotecting and
&romoting the di$ersit% of cultural e4&ressions# Parties shall encourage the acti$e
&artici&ation of ci$il societ% in their efforts to achie$e the o*ecti$es of this
Con$ention#
Article 1% Pr+.+ti+( +, i(ter(/ti+(/l c++*er/ti+(
Parties shall endea$our to strengthen their ilateral, regional and international
coo&eration for the creation of conditions conduci$e to the &romotion of the
di$ersit% of cultural e4&ressions, ta)ing &articular account of the situations
referred to in >rticles 5 and 12, notal% in order to8
0a1 facilitate dialogue among Parties on cultural &olic%9
01 enhance &ulic sector strategic and management ca&acities in cultural &ulic
sector institutions, through &rofessional and international cultural e4changes
and sharing of est &ractices9
0c1 reinforce &artnershi&s 'ith and among ci$il societ%, non?go$ernmental
organizations and the &ri$ate sector in fostering and &romoting the di$ersit% of
cultural e4&ressions9









As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

131

0d1 &romote the use of ne' technologies, encourage &artnershi&s to enhance
information sharing and cultural understanding, and foster the di$ersit% of
cultural e4&ressions9
0e1 encourage the conclusion of co?&roduction and co?distriution agreements#
Article 11 I(te)r/ti+( +, c&lt&re i( $&$t/i(/!le 'e#el+*.e(t
Parties shall endea$our to integrate culture in their de$elo&ment &olicies at all
le$els for the creation of conditions conduci$e to sustainale de$elo&ment and,
'ithin this frame'or), foster as&ects relating to the &rotection and &romotion of
the di$ersit% of cultural e4&ressions#
Article 13 C++*er/ti+( ,+r 'e#el+*.e(t
Parties shall endea$our to su&&ort coo&eration for sustainale de$elo&ment and
&o$ert% reduction, es&eciall% in relation to the s&ecific needs of de$elo&ing
countries, in order to foster the emergence of a d%namic cultural sector %, inter
alia, the follo'ing means8
1# The strengthening of the cultural industries in de$elo&ing countries through8
0a1 creating and strengthening cultural &roduction and distriution ca&acities in
de$elo&ing countries9
01 facilitating 'ider access to the gloal mar)et and international distriution
net'or)s for their cultural acti$ities, goods and ser$ices9
0c1 enaling the emergence of $iale local and regional mar)ets9
0d1 ado&ting, 'here &ossile, a&&ro&riate measures in de$elo&ed countries 'ith
a $ie' to facilitating access to their territor% for the cultural acti$ities, goods
and ser$ices of de$elo&ing countries9
0e1 &ro$iding su&&ort for creati$e 'or) and facilitating the moilit%, to the
e4tent &ossile, of artists from the de$elo&ing 'orld9
0f1 encouraging a&&ro&riate collaoration et'een de$elo&ed and de$elo&ing
countries in the areas, inter alia, of music and film#
2# Ca&acit%?uilding through the e4change of information, e4&erience and
e4&ertise as 'ell as the training of human resources in de$elo&ing
countries, in the &ulic and &ri$ate sector relating to, inter alia,











Convention on the protection and promotion of the diversity of cultural expressions
132

strategic and management ca&acities, &olic% de$elo&ment and im&lementation,
&romotion and distriution of cultural e4&ressions, small?, medium? and micro?
enter&rise de$elo&ment, the use of technolog%, and s)ills de$elo&ment and
transfer#
3# Technolog% transfer through the introduction of a&&ro&riate incenti$e measures
for the transfer of technolog% and )no'?ho', es&eciall% in the areas of cultural
industries and enter&rises#
(# @inancial su&&ort through8
0a1 the estalishment of an :nternational @und for Cultural +i$ersit% as
&ro$ided in >rticle 159
01 the &ro$ision of official de$elo&ment assistance, as a&&ro&riate, including
technical assistance, to stimulate and su&&ort creati$it%9
0c1 other forms of financial assistance such as lo' interest loans, grants and
other funding mechanisms#
Article 14 C+ll/!+r/ti#e /rr/()e.e(t$
Parties shall encourage the de$elo&ment of &artnershi&s, et'een and 'ithin the
&ulic and &ri$ate sectors and non?&rofit organizations, in order to coo&erate 'ith
de$elo&ing countries in the enhancement of their ca&acities in the &rotection and
&romotion of the di$ersit% of cultural e4&ressions# These inno$ati$e &artnershi&s
shall, according to the &ractical needs of de$elo&ing countries, em&hasize the
further de$elo&ment of infrastructure, human resources and &olicies, as 'ell as the
e4change of cultural acti$ities, goods and ser$ices#
Article 15 Pre,ere(ti/l tre/t.e(t ,+r 'e#el+*i() c+&(trie$
+e$elo&ed countries shall facilitate cultural e4changes 'ith de$elo&ing countries
% granting, through the a&&ro&riate institutional and legal frame'or)s,
&referential treatment to artists and other cultural &rofessionals and &ractitioners,
as 'ell as cultural goods and ser$ices from de$elo&ing countries#
Article 16 I(ter(/ti+(/l c++*er/ti+( i( $it&/ti+($ +, $eri+&$ t-re/t t+
c&lt&r/l e:*re$$i+($
Parties shall coo&erate in &ro$iding assistance to each other, and, in &articular to
de$elo&ing countries, in situations referred to under >rticle 5#












