T.C.

MARMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS LAH YAT ANAB L M DALI KELAM B L M DALI

K TAB-I MUKADDES VE KURAN-I KER MDE Hz. BRAH M VE NSANLI A MESAJI

Yksek Lisans Tezi

Fatma AYGN

stanbul, 2006

T.C. MARMARA N VERS TES SOSYAL B L MLER ENST TS LAH YAT ANAB L M DALI KELAM B L M DALI

K TAB-I MUKADDES VE KURAN-I KER MDE Hz. BRAH M VE NSANLI A MESAJI

Yksek Lisans Tezi

Fatma AYGN

Dan)*man: PROF. DR. LYAS ELEB

stanbul, 2006

 NDEK LER
Sayfa No. K saltmalar.....................................................................................................................VI nsz.............................................................................................................................VII

G R : TAR H B R AHS YET OLARAK Hz. BRAH M

1. BRAH M KEL MES N N ET MOLOJ S ..........................................................2 2. ARKEOLOJ K VER LERE GRE BRAH M MOT F ..................................4

1. K TAB-I MUKADDES VE APOKR F MET NLERDE Hz. BRAH M

1.1 ESK AH DE GRE Hz. BRAH M................................................................17 1.1.1 ESK AH DDE BRAH M KISSASI......... ...............................................18 1.1.1.1 Hz. brahimin Nesebi, smi ve Ailesi..................................................18 1.1.1.2 Hz. brahimin M,s,r Yolculu1u...........................................................21 1.1.1.3 Lutun Kurtar,lmas,..........................................................................21 1.1.1.4 Rabbin Hz. brahimle Yapt,1, Antla6ma............................................22 1.1.1.5 Hz. brahimin Misafirleri.....................................................................26 1.1.1.6 Hz. brahimin Gerar Yolculu1u...........................................................26 1.1.1.7 shak,n Do1umu ile Hacer ve smailin Uzakla6t,r,l,6,.......................28 1.1.1.8 Kurban Olay,.........................................................................................28 1.1.1.9 Hz. brahime Yap,lan Vaadler.............................................................32 1.1.1.10 Saran,n Defninden Sonraki Hz. brahimin Ya6am, ve Vefat,...........32 1.1.1.11 Hz. brahimin nemi, Ki6ili1i ve Vas,flar,........................................33 1.1.2 ESK AH DE YNELT LEN ELE@T R LER I@IAINDA Hz. BRAH M KISSASININ DEAERLEND R LMES .....35 1.2 YEN AH DE GRE Hz. BRAH M.....................................................42 1.2.1 YEN AH DDE Hz. BRAH M...................................................................43 1.2.1.1 1.2.1.2 1.2.1.3 1.2.1.4 1.2.1.5 1.2.1.6 Hz. brahimin Nesebi...........................................................................43 Hz. brahimin Soyundan Olmaktan Ziyade zinde Olman,n nemi44 Hz. brahime Yap,lan Vaadlerin sa Mesihte Gerekle6mesi.............46 Hz. brahime man Ba1, ile Ba1lanman,n nemi................................46 sa Mesih ile Yap,lan Yeni Antla6ma....................................................47 Hz. brahimin man Gc ve Kurban Olay,.........................................48

1.2.1.7 Hz. brahimin Vas,flar, ve rnekli1i...................................................49 1.2.2 YEN AH DE YNELT LEN ELE@T R LER I@IAINDA Hz. BRAH M KISSASININ DEAERLEND R LMES ..................................49 1.3 Hz. BRAH MLE LG L BAZI APOKR FLER...51 1.3.1 Jubilees (Little Genesis) Denilen Kitapta Hz. brahim.51 1.3.2 brahimin Vasiyyeti Kitab, (Testament Of Abraham)..52 1.3.3 brahimin Vahyi Kitab, (Apocalypse Of Abraham)......................................53 1.3.4 brahimin Cenneti (Abraham's Bosom)........................................................55 1.4 Hz. BRAH M KISSASINA L @K N BAZI R VYET VE YORUMLAR...57 1.4.1 Hz. brahimin Dnyaya Geli6 Hikyesi........................................................57 1.4.2 Hz. brahimin Tanr,y, Aray,6 Hikyesi.........................................................58 1.4.3 Hz. brahimin Putulukla Mcadele Hikyesi..............................................58 1.4.4 Hz. brahimin Ate6e At,l,6 Hikyesi.............................................................59 1.4.5 Hz. brahimin Peygamberli1i........................................................................61 1.4.6 Hz. brahimin Misafirperverli1i....................................................................62 1.4.7 Hz. brahimin M,s,ra Gidi6 Hikyesi............................................................62 1.4.8 Hz. brahimin Sava6, Yn.........................................................................63 1.4.9 Hz. brahimin Vas,flar,.................................................................................63 1.4 10 Hz. brahimin Kabahatleri...........................................................................64 1.4.11 Hz. shak,n Kr Olu6u.................................................................................65 1.4.12 Hz. smailin Evden ,kar,l,6, Ve Hz. shakla Soyun Devam,...................65 1.4.13 Hz. brahimin Me6esi (Abraham's Oak)..................................................65 1.4.14 Hz. brahimin badet ve Taat,yla lgili fadeler.......................................... 66 1.4.15 Hz. brahimin mtihanlar,............................................................................67 1.4.16 Yahudi Mistisizminde Hz. brahim.............................................................. 67 1.4.17 Hz. brahimle lgili Yap,lan Baz, Yorumlar....69

2. KUR'AN-I KER M VE D -ER SLAM KAYNAKLARA GRE Hz. BRAH M

2.1 KUR'AN-I KER M'DE HZ. BRAH M KISSASI VE BU KISSAYA L @K N R VYETLER......................74 2.1.1 Hz. BRAH M KISSASI...............................................................................74 2.1.1.1 2.1.1.2 2.1.1.3 2.1.1.4 Hz. Hz. Hz. Hz. brahim'in smi, Nesebi ve Babas,....................................................74 brahim'in Do1umu ve Ailesi............................................................76 brahim'in Yeti6ti1i evredeki Din Durum (Sabilik).....................79 brahim'in Peygamberli1i ve Din Tebli1i........................................86

II

2.1.1.4.1 2.1.1.4.2 2.1.1.4.3 2.1.1.4.4 2.1.1.4.5

Babas,na Din Tebli1i......................................................................86 Kavmine Din Tebli1i......................................................................87 Hz. brahim'in Putlar, K,rmas,.........................................................89 Hz. brahim ile Nemrud Aras,nda Geen Tart,6ma.........................90 Hz. brahim'in Tebli1 Metodu ve Allah,n Varl,1,n, spat in Kulland,1, Delilleri..........91

2.1.1.4.5.1 Hz. brahim'in Tebli1 Metodu................................................91 2.1.1.4.5.2 Hz. brahim'in Kulland,1, sbt-, Vcib Delilleri...........93 2.1.1.4.5.2.1 Hudus Delili....................................................................93 2.1.1.4.5.2.2 mkn Delili....................................................................94 2.1.1.5 Hz. brahim'in Ate6e At,lmas,.................................................................95 2.1.1.6 Hz. brahim'in l Ku6lar,n Dirili6ine Tan,k Olmas,.............................97 2.1.1.7 Hz. brahim'e Gklerin ve Yerin Melektunun Gsterilmesi.................99 2.1.1.8 Hz. brahim'in Torbas,ndaki Kumlar,n Un Olu6u Rivayeti..................100 2.1.1.9 Hz. brahim'in Yurdundan Ayr,lmas,....................................................100 2.1.1.10 Hz. brahim'in O1lu smail ve E6i Hacer'i Mekke Vadisine B,rakmas,..102 2.1.1.11 Hz. brahim'in Ryas, ve Kurban Olay,...............................................106 2.1.1.12 Hz. brahim'in Misafirleri.....................................................................110 2.1.1.13 Hz. brahim'in O1lu smail le Kbe'yi n6s,......................................111 2.1.1.14 Hz. brahim'in Vefat,............................................................................113 2.2.2 Hz. BRAH M' N D N (HANFL K).........................................................114 2.2.2.1 "Hanf" Kelimesinin Anlam, Nedir?......................................................114 2.2.2.1.1 Mslman limler Taraf,ndan "Hanf" Kelimesine Verilen Anlamlar................115 2.2.2.1.2 Mste6riklerin "Hanf" Kelimesi le lgili ddialar,.......................117 2.2.2.2 Hanflik Dini..........................................................................................119 2.2.2.2.1 Kur'an-, Kerim ve Hadis-i @erifler'de Haniflik Dini.119 2.2.2.2.2 Hanflik Dininin Esaslar,...............................................................122 2.2.2.2.2.1 Hanflik Dininin nan Esaslar,.............................................123 2.2.2.2.2.1.1 2.2.2.2.2.1.2 2.2.2.2.2.1.3 2.2.2.2.2.1.4 2.2.2.2.2.1.5 Allah nanc,..................................................................123 Peygamber nanc,.........................................................123 Kitap nanc, (Suhuf-u brahim)....................................124 Melek nanc,.................................................................126 Ahiret nanc,.................................................................127

2.2.2.2.2.2 Hanflik Dininin badet Esaslar,............................................127

III

2.2.2.2.2.2.1 2.2.2.2.2.2.2 2.2.2.2.2.2.3 2.2.2.2.2.2.4 2.2.2.2.2.2.5 2.2.2.2.2.2.6

Hac badeti....................................................................127 Kurban badeti..............................................................129 Namaz badeti...............................................................129 Zekat badeti.................................................................130 Oru badeti..................................................................130 Snnet...........................................................................131

2.2.3 KUR'AN-I KER M VE LG L R VYETLERDE Hz. BRAH M' N VASIFLARI.............................................................................................131 2.2.3.1 Hz. brahim'in Halm, Evvh ve Mnb Olu6u..........................................132 2.2.3.2 Hz. brahim'in Halil Olu6u.........................................................................132 2.2.3.3 Hz. brahim'in S,ddk (Do1ru Szl) Olu6u ve Masumiyeti Meselesi......133 2.2.3.3.1 Hz. brahim'in Y,ld,z, Ay ve Gne6e "Rabbim" Demesi....................134 2.2.3.3.2 Hz. brahim'e snd Edilen Yalan..................................................135 2.2.3.3.2.1 Hz. brahim'in Y,ld,za Bak,p "Hastay,m" Demesi......................136 2.2.3.2.2.2 Hz. brahim'in Putlar,n K,r,lmas, le lgili "Belki Bu 6i Bykleri Yapm,6t,r" Demesi.....................................................137 2.2.3.2.2.3 Hz. brahim'in E6i Sara in "K,z karde6im" Demesi..................138 2.2.3.4 2.2.3.5 2.2.3.6 2.2.3.7 Hz. Hz. Hz. Hz. brahim'in mam (nder Olu6u).........................................................139 brahimin Dualar,yla Verdi1i Mesajlar.............140 brahim'in Fiziksel Vas,flar, (@emili)...........141 brahim'in Di1er Vas,flar,...................................................................142

2.2.4 KUR'AN-I KER M'E YNELT LEN ELE@T R LER I@IAINDA Hz. BRAH M KISSASININ DEAERLEND R LMES ............143

3. Hz. BRAH M KISSASININ SEMAV D N AISINDAN MUKYESES

3.1 K TAB-I MUKADDES VE KURAN-I KER MDEK Hz. BRAH M KISSASININ MUKYESES .. 148 3.1.1 Hz. BRAH M N HAYATI........................................................................149 3.1.1.1 3.1.1.2 3.1.1.3 3.1.1.4 3.1.1.5 3.1.1.6 Hz. Hz. Hz. Hz. Hz. Hz. brahimin smi................................................................................149 brahimin Soy Ku6a1,.....................................................................149 brahimin Babas,.............................................................................149 brahimin Yeti6ti1i Ortam..............................................................150 brahimin E6leri ve ocuklar,........................................................150 brahime Yap,lan Vaadler..............................................................151

IV

3.1.1.7 Hz. brahimin Misafirleri......................................................................151 3.1.1.8 Hz. brahimin Gleri...........................................................................152 3.1.1.9 Kurban Hdisesi.....................................................................................153 3.1.2 Hz. BRAH M N PEYGAMBERL A VE DN TEBL A ........................154 3.1.2.1 Kitab-, Mukaddeste Hz. brahimin Peygamberli1i ve Dn Tebli1i..154 3.1.2.2 Kuran-, Kerimde Hz. brahim ve Dn Tebli1i.....................................155 3.2 D NLER ARASI D YALOG ALI@MALARINDA Hz. BRAH M F GRU..157

4. SONU.....169

B BL YOGRAFYA...174

KISALTMALAR
a.g.e. : a.g.m. : a.mk. : a.s. : A FD : ASBE : bk. : bsk. : ev : DB : DE FD : DA : Ed : Ejd : ER : E FD : F FD : H FD : Hz. : haz: : IDB : A : SAM : JE : MSBE : ne=r : OM FD : . : Terc : thk. : UJE : ve te. : vs. : Yay. : Ad, geen eser Ad, geen madde Ayn, makale Aleyhisselam Ankara niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Ankara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Bak,n,z Bask, eviren Dictionary of The Bible (Ed: James Hastings) Dokuz Eyll niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Trkiye Diyanet Vakf, slm Ansiklopedisi Editr Encyclopaedia Judaica (Ed: Cecil Ruth) Encyclopedia of Religion Erciyes niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi F,rat niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Harran niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi Hazreti Haz,rlayanlar Interpreters Dictionary of the Bible slm Ansiklopedisi slm Ara6t,rmalar, Merkezi Jewish Encyclopedia Marmara niversitesi Sosyal Bilimler Enstits Ne6reden Ondokuz May,s niversitesi lahiyat Fakltesi Dergisi lm Terceme Tahkik eden The Universal Jewish Encyclopedia Ve tekiler Ve saire Yay,nevi

VI

NSZ
Kreselle6me dnemini ya6ayan gnmz dnyas, her alanda oldu1u gibi dini boyutta da h,zl, bir etkile6ime sahne olmaktad,r. Dnya nfusunun byk bir blmn te6kil eden Yahudi, H,ristiyan ve Mslmanlar, kendisinden sonra 40 as,r gibi uzun bir sre gemi6 olsa da Hz. brahimi byk bir sevgi ve sayg,yla anmakta, ona ba1l,l,1, ve intisab, 6eref addetmektedirler. Hz. brahimin miras, zerinde oldu1unu iddia eden ve onun yce bir 6ahsiyet olu6unda ittifak halinde olan bu semav din mensuplar,n,n, ortak mirasta kar6,l,kl, anlay,6 ve sayg,ya dayal, bir ili6ki kurmalar, beklenirken, eki6melerle dolu ili6kilerle gndeme geldikleri bilinmektedir. Bu dinin, hi de nemsiz grlemeyecek farkl,l,klar,na ra1men Hz. brahimin takipisi olduklar,n, ileri srmeleri olduka dikkat ekicidir. Bu al,6mam,zda ama; semav dinde ortak ata olarak kabul edilen Hz. brahimin nas,l farkl, anla6,ld,1,n,, Kitab- Mukaddes ve Kuran- Kerimi merkeze alarak anlamaya ve Hz. brahimin insanl,1a mesaj,n, ortaya koymaya yneliktir. Bu erevede ele ald,1,m,z ana ba6l,klar: Hz. brahimin tarih bir 6ahsiyet olu6u; KitabMukaddes merkezde olmak suretiyle, Yahudi ve H,ristiyan brahim anlay,6,; KuranKerim merkezde olmak suretiyle Mslman brahim anlay,6,; semavi din a,s,ndan brahim anlay,6taki farkl,l,k ve benzerlikler 6eklindedir. Tezin haz,rlanmas,nda k,ymetli vakitlerini ay,rarak bana yol gsteren, gr6leri ile al,6maya katk,da bulunan ve babacan tav,rlar,yla motivasyonumu artt,ran de1erli hocam Prof. Dr. lyas elebiye ve yard,mlar,n, esirgemeyen Do. Dr. Mustafa Sinano1lu hocaya, madd ve manev her trl deste1i sa1layan aileme 6kranlar,m, sunmay, bir bor bilirim.

stanbul, 2006

Fatma AYGN

VII

GR
nan sistemleri, dini gelenekleri ve kltrleriyle birok farkll iinde barndran ve kendilerine has nitelikler tayan Yahudilik, Hristiyanlk ve slm, Hz. brahimde birlemekte, onun inanc ve yaayyla gerek bir mmin ve peygamber olduu hususuna vurgu yapmaktadrlar. Sz konusu dinin, hem kutsal metinleri hem de dini gelenek ve kltrlerinde birok farkl ynler olmakla beraber Hz. brahim, zerinde ittifak edilen son derece zel ve nemli bir ahsiyettir. zellikle son on ylda dnyann eitli yerlerinde dinlerin tantlmas, farkl ve ortak ynlerinin ortaya konulmas amacyla dzenlenen dinler aras diyalog konferanslarnda, brahim figr nemli role sahip olmutur. Dier yandan, Hz. brahimin gerekten yaam bir ahsiyet mi, yoksa efsanev bir kahraman m? olduu konusundaki tereddtleri ortadan kaldrmaya ynelik arkeolojik kaz almalar zellikle XX. yzylda daha sk yrtlr olmutur. Bu almalarn sonucunda Hz. brahime ve onun yaam olduu muhtemel aa ait birok malzeme ortaya karlmtr. almamzn giri blmnde; Tarihsel bir ahsiyet olarak Hz. brahim bal altnda; brahim kelimesinin etimolojisini yaptk ve Arkeolojik almalar Inda Hz. brahim konusunu ele almay uygun bulduk.