As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

133

Article 17 I(ter(/ti+(/l F&(' ,+r C&lt&r/l Di#er$it0
1# >n <:nternational @und for Cultural +i$ersit%=, hereinafter referred to as <the
@und=, is here% estalished#
2# The @und shall consist of funds?in?trust estalished in accordance 'ith the
@inancial -egulations of UNESCO#
3# The resources of the @und shall consist of8
0a1 $oluntar% contriutions made % Parties9
01 funds a&&ro&riated for this &ur&ose % the General Conference of UNESCO9
0c1 contriutions, gifts or e3uests % other States9 organizations and
&rogrammes of the United Nations s%stem, other regional or international
organizations9 and &ulic or &ri$ate odies or indi$iduals9
0d1 an% interest due on resources of the @und9
0e1 funds raised through collections and recei&ts from e$ents organized for the
enefit of the @und9
0f1 an% other resources authorized % the @und7s regulations#
(# The use of resources of the @und shall e decided % the :ntergo$ernmental
Committee on the asis of guidelines determined % the Conference of Parties#
"# The :ntergo$ernmental Committee ma% acce&t contriutions and other forms of
assistance for general and s&ecific &ur&oses relating to s&ecific &ro*ects,
&ro$ided that those &ro*ects ha$e een a&&ro$ed % the :ntergo$ernmental
Committee#
.# No &olitical, economic or other conditions that are incom&atile 'ith the
o*ecti$es of this Con$ention ma% e attached to contriutions made to the
@und#
2# Parties shall endea$our to &ro$ide $oluntar% contriutions on a regular asis
to'ards the im&lementation of this Con$ention#















Convention on the protection and promotion of the diversity of cultural expressions
134

Article 1; E:c-/()e8 /(/l0$i$ /(' 'i$$e.i(/ti+( +, i(,+r./ti+(
1# Parties agree to e4change information and share e4&ertise concerning data
collection and statistics on the di$ersit% of cultural e4&ressions as 'ell as on
est &ractices for its &rotection and &romotion#
2# UNESCO shall facilitate, through the use of e4isting mechanisms 'ithin the
Secretariat, the collection, anal%sis and dissemination of all rele$ant
information, statistics and est &ractices#
3# UNESCO shall also estalish and u&date a data an) on different sectors and
go$ernmental, &ri$ate and non?&rofit organizations in$ol$ed in the area of
cultural e4&ressions#
(# To facilitate the collection of data, UNESCO shall &a% &articular attention to
ca&acit%uilding and the strengthening of e4&ertise for Parties that sumit a
re3uest for such assistance#
"# The collection of information identified in this >rticle shall com&lement the
information collected under the &ro$isions of >rticle 6#

V. RELATIONSHIP TO OTHER INSTRUMENTS
Article %< Rel/ti+($-i* t+ +t-er tre/tie$9 .&t&/l $&**+rti#e(e$$8
c+.*le.e(t/rit0 /(' (+($&!+r'i(/ti+(
1# Parties recognize that the% shall &erform in good faith their oligations under
this Con$ention and all other treaties to 'hich the% are &arties# >ccordingl%,
'ithout suordinating this Con$ention to an% other treat%,
0a1 the% shall foster mutual su&&orti$eness et'een this Con$ention and the
other treaties to 'hich the% are &arties9 and
01 'hen inter&reting and a&&l%ing the other treaties to 'hich the% are &arties
or 'hen entering into other international oligations, Parties shall ta)e into
account the rele$ant &ro$isions of this Con$ention#
2# Nothing in this Con$ention shall e inter&reted as modif%ing rights and
oligations of the Parties under an% other treaties to 'hich the% are &arties#