TARH BR AHSYET OLARAK Hz. BRAHM

1. BRAHM KELMESNN ETMOLOJS Kitab- Mukaddesin baz yerlerinde Abram1, baz yerlerinde ise Abraham ismi yer almaktadr. brahim kelimesi Eski Ahidde bata yce ata manasna Abram iken daha sonra milletlerin babas olarak Abraham ekline2 dnmtr. Kitab- Mukaddeste Abraham kelimesinin milletlerin babas olarak anlamlandrlmas dil aratrmaclar tarafndan kabul grmemektedir. Birok aratrmacya gre Smer dilinden gemi olduu ifade edilen kelimeye verilen milletlerin babas manas aslnda Ab-hamon kelimesine aittir. Abraham kelimesinin de Ab-hamona dnm dilciler tarafndan mmkn grlmemektedir3. Kitab- Mukaddesteki isme paralel ekillerin kesinlii tespit edilememitir. M.. XIX. yzylda yaam bulunan Akadllara ait ivi yazl belgelerde A-ba-am-rama, A-ba-ra-ma, A-ba-ara-am eklinde ifadelere rastlanmtr. M.. XIV ve XIII. yzyllara ait Ugarit (Rasamra) metinlerinde Abrm eklinde grlen kelime, muhtemelen A-bra-mi olarak okunabilmitir. Abram kelimesinin Abiramn ksaltlm olduuna dair bir kant yoktur4. branicedeki i harfinin dme zelliinden hareketle, Abiner kelimesinin Abnere dnmesi gibi, Abiram kelimesinin de Abram ekline deimi5 olabilecei de ileri srlmtr. Abram kelimesinin iki eden olutuu ve bunlardan ilk enin Samicede baba anlamna geldii, ikincisinin ise Akkadca sevmek ya da Bat Samice yce olmak manalarndaki kelimelerle alakas olduu dnlmtr. Bylece kelimenin yce baba manasna olabilecei gibi; babasn sever getirilmitir.
1 Tekvin 11/26-17/5; Nehemya 9/7; I. Tarihler 1/27. 2 Tekvin 17/5. 3 L. Hcks, Abraham, The Interpreters Dictionary of The Bible, I, s.15; aban Kuzgun, slam Kaynaklara Gre Hz. brahim ve Haniflik, s. 23 4 Nahum M. Sarna, "Abraham", Ejd, II, s. 112. 5 L. Hicks, a.g.m., IDB, I, s. 15; H. E. Ryle, A Dictionary of the Bible, Ed: James Hastingns, I, s. 17. 6 Nahum M. Sarna, a.g.m., EJd, II, s. 112.
6

anlamna gelebilecei de dile

Leonard Woolley (. 1960), kelimenin aslnn Abi-Ram eklinde Smerce olduu, daha sonra ksaltld ve Abram haline dnt kanaatindedir. Abraham kelimesine dnm ile ilgili olarak ise Woolley; Smer dilinde B R M kkne bal Abram isminin, Arap muhitinde ilk balarda A sesini vermek zere sadece yazlta B R H M olduunu ve telaffuzun Abram olarak devam ettiini fakat daha sonra Arapada ki H sesinin sesli harften sessiz harfe dnmesi neticesinde telaffuzun Abraham olduunu ileri srmtr. Woolley bu konudaki baka bir tezinde ise iki kelimenin de farkl ahslar ifade edebileceini kaydetmitir7. Batl aratrmaclarn bazlar da yine Woolley gibi kelimenin aslnn Smerce olduunu, Abi-Ramudan geldiini Babil yazl metinlerinde yer aldn8 ifade etmilerdir. Ur ve evresinde yaplan kaz almalarnda Abi kelimesiyle balayan AbiRamu, Abi-Sare gibi isimlerin ortaya karlmas bu tezi destekler grnse de, bu kelimelerin M.. X. yzyla ait olabilecei belirtilmitir. Zira Abi-Sare ismi metinlerde komutan ve sava olarak gemitir9. branice itikak bulunmayan Abraham kelimesinin, Abramn diyalektik bir varyant veya Aram dilindeki alm olabilecei de ifade edilmitir10. Mslman aratrmaclar da Kuran- Kerimde 69 yerde tekrar edilen brahim kelimenin menei hakknda tezler ortaya atmlardr. Kuran- Kerimde Arapa olmayan kelimelerin yer almad dncesinden hareketle, brahim kelimesinin Arapaya sonradan11 girdii ynnde yaygn gr savunulmutur. Kelimenin Arapada kullanm bn Manzra (. 711/1311) gre; brahim, brahm, brahem, braham olarak drt ekilde12 olmu; bn Cevzye (. 591/1201) gre ise, bunlara ek olarak brahm ve brahm ekilleri de kullanlmtr13.

7 8 9 10 11 12 13

aban Kuzgun, a.g.e., s. 22-23. aban Kuzgun, a.g.e., s. 22. aban Kuzgun, a.g.e., s. 22. Nahum M. Sarna, a.g.m., II, EJd, s. 112 bn Manzr, Lisanl-Arab, XII, s. 48. bn Manzr, Lisanl-Arab, XII, s. 48. bnl Cevz, Zdul-Mesr fi lmit-Tefsir, I, s. 139.

Zebid (. 1205/1790) ise bir yandan kelimenin Sryaniceden Arapaya getiini ve Arapada brahim, brahm, brahem, brahm, brahm ekillerinde kullanmn olduunu zikrederken, dier yandan kelimenin aslnn Eb ve Rahim kelimelerinden meydana geldiini ve merhametli baba anlamn ifade ettiini belirtmitir.14 aban Kuzguna gre ise; kelime Bat Samicenin ok eski ekillerinden biri olmaldr15. Abraham kelimesinin menei ve anlam hakknda birok ifade bulunsa da, imdiye kadar kesin bir tespit mmkn olamamtr.

2. ARKEOLOJK VERLERE GRE BRAHM MOTF Yahudilik, Hristiyanlk ve slm dini mensuplarnca kutsal saylan metinlerde, inan ve yaayyla rnek gsterilen Hz. brahim hakknda olduka snrl bilgilerin olmas sebebiyle onun yaad yzyl kesin olarak tespit edilememi ve yaad aa ait tarihi vesikalar bulunamamtr. Mevcut durumu deerlendiren baz ilim evreleri; zellikle Eski Ahiddeki ilgili blmlerin farkl kaynaklarn bir araya getirilmesiyle olutuuna vurgu yaparak, dini metinlerin bilimsel bir deer tamad, bu yzden Hz. brahimin tarihte yaam gerek bir ahsiyet olmayp, sadece kutsal kitaplarda yer alan efsane kahramanlarndan biri olduunu iddia etmitir.16 Bu iddialar karsnda da kutsal kitaplarn verdii bilgilerin ve tarihi hdiselerin ilmi aratrmalar nda incelenmesi ve bunun yannda arkeolojik kazlarla eski dnemlere ait eserlerin ortaya karlmas, yorumlanmas gibi birok faaliyete ihtiya duyulmutur. Tarihsel olaylar dile getiren edeb bir eser olarak da kabul edilen Eski Ahidde, Yahudilerce Hz. Musann yazd iddia edilen ilk be kitabn, sraillilerin Babil tutsaklndan kurtulup lkelerine dndkten sonra yazld btn bilim adamlar tarafndan kabul grmektedir. Musa zamannda da onlar yazacak bran yazsnn
14 Zebid, Tcul-Ars, VIII, s. 201. 15 aban Kuzgun, slam Kaynaklarna gre Hz. brahim ve Haniflik, s. 24.. 16 Paul Johnson, Yahudi Tarihi, (ev: Filiz Orman), Aralk, 2000, s. 11; inasi Gndz, Kuran Kssalarnn Kayna Eski Ahit mi? Yap, Muhteva ve Kaynak Asndan Torah Kssalar, OMFD, X, 1998, s. 71.

gelimedii ve o ada yaznn talar zerine yazld bilinmekte, yaznn gelimesinin ancak M.. IX. ve VIII. yzyllarda balad ifade edilmektedir. Yine aratrmaclar, Babil tutsaklnda bulunan sraillilerin Babil yaz ve dilini rendikleri, Babil kitaplklarn inceledikleri ve eitli Sami kabilelerinden zellikle de Smer efsanelerinden etkilenerek ilk be kitab yazm olduklarn, ilk be kitaptan sonraki konularn ise, farkl zamanlarda yazlan metinlerin bir araya getirilmesiyle oluturulduunu ifade etmilerdir17. Kutsal kitaplarda anlatlan olaylarn gerekte cereyan edip etmediine dair yaplan birok tenkit ve eletiri almalar sonucunda kantlarn aranmas ynnde zellikle Msr, Mezopotamya ve Filistinde birok kaz almalar yaplm, bulunan tabletler zlmeye allmtr. IV. yzylda Hz. sann mezarnn bulunmas amacyla Kostantinin annesi imparatorie Helanann, Kuds Betlehemde; yine VII. yzylda Emevilerin; daha sonra Memluklerin (1291-1517) ve Osmanllarn (1517-1917) kaz almalar yaptrdklar kaynaklarca nakledilmitir18. 1852de Rassam tarafndan bulunan ivi yazl tabletleri British Museumdan George Smith (. 1876) zmtr19. 1845-51 yllarnda A. Layardn (. 1894) Kuyunjikte Sennacherib Saraynn ktphanesinde bulduu Tufandan bahseden ivi yazl levhalar 1872de yine George Smith zmtr. Dier yandan Um-Napishtimde bulunan, M.. 4000. ylnda Uruju idare eden bir komutan olan Utnapitimi (Sumerlerdeki Tufan efsanesinde ismi Ziusudra) anlatan ve adna Glgam denilen destann20, Babildeki Tufan hdisesini teyit eder mahiyet olduu grlmtr. Bylece aratrmaclar Tufann Smerli kahraman Ziusudrann, Kitab- Mukaddeste Nuh ile ayn kii olabilecei tezi zerinde durmulardr21. 1906da Hilprecht, Tufan ncesine dair Tekvin bab 5deki on patriyarka dair listeyi bulmutur22. 1920lerde ise Sir Leonard Woolley yapt kaz almalaryla M.. 4000 ve 3000. yllarndan kalma Ur isminde

17 Muazzez lmiye , brahim Peygamber (Smer Yazlarna ve Arkeolojik Buluntulara Gre), s. 119120. 18 Muazzez . , a.g.e., s. 15. 19 . F. Harman, Metin, Muhteva ve Kaynak Asndan Yahudi Kutsal Kitaplar, s. 201. 20 . F. Harman, a.g.e, s. 201; Paul Johnson, a.g.e., s. 14; Muazzez . , a.g.e., s. 72;. Ahmet G, eitli Dinlerde ve slamda Kurban, s. 11. 21 aban Kuzgun, Dinler Tarihi Dersleri, I, s. 154. Paul Johnson, a.g.e., s. 15. 22 . F. Harman, a.g.e., s. 201; Paul Johnson, a.g.e., s. 16.

nemli bir Smer kentini ortaya karmtr. Woolley, yapt aratrmalar sonucunda M.. 4000-3000 yllarndan korkun bir sel basknnn kant olarak 8 feetlik alvyonlu bir tortuyu kefetmitir23. Bylece Eski Ahid ve Kuran- Kerimde sz edilen Tufan hdisesi arkeolojik almalarla kesinlik kazanm ve Tufan sonras btn uluslarn dolaysyla Hz. brahimim kkeninin bulutuu Nuh peygamberin gerek bir ahsiyet oluu konusundaki tereddtler de ortadan kalkmtr. Kitab- Mukaddeste sralanan soy kuana gre Nuhun oullarndan Sama dayandrlan Hz. brahimin doum yeri, Tekvindeki ifadelerden24 hareketle Ur ehridir. Ur olarak kastedilen yerin Smerlilerin Ur ehri olduu gr ise zamanla yaygn bir kanaate dnmtr. Zira ngiliz arkeolog Leonard Woolley 1935 ylnda Londrada yaynlam olduu Abraham isimli kitabnda arkeolojik verileri Tevrattaki brahim kssasna adapte etmeye alm ve bu olaylarn Smerlilerin III. Ur hanedanl dneminde cereyan ettiini kaydetmitir. Woolleye gre Hz. brahim Keldanilerin Ur ehrinde domu ve yine orada atee atlm, ateten kurtulduktan sonra Harrana ve daha sonra Filistine g etmitir.25 Aratrmaclar Ur ehrine ilikin yaptklar incelemeler sonucunda, ibrnice Tevrat metninde ehrin adnn Ur-Kasdim olarak getiini fakat Yunancaya evrilen metinde sadece Keldanilerin Ur ehri ibaresinin bulunduunu ifade ederler. Yaplan aratrmalar sonucu Keldanilere yaplan atfn bir tarih hatas olup, Keldanilerin M.. 2000 ylnn sonlarna kadar Mezopotamyaya girmedikleri tespit edilmitir26. Tevrattaki Uru ise gneydeki Urdan ayrt etmek ve kutsal yazlar okuyanlara Uru tanmlamak iin M.. 1000 yllarnda Keldanilerin Uru (Ur of the Chaldees) lafznn metne yerletirilmi olduu gr kuvvet kazanmtr.27 Ur ehri hakknda birok aratrma yaplm, birok tez zerinde durulmutur. Ur ehrinin, aa Babilonyada Fratn batsnda ve bugnk Badatn 300 km gneydousunda bulunan Tel el Mukayyer denilen yer olabileceini gr nceleri
23 24 25 26 27 Paul Johnson, a.g.e., s. 14. Tekvin 11/31; 15/7. Mevdudi, Tarih Boyunca Tevhid Mcadelesi, I, s. 447; smail Yiit, Peygamberler Tarihi, s. 205. . F. Harman, brahim, DA, XXI, s. 267; Muazzez . , a.g.e., s. 76-77. The Interpreters One-Volume Commentary On The Bible, s. 10; Paul Johnson, a.g.e. , s. 15.

yaygn kanaati oluturmu olsa da, en son yaplan aratrmalar Hz. brahimin asl vatann Urfa veya Harran olmasnn daha mteber olduunu gstermi ve bu yndeki grlere kuvvet kazandrmtr.28 Dier yandan Mari, Nuzi, Hitit ve Ugarit yazl metinlerinin incelenmesi neticesinde, kuzeyde Ur ad verilen baz koloniler kurulmu olduu da tespit edilmitir29. Sz edilen bu ehrin Kuzey Mezopotamyada Frat yaknnda bir yer olmas gerektii konusundaki son zamanlardaki yaygn kanaat30 bizce de daha mkuldr. Buna gre; Harran ve Urfay iine alan Gney Anadolu, baka bir deyile Kuzey Mezopotamya Hz. brahimin ana yurdu olmaldr. Zira tarih boyunca Urhay, Ruha, Orhai gibi isimlerle anlan Urfa ehrinin Ur ehri olmas sz konusu edilmitir. Btn bu tespitlerden hareketle; Urfada doup byyen brahim, Nemrud tarafndan atee atlm, ateten ktktan sonra Harrana gitmi ve daha sonra da Filistine g etmi olmaldr,31 eklinde bir kanaat hasl olmutur. Kuran- Kerimdeki ifadelerden32 de anlald zere Hz. brahimin yetitii evrede yldzlara ve yldzlarn temsil ettii putlara taplyordu. O asrda Smer/Keldn egemenlii altnda bulunan Harran33, Ay kltnn ve dolaysyla putperest gezen kltnn kuzeydeki merkezi idi. Sz konusu ay kltnn gneydeki merkezi ise Ur ehri idi.34 Hz. brahimin tarihi bir ahsiyet olmasna en iyi deliller yine Ur (Mezopotamya) ve evresinde yaplan kazlarda ortaya karlmtr. Bulunan tabletlerden birinde Terah olu Abram yazs kefedilmitir. Baka bir belgede ise Abcor olu Elnathan tarafndan Ur peygamberinin yakalanmas iin alnan tedbirlerin kaydedildii grlmtr35. Bu bulgulara paralel olarak Yahudi filozofu bn Meymun (. 601/1205); mevcut putperest inanca muhalefeti sebebiyle Hz. brahimin ktlendii ve devrin hkmdar tarafndan tutuklatldn mevzu bahis etmi ve Sabi kaynaklarda
28 29 30 31 32 33 34 35 . F. Harman, brahim, DA, XXI, s. 267; L. W. King, Ur of the Chaldees, DB, s. 954-955. Muazzez . , a.g.e., s. 77. Ahmet Kahraman, a.g.e., s. 138; . F. Harman, a.g.m., DA, XXI, s. 267. . F. Harman, brahim, DA, XXI, s. 267; L. W. King, Ur of the Chaldees, DB, s. 954-955. el-Enm 6/74-81; Meryem 19/42046; el-Enbiy 21/88-97; es-Saffat 37/88-97. smail Yiit, Peygamberler Tarihi, s, 208. inasi Gndz, Mitoloji ile nan Arasnda, s. 139-149. aban Kuzgun, slam Kaynaklarna Gre Hz. brahim ve Haniflik, s. 26-27.

bu ifadelerin yer alm olduunu kaydetmitir36. Mesud ise (. 345/956) eseri Murucuz-Zehebdeki bir ifadesinde, kendi zamannda Harrandaki Sabi puthanesinde Hz. brahimin babasna ait heykellerin bulunduunu belirtmitir37. nceleri Smerlilerin daha sonralar ise bir Sami kavmi olan Babillilerin hkm srd Mezopotamya blgesinde yaplan kazlarda ortaya karlan tabletlerde, sonraki dnemlerde Tanah metninde yer alm olan birok anlatmn benzerlerine rastlanmasyla38 birlikte brahim Peygamberin yaad yzyl ile ilgili olarak Eski Ahiddeki ifadeler dikkate alnarak birtakm sonular karlmaya allmtr. zellikle Hz. brahimin savat krallarn yaad tarihler konusunda inar kral Amrafel bahsi39 dikkate alnmtr. inar Kral Amrafelin kimlii hakkndaki en ok tutulan gr Samilerin Amurru kolundan meydana gelen I. Babil krall (M.. 2225-1800) devrinin V. Hkmdar Kanuninas Hammurabi (M.. 2009-1961) olduu ynndedir40. Arkeolog Leonard Wolley ise Hammurabinin yaad devrin M.. 1940-1792 yllar arasnda olabilecei hususu zerinde durmutur41. Fakat Franszlarn Maride yaptklar kazlar sonucunda ortaya karlan devlet arivindeki belgelerden hareketle Hammurabinin yaad devrin M.. 1728-1686 yllar olarak tarihlenmesi neticesinde42 -Kuran- Kerimde ismi gememekle birlikte- Yahudi ve slm kaynaklarnda Hz. brahimin mcadelesinde bahsi geen Babilonyann hakimi, gl kral Nemrud ile Hammurabinin ayn ahs olabilecei eklindeki tez zerinde aratrmaclar younlam ise de43, Hz. brahimin yaad an kesin tespitinde glk ekilmitir. Yine Arkeolojik almalar balamnda Filistindeki kazlarda karlan anak, mlek zerindeki yazlardan baz yer ve kral adlar saptanm, bylece aratrmalar sonucunda, M.. 2000li yllarn balarnda Filistinin reislerin ynetiminde yar gebe
bn Meymun, Delaletul-Hairin, s. 584, 588; aban Kuzgun, a.g.e., s.26. Mesud, Murucuz-Zeheb ve Meadinul-Cevher, II, s. 247. smail Tapnar, Duvarn teki Yz, s. 30-31. Tekvin 14/9. aban Kuzgun, a.g.e., s. 29; Ahmet Kahraman, Mukayeseli Dinler Tarihi, s.137; Paul Johnson, a.g.e., s.16; 41 aban Kuzgun, a.g.e., s. 29. 42 Hikmet Tanyu, Tarih Boyunca Trkler ve Yahudiler, I, s. 28. 43 . F. Harman, brahim, DA, XXI, s. 267; Ahmet Kahraman, Mukayeseli Dinler Tarihi, s. 137; Neet aatay, slm Tarihi, s. 30. 36 37 38 39 40

kabilelerle dolu olduu anlalmtr44. I. Babil hanedanl dnemi olan M. . XVIII. yzyla ait Mari metinlerinde brahim45; ve yine M. . XVIII. yzyla ait olarak tarihlenen yukar Mezopotamya agar-bazar metinlerinde ise Yakub isminin getii grlmtr. Dier yandan M.. XV. yzylda yaad bilinen Msr kral III. Thutmosisin listesinde Yakub isminin bir yer ismi olarak ifade edildii tespit edilmitir45. Bylece Kitab- Mukaddeste Yahudilerin atas olarak temsil edilen Abrahamn M.. XIII. asrdaki Yahudi yerleiminden nce, Filistinde gebe ya da yar gebe bir hayat yaam46 olduu gr reva kazanmtr. Kaynaklarn bize verdii bilgiler arasnda, ilk yurtlar Kuzey Mezopotamya olan branilerin; Babillilerin istila hareketleri esnasnda (M.. 2000-1800) Suriye yolu ile gneye indikleri, Gney Filistine yerletikleri, bir ktlk sebebiyle Msra getikleri, eitli sebepler yznden geri dndkleri ve Lut gl civarna yerletikleri eklindeki ifadeler yer almaktadr47. Ayrca Tevratta Abrahamn kardei Nahor ve ocuklarnn Paddan Aramda oturduklar ifade edilmektedir. Paddan rm (rm ovas) ifadesinin iki nehir aras anlamnda Mezopotamya blgesine iaret ettii bilinmektedir48. Bu durum Ur ehrinin buralarda olduu ve Abrahamn Urfadan Harrana oradan Kenan diyarna gitmi olabilecei grne destek vermektedir. Neden iki nehir aras olan yerleri brakp Urfa ve Harrandan, dalk ve verimsiz olan Filistine gittikleri? sorusuna gelince; kazlar sonucu elde edilen materyallere ve bulgulara dayanan baz arkeolog ve aratrmaclar, yaklak 4000 yl nce Urfa, Gneydou Anadolu ve Suriye civarnda byk bir kuraklk yaand ve bu kuraklk yznden Filistine g edilmi olabilecei49 zerinde durmaktadrlar.

44 Paul Johnson, a.g.e., s. 19; Muazzez . , a.g.e., s. 16; John Bright, A History of Israel, London, 1980, s. 92-93. 45 Merril F. Unger, Ungers Bible Dictionary, s. 13; Mustafa Sinanolu, brnler: sriloullarnn Atalar Olan Eski Bir Yar Gebe Bat Sm Kavmi, (Yaynlanmam makale), s. 4 45 Mustafa Sinanolu, a.mk., s. 4; H. E. Ryle, A Dictionary of the Bible, I, s. 15-16. 46 mer F. Harman, a.g.m., DA, s. 267; Paul Johnson, a.g.e., s. 16-17. 47 Ahmet Kahraman, a.g.e., s. 138. 48 Muazzez . , a.g.e., s. 81; Mustafa Sinanolu, a.mk., s. 2. 49 Muazzez . , a.g.e., (dipnot:55), s. 84.

Yine bu konuyla ilgili aratrmalarda, Baban gebe bir rm idi. Sayca az olarak Msra inip orada misafir oldu50 eklindeki ifadeye dikkat ekilmitir. Zira szn ettiimiz bu Eski Ahid ifadesinin ge alarda srail ocuklarna retildii belirtilmitir51. Bu durum ise bize brnler ve rmler arasndaki gl ba gstermektedir.52 Yine bu gl baa iaret etmek zere Eski Ahidde, shak rm soyundan olan Rebeka ile evlendii,53 olu Yakupun da rmlerden evlenmesini istedii54 yer almtr. Bu bilgilere paralel olarak Adolphe Lodsa gre; branler Armlerden saylmaldr55. Bununla birlikte yaplan antropolojik aratrmalar sonucunda; kafataslar dolikosefal, brakisefal ve boy uzunluu kark olan branlerin trl etnik gruplarla karp kaynat ve rklarnn kark olduu anlalmtr.56 Dier yandan Kuzey Suriyede 1926 ylnda yaplan kazlar esnasnda M. . 1400lerden kalma eski ad Ugarit, yeni ad Rasamra olarak bilinen yerde ivi yazsndan gelitirilmi, Bat Sm dilinde yazlan tabletler karlmtr. Bu dildeki kelimelerin ounun brn kelimeleriyle paralel olduu grlmtr57. Ancak brn yazsnda sesli harf olmad halde, Ugarit metinlerinde sesli harflerin varl tespit edilmitir. Verilen bilgilere gre, Tevratn asl eski ibrnce olarak yazlmtr. Tevratn Babil esaretinden sonra bir kitap halinde kaydedildii ve bilginlerin ibrnce Tevratn anlalmasnn zorluundan dolay M.. III. yzylda skenderiyede Yunancaya evrilen metin ile karlatrma yaparak Tevrat anlamaya altklar da kaydedilen bilgiler arasndadr. Szn ettiimiz bu Ugarit metinlerinde yerli halk olan Kenanllarn inanlar, dini gelenekleri ve efsaneleri okunabilmitir58. Buradan yola karak Tevrattaki baz hikyeler ve dinsel inanlar anlalabilmitir. 1933 ylnda A. Parrot, Suriye/Irak topraklarnn 17 mil kuzeyinde Frat nehri ile antik Mari (Tell Harrari) kentini istimlk ettiinde 20.000 paralk bir ariv bulmutur. Daha sonra da Kerkke yakn eski Nuzide Mitanni Krallnn bir kolu
50 51 52 53 54 55 56 57 58 Tesniye 26/5. Muazzez . , a.g.e., s. 81 Mustafa Sinanolu, a.mk., s. 2. Tekvin 25/20. Tekvin 28/1-8. Hikmet Tanyu, Tarih Boyunca Trkler ve Yahudiler, I, s. 17. Hikmet Tanyu, a.g.e., I, s. 17-18. Muazzez . , a.g.e., s. 87; inasi Gndz, a.mk., s. 74. . F. Harman, a.g.e., s. 202.

10

olan Hurrianlarn (ncildeki Horitler) ehrinde kilden yaplm levhalar zerinde bu arivlerin benzer bir kopyas ele geirilmitir. Yine Kuzey Suriyedeki Ebla (Tell Mardikh) ehrinde 1400 levhalk bir ariv ortaya karlmtr. Ebladaki levhalar patriklerin dnemine uzanrken, Maridekiler M.. XIX. ve XVIII. yzyl dnemine, Nuzidekiler ise M.. XVI ve XV. yzyla ait olarak tarihlenebilmitir59. Ebla ve Mari levhalarndaki idar ve hukuk belgelerde Abram, Jacob, Leah, Laban, ve shmael gibi ataerkil isimler tayan kiilerden sz edildii tespit edilmi ve bu belgelerde brnce olduu izlenimi veren kelimelere, deyimlere rastlanmtr. M. . XVI ve XV. yzyl Hurrilerine ait Nuzi levhalarnda ise ocuksuzluk, boanma, miras yoluyla ve doutan kazanlan haklar konusunda anlatlanlarn ve yine Mari metinlerinde yer alan bilgilerin Bat Smi kabile yaants ve partriyarklarn hayat tarzyla byk benzerlikler arz ettii grlmtr60. srailde l Deniz (Lut Gl) civarnda 1946da kyller tarafndan Kumran maaralarnda ceylan derisi zerine yazlm ve rulo halinde kplere konmu M.. 50 veya M.S. 50. yllara tarihlenebilen belgeler bulunmutur. Arm ve brn dilinde yazld grlen bu belgelerin hukuk, edeb, fal metinleri ierdii ve I. yzyl Yahudi inancn yanstt ifade edilmitir. Bu belgeler Tevrattaki baz konulara aklk getirmise olsa da ounun rm ve paralanm durumda olduu grlmtr61. Sz edilen M.. 50 M.S. 50 yllar arasna tarihlenebilen ve ceylan derisi zerine yazlm olan bu Kumran metinlerinden, Tevratta mphem kalan Abramn kendi cann kurtarmak iin ei Saray kz kardei olarak gstermesinin nedenini aklayan hikye62 hakknda bilgiler edinilmitir. Metinlerde anlatlan hikye ile ilgili bilgilere deinecek olursak unlar sylenebilir: Sarann arpc gzelliini verek balayan ve onun btn kzlarn ve gelinlerin hepsinden daha gzel ve akll oluundan bahseden hikyede; Msr Firavununun Sarann gzelliinden etkilenip yanna almak istemesi fakat iki yl boyunca felaketlere maruz kalmas, Firavunun emeline nail olamayp cariye Hacerle birlikte birok altn, gm ve malla Saray Abrama geri
59 60 61 62 Paul Johnson, a.g.e., s. 17; Mustafa Sinanolu, a.mk., s. 4-5. Paul Johnson, a.g.e., s. 17,18; Mustafa Sinanolu, a.mk., s. 4-5. Muazzez . , a.g.e., s. 17. Muazzez . , a.g.e., s. 88-90.