As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

135

Article %1 I(ter(/ti+(/l c+($&lt/ti+( /(' c++r'i(/ti+(
Parties underta)e to &romote the o*ecti$es and &rinci&les of this Con$ention in
other international forums# @or this &ur&ose, Parties shall consult each other, as
a&&ro&riate, earing in mind these o*ecti$es and &rinci&les#

VI. ORGANS OF THE CONVENTION
Article %% C+(,ere(ce +, P/rtie$
1# > Conference of Parties shall e estalished# The Conference of Parties shall e
the &lenar% and su&reme od% of this Con$ention#
2# The Conference of Parties shall meet in ordinar% session e$er% t'o %ears in
con*unction 'ith the General Conference of UNESCO to the e4tent &ossile# :t
ma% meet in e4traordinar% session if it so decides or if the :ntergo$ernmental
Committee recei$es a re3uest to that effect from at least one third of the Parties#
3# The Conference of Parties shall ado&t its o'n rules of &rocedure#
(# The functions of the Conference of Parties shall e, inter alia8
0a1 to elect the /emers of the :ntergo$ernmental Committee9
01 to recei$e and e4amine re&orts of the Parties to the Con$ention transmitted
% the :ntergo$ernmental Committee9
0c1 to a&&ro$e the o&erational guidelines &re&ared u&on its re3uest % the
:ntergo$ernmental Committee9
0d1 to ta)e 'hate$er other measures it ma% consider necessar% to further the
o*ecti$es of this Con$ention#

Article %1 I(ter)+#er(.e(t/l C+..ittee
1# >n :ntergo$ernmental Committee for the Protection and Promotion of the
+i$ersit% of Cultural E4&ressions 0hereinafter referred to as <the
:ntergo$ernmental Committee=1 shall e estalished 'ithin UNESCO# :t shall
e com&osed of re&resentati$es of 15 States Parties to the Con$ention, elected
for a term of four %ears % the Conference of Parties u&on entr% into force of this
Con$ention &ursuant to >rticle 26#











Convention on the protection and promotion of the diversity of cultural expressions
136

2# The :ntergo$ernmental Committee shall meet annuall%#
3# The :ntergo$ernmental Committee shall function under the authorit% and
guidance of, and e accountale to the Conference of Parties#
(# The /emers of the :ntergo$ernmental Committee shall e increased to 2( once
the numer of Parties to the Con$ention reaches "!#
"# The election of /emers of the :ntergo$ernmental Committee shall e ased on
the &rinci&les of e3uitale geogra&hical re&resentation as 'ell as rotation#
.# ;ithout &re*udice to the other res&onsiilities conferred u&on it % this
Con$ention, the functions of the :ntergo$ernmental Committee shall e8
0a1 to &romote the o*ecti$es of this Con$ention and to encourage and monitor
the im&lementation thereof9
01 to &re&are and sumit for a&&ro$al % the Conference of Parties, u&on its
re3uest, the o&erational guidelines for the im&lementation and a&&lication of
the &ro$isions of the Con$ention9
0c1 to transmit to the Conference of Parties re&orts from Parties to the
Con$ention, together 'ith its comments and a summar% of their contents9
0d1 to ma)e a&&ro&riate recommendations to e ta)en in situations rought to
its attention % Parties to the Con$ention in accordance 'ith rele$ant
&ro$isions of the Con$ention, in &articular >rticle 59
0e1 to estalish &rocedures and other mechanisms for consultation aimed at
&romoting the o*ecti$es and &rinci&les of this Con$ention in other
international forums9
0f1 to &erform an% other tas)s as ma% e re3uested % the Conference of Parties#
2# The :ntergo$ernmental Committee, in accordance 'ith its rules of &rocedure,
ma% in$ite at an% time &ulic or &ri$ate organizations or indi$iduals to
&artici&ate in its meetings for consultation on s&ecific issues#
5# The :ntergo$ernmental Committee shall &re&are and sumit to the Conference
of Parties, for a&&ro$al, its o'n rules of &rocedure#














As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

137

Article %3 UNESCO Secret/ri/t
1# The organs of the Con$ention shall e assisted % the UNESCO Secretariat#
2# The Secretariat shall &re&are the documentation of the Conference of Parties
and the :ntergo$ernmental Committee as 'ell as the agenda of their meetings
and shall assist in and re&ort on the im&lementation of their decisions#
VII. FINAL CLAUSES
Article %4 Settle.e(t +, 'i$*&te$
1# :n the e$ent of a dis&ute et'een Parties to the Con$ention concerning the
inter&retation or the a&&lication of this Con$ention, the Parties shall see) a
solution % negotiation#
2# :f the Parties concerned cannot reach agreement % negotiation, the% ma% *ointl%
see) the good offices of, or re3uest mediation %, a third &art%#
3# :f good offices or mediation are not underta)en or if there is no settlement %
negotiation, good offices or mediation, a Part% ma% ha$e recourse to conciliation
in accordance 'ith the &rocedure laid do'n in the >nne4 of this Con$ention#
The Parties shall consider in good faith the &ro&osal made % the Conciliation
Commission for the resolution of the dis&ute#
(# Each Part% ma%, at the time of ratification, acce&tance, a&&ro$al or accession,
declare that it does not recognize the conciliation &rocedure &ro$ided for ao$e#
>n% Part% ha$ing made such a declaration ma%, at an% time, 'ithdra' this
declaration % notification to the +irector? General of UNESCO#
Article %5 R/ti,ic/ti+(8 /cce*t/(ce8 /**r+#/l +r /cce$$i+( !0 Me.!er
St/te$
1# This Con$ention shall e su*ect to ratification, acce&tance, a&&ro$al or
accession % /emer States of UNESCO in accordance 'ith their res&ecti$e
constitutional &rocedures#
2# The instruments of ratification, acce&tance, a&&ro$al or accession shall e
de&osited 'ith the +irector?General of UNESCO#














Convention on the protection and promotion of the diversity of cultural expressions
138

Article %6 Acce$$i+(
1# This Con$ention shall e o&en to accession % all States not memers of
UNESCO ut memers of the United Nations, or of an% of its s&ecialized
agencies, that are in$ited % the General Conference of UNESCO to accede to it#
2# This Con$ention shall also e o&en to accession % territories 'hich en*o% full
internal selfgo$ernment recognized as such % the United Nations, ut 'hich
ha$e not attained full inde&endence in accordance 'ith General >sseml%
resolution 1"1( 0AB1, and 'hich ha$e com&etence o$er the matters go$erned %
this Con$ention, including the com&etence to enter into treaties in res&ect of
such matters#
3# The follo'ing &ro$isions a&&l% to regional economic integration organizations8
0a1 This Con$ention shall also e o&en to accession % an% regional economic
integration organization, 'hich shall, e4ce&t as &ro$ided elo', e full%
ound % the &ro$isions of the Con$ention in the same manner as States
Parties9
01 :n the e$ent that one or more /emer States of such an organization is also
Part% to the Con$ention, the organization and such /emer State or States
shall decide on their res&onsiilit% for the &erformance of their oligations
under the Con$ention# Such distriution of res&onsiilit% shall ta)e effect
follo'ing com&letion of the notification &rocedure descried in su?&aragra&h
0c1# The organization and the /emer States shall not e entitled to e4ercise
rights under the Con$ention concurrentl%. :n addition, regional economic
integration organizations, in matters 'ithin their com&etence, shall e4ercise
their rights to $ote 'ith a numer of $otes e3ual to the numer of their
/emer States that are Parties to the Con$ention# Such an organization
shall not e4ercise its right to $ote if an% of its /emer States e4ercises its
right, and $ice?$ersa9
0c1 > regional economic integration organization and its /emer State or States
'hich ha$e agreed on a distriution of res&onsiilities as &ro$ided in
su&aragra&h 01 shall inform the Parties of an% such &ro&osed distriution of
res&onsiilities in the follo'ing manner8
0i1 in their instrument of accession, such organization shall declare 'ith
s&ecificit%, the distriution of their res&onsiilities 'ith res&ect to matters
go$erned % the Con$ention9