11

gndermesi yazlmtr. Sarayn kz karde olarak gsterilmesi yine bu metinde; Msra girdikleri gece Abramn bir rya grmesi, ryay dinleyen ve yorumlayan Sarann ei iin alayarak onu zor durumdan kurtarmak iin kendisini kz karde olarak tantmaya karar vermesi eklinde aklanmtr. Tevratta, Lutun Abramdan ayrl bahsi de yaplan aratrmalar ve kaz almalar sonucunda dorulanabilmitir. M 2000ler de Lutun gittii yerler olan Erden havzas civarnda bir uygarln bulunduu ve M.. 1900l yllarda birdenbire altst olduu ortaya kmtr. Bu sonu ise Abrahamn M 2000-1900 yllarda yaadn dile getiren yaygn gr glendirmitir63. Bunun yannda meslek hayatnn byk blmn brahimin yaad a tarihlemeye almakla geirdii ifade edilen Amerikal tarihi ve arkeolog William Foxwell Albrightn (1891-1971) almalar neticesinde Hz. brahimin XX. yzyldan nce veya XIX. yzyldan sonra yaam olamayacana karar vermesi de bu konuya k tutmas asndan kaynaklarda makul bir tahmin olarak zikredilmitir64. Yine yaplan arkeolojik almalar sonucunda Abrahamn atalar olarak verilen ahs adlarnn, Harran yresinde yer adlar olduu tespit edilmitir. Abrahamn kardeinin adn tayan Harran ehri; babas Terahn adna benzeyen Turah, Torah yer adlar; yine atalardan Serug ve Peleg isimlerinin ise Harrann batsndaki Sarugi ve Habur rmann Frata kart yerde bulunan Paliga ehir isimlerini gsterdii saptanmtr65. Yahudi ve Hristiyan kaynaklarnda nakledilen Hz. brahimin yetitii evredeki putperestlik inancyla yldz, ay, gnee tapcl yanstan materyaller ise Ur kazlarnda ortaya karlmtr. Elde edilen verilerde Smer Tanrs tar, Yldz; Nannar, Ay; ama ise Gne Tanrs olarak grlmtr66. Filistinin Gney sahillerinde yaplan almalarda ise Msrllara ait eserlerin bulunmas aslnda oralarn bir zamanlar Msrllarn egemenlii altnda bulunduuna
63 64 65 66 Muazzez . , a.g.e., s. 93. Paul Johnson, a.g.e., s. 17. Muazzez . , a.g.e., s. 80-81. inasi Gndz, Mitoloji le nan Arasnda, s. 167-168; aban Kuzgun, a.g.e., s. 40-41; Mevdd, Tarih Boyunca Tevhid Mcadelesi, I, s. 447.

12

delil olarak gsterilmitir67. Genel olarak deinmeye altmz, Eski Ahidle ilgili elde edilen baz veriler arasnda zikredebileceimiz aratrmalardan biri de Mezopotamyada 1926-1928 yllar arasnda ngiliz asll Leonard Woolley bakanlnda yaplan kaz almalarnda Gney Mezopotamyadaki yeni ad Tel el-Mukayyer, eski ad Ur olarak kantlanan tepede M.. 2800lere tarihlenebilen kral mezarlar, mabetler, ehir duvarlar ve byk yapay basamakl Ziggurat denilen yapnn bulunmasdr. Ykntlar arasnda bulunan bir kitabede ise bu Zigguratn M.. 550 yllarnda Babil kral tarafndan restore edildii okunmutur68. Bylece Eski Ahidde Tekvin 17/1-9 da ifade edilen Babil kulesi denen yapnn varl dorulanabilmitir. Kudsn srail ksmnda yaplan kaz almalarnda ise IX. yzyla ait bir ta kitabede srailin Kral Davudun Evi yazsnn okunmas ile ilk kez Tevrat dnda byle bir kral adnn bulunmas heyecan yaratmtr69. Tm almalara ramen Abraham ve onun ailesinin yaad aa ait buluntulara rastlanamamas birok soruyu da cevapsz brakmtr. Buna ramen Anadolu Boazkyde kan Hitit tabletlerinin ve Msrda hiyeroglif yazlarnn okunmas ayrca Kumran belgelerinin bulunmas Tevratta anlalamayan baz noktalarn aydnlatlmasnda yol gsterici olmutur. Hz brahimin yaam olmas muhtemel aa ait olmasa da ona iaret eden, gerek bir ahsiyet oluunu destekleyen birok buluntunun gz ard edilmesi de mmkn deildir. Kitab- Mukaddes ve zellikle brahim peygamber kssasnn youn olarak anlatld Tekvin kitab asndan arkeolojik bulgular deerlendirdiimizde, birok tesir altnda kalarak farkl zamanlarda farkl kiiler tarafndan yazlan metinlerin bir araya getirilmesiyle olutuu bilinen Kitab- Mukaddesteki olaylarn her eye ramen bir ksmnn gerek ve ahslarn hakk olduu ortaya kmaktadr. Arap yarmadasnda Hz. Muhammedin peygamberliinin ilanndan nce putperest Araplar arasnda yaayan ve mevcut durumdan memnun olmayan, irkin
67 Muazzez . , a.g.e., s. 19. 68 Muazzez . , a.g.e., s. 16; Paul Johnson, a.g.e., s. 16. 69 Muazzez . , a.g.e., s. 17.

13

putperest detlerinden uzaklamak isteyen kimselerin rehberi Hz. brahim olduu gibi Suriye, Anadolu, hatta Avrupada brahim motifi kendini gstermitir. yleki, IX. yzylda Antakyal brahim tarafndan organize edilen, Allahn birlii inancn esas alarak sann ulhiyetini reddeden bir grup ortaya km, Hz. brahimle sembolleen tevhid inancna sk skya bal kalmlardr. Avrupada ise XVIII. yzyln sonlarna doru Bohemyada brahimler adyla bilinen ve Tanrnn birlii ve On emir, Tanrya dua etme ilkesi dnda Kitab- Mukaddes dhil hibir din doktrin kabul etmeyen Hz. brahimin rehberliinde yol aldn ifade eden bir grup ortaya km, fakat eitli zorluklarla karlan bu grup zamanla yok olmutur.70

70 aban Kuzgun, slam Kaynaklarna Gre Hz. brahim ve Haniflik, s. 184-185.

14

1. KTAB-I MUKADDESTE Hz. BRAHM

Kitab- Mukaddes olarak isimlendirilen Yahudi ve Hristiyan kutsal kitaplar topluluu iki blmden olumaktadr. Bunun ilk blmn tekil eden Yahudi kutsal yazlarn belirtmek iin Yahudiler kendi kaynaklarnda Tanah kelimesini kullanmaktadrlar. Tanah kelimesi, Yahudi kutsal kitabn oluturan ana blm olan Torah, Neviim, Ketuvim isimlerinin bir araya getirilmesiyle olumutur. Hristiyanlar Kitab- Mukaddesin tamamn kutsal kabul etmekle birlikte, Yahudiler kendi kutsal yazlar dndakileri reddederek Kitab- Mukaddes eklindeki bir birletirmeye kar kmaktadrlar. Hristiyanlar ise, Allah ile srailoullar arasnda yaplan ahdi kastederek Yahudi kutsal kitabna Eski Ahid (Ahdi Atik), Allah ile insanlar arasnda yaplan son ahdin Hz. sa vastasyla yapldna inanmalarndan dolay da kendi kutsal kitaplarna Yeni Ahid (Ahdi Cedid) ismini verirler. Aratrma konumuz olan Kitab- Mukaddesteki adyla nce Abram (ibranice Avram), daha sonra Abrahama (ibranice Avraham) gelinceye dek, Kitab- Mukaddeste geen srece genel hatlaryla gz attmzda; Eski Ahiddeki ifadelerde Rab Yahovann nce evreni daha sonra dem ve Havvay yarattn1, ilk insan deme vahyederek2 kendisini tantp, iradesini bildirdiini ve devamnda Yahovann Kain

1 Tekvin 1, 22. 2 Tekvin 2/16,17, 3/9-19.

15

(Kabil)e3, daha sonra da Nuha4 vahyettiini grmekteyiz. Nuh tufan sonrasnda ise btn uluslar Nuhun olu5 Ham, Sam, Yafes ile ilikilendirilmi ve sralanan soy kuana gre Hz. brahim, Nuh oullarndan Sama dayandrlmtr. Kitab- Mukaddeste Hz. brahimle ilgili bilgilerin en fazla yer kaplad Tekvin kitabnda, atalar (partriyark) ile ilgili bilgileri de grupta8 toplanmak mmkndr; 1) Nuh tufanndan nceki dnem (1-5) 2) Shemden Teraha kadar olan zincir (11:10-32) 3) Abraham, shak, Yakup dnemi (12-50) Bahsedilen zaman periyodu hakkndaki aratrma kaynaklar9 ise yle sralanr; 1) Tekvindeki Kitab- Mukaddes hikyeleri 2) Kitab- Mukaddes dndaki metinler 3) Arkeolojik kazlardan elde edilen materyaller Hz. brahime gelinceye dek Kitab- Mukaddese dair elde ettiimiz genel grnm sonras, Eski ve Yeni Ahiddeki Hz. brahim ile ilgili bahislere geebiliriz.

3 4 5 8 9

Tekvin 4/6-15. Tekvin 6/13, 7/1. Tekvin 9/18-19 Elmer E. Flack, Patriarchs, Old Testament, II, s. 847. Elmer E. Flack, Patriarchs, Old Testament, II, s. 847.

16

1.1 ESK AHDE GRE Hz. BRAHM

Yahudilerin Tanah, Hristiyanlarn Eski Ahid, Mslmanlarn Tevrat olarak isimlendirdii Yahudi kutsal kitab, ahde dayanan ve gnmzde varln srdren, ilah kaynakl dinlerden saylan Yahudilik dininin dayana kabul edilir. Yahudilik dininin; Sina danda Hz. Musaya Tevratn verilmesiyle M.. XII. yzylda teekkl ettii ve Yahudilerin daha sonra Filistinde devlet kurarak eitli dnemler geirdii kabul edilmekle birlikte10, Eski Ahid yazarlar Yahudi Tarihini Abraham peygamber ile balatrlar11. Bu din mensuplarna, hepsi de ayn arm yapmak zere brni, sril ve Yahudi isimleriyle hitap edilmektedir. Yahudilik dini mensuplarnn isimlendirilmesinde, Hz. brahimle de alka kurulmas sebebiyle bran kelimesine ksaca deineceiz. Eski Ahidde Nuha dayandrlan soy silsilesinde Abrahamn beinci dedesi Eberden dolay, kavmin Eberin oullar yani brniler12 eklinde adlandrld kaynaklarda belirtilmektedir. Etimoloji itibariyle bran ismi brim den gelmektedir. bri veya Hibri kelimeleri geit manasna olan Eber den tremitir. Yine aratrmaclarn ifadesine gre, Kenan ve Msr lkesi yerlileri, Frat nehrinin tesinden gelenler anlamnda vatandalk haklarna sahip olmayan gmenlerin yabanc olularn belirtmek iin
10 Ferid Vecdi, Dairetul-Maarifil Karnir-Rbi Aara il irn, I, s. 280. 11 H. E. Ryle, Abraham, A Dictionary of the Bible, Ed: James Hastings, I, s. 15-16. 12 Mustafa Sinanolu, brniler: srailoullarnn Atalar Olan Eski Bir Yar Gebe Bat Sm Kavmi, (Yaynlanmam Makale), s. 1; Baki Adam, Yahudiliin Hristinyanla ve slma Bak, Dinler Tarihi Aratrmalar I, Sempozyum 08-09 Kasm 1996, Ankara, Dinler Tarihi Yay., s. 148.

17

bran isimlendirmesini kullanmlardr.13 Ayn yndeki bir rivayete gre de; Mezopotamyada Smer medeniyetinin merkezi Ur ehrinde doan ve Yahudilerce ilk peygamber kabul edilen Abrahamn douya g ederken Frat veya rdn nehrini gemesi sebebiyle, Frat veya rdn nehrinin br tarafndan gelen mnsna kendisine bran isminin verildii14 ifade edilmi ve brani sznn Nehrin kar yakasna gemek mnasna Arapa Ubur mastarndan bir, biran (geen, geenler) anlamna kullanld belirtilmitir. Yani Abrahama bir denmesinden dolay bu kavme birn, brn denilmi olabilecei zerinde durulmutur15. Yahudilerin meneni Hz. brahime dayandran Eski Ahidde, Abraham hakkndaki bilgiler, byk lde Tekvin kitabnda toplanm olmakla birlikte Eski Ahidin farkl yerlerinde de hatrlatmalara rastlanmaktadr. imdi Eski Ahidde Hz. brahimle ilgili verilen kssaya genel hatlar ile deinmeye ve Eski Ahide yneltilen eletiriler nda bu kssay deerlendirmeye alacaz.

1.1.1 ESK AHDDE BRAHM KISSASI 1.1.1.1 Hz. brahimin Nesebi, smi ve Ailesi Kitab- Mukaddeste peygamberlerin soy kuann uzun uzadya sraland dikkat eker. Bu balamda Eski Ahidde, Nuh olu Sama dayandrlan Hz. brahimin soy kuann16 da; Nuh Sam Arpakad elah EberPeleg Reu Seruc Nahor Terah eklinde sraland grlmektedir. Eski Ahidde, Tanr ile srailoullar arasndaki ilikinin balang noktasn tekil eden Hz. brahim, ulu ata manasnda nce Abram17 (brncesi Avram) olarak isimlendirilmi, daha sonra Rabbin kendisiyle yapt ahidleme sonucu bu ismin

13 Felicien Challey, a.g.e., s. 122; Mustafa Sinanolu, a.mk., s. 1; Ahmet Kahraman, Mukyeseli Dinler Tarihi, s. 137. 14 Hikmet Tanyu, Tarih Boyunca Trkler ve Yahudiler, s. 24. 15 Roger Lambelin; Will Durant, Yahudi Tarihi ve Siyon nderlerinin Protokollar, (ev: Sami Sabit Karaman), s. 17; Ahmet Kahraman, a.g.e., s.137. 16 Tekvin 11/10-26. 17 Tekvin 11/26-17/4; Nehemya 9/7; I. Tarihler 1/27.

18

milletlerin atas anlamnda Abraham (branicesi Avraham) ekline dnmtr18. Eski Ahidde, Abramn doduu ve inan hareketinin k noktas olarak ilk vahyin geldii yer olan Keldanilerin Ur ehri19 zikredilir. Hz. brahimin doup, byd evre olan Ur ehrinde, tanrlarn en by saylan Sin adna yaplm pek ok tapnan bulunduunu ve Sin kltnn Babilonyada da yaygn olduunu20 kaynaklardan reniyoruz. Abramn babas Terahn, baka ilahlara kulluk ettii21 ve Nahor ve Harran olmak zere iki olu daha olduu da verilen bilgiler arasndadr22. Yine Eski Ahidde verilen bilgilere gre; Abram ailesiyle Urda yaad sralarda Saray ile, kardei Nahorda Milka adl bir kadnla evlenmitir. Abramn dier kardei Harran, olu Lutu arkasnda brakarak vefat etmitir. Daha sonra Terah; Abram, Saray ve torunu Lutu, alarak Kenan diyarna gitmek iin Ur ehrinden Harrana g etmitir23. Nahorun Ur ehrinde kald ve daha sonra Hz. brahimin shak iin memleketine kz almak iin uan yollad24 dikkate alnrsa kesin olarak belirtilmemi olsa da Abramn doduu yerin Ur olduu genel kanaati destek bulmaktadr. Verilen bilgilerden hareketle Hz. brahime ilk vahyin Ur kentinde gelmi olabilecei dnlse de, Eski Ahidde Rabbin Abrama yaptn grdmz ilk ar25 Harranda gereklemitir ve bu ar yledir: lkeni, akrabalarn, baba evini brak, sana gstereceim lkeye git! Seni byk bir ulus yapacam. Seni kutsayacak sana n kazandracam, bereket kayna olacaksn. Seni kutsayanlar kutsayacak, seni lanetleyeni lanetleyeceim. Yeryzndeki btn halklar senin araclnla kutsanacak. Babas Terahn 205 yanda lmnden26 sonra, Abram 75 yanda iken, Rab
18 19 20 21 22 23 24 25 26 Tekvin 17/5. Tekvin 11/31; 15/7. mer Faruk Harman, brahim, DA, XXI, s. 267. Yeu 24/2. Tekvin 11/26. Tekvin 11/31. Tekvin 24. Tekvin 12/1-3. Tekvin 11/32.