As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

139

0ii1 in the e$ent of an% later modification of their res&ecti$e res&onsiilities,
the regional economic integration organization shall inform the de&ositar%
of an% such &ro&osed modification of their res&ecti$e res&onsiilities9 the
de&ositar% shall in turn inform the Parties of such modification9
0d1 /emer States of a regional economic integration organization 'hich ecome
Parties to this Con$ention shall e &resumed to retain com&etence o$er all
matters in res&ect of 'hich transfers of com&etence to the organization ha$e
not een s&ecificall% declared or informed to the de&ositar%9
0e1 <-egional economic integration organizations= means an organization
constituted % so$ereign States, memers of the United Nations or of an% of
its s&ecialized agencies, to 'hich those States ha$e transferred com&etence in
res&ect of matters go$erned % this Con$ention and 'hich has een dul%
authorized, in accordance 'ith its internal &rocedures, to ecome a Part% to
it#
(# The instrument of accession shall e de&osited 'ith the +irector?General of
UNESCO#
Article %7 P+i(t +, c+(t/ct
U&on ecoming Parties to this Con$ention, each Part% shall designate a ,point of
contact- as referred to in >rticle 6#
Article %; E(tr0 i(t+ ,+rce
1# This Con$ention shall enter into force three months after the date of de&osit of
the thirtieth instrument of ratification, acce&tance, a&&ro$al or accession, ut
onl% 'ith res&ect to those States or regional economic integration organizations
that ha$e de&osited their res&ecti$e instruments of ratification, acce&tance,
a&&ro$al, or accession on or efore that date# :t shall enter into force 'ith
res&ect to an% other Part% three months after the de&osit of its instrument of
ratification, acce&tance, a&&ro$al or accession#
2# @or the &ur&oses of this >rticle, an% instrument de&osited % a regional economic
integration organization shall not e counted as additional to those de&osited %
/emer States of the organization#













Convention on the protection and promotion of the diversity of cultural expressions
140

Article 1< Fe'er/l +r (+(>&(it/r0 c+($tit&ti+(/l $0$te.$
-ecognizing that international agreements are e3uall% inding on Parties
regardless of their constitutional s%stems, the follo'ing &ro$isions shall a&&l% to
Parties 'hich ha$e a federal or nonunitar% constitutional s%stem8
0a1 'ith regard to the &ro$isions of this Con$ention, the im&lementation of 'hich
comes under the legal *urisdiction of the federal or central legislati$e &o'er, the
oligations of the federal or central go$ernment shall e the same as for those
Parties 'hich are not federal States9
01 'ith regard to the &ro$isions of the Con$ention, the im&lementation of 'hich
comes under the *urisdiction of indi$idual constituent units such as States,
counties, &ro$inces, or cantons 'hich are not oliged % the constitutional
s%stem of the federation to ta)e legislati$e measures, the federal go$ernment
shall inform, as necessar%, the com&etent authorities of constituent units such
as States, counties, &ro$inces or cantons of the said &ro$isions, 'ith its
recommendation for their ado&tion#
Article 11 De(&(ci/ti+(
1# >n% Part% to this Con$ention ma% denounce this Con$ention#
2# The denunciation shall e notified % an instrument in 'riting de&osited 'ith
the +irector?General of UNESCO#
3# The denunciation shall ta)e effect 12 months after the recei&t of the instrument
of denunciation# :t shall in no 'a% affect the financial oligations of the Part%
denouncing the Con$ention until the date on 'hich the 'ithdra'al ta)es effect#
Article 1% De*+$it/r0 ,&(cti+($
The +irector?General of UNESCO, as the +e&ositar% of this Con$ention, shall
inform the /emer States of the Organization, the States not memers of the
Organization and regional economic integration organizations referred to in >rticle
22, as 'ell as the United Nations, of the de&osit of all the instruments of
ratification, acce&tance, a&&ro$al or accession &ro$ided for in >rticles 2. and 22,
and of the denunciations &ro$ided for in >rticle 31#
Article 11 A.e('.e(t$
1# > Part% to this Con$ention ma%, % 'ritten communication addressed
to the +irector?General, &ro&ose amendments to this Con$ention# The











As Cartas Internacionais sobre o Patrimnio

141

+irector?General shall circulate such communication to all Parties# :f, 'ithin si4
months from the date of dis&atch of the communication, no less than one half of
the Parties re&l% fa$oural% to the re3uest, the +irector?General shall &resent
such &ro&osal to the ne4t session of the Conference of Parties for discussion and
&ossile ado&tion#
2# >mendments shall e ado&ted % a t'o?thirds ma*orit% of Parties &resent and
$oting#
3# Once ado&ted, amendments to this Con$ention shall e sumitted to the Parties
for ratification, acce&tance, a&&ro$al or accession#
(# @or Parties 'hich ha$e ratified, acce&ted, a&&ro$ed or acceded to them,
amendments to this Con$ention shall enter into force three months after the
de&osit of the instruments referred to in &aragra&h 3 of this >rticle % t'o
thirds of the Parties# Thereafter, for each Part% that ratifies, acce&ts, a&&ro$es
or accedes to an amendment, the said amendment shall enter into force three
months after the date of de&osit % that Part% of its instrument of ratification,
acce&tance, a&&ro$al or accession#
"# The &rocedure set out in &aragra&hs 3 and ( shall not a&&l% to amendments to
>rticle 23 concerning the numer of /emers of the :ntergo$ernmental
Committee# These amendments shall enter into force at the time the% are
ado&ted#
.# > State or a regional economic integration organization referred to in >rticle 22
'hich ecomes a Part% to this Con$ention after the entr% into force of
amendments in conformit% 'ith &aragra&h ( of this >rticle shall, failing an
e4&ression of different intention, e considered to e8
0a1 Part% to this Con$ention as so amended9 and 01 a Part% to the unamended
Con$ention in relation to an% Part% not ound % the amendments#
Article 13 A&t-+rit/ti#e te:t$
This Con$ention has een dra'n u& in >raic, Chinese, English, @rench, -ussian
and S&anish, all si4 te4ts eing e3uall% authoritati$e#

Article 14 Re)i$tr/ti+(
:n conformit% 'ith >rticle 1!2 of the Charter of the United Nations, this
Con$ention shall e registered 'ith the Secretariat of the United Nations at the
re3uest of the +irector?General of UNESCO#


Convention on the protection and promotion of the diversity of cultural expressions
142

ANNEX
CONCILIATION PROCEDURE

Article 1 C+(cili/ti+(
> Conciliation Commission shall e created u&on the re3uest of one of the Parties
to the dis&ute# The Commission shall, unless the Parties other'ise agree, e
com&osed of fi$e memers, t'o a&&ointed % each Part% concerned and a President
chosen *ointl% % those memers#
Article % Me.!er$ +, t-e C+..i$$i+(
:n dis&utes et'een more than t'o Parties, Parties in the same interest shall
a&&oint their memers of the Commission *ointl% % agreement# ;here t'o or more
Parties ha$e se&arate interests or there is a disagreement as to 'hether the% are of
the same interest, the% shall a&&oint their memers se&aratel%#
Article 1 A**+i(t.e(t$
:f an% a&&ointments % the Parties are not made 'ithin t'o months of the date of
the re3uest to create a Conciliation Commission, the +irector?General of UNESCO
shall, if as)ed to do so % the Part% that made the re3uest, ma)e those
a&&ointments 'ithin a further t'o?month &eriod#
Article 3 Pre$i'e(t +, t-e C+..i$$i+(
:f a President of the Conciliation Commission has not een chosen 'ithin t'o
months of the last of the memers of the Commission eing a&&ointed, the
+irector?General of UNESCO shall, if as)ed to do so % a Part%, designate a
President 'ithin a further t'o?month &eriod#
Article 4 Deci$i+($
The Conciliation Commission shall ta)e its decisions % ma*orit% $ote of its
memers# :t shall, unless the Parties to the dis&ute other'ise agree, determine its
o'n &rocedure# :t shall render a &ro&osal for resolution of the dis&ute, 'hich the
Parties shall consider in good faith#
Article 5 Di$/)ree.e(t$
> disagreement as to 'hether the Conciliation Commission has com&etence shall
e decided % the Commission#