19

Yahovadan ald ar ile eini, yeeni Lutu ve sahip olduu her eyi alarak Harrandan ayrlarak Kenan diyarna hareket eder27. Abram More meeliine geldiinde, Rab Ona grnerek Kenan diyar iin; Bu topraklar senin soyuna vereceim der. Abram orada bir mezbah (sunak) yapar28. Rabbin emriyle devaml g eden Hz. brahimin, hemen her gittii yerde kurban kesmek ve ibadet etmek amacyla mezbah29 yapt dikkat ekmektedir. Genel tibriyle Kitab- Mukaddeste zel olarak da Abraham hikyesinde anlalamayan, aydnlatlamayan ve tarihsel olarak da elikili grlen bir ok ifade ilk bakta dah grlebilmektedir. Eski Ahidde, aka ahslarn yalar da belirtilerek soy kua verilmesi baz elikileri de beraberinde getirmitir. yle ki Hz. Nuhun Tufandan sonra 350 yl yaad bildirilmekte, kabaca bir hesapla Hz. brahimin Tufandan sonra yaklak 300 ksur yl sonra doduu ortaya kmaktadr. Fakat hem aklen, hem de bilimsel aratrmalar sonucu, Nuh ve brahimin ayn ada yaamalar veya ok yakn zamanlarda tarih sahnesine kmalar imknsz grnmektedir. Hz. brahimle ilgili ilk etapta dikkat eken rakamlarla ilgili elikili ifadelerden biri de, Terahn 70 yandan sonra Abram, Nahor ve Harrann babas olduu30, 205 yanda vefat ettii bildirilirken, dier yandan babasnn lmnden sonra Abramn Harrana g ettii izlenimi verilmekte ve en az 135 yanda olmas gerekir iken Abramn 75 yanda31 olduu ifade edilmektedir. Yahudi kutsal metinlerindeki zaman kavramnn gerek olduunu syleyenler olduu gibi, izafi bir nitelik tadn ifade edenler de olmutur. Grld gibi Eski Ahidde verilen rakamlarn gerek olduunu sylemek akla aykrdr. Akla daha uygun grnen aklama ise; Eski Ahiddeki kssalarn dayana Smer yazmalar olduu ve kaz almalar sonucu Smer takvim sisteminin bugnk sistemden farkl olduu, rakamlarn farkl kullanldnn ortaya km olmasdr32.
27 28 29 30 31 32 Tekvin 12/4-5. Tekvin 12/1-8. Tekvin 12/6-7; 13/18. Tekvin 11/26. Tekvin 12/4. aban Kuzgun, slm Kaynaklarna Gre Hz. brahim ve Hanflik, s.87.

20

1.1.1.2 Hz. brahimin Msr yolculuu Kenan blgesinde grlen iddetli ktlk zerine ei ve yeeni Lutu alarak Msr lkesine giden Abram, yolda eine soran olursa karde olduklarn sylemesini tembih eder ve bana gelebilecek tehlikeleri nlemek amacyla kendisi de eini kz kardei olarak tantr. Gzelliiyle dikkat eken ve Firavuna vlen Saray, saraya alnr. Firavunun bana gelen birok felaketin sebebinin Saraydan kaynakland ve Abramn ei olduu anlalnca Saray Abrama teslim edilir33. Abram Saray, Firavun tarafndan Saraya verilen cariye Haceri, yeeni Lutu ve Msrda elde ettii mal ve mlk alarak Kenana ilk mezbah yapt Beyt-el (Bethel)e dner34. Abramn Msr ve daha sonra Gerara gidiinde kendini korumak iin eini kz kardei gstererek saraya alnmasna rza gstermesi35 bir hayli dikkat ekicidir. 1.1.1.3 Lutun Kurtarlmas Geen yllar boyunca Abramn mal mlk artar, ok sayda koyun ve srye sahip olur. Ayn ekilde Lutun da koyunlar ve srleri olduundan bir sre sonra obanlar arasnda geimsizlik ortaya kar. Bunun zerine ayrlmaya karar verirler. Lut suyu bol, yeil alanlarn geni yer kaplad, Sodom ve Gomorra ehirlerinin bulunduu Erden havzasn tercih eder. Ayrca Lutun gittii Sodom ve Gomorra ehirlerinin halknn ok gnahkr bir toplum olma zellii de Eski Ahidde belirtilmektedir. Abram ise Hebronda Mamre meeliinin bulunduu yere giderek yerleir36. Eski Ahidde, Lutun bulunduu Sodom, Gomorro ve evresindeki yerlerin, bata inar Kral Amrafel olmak zere Mezopotamya civarndaki drt kral tarafndan yama edilmesi zerine Abrahamn yerli krallarla ittifak kurarak emri altndaki 318 askerle yamaclara kar savamas, Lutu ve onun sahip olduklarn kurtarmas, Rabbin kahini olarak grlen alem Kral Melkisedekin Abram kutsamas, yerli krallar istilaclardan geri alnan btn mallar Abrama vermek istemilerse de Abramn elde edilen mallarn sadece onda birini alp Melkisedeke vermesi gibi hususlar; dier yandan daha sonra Gerar kral Abimelekin kendisine zarar gelmemesi
33 34 35 36 Tekvin 12/10-20.. Tekvin 13/1-4. Tekvin 12/13, 20/2. Tekvin 13/5-18.

21

iin Abrahamla saldrmazlk antlamas yapmak istemesi, bunun zerine Abrahamn Beer-ebada alan kuyularn kapatlmamas gerektiini bildirmesi, buna niane olarak da 7 dii kuzuyu vermesi eklindeki ifadeler37; Abrahamn, Mezopotamya levhalarnda ve bronz ann son zamanlarndaki Msr kaynaklarnda Abiru veya Habiru denen gmen gruplardan birinin lideri olduuna iaret etmektedir. yle ki bu liderlerin gerektiinde bir orduya kumanda edebilecek, saldr dzenleyebilecek olularndan da bahsedilmektedir38. Verilen bilgilerden hareketle bizim ulatmz sonu ise; Eski Ahiddeki Hz. brahimin, krallar dah dize getirebilecek kuvvet ve gce sahip bir nder olduu ynndedir. Genel kanati dikkate alarak inar kral Amrafelinin, Babil Kral Hammurabi olduunu ve Hz. brahimle ayn ada yaadn kabul etsek bile, Hz. brahimin kendilerine kar savat ifade edilen krallarn farkl zamanlarda yaam olduklar meselesi, karkla sebep olup yaanlan an tespitini gletirmektedir. 1.1.1.4 Rabbin Hz. brahimle Yapt Antlama Rabb Abrama tekrar grnerek Korkma Abram senin kalkann benim. dln ok byk olacak der. Bunun zerine Abram, ocuk sahibi olamadn hatrlar ve Rabbin kendisine ne vereceini, uann m mirass olacan sorarak Rabbe yakarr39. z ocuunun mirass olacan bildiren Rabb, evlat hasretiyle yanan Abrama zrriyetinin ok olaca mjdesini vererek yle seslenir: Gklere bak, yldzlar sayabilir misin? te, soyun o kadar ok olacak, Bu topraklar sana miras olarak vermek iin Keldanilerin Ur ehrinden seni karan Rab benim. 40 Rab, topraklar miras olarak nasl alacan soran Abrama, er yanda bir dve, kei, ko ve ayrca bir kumruyla gvercin yavrusu getirmesini, ister. Abram kular hari getirdiklerini ortadan kesip paralara ayrr, daha sonra derin bir uykuya dalar ve Rab, Abramn soyunun yabanc bir lkede 400 yl klelie ve baskya mruz

37 38 39 40

Tekvin 14. Paul Johnson, Yahudi Tarihi, ev: Filiz Orman, s. 19. Tekvin 15/1-3. Tekvin 15/4-7.

22

kalacan, fakat daha sonra byk mal varlyla oradan kacan, kendisinin ileri yata leceini, bildirir41. Yine ayn gn Rab, Abramla antlama yaparak: Msr rmandan byk Frat rmana kadar uzanan topraklar senin soyuna vereceim.42 eklinde seslenir. Kenan diyarna gelmelerinin zerinden 10 yl gemesine ve vaad edilen evlat mjdesine ramen hl ocuu olmadn gren Saray, cariyesi Haceri kocasna verir. Abram 86 yandayken smail (mns Rab duasn iitti) dnyaya gelir43. Leonard Woolley, Sarann Haceri ocuk dourmas iin brahime vermesini Smer kanunlaryla badatrmaktadr. Kaz almalar sonucu zlen Smer kanunlarnda erkek, eer ilk ei ksr ise ilkini boamadan ikinci bir e alabilirdi, fakat ikinci kadn hibir ekilde birinci ein haklarn alamazd. Esasen tek ele evliliin olduu Smer kanunlarnda ocuk sahibi olmak iin izlenen ikinci bir yol da ksr hanmn, cariyesini kocasna vermesidir. Cariyenin ocuu kanun miras olmakla birlikte, ilk e isterse cariyeyi kocasndan alp, tekrar esir edebilirdi44. Smer kanunlarnn uygulandn varsayanlarn, smailin kanuni miras olma hakkn da gzetmeleri gerekmektedir. Cariyenin ocuunun ilk ee ait sayldn, bu yzden Hacerin rahminin, Sarann rahmi saylaca da ifade edilmitir45. Abram 99 yana ulatnda ise Rab ona grnerek: Ben her eye gc yeten Tanrym dedi, Benim yolumdan yr, kusursuz ol! Seninle yaptm antlamay srdrecek, soyunu alabildiine oaltacam.46 der ve Abram yzst yere kapanr, Tanr szlerine devam eder ve ahdini bildirir:

Tekvin 15/8-15 Tekvin 15/18. Tekvin 16/1-4,15,16. aban Kuzgun, a.g.e., s.72. Fatih Solak, Kitab- Mukaddes ve Kur'an- Kerim'de Hz. brahim, (Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2000), s. 32. 46 Tekvin 17/1-2.

41 42 43 44 45

23

Seninle yaptm antlama udur ki; Artk adn Abram (ulu ata, yce baba) diye arlmayacak, fakat adn Abraham (uluslarn atas) olacak; nk seni birok milletlerin babas yapacam. Seni ok verimli klacam. Soyundan uluslar doacak, krallar kacak. Antlamam seninle ve soyunla kuaklar boyunca, sonsuza dek srdreceim. Senin, senden sonra da soyunun Tanrs olacam. Bir yabanc olarak yaadn topraklar, btn Kenan lkesini sonsuza dek mlknz olmak zere sana ve soyuna vereceim. Onlarn Tanrs olacam. Sen ve soyun kuaklar boyu antlamama bal kalmalsnz, Seninle ve soyunla yaptm antlamann koulu udur ki: Aranzdaki erkeklerin hepsi snnet edilecek. Snnet olmalsnz. Snnet aramzdaki antlamann belirtisi olacak. Evinizde domu ya da soyunuzdan olmayan bir yabancdan satn alnm kleler dahil sekiz gnlk her ocuk snnet edilecek. Gelecek kuaklarnz boyunca srecek bu. Evinizde doan ya da satn aldnz her ocuk kesinlikle snnet edilecek. Bedeninizdeki bu belirti sonsuza dek srecek antlamamn simgesi olacak. Snnet edilmemi her erkek halknn arasndan atlacak, nk antlamam bozmu olacaktr. Karn Saraya gelince, ona artk Saray demeyeceksin, bundan byle onun ad Sara (Prenses) olacak. Onu kutsayacak, ondan sana bir oul vereceim. Onu kutsayacam, uluslarn anas olacak. Halklarn krallar onun soyundan kacak.47 Bunun zerine Abraham yine yzst yere kapanr ve glmser. inden, 100 yanda bir adam ocuk sahibi olabilir mi, 90 yanda Sara dourabilir mi?48 diye, geirir ve Tanrya, Keke smaili mirasm kabul etseydin!49 der. Tanr ise Hayr. Ama karn Sara sana bir oul douracak, adn shak (mns; glen) koyacaksn, onunla ve soyuyla antlamam sonsuza dek srdreceim. smaile gelince seni iittim. Onu kutsayacak, verimli klacak, soyunu alabildiine oaltacam, on iki beyin babas olacak. Soyunu byk bir ulus yapacam. Ancak antlamam gelecek yl bu zaman Sarann douraca olun shakla srdreceim...50 eklinde mukbele eder. Bu antlamay takiben Abraham, Tanrnn snnet buyruunu hem kendisi ve olu smail, hem de evde bulunan btn uaklar iin yerine getirir. O srada Abrahamn 99,

47 48 49 50

Tekvin 17/3-16. Tekvin 17/17. Tekvin 17/18. Tekvin 17/19-20.

24

smailin 13 yanda olduu anlalmaktadr51. Eski Ahidde ska rastlanan ahid kavramnn olduka n plna kartlarak, bu kavramn Yahudi inan ve kltrnn temel unsurlarnn en nemlisi haline getirildii dikkat ekmektedir. Aslnda Eski Ahidde, Tanr ve insan arasnda gerekleen ilk ahdin Nuh ile yapld grlr, fakat Tanrnn Nuh ile yapt bu ilk ahid, btn insanlar kapsayan evrensel bir ahiddir. Bu ahidle Tanr Nuha kanl et yememeleri ve birbirlerinin canna kymamalar artyla yeryznde bir daha tufan olmayacana dair sz vermektedir52. Tanrnn insanlarla yapt ikinci ahid ise, daha nce de deindiimiz gibi, sadece srailoullarn kapsayan ve seilmilik kavramna delil gsterilen Abraham ile yaplan antlamadr53. Bylece Yahudilik herkese ak olmayan, zel seilmi bir kavmin dini olmutur54. Rab Yahova ve srailoullarnn ahidlemesi sonucu Tanr, Abrahama Msrdan Frata kadar olan topraklar55 vaad etmitir. Abrahama verilen ikinci mjde ise soyunun ok, gl, bereketli olaca ve kutsanaca ynndedir56. Bu ahdin nianesi olarak da her erkek ocuun sekiz gnlk iken snnet olmas gerektii bildirilmitir. Snnet ile ilgili verilen emir57 daha sonralar baz Yahudi din adamlarnca Tanrnn tavsiyesi olarak da anlalmtr58. Ayn ekilde shak59 ve Yakupla60 da ahidleme yaplarak, vaadedilen topraklar ve soyla ilgili temalar tekrar edilmitir.