TEXTOS DIDTICOS
Ttulos Publicados
1. Edmundo Fernandes Dias. Para uma introduo reflexo weberiana. Novembro
de 2003, 4 edio.
2. Antonio Carlos de Oliveira e Edmundo Fernandes Dias. Bibliografia de Gramsci.
Janeiro de 1995, 2 edio (revista e ampliada).
3. Daniel Joseph Hogan. Pobreza, poluio e prioridade: consideraes sobre meio ambiente
e cidadania. Janeiro de 1994 - 2 edio.
6. Lucio Colletti: "O Estado e a revoluo" de Lnin. Edmundo Fernandes Dias
(traduo). Fevereiro de 2004 - 2 edio.
10. E. P. Thompson. As peculiaridades dos ingleses e outros artigos. Antonio Luigi Negro
& Sergio Silva (orgs.). Janeiro de 1998, 3 ed. revista e ampliada. 2 vols.
12. Ana Maria de Niemeyer. Desenhos e Mapas na orientao espacial: pesquisa e ensino
de antropologia. Janeiro de 1994.
13. Guita Grin Debert (org.), Jlio Assis Simes, Mike Featherstone e Lawrence
Cohen. Antropologia e Velhice. Deborah Stuchi e J. A. Simes (tradutores). Janeiro
de 1998 - 2 edio.
18. Stuart Hall. A questo da identidade cultural. Antonio Augusto Arantes (Apresentao
/ Reviso tcnica). Andra B. M. Jacinto e Simone Miziara Frangella
(tradutoras). Junho de 2003 - 3 edio revista.
19. Claude Mazauric, Rgine Robin, Albert Soboul e Michel Vovelle. Debate sobre a
Revoluo Francesa. Joo Quartim de Moraes (Apresentao) e Eduardo Mei (traduo).
Abril de 2001 - 2 edio revista.
22. Friedrich Nietzsche. Fragmentos pstumos. Oswaldo Giacoia Jr. (traduo). Junho
de 2002. 2a. edio revista.
24. Claude Lvi-Strauss. Histria e etnologia. Vanessa Lea (Apresentao/ Reviso
tcnica). Wanda Caldeira Brant (traduo). Maro de 2004, 3 edio.
25. Franois Chtelet. O Capital e outros estudos. Edmundo Fernandes Dias (traduo
e organizao). Abril de 2004 - 2 edio revista.
26. Imre Marton. Os novos trunfos da esquerda mundial aps o desmantelamento do
socialismo staliniano. Joo Quartim de Moraes (introduo e reviso). Pedro Scuro Neto
(tradutor). Parte I. Agosto de 1996.
27. Eliane Moura Silva. O Espiritualismo no sculo XIX: reflexes tericas e histricas
sobre correntes culturais e religiosidade. Agosto de 1999.
28. Pedro Paulo A. Funari. A cidade e a civilizao romana: um instrumento didtico.
Julho de 1997.
29. Edmundo Fernandes Dias. A liberdade (im)possvel na ordem do Capital. Reestruturao
produtiva e passivizao. Setembro de 1999. 2 ed. revista e ampliada.
30. Imre Marton. Os novos trunfos da esquerda mundial aps o desmantelamento do
socialismo staliniano. Joo Quartim de Moraes (introduo e reviso). Pedro Scuro Neto
(tradutor). Parte II. Setembro de 1997.
31. Maria Tereza D.P. Luchiari (org.). Turismo e meio ambiente. Dezembro de 1997,
(2 volumes).
32. G. W. F. Hegel. Linhas fundamentais da filosofia do direito ou Direito natural e cincia
do estado em compndio. Terceira parte - A Eticidade. Terceira Seo - O Estado.
Marcos Lutz Mller (tradutor). Maio de 1998.
33. Reginaldo C. Corra de Moraes. A pesquisa e o texto. Anotaes sobre mtodos e
tcnicas no trabalho intelectual. Agosto de 2003. 3 edio.
34. Aristteles. Fsica. Livros I e II. Lucas Angioni (tradutor). Republicado na
srie Clssicos da Filosofia: Cadernos de Traduo.
35. Reginaldo C. Corra de Moraes. O liberalismo revisitado (I): os limites da democracia.
Julho de 2003 - 2 edio.
37. Edmundo Fernandes Dias. O eterno fascnio do Florentino. Para uma leitura de Maquiavel.
Agosto de 1999.
38. Aristteles. De Anima. Livros I-III (trechos). Lucas Angioni (tradutor). Janeiro
de 2002, 2a. edio.