51 52 53 54 55 56 57 58 59 60

Tekvin 17/24-25. Tekvin 9/1-17. Tekvin 12/1-3; 13/14-17; 15. Hilmi Ziya lken, Yahudi Meselesi, s. 31; Cevad Ali, el-Mufassal f Tarihil-Arab Kablel-slm, VI, s. 346; Marcus Braybrooke, How to Understand Judaism, s. 52. Tekvin 15/18-21 Tekvin 15/5; 17/2,6-7; 18/18. Tekvin 17/10-14. bn Meymun, Delletl-Hirn, s. 157-158. Tekvin 26/1-5,24, 27-29. Tekvin 28/10-

25

1.1.1.5 Hz. brahimin Misafirleri Eski Ahid, gnn scak bir vaktinde Abrahamn Mamre meeliinde adrn nnde oturduu bir srada adam grdnden ve onlar ieri dvet ederek ikramda bulunduundan bahseder. konuk ikramda bulunulan buza, yourt ve st yerler ve kars Sarann nerede olduunu sorarlar. O srada Rab: Gelecek yl bu zamanda kesinlikle yanna dneceim, o zaman karn Sarann bir olu olacak. der. adrn arkasndan olup biteni dinleyen Sara bu habere yal olmasndan dolay ararak gler61. Yahudi szl rivayetlerinde melek olduklar belirtilse de, kutsal kitaplarnda brahime gelen yiyip iebilen misafirlerin melek olup olmadklar bildirilmiyor. Konuan, gelen adamlardan biri mi, Rab mi anlalmyor, Sarann Rabbin arkasnda adrn giriinde durup dinlemesi ifadesinin tuhafl da gzden kamyor. Rabbin grevlendirdii adamlar ayrlrken Sodom ve Gomorann byk sulama altnda ve gnahlarnn ok ar olduunu bundan dolay ehirlerin helak edileceini renen Abraham endielenerek Rabbe, Aralarnda iyi insanlarn bulunmas halinde de mi, Sodom ve Gomorroyu helak edeceini sorar. Rab, ilerinde elli iyi insan olduu halde onlar helak etmeyeceini bildirir. Bunun zerine Abraham Rabbe iyi insanlar olduu halde helak etmemesi konusu zerinde srarl olmaya devam eder. Sonunda Rab, on iyi insan bulunursa onlarn hatr iin helak etmem eklinde karlk verir62. Fakat iyi insan olarak orada sadece Lut ve iki kz bulunabildii iin onlar kurtarlp, ehirler helak edilir. Lutun pei sra gelen kars dnp geriye baknca tuz kesilir63. 1.1.1.6 Hz. brahimin Gerar Yolculuu Daha sonra Abraham gneye Negeve g ederek Kade ile ur arasndaki, Gerara gelir. Burann kral Abimelek Sarann gzelliinden etkilenir ve Saray saraya almak ister. Bunun zerine daha nce Msrda olduu gibi Abraham kendisini

61 Tekvin 18 62 Tekvin 18/16-33. 63 Tekvin 19

26

ldrebilirler endiesiyle Saray kz kardei olarak gsterir. Kral Abimelek Saray yanna alr. Fakat Rab, kraln ryasnda Sarann Abrahamn kars olduunu, eer ona dokunursa hepsinin leceini bildirir. Abimelek, Abrahama Neden karsn kz kardei olarak tanttn sorduunda, Bu yerde onun yznden beni ldrecekler diye korktum. Gerekten o, babamn kzdr, annemin deildir ve onu hanmla alrken, gideceimiz her yerde kz kardeim olduunu sylemesini istedim, der. Bunun zerine Abimelek Sara ile birlikte Abrahama kleler, cariyeler, mallar, hayvanlar vererek te lkem nnde, nereye istersen oraya yerle; Saraya da, Kardeine bin para gm veriyorum, yanndakilere kar senin susuz olduunu gsteren bir kanttr bu. Herkes susuz olduunu bilsin der. Daha sonra Abraham Tanrya dua eder ve Tanr Abimelekle karsna, cariyelerine ifa verir. Sara yznden Abimelekin evindeki kadnlarn hamile kalmasn Rabbin engellemesi sona erer ve ocuk sahibi olurlar64. Eski Ahidin birok yerinde kz karde evlilii yasaklanm olduu halde65, Hz. brahimin kz kardeim ifadesiyle neyi kastettii mphem kalmtr. Daha da ilgin olan durum ise ayn olayn shak ve einin bana da gelmi olmasdr66. Daha sonra Abimelekle ordusunun komutan Fikol, Abrahama Yaptn her eyde Tanr seninle, onun iin Tanrnn nnde bana, oluma ve soyuma haksz davranmayacana ant i. Bana ve konuk olarak yaadn bu lkeye, benim sana yaptm gibi iyi davran! diyerek onunla saldrmazlk antlamas yapmak isterler. Bunun zerine Abraham, kendisinin at kuyuyu zorla ele geiren Abimelekin adamlarndan yaknr. Abimelek bu olaydan haberdar olmadn syler. Yaplan saldrmazlk antlamasn takiben Abraham srsnden yedi dii kuzu ayrarak Bu yedi dii kuzuyu almalsn, kuyuyu benim atmn kant olsun der. Bu yzden oraya Beereba (Ant kuyusu) ad verilir. Abimelek ordusunun komutan ile birlikte Filist yresine geri dner. Abraham Beer-ebada bir lgn aac diker ve Rabbe yakarr.67

64 65 66 67

Tekvin. Levililer 18/6-17; 20/11-12, 14, 17-22. Tekvin 26/6-7. Tekvin 21/22-34.

27

1.1.1.7 shakn Doumu ile Hacer ve smailin Uzaklatrl Abraham 100, Sara 90 yanda iken shak dnyaya gelir ve sekiz gnlk iken snnet edilir. shakn stten kesildii gn ziyafet verilir, bu srada smailin gldn gren Sara, Bu cariyeyle olunu kov, bu cariyenin olu, olum shakn mirasna ortak olmasn diyerek Abrahamdan Haceri ve olu smaili dar atmasn ister. Sarann istei, Rabbin de emri zerine Hacer ve smail evden uzaklatrlarak, Beer-eba lne gnderilir68. smail doduktan sonra geen 13 yl hakknda bilgi verilmemekte ve shakn stten kesilmesiyle verilen ziyafette gld iin Sarann smaili ve Haceri evden attrmak istemesiyle, smailin lde allk altna braklmas69 hadisesi smailin evden uzaklatrldnda bebek olduu izlenimini vermektedir. Halbuki smailin en az 14 yanda olmas gerekmektedir. Bununla birlikte kskanlna ramen 14 sene boyunca Sarann, Hacer ve smaille ayn evde yaamas hususu da bir hayli gzkmektedir70. Yanlarnda bulunan su tkenince Hacer ocuu bir alnn altna brakp, ocuun lmn grmemek iin uzaklar ve alamaya balar. Gklerden bir melek Hacere kalkp olunu kaldrmasn syleyerek, Tanrnn smaili byk bir ulus yapacan bildirir. Hacer gzlerini atnda bir kuyu grr ve sudan ocuuna iirir. Paran lnde yaarlar ve smail byyp oku olur, annesi onu Msrl bir kadnla evlendirir71. 1.1.1.8 Kurban Olay Rab, shak bydnde Abrahama onu kurban etmesini emreder, Abraham bu emri yerine getirmek zere olunu Moriya diyarna gtrr. Bir mezbah yaparak, odunlar zerine koyan Abraham, olunu tam kurban edecei srada, Rabbin melei gklerden bir nida ile: ocua dokunma!, Ona hibir ey yapma! imdi Tanrdan korktuunu anladm, biricik olunu benden esirgemedin. diyerek, onun yerine tuhaf

68 69 70 71

Tekvin 21/8-14. Tekvin 21/15. mer F. Harman, brahim, DA , XXI, s. 268. Tekvin 21/1-21.

28

gnderilen kou kesmesi gerektiini bildirir. Abraham sylenilenleri yerine getirir. Rabbin melei ikinci kez yle seslenir: Rab diyor ki, kendi zerime ant iiyorum. Bunu yaptn iin, biricik olunu esirgemediin iin seni fazlasyla kutsayacam; soyunu gklerin yldzlar, kylarn kumu kadar oaltacam. Soyun dmanlarnn kentlerini mlk edinecek. Soyunun araclyla yeryzndeki btn uluslar kutsanacak. nk szm dinledin.72 Abraham daha sonra olunu alarak, uaklarnn kendisini bekledii yere gider ve hep beraber Beer-ebaya ularlar. Abraham Beer-ebada kalr73. Eski Ahidde Rabbe kurban sunma hdiselerine gz attmzda; ilk olarak Habilin srsnden ilk doan hayvanlardan bazlarn, Kabilin ise topran rnlerinden bir ksmn sunmas eklindeki ifadeleri74 grmekteyiz. Bahsedilen Rabbe kurban verme hdiselerini; Nuhun bir sunak yapp btn temiz saylan hayvanlarla, kulardan yakmalk sunu vermesi olay izler75. Aratrmaclar, Filistinin yerli halk Kenanllarn en byk olu kurban etme ayinini, Yehudada M.. VII. asra dek icra ettiklerini ifade ederler76. Gezer civarnda yaplan kazlarda mabetler ve mabetlerin iinde birok odalarn, dn sembollerin bulunduu kutsal saylan bir yer ortaya karlmtr. Burada bulunan stunlarn evresinde, iinde yeni domu, sekiz gnlkten fazla olmad dnlen ocuklarn iskeletleriyle dolu birok kple karlalmtr. Ortaya kan bu manzara ise o yerin halknn yeni doan ocuklarn Tanrya kurban etmi olabilecekleri tezini desteklemektedir77. Sm kavimlerde ilk olun, yakma suretiyle kurban edildiini, Eski Ahiddeki insan kurban hikyelerinde de grmekteyiz. Zira; Moab kralnn byk olunu

72 73 74 75 76 77

Tekvin 22/15-18. Tekvin 22. Tekvin 4/3-5. Tekvin 8/20. Arnold J. Toynbee, Hristiyanlk ve Dnya Dinleri, (ev: Prof. Dr. Mehmet Aydn), s. 38. Fellicien Challaye, a.g.e., s.127; Mustafa Sinanolu, Kitab- Mukaddes ve Kuran- Kerimde Nbvvet (MSBE Yaynlanmam Doktora Tezi), s. 102-103.

29

yakmalk sunu olarak kurban edii78; Yahuda krallarndann Ahazn 16 yl krallk yapt fakat Rabbin gznde doru olan yapan atas Davud gibi davranmayarak srail krallarnn yolunu izledii ve Rabbin, srail halk nnden kovmu olduu uluslarn iren trelerine uyarak olunu atete kurban verii79; yine Yahuda Krallarndan Manaenin olunu atee atarak Rabbe sunmas80; Yeftahn kzn kurban olarak takdim edii81 gibi Eski Ahid ifadeleri, insan kurban geleneinin mevcdiyetini destekler mahiyettedir. Eski Ahidde; insan olsun, hayvan olsun her ilk doann Rabbe ait olduu82, ilk doan her spann bedelinin bir kuzuyla denebilecei gibi her ilk erkek ocuunda bedelinin (fidye)83 denmesi gerektii ifade edilir. Sm kavimlerde ve srail kabilelerinde ilk doan tanrya adanmakla birlikte, bu adanmann Tanrya kurban edilme olarak deil, yerine fidye verilme veya mabed hizmetinde bulunma eklinde olduu da belirtilmektedir84. Yine Eski Ahiddeki bilgilere gre; lk ocuk olmad halde, kurbanlk olarak gsterilen shak yerine ise, bir ko85 fidye olarak denmi gzkse de, sadece Eski Ahidin okca tekrarlad her eyin ilkini kurban etme delili bile bizi ilk oul smailin kurban sunulmasna gtrr. Kurban edilmesi emrolunan ocuun smail olduuna iaret eden, dier ifadenin ise; Eski Ahidde Abramn ocuu olmad iin Rabbe: Ey Egemen Rab, bana ne vereceksin? ocuk sahibi olamadm. Evim aml Elizere kalacak bana ocuk vermediin iin evimdeki bir uak mirasm olacak.86 eklinde yakardndan sz edilmesi eklinde olduunu grmekteyiz.

78 79 80 81 82 83 84 85 86

II. Krallar 3/27. II. Krallar 16/3. II. Krallar 2176. Hakimler 11/30-40. k 12/12; 13/2; 22/29; 34/19; Saylar 3/3; Hezekiel 20/26. k 13/13; 34/20. mer Faruk Harman, a.g.m., XXI, s. 101. Tekvin 22/13. Tekvin 15/2.

30

Bu yakara karlk Rab yle seslenir: O mirasn olmayacak z ocuun mirasn olacak. Sonra Avram dar kararak, Gklere bak! Yldzlar sayabilir misin? te, soyun o kadar ok olacak.87 mjdesini verir. Daha sonra bilindii zere Hacerden smail doar ve Abram ocuun adn Rab duasn iitti mnsna gelen smail koyar88. Bylece Rab, Abramn evlat duasna icbet etmi olur. Aradan ancak 13 yl getikten sonra Rab, Saray mbarek kldn ve onun da bir olu olacan mjdeler89. Kurban emri hadisesinde ki, Rabbin: imdi olunu, sevdiin biricik olunu, shak al ve Moriya diyarna git ve orada sana syleyeceim dalarn biri zerinde onu yaklan kurban olarak takdim et!90 eklindeki beyan da olduka dikkat ekicidir. Zira biricik sfat tek olmay yani tek ocuu ifade eder. Tek olan ocuk ifadesi ise kardeleri olmayan ilk ocuk iin sylenebilir91. Buna gre shak domadan nce smail iin kurban emrinin gelmi olmas daha tutarl gzkmektedir ki; En az 13 yl biricik olma vasfn tayan evlat smaildir. Ayrca Eski Ahidde, tam evladn kesecei srada ocuun yerine bir kou kurban etmesi emredilen Abrahamn, kou kurban ettikten sonra ocuunu alarak nce kendisini bekleyen uaklarnn yanna gitmesi, daha sonra birlikte Beer-ebaya dnmeleri92 nemli bir ayrntdr. Zira, Sara ve shak Beer-ebada olmad, Beerebada ikamet edenlerin Hacer ve smail olduu aktr. nk Sarann kskanlndan dolay ve Rabbin emriyle evden uzaklatrlp Beer-eba lne gtrlp, braklan Hacer ve smaildir93. Kurban edilme mahalli olarak gsterilen Moriya diyarnn ise, mr bitkisi diyar94, yani Arabistan olabilecei zerinde de durulmutur95.

87 88 89 90 91 92 93 94 95

Tekvin 21/22-34. Tekvin 16/11,15. Tekvin 17/15-16. Tekvin 22/2. mer Faruk Harman, Hz. brahim ve Kurban, Hz. brahimin zinde, s.104,105. Tekvin 22/1-19. Tekvin 21/14. mer Faruk Harman, a.g.m., s. 109. mer Faruk Harman, a.g.m., s. 109.

31

1.1.1.9 Hz. brahime Yaplan Vaadler Eski Ahidde, Hz. brahime bir ok vaadin yapldna sklkla ahit olmaktayz. Ayr bir balk altnda toplamay uygun grdmz bu vaadleri tasnif edecek olursak u ekilde bir sralama yapabiliriz. (1) Hz. brahimin byk millet olaca ve yeryznn btn ailelerinin kendisinde mbrek klnaca vaadi96 (Kurtarclk misyonu). (2) (3) (4) (5) Rabbin brahimi koruyaca vaadi.97 Rabbin brahime evlat verecei ve brahim soyunu oaltaca vaadi.98 Kenan diyarn brahime verecei vaadi.99 brahim soyunu decekleri esaretten kurtaraca vaadi.100 Hz. brahimi vahiy alan bir Ata olarak kabul eden Yahudiler, Onun mstakil bir din kurmadn, Yahudilik zere yaadn ve Yahudi olduunu iddia ederler. Zaten Hz. brahime verilen soy ve toprak vaadi olmasayd, bir inan topluluundan ziyade, bir rk ve soyun ne karldn grdmz Yahudilik dini olmazd101. 1.1.1.10 Sarann Defninden Sonraki Hz. brahimin Yaam ve Vefat Sarann 127 yanda Hebronda vefat etmesiyle Abraham defin ilemi iin Hebronda ki Makpela maarasn almak ister. Fakat mal sahibi Hititli Efronun iindeki maarayla birlikte Mamre evresindeki btn aalarla Makpeladaki tarlay da vermek istemesiyle, toplanan Hititlerin huzurunda mlkn Abrahama devri kabul edilir. Nihayetinde Sara, Abraham tarafndan Makpela maarasna defnedilir102.

96 97 98 99 100 101 102

Tekvin 12/2-3; 22/18. Tekvin 15/1. Tekvin 13/16; 15/4-5; 17/2; 22/17. Tekvin 13/15; 15/18-21. Tekvin 15/13-14. aban Kuzgun, a.g.e., s. 95. Tekvin 23.

32

Eski Ahidde anlatldna gre daha sonra Abraham, klesini Mezopotamyada bulunan kardei Nahorun ehrine gndererek, shak evlendirmek amacyla bir kadn getirmesini ister. Abraham 140 yanda iken olu shak Nahorun torunu Rebeka ile evlendirir103. Kendisi de Ketura adnda bir kadnla evlenir ve ondan ocuklar olur. Keturadan olan ocuklarna hediyeler vererek douya gnderir ve kendisine ait her eyi shaka brakarak 175 yanda vefat eder. smail ve shak babalarn Makpela maarasna, Sarann yanna defnederler104. Hz. brahimin olu shaka Kenanllardan kz almak istemeyip, kendi memleketinden, akrabalarndan kz almak istemesini105, Yahudiler soyu koruma endiesi olarak aklasa da, sosyal manevi genetiin korunmas106 ynnde bir tasarruf olmas daha muhtemeldir. 1.1.1.11 Hz. brahimin nemi, Kiilii ve Vasflar Kendisinden nce de vahiy alan ahslar olduu halde Eski Ahidde ilk peygamber olarak Abraham grlmekte107, bylece Yahudi Tarihinin balang noktasnn Abraham olduu ve Yahudilerin yksnn Abrahamn Tanrdan ald ar ile balad ileri srlmektedir108. Bu balamda Eski Ahidde nbvvet messesi; Tanrnn, srailoullaryla ilk ahdini ahsnda gerekletirdii brahimle balatlm, Musa ile zirve noktasna kartlm ve nihayet Malaki peygamberle sona erdirilmitir. Nbvvet messesesinin, brahimden ncesi iin sz konusu edilmemesiyle, bu messesenin srailoullarna has milli bir mahiyet arz ettii grlmtr109. Yahudi kutsal metinlerinde, Tanr ile srailoullar arasndaki ilikinin balamasna esas olarak, Tanr Yahovann Abraham ile ahidlemesi bahsi referans olarak gsterilmi ve srailoullarnn seilmi millet110 olduu inanc vurgu yaplmtr.

Tekvin 24. Tekvin 25. Tekvin 24/4. Bahaddin Salam, Gemi ve Gelecek Arasnda Tevrat, s. 116. Tekvin 20/7. Yossi Klein Halevi, Balangtan Bugne Ortadouda Tarih ve nan, s. 177-178. Mustafa Sinanolu, Kitab- Mukaddes ve Kuran- Kerimde Nbvvet, (MSBE Baslmam Doktora Tezi), stanbul, 1995. 110 Mezmur 105.

103 104 105 106 107 108 109

33

Eski Ahidde srailoullarnn babas111 olarak da ifade edilen Abrahamn Tanr ile yapt ahdin; shak112 ve Yakupla113 tekrarlandn grmekteyiz. Rab Yahovadan; Abrahamn Tanrs, shakn Tanrs, Yakupun Tanrs eklinde sz eden114 ve bunlarn yan sra srail kavminden Abrahamn soyu115 ve onun Tanrsnn halk116 olarak bahseden Yahudi kutsal kitab, Kenan diyarna dair dile getirilen haklar da, Tanrnn Abrahama verdii vaad ve ahidlere balar117. srailoullar, Abrahamn imannn gcne ve Rabbe teslimiyetine dayanarak; hem kutsal ahdin hem de Abrahamn hatr iin Rabbe yalvarmlar, yardm ve af istemilerdir118. Yine Rab; Abraham sebebiyle Luta yardm etmi119, shak kutsam120, sraili klelikten kurtarmtr121. Abrahama olan ballklarn dile getiren Yahudilerin, Rabbe dua ve teekkrlerini sunmalar ise kutsal kitaplarndaki ifadeye gre yledir: Gemite atalarmza ant itiin gibi, Yakupun ve Abrahamn torunlar olan bizlere de verdiin sz tutacak ve sadk kalacaksn.122 Eski Ahidde, Rabbe kulluuna vurgu yaplan ve her frsatta rnek ahsiyet olarak gsterilen Abraham, Rabbe teslimiyeti ve salam inancyla Rabbin dostu123 pyesine ermi, inananlarn yreinde zel bir yere sahip olmutur.

111 112 113 114 115 116 117 118 119 120 121 122 123

Yeaya 51/2. Tekvin 26/3; Tekvin 28/13; 35/11-12. Tekvin 26/24; k 3/6,15,16; 4/5; Ester 13/15; 14/18; Mezmur 46/10. Yeaya 41/8; Yeremya 33/26; Mezmur 105/6; II. Tarihler 20/7. Mezmur 47/9. k 6/3, 8; 32/13; Tesniye 34/4. bak k 32/13; Levililer 26/42; Yasann Tekrar 9/27; 29/13; II. Krallar 13/23; I. Tarihler 16/16; Mezmur 105/9-11. Tekvin 19/29. Tekvin 26/24. k 2/24. Mika 7/20. II. Tarihler 20/7; Yeaya 41/8.

34

1.1.2 ESK AHDE YNELTLEN ELETRLER IIINDA BRAHM KISSASININ DEERLLENDRLMES Eski Ahiddeki brahim kssasn daha salkl deerlendirmemizde faydal olacan dndmz Eski Ahide yneltilen eletirilerden genel hatlaryla bahsedeceiz. Eski Ahidi tekil eden kitaplarn, tarihin belli bir dneminde ve ayn anda yazya aktarlmad bilinmektedir. Uzun tarih seyir iinde eitli zamanlarda ortaya kan bu eserler; uzun sre ifahi olarak nakledilmi ve metinlerde sz konusu edilen olaylardan asrlarca sonra ve bugn nispet edildikleri ahslarn dndaki kiilerce kaleme alnmlardr. Aratrmaclar, ifahi geleneklerin yazya aktarlmasnn M.. X. yzylda baladn, M.. III. yzylda Massorethique metin, bundan Yunancaya evrilen metin ve Samiriyye metni olmak zere en az farkl Tevrat olduunu124 ve kutsal kitap metninin kesin belirleniinin ise M.S. I. yzylda yaplabildiini125 ifade ederler. Belirleniine dek birok macera ve mdahaleye maruz kald bilinen Eski Ahid metni, geleneksel olarak Yahudilerce her bir kelimesinin dorudan Tanrdan geldii eklinde kabul edilse de, zellikle son yllarda tarafsz aratrma zihniyetine sahip bilginlerin saylarnn oalmas sonucu, teden beri daha ok edeb ve tarihsel metinleri incelemek iin kullanlan eletirme usullerinin bu metne uygulanmas sz konusu olmutur126. Kitab- Mukaddes zerindeki eletirme ve inceleme almalar ile ilgili olarak, XVI. yzylda Carlstadt, Tesniye kitabnda getii zere (35/5-12), Hz. Musann kendi vefatn yazamayacana dikkat ekmitir. Zira Musann kendi lmn, cesedinin gmlmesini, yerine Yeunun gemesini anlatm olmas dnlemez.127

124 Maurice Bucaille, Kuran- Kerim, Tevrat, ncil ve Bilim, (ev: Dr. Enver Tahir Rza, Hamit Kemal), s. 20. 125 . Faruk Harman, "Ahdi Atik", DA, I, s. 495 126 Felicien Challaye, a.g.e., (ev: Samih Tiryakiolu), s. 124; Suat Yldrm, Kitab- Mukaddes, Kuran ve Bilim, s. 79. 127 inasi Gndz, Kuran Kssalarnn Kayna Eski Ahit mi? Yap, Muhteva ve Kaynak Asndan Torah Kssalar, OMFD., X, s. 57; Felicien Challaye, a.g.e., s. 125.

35

Daha sonra Fransz yazar Richard Simonun (1712) 1678 ylnda yaynlad Eski Ahidin Tenkitli Tarihi adl kitabn nemli ispatlarla dolu olduu halde o gnler de dikkate alnmad belirtilmitir. Sz edilen bu eserin; Tevrattaki kronolojik glkler, tekrarlar, hikyelerin dzensizlikleri, slup farkllklar zerinde durduu ve iinde kendisinin lmnn de bahis konusu edildii Musaya atfedilen ilk be kitabn Musa tarafndan yazlm olamayacan ortaya konulduu ifade edilmektedir128. Yahudilerce Eski Ahidin en kutsal blm saylan Torah (ilk be kitap)n Hz. Musann dilinde yani brnce orijinal metninin bulunmay, ifahi anlatmlarla veya farkl belgelerle, tarihsel sre ierisinde meydana getirilen bir derleme olduu, dolaysyla Hz. Musadan yzyllar sonra bir araya getirildii bugn hemen hemen tm bilim evrelerinde kabul edilmektedir.129 XVII. yzylda Yahudilik dinine mensup Hollandal byk filozof olarak kabul edilen Spinoza (1632-1677), 1670 ylnda yazd dinsel ve politik konular ile ilgili kitabnda, Kitab- Mukaddesin ihtiva ettii ok saydaki birbirini tutmaz ifadeler zerinde durmu ve bu birbirini tutmazlklarn ok belirgin olduunu belirterek hahamlarla alay etmitir130. XVIII. yzylda Kitab- Mukaddes ile ilgili ortaya atlan iddialar gayet ak bir ekilde ortaya koyan Fransz hekim Jean Astruc (1684-1766) Trke karl Tekvin Kitabn Tekil Etmek in Musann Kulland Anlalan Metinler Hakknda Hatra Gelen Dnceler adl eserinde (1753), kaynaklarn okluu zerinde durarak u aklamalar yapmtr; Be Kitapn yazar veya yazarlar iki ayr hikyeyi birbirleriyle kartrmayarak, bir araya getirip anlatmlardr ki, sz edilen kitaplardaki metinlerin bir ksmnda Tanr, Yahve (Kitab- Mukaddesin eski evirisinde ve kimi kaynaklarda Yehova eklinde), bir ksmnda ise Elohim olarak adlandrlmtr131.

128 Barry L. Bandstra, Reading The Old Testament, s. 25; Felicien Challaye, a.g.e., s. 125; Maurice Bucaille, Kitab- Mukaddes, Kuran ve Bilim, (ev: Do. Dr. Suat Yldrm), s. 30-31. 129 inasi Gndz, a.mk., s. 56; Yusuf Ulucan, Kitab- Mukaddes, s. 11. 130 Felicien Challaye, a.g.e., s. 124. 131 Barry L. Bandstra, a.g.e, s. 25; Felicien Challaye, a.g.e., s.125; Maurice Bucaille, a.g.e., s. 31; Hikmet Tanyu, a.g.e., s. 48-49.

36

Daha sonraki yllarda Jean Astrucun izlemi olduu metot birok aratrc tarafndan izlenmi ve IX. yzylda kaynaklar daha titizce aratrlmtr. 1854e gelindiinde Tevratn drt kaynaa dayand kabul edilmitir. Bu drt kaynak ise; Yahvist metin, Elohist metin, Tensiye, Din adamlarnn metinleri (Ruhban metin) eklinde adlandrlmtr132. Tespit edilen drt kaynan yazld alar ve genel zellikleri dikkate alndnda brahim kssasnn da Yahvist, Elohist, Ruhban metne dayanarak oluturulduu grlmtr. Bu erevede kssann yer ald metinlerin genel zelliklerini ksaca zikretmenin faydal olaca kanaatindeyiz. Torah kaynaklarnn en eski yazlan olduu belirlenen Yahvist Metin (J) M.. X. veya IX. yz ylda Yahuda diyarnda yazlm olduu ve bu kaynan metinde Tanrya Yahve denilmesinden dolay bu ismi ald ifade edilmitir133. Yahvist Metin, bir kurtulu tarihi olarak deerlendirilmi ve yazl tarihinin Sleyman Devri olduu ifade edilmitir.134 Bununla birlikte C.C. Simpson ve baz aratrmaclar bu ilk metnin Davudun krall dneminde, M.. 1000 ylna doru yazldn ileri srmlerdir134. Yahvist metnin yazarnn Gney Krallna mensup olduu, zellikle gney mabedlerin etrafnda teekkl eden eski geleneklerin bu metinde kullanld, bunlarla beraber Kuzey Krallnn geleneklerini de metnin bnyesine ald135 ifade edilmitir. Metin analizi almalar sonucunda Yahvist Metin yazarnn, ok eski bir metni kulland da ortaya karlmtr. Adolphe Lods, bu eski metnin Tufan hadisesini bilmediini gstermitir. Dnya cenneti, brahimin seyahatleri, shakn evlilii vs. gibi sahnelerin metnin niha redaksiyonu srasnda ilave edildii ileri srlmtr. lk metinde yer alan aa ile ilgili bahsin ise, Yahvist yazar tarafndan iyiyi ve kty bilme aac ekline dntrld kaydedilmitir136.

Maurice Bucalle, a.g.e., s. 31; Barry L. Bandstra, a.g.e., s. 26. Barry L. Bandstra, a.g.e., s. 27. inasi Gndz, a.mk., s. 86. Barry L. Bandstra, a.g.e., s. 27-29; John Van Seters, "Abraham", ER, s. 14, mer Faruk Harman, Metin Muhteva ve Kaynak Asndan Yahudi Kutsal Kitaplar, s. 92. 135 . F. Harman, a.g.e., s. 91-92. 136 . F. Harman, a.g.e., s. 92.

132 133 134 134

37

Zengin bir dil kulland grlen yazarn, mahhas ifadelere yer verdii, Tanry ok kere insana ait zelliklerle ifade ettii grlmtr137. Yine bu metinde Tufandan nce itin olu Enoun kulluk ettii, evrensel Tanrnn; brahim ve varislerine kendisini bildirmek, Musa ile onlara eriat vermek, yabanc hkimiyetinden onlar kurtarmak suretiyle Tanr Yahve olarak srailin milli Tanrs oluundan bahsedilmitir138. Metnin en nemli zelliklerinden biri ise, srailin ilk byk dinsel destann aklayarak hl mevcut olan gelenekleri tam olmasdr. Abraham hikyesinin zerinde durduu en nemli noktay; Tanrnn toprak ve nesil vaadi ile Atann ilahi vaadin yerine geleceine dair kesin iman ve mcadelesi meselesi tekil etmitir139. Yahvist Metin zellikle Hz. brahimin grnmeyen Allaha iman ve teslimiyeti zerinde durmaktadr140. Hz. brahimin peygamberlii, Urdan Harrana sonra da Kenana g ile ilgili ksmlarda (11/28-12/9) Yahve ve Elohim kelimelerinin kullan, iki kaynan ayrlmasnda en nemli etken olmutur. lahi vaadi ve brahimin zrriyetinin seimi konusuna deinen Yahvist Metin; ayrca Hz. brahimin Hz. Luttan ayrln, Sodom lehine Tanr ile yapt pazarl, Msra gidiini, Sarann bandan geenleri, shakn doumunu, kurban ediliini, evliliini de konu edinmitir141. Yahvist metinde grlen hususlardan biri de, o dnem ark dnyasnda yaygn olan ilk doann stnl inancna kar ktr ki; Habil Kabile, shak smaile, Yakub Esava ve Yahuda kendisinden byk kardeine stn tutulmutur142. Kuzey Krallkta yani srailde M.. VIII. yzylda yazld belirtilen Elohist Metin (E)de Tanr, Elohim olarak adlandrlmaktadr143. Elohist Metin yazld sralarda Davud ve Sleyman hanedanlklar yklm olduundan bu metin en erken M.. IX. yzyla tarihlenebilmitir144.
137 . F. Harman, a.g.e., s. 91. 138 . F. Harman, a.g.e., s. 91; Ahmet Kahraman, Mukayeseli Dinler Tarihi, s. 158; Remzi Kaya, Kuran- Kerime Gre Ehl-i Kitap (Yaynlanmam Doktora Tezi), s. 125. 139 L. Hicks, Abraham, IDB, I, s. 16. 140 Suat Yldrm, Mevcut Kaynaklara Gre Hristiyanlk, s. 158. 141 . F. Harman, a.g.e., s. 92. 142 . F. Harman, a.g.e., s. 91. 143 Barry L. Bandstra, a.g.e., s. 29. 144 . F. Harman, a.g.e., s. 93.