39. Edmundo Fernandes Dias. Notas para o Estudo da Conjuntura em que se move o
pensamento gramsciano: do fim do sculo fundao do P.C.dI. Primeira Parte. Do
Giolittismo Guerra Mundial. Outubro de 2004.
Edmundo Fernandes Dias. Notas para o Estudo da Conjuntura em que se move
o pensamento gramsciano: do fim do sculo fundao do P.C.dI. Segunda Parte.
Do ps-guerra fundao do P.C.dI. Novembro de 2004.
40. Reginaldo C. Corra de Moraes. Liberalismo clssico. Notas sobre sua histria e
alguns de seus argumentos. Setembro de 2003. 2a edio.
41. Lucas Angioni (seleo, traduo e comentrios dos textos). Ontologia e predicao
em Aristteles. Agosto de 2003. 2a edio.
42. Aristteles. Metafsica. Livros VII-VIII. Lucas Angioni (traduo e notas).
2a edio revista. Outubro de 2002.
43. Alexandre Herculano, Histria da origem e estabelecimento da inquisio em Portugal,
Tomo I, Livro I. Joo Quartim de Moraes (apresentao). Junho de 2001.
44. Eliane Moura Silva. O ocultismo do sculo XIX: uma hermenutica cultural. Agosto
de 2001.
45. Aristteles. Metafsica. Livros IV e VI. Lucas Angioni (traduo e notas). Setembro
de 2003. 2a edio.
46. Mariza Corra (org.), Frantz Fanon, Ernest Gellner, Pierre Bourdieu & Mrcio
Silva. Ensaios sobre a frica do Norte. (reedio revisada e ampliada do TD 16).
Janeiro de 2002.
47. Jean-Pierre Vernant, Pedro Paulo A. Funari e Richard Hingley. Repensando o
mundo antigo. Pedro Paulo A. Funari (org. e reviso tcnica). Renata Cardoso
Beleboni e Renata Serra Garrafoni (tradutoras). Fevereiro de 2005. 2a edio
revista e ampliada..
48. Leila Mezan Algranti (org.), Adriana Piscitelli & Ana Maria Goldani. A prtica
feminista e o conceito de gnero. Novembro de 2002.
49. Martin Bernal, Luciano Canfora, Pedro Paulo A. Funari e Laurent Olivier.
Repensando o mundo antigo. Pedro Paulo A. Funari (org. e reviso tcnica).
Fbio Adriano Hering e Glaydson Jos da Silva (tradutores). Abril de 2005.
2a edio revista e ampliada.
50. Izabel A. Marson (apresentao) e Joo Eduardo Finardi lvares Scanavini. A questo da
abolio do comrcio Inter-Atlntico de escravos no Brasil. Interpretaes bibliogrficas e
fontes. Junho de 2004.
51. Pedro Paulo A. Funari e Renata Senna Garrafoni. Histria Antiga na sala de
aula. Julho de 2004.
52. Alexandre Herculano, Histria da origem e estabelecimento da inquisio em Portugal,
Tomo I, Livro II. Joo Quartim de Moraes (apresentao). Abril de 2005.
53. Otto Bird. Como ler um artigo da SUMA. Francisco Benjamin de Souza Netto
(apresentao). Getlio Pereira Jr. (traduo). Julho de 2005.
54. Alvaro Bianchi. Trotsky em portugus: esboo bibliogrfico. Agosto de 2005.
55. Pedro Paulo A. Funari e Nanci Vieira de Oliveira. Arqueologia em Angra dos
Reis, RJ. Setembro de 2005.
56. Arlete Moyss Rodrigues (org.) . Problemtica ambiental urbana. Outubro de 2005.
57. Pedro Paulo A. Funari e Lourdes Domnguez. As Cartas Internacionais sobre o
Patrimnio. Novembro de 2005.
5. Angela Tude de Souza. Sobre o americanismo e fordismo de Antonio Gramsci.
Fevereiro de 1992.
6. Lucio Colletti: "O Estado e a revoluo" de Lnin. Edmundo Fernandes Dias
(traduo). Abril de 1992.
7. Descartes. Meditationes de prima philosophia. Meditatio Prima. Fausto Castilho
(traduo). Maro de 1994, 2 impresso revista.
9. Descartes. Meditationes de prima philosophia. Meditatio Secunda. Fausto Castilho
(traduo). Maio de 1995, 2 impresso revista.
11. Descartes. Meditationes de prima philosophia. Meditatio Tertia. Fausto Castilho
(traduo). Maio de 1993.
14. Descartes. Meditationes de prima philosophia. Meditatio Quarta. Fausto Castilho
(traduo). Setembro de 1994.
15. Descartes. Meditationes de prima philosophia. Meditatio Quinta. Fausto Castilho
(traduo). Outubro de 1994.
17. Descartes. Meditationes de prima philosophia. Meditatio Sexta. Fausto Castilho (traduo).
Novembro de 1995.
20. Etienne Balibar. Da luta de classes luta sem classes? Angela M. Tude de
Souza (traduo). Fevereiro de 1996.
23. Arlete Moyss Rodrigues (org.). Desenvolvimento sustentvel. Teorias, debates,

Potrebbero piacerti anche