38

Tekvin kitabnda Elohist Metin, XV. bab da Hz. brahim ile balamakta ve bu metin adeta bir ahid belgesi niteliinde olup, i ie bulunduu Yahvist metinlerden farkl slup zellikleri ile ayrlabilmektedir. Yahvist metinlerde rastlanan Tanr ile ilgili antropomorfik unsurlar Elohist metinlerde grlmemitir. Tanr, brahime, Abimeleke, Yakub ve Yusufa ryada grnmtr. Vahiy ve eriatn ahlk bir karakter tad da yine bu metinlerde gze arpmtr145. Elohist Metin, Sara ile ilgili hdiseyi Gerar ehrinde Abimelekin lkesinde gstermekte ve Hacer ile olunun evden gnderilmesi, shakn kurban edilii konularna da metinde yer vermektedir146. brahim kssasnn bulunduu kaynaklarndan bir dieri olan Ruhban Metin (P) ise Babil esareti dneminde ve esaret sonrasnda (M.. VI. yzylda) Yahudi din adamlar tarafndan, srailin kimliini koruma ve dini hayatnn srekliliini temin iin kaleme alnmtr.147 Ruhban metninde; zellikle Allahn, srailoullarna verdii ahdin kabul edilen tezahrleri snnet olma, Filistinin kendilerine ait olmasnn ispat olarak da Abrahamn Makpela maarasn satn al ve bunlarn yannda Musa eriati konular zerinde durulmutur148. Kutsal topraklarda veya yabanc milletler arasnda yaayan Yahudi cemaatinin fikri, dini, milli varlklarn yaatmak amacyla kan birlii ve mterek gelenekler gibi temel unsurlar, bu metin de ruhban snf tarafndan ne karlmtr. Yine bu metin; stili, ecere listeleri ve kronolojik kesinlii ile dikkat ekmektedir149. Hz. brahim hikyesiyle alkal olarak, Babil tutsakl sonras bahsi geen hikyeye Ruhban yazarnn eklemeler yapt ileri srlmekte ve Tekvin 14 de bulunan Dou Krallar ile ilgili bilgilerin de Helenistik dnemde yaplan ilaveler olduu iddia edilmektedir150.
145 146 147 148 149 150 . F. Harman, a.g.e., s. 93; Barry L. Bandstra, a.g.e., s. 30. . F. Harman, a.g.e., s. 56, 93 . F. Harman, a.g.e., s. 94; Barry L. Bandstra s. 31. Suat Yldrm, Mevcut Kaynaklara Gre Hristiyanlk, s. 158. John Van Seters, Abraham, ER, I, s.14. John V. Seters, a.g.m., ER, I, s. 14.

39

Eldeki bilgilere dayanarak Eski Ahid metninin hazrlannn en az asrlk zamana yayld ortaya kmaktadr. Daha sonraki almalar gstermitir ki, kutsal metinlerin kaynaklar meselesi grndnden daha da karmaktr151. 1941 ylnda A. Lods, almalar sonucunda; Yahvist metnin , Elohist

metnin drt, Tensiye metninin alt, Din Adamlar metninin (Ruhban metin) dokuz farkl kaynaa dayandn tespit etmitir. yle ki bu tespit sekiz farkl yazara dalm ilaveler hesaba katlmayarak yaplmtr152. Bugn elde bulunan Eski Ahid M.S. 90-100 yllarnda Kuds yaknndaki bir kasabada toplanan Din Adamlar Konsl tarafndan son ekli verilerek yazlm metindir. u da bir gerektir ki Yahudilerin tm hibir zaman tek bir Tevrat metni zerinde ittifak etmemiler, bu tarihten sonrada farkl metinlere inanan Yahudi cemaatleri olmutur153. bn Hazm kendi dneminde bu Tevratlardan bazlarnn ismini yle vermitir: Ananilerin Tevrat, Rabbanilerin Tevrat, sevilerin Tevrat ve Filistinden karlmas dinen yasak saylan, bu yzden onun grp inceleyemedii Samiriyye Tevrat154. Eski Ahidin tahrifini kolaylatran unsurlar arasnda; yazl metinlerin az oluu, Tevrat yazp ona el srebilenlerin yalnz din adamlar oluu ve kutsal kitabn yalnzca mabette bulunuu, istilalarda dman mriklerin ilk olarak mabedi hedef al, kaybolan metinlerin, Ezra tarafndan, tamamyla kendisi ve evresindeki kiilerin hafzalarndaki bilgi krntlarna gre yeniden derlenmesi, toplumun sk sk politeizm ve paganizme temayl etmeleri ve maruz kaldklar kltrel etkileimler sonucu nceki dnemden miras alnan bilgilerin yeniden yorumlanmas, Yahudi Kutsal Kitapnn bir ok yerinde hain, dnek, kat kalpli olarak tantlan Yahudilerin gvenilir olmay gibi sebeplerin155 varl dikkat ekmektedir.

151 152 153 154 155

Maurice Bucaille, Kitab- Mukaddes, Kuran ve Bilim, (ev: Do. Dr. Suat Yldrm), s. 32. Maurice Bucaille, a.g.e., s. 72. Mustafa slamolu, srailoullarndan mmet-i Muhammede Yahudileme Temayl, s. 87. Mustafa slamolu, a.g.e., s. 87. Suat Yldrm, Mevcut Kaynaklara Gre Hristiyanlk, s. 159; inasi Gndz, a.mk., s. 57-59.

40

Hristiyanlk ncesi ve Hz. saya yakn bir dnemden kalan l Deniz yaknlarndaki Kumran maarasnda 1947de bir bedevinin bulduu metinler de iinde barndrd saysz farkllklaryla156 Tevratn tahrif edilmiliini ortaya koymutur. Kutsal kabul edilen metinlerin, vahiy ve ilham mahsul olduklar iin ilmi llerin ve tenkidin dnda kalmalar gerektii iddias ise Kitab- Mukaddes iin sz konusu deildir. Zira bu metinlerin kutsallna inananlar bile kutsal metin yazarlarnn bilgi dzeylerine gre kutsal yazlarn muhtevasna tesir ettiklerini kabul etmektedirler. Kutsal kabul edilen bu metinlerdeki tekrarlar ve elikili bilgiler de farkl kaynaklarn mdahalesine balanr157. u da bir gerektir ki, Eski Ahid metninin tmnn tahrif edilmi olduunu sylemek yanl olacaktr. Bizce bu metindeki ifadelerin hangilerinin tahrif edilip, hangilerinin tahrif edilmediinin en salam ve gvenilir yolu, Kuran- Kerime uygunluuna gre deerlendirmekten gemektedir. Buraya kadar, Eski Ahiddeki brahim kssas kaynaklar meselesine yzeysel bir ekilde temas ederek, yaplan birok eletirme ve inceleme almalarndan baz rnekler aktarmamzdaki asl gye ise; Eski Ahidde ki Hz. brahimle ilgili metinlerin, farkl kaynaklara dayandn ortaya koyarak, ieriinde birok tutarszlk ve elikileri barndran rivayetlerin birbirine geirilerek yazldn, kutsal saylan yazlarn ounun nispet edildikleri ahslara ait olmadklarn, yine verilen bilgilerin nispet edilen dnemlerden ok sonralara ait olduklarn hatrlatmaktr. Bilginler Tevratta anlatlan ve alma konumuz olan Abraham hikyesinin bir btnlk halinde deil, eitli metinlerin bir araya getirilmesi sonucu olutuu hususunda mttefiktirler. Netice itibariyle Eski Ahiddeki ifadelerin; gelenein tesirinde kald hususunun gz nnde bulundurulmasnn ve bu metinlerin uzun tarihi sre ierisinde eitli kltrlerin etkisiyle pek ok deiiklie maruz kalm olduunun da hesaba katlmasnn gereklilii nem kazanmaktadr. Dolaysyla vahyin orijinal halinin muhafazadan uzak kalarak, insan elinden km bir hle gelmesi sonucu da kanlmaz bir gerek olmutur

156 Mustafa slamolu, a.g.e., s. 89; inasi Gndz, a.mk., s. 61; Hikmet Tanyu, a.g.e., s. 40. 157 . F. Harman, Metin, Muhteva ve Kaynak Asndan Yahudi Kutsal Kitaplar, s. 223-224.

41

1.2 YEN AHDE GRE Hz. BRAHM

Hristiyanlar, Yahudi kutsal kitabn kabul ederek Eski Ahid (Ahd-i Atik), kendi kutsal metinlerini de Yeni Ahid (Ahd-i Cedid) olarak isimlendirirler. Bilindii gibi Hristiyanlk; sa Mesih anlayn merkeze alan bir inan sistemi olduundan Hristiyanlar, Yahudi kutsal kitabn kendi perspektiflerinden okurlar. Hz. brahim ile ilgili bilgilerin Yeni Ahidde dank ve eitli yerlere serpitirilmi olarak yer aldn grmekteyiz. Bunlarn ounun da Eski Ahidden alnm veya onun tesirinde kalm olduu dikkat ekmektedir. Zira Hristiyanlar, Hz. sann, Allahn Kelam olarak Tevrat takdim ettiini ve ifahi retiler dnda bir belge brakmadn, sann tebligatlarnn Havariler tarafndan uzun yllar ifahen nakledildiini, daha sonra havarilerin hatrat da denilen ncillerin kaleme alndn kabul etmektedirler. ncillerin nispet edildii yazarlara ait orijinal yazma nshalar gnmze ulamad da kaynaklarca zikredilmektedir158. Aratrmaclarn ou gnmz Hristiyanlnn, daha ok Pavlusun yorumlarna dayandn ortaya koyarlar. Sz konusu bu dinin Yahudi eriatinden uzaklamasnda en nemli rol oynayan Pavlus, dini evrensel mesaj erevesinde yorumlamtr. Dini evrensel mesaj olarak yorumlama yaklamlarnn neticesinde

158 mer Faruk Harman; ncil, DA, XXII, s. 271-274.

42

mene putperest olan Hristiyanlar, M.S. 49 ylndaki Kuds Havariler Konsl kararlaryla baz kurallardan ve Yahudi eriatinden muaf (snnet, domuz eti vs.) tutulmulardr159. Yeni Ahiddeki brahim kssasnda, zellikle Hz. brahimin imanndan vg ile bahsedilmitir160. Pavlustan itibaren ise Hristiyanlar Hz. brahimi bir iman modeli olarak kabul etmilerdir161. Hz. sa yapt teblilerde Hz. brahimden bahsetmi, soydan ziyade asl onun yolunda olmann nemine deinmi; Yahudilerin inatlarndan vazgeerek kendisine inanmalarn istemitir162. Tanr tarafndan brahime verilen Yeryzndeki btn halklar senin soyun araclyla mbarek klnacaktr eklindeki vaade163 aklk getiren Yeni Ahid; Btn insanln gnahlarnn affedilmesi ve kurtulua ermesi iin gnderilen, armha gerilen, ac ekerek kendini feda eden Hz. sa vesilesiyle sz konusu vaadin gerekletiini ileri srmektedir.

1.2.1 YEN AHDDE Hz. BRAHM KISSASI 1.2.1.1 Hz. brahimin Nesebi Yeni Ahidde yer alan ilk ifade; Abraham olu, Davut olu sa Mesihin soy kua kitab164 eklinde olup; sa Mesihin soy kua, babas kabul edilen Yusuf yoluyla Abrahama balanr165. Yeni Ahiddeki Hz. brahimin soy kua166; Nuh Sam Arfakad Kainan ela Eber Peleg Reu Seruc Nahor Terah eklindedir. Hz. sann soy silsilesini uzun uzadya sralayan bu ifadelerin sonunda167 Adem olu Tanr Oluydu eklinde geen ifade ise olduka dikkat ekicidir. Sz edilen soy kuanda; hem Tanr olu hem de insanolu bir sa tasviri yaplrken, soy silsilesindeki dier ahslarnda Tanr oullar olduu gibi bir anlam ortaya kmakta ve
159 Suat Yldrm, Kitab- Mukaddes, Kuran ve Bilim, s. 82-83; Krat Demirci, Hristiyanlk, DA, XVII, s. 328-240. 332. 160 braniler 11/17; Yakup 2/21-23. 161 mer Faruk Harman, brahim, DA, XXI, s .268. 162 Yuhanna 8/31-47. 163 Elilerin leri 3/18, 25-26; Galatyallar 3/16; Romallara Mektup 4/18-25. 164 Matta 1/1. 165 Matta 1/2-17; Luka 3/23-34. 166 Luka 3/34-36. 167 Luka 3/23-28.

43

dolaysyla Hz. brahimin de Tanr olu olduu ynnde bir mn gze arpmaktadr. Rabbin Hz. brahime Eski Ahidde lkeni, akrabalarn brak sana gstereceim lkeye git eklinde yapt ar Harranda yaplm gibi gzkse de, Yeni Ahidde ayn arnn daha Mezopotamyada iken, Harrana yerlemeden nce yapld ve brahimin Keldnlerin lkesini brakp Harrana yerletii, Harranda babasnn lmnden sonra Tanrnn emriyle Kenan diyarna geldii zikredilmektedir. Ayrca, Tanrnn brahime toprak ve soy vaadinde bulunduu, soyunun drt yz yl kle olarak altrlaca, snnete dayal bir antlamann gereklemesi ve shakn sekiz gnlk iken snnet edilmesi mevzlar da hatrlatlmaktadr168. 1.2.1.2 Hz. brahimin Soyundan Olmaktan Ziyade zinde Olmann nemi Her ne kadar kan yoluyla sa Mesih, Abrahama balansa da Yeni Ahidde: Abrahama ve soyuna dnyann mirass olma vaadi Kutsal Yasa yoluyla deil, imandan gelen aklanma yoluyla verildi. Eer Yasaya bal olanlar miras olursa, iman bo ve vaad geersizdir. Yasa, Tanrnn gazabna yol aar. Ama yasann olmad yerde yasaya kar gelmek de sz konusu deildir. Bu nedenle vaad, Tanrnn ltfuna dayanmak ve Abrahamn btn soyu iin gvence altna alnmak zere imana bal klnmtr. Abrahamn soyu; yalnz Kutsal Yasaya bal olanlar deil, ayn zamanda Abrahamn imanna sahip olanlaradr. Seni birok ulusun babas yaptm diye yazlm olduu gibi Abraham, iman ettii Tanrnn llere yaam veren, var olmayan buyruuyla var eden Tanr'nn gznde hepimizin babasdr.169 ifadesiyle Abrahamn imanna bal olmann nemine vurgu yaplr. sa Mesih, Bizim babamz Abrahamdr diyen Yahudilere; Abrahamn ocuklar olsaydnz, Abrahamn yaptklarn yapardnz der ve eer Abrahamn izinde gitmezlerse ayrcalklarnn olamayacan belirtir170. Pavlusun Romallara yazd mektupta ise; Abrahamn soyundan gelmekten ziyade onun izinden gitmenin mhim olduu ifade edilir171.

168 169 170 171

Elilerin leri 7/1-8. Romallara Mektup 4/13-17. Yuhanna 8/31-44. Romallara Mektup 9/6-9.

44

Sz edilen ifadelerde ayn soydan olmaktan ziyade, Abrahamn izinde olmann nemi belitilmi olsa da, Yeni Ahidin bir baka yerinde ise Hristiyanlar; Bizler kle kadnn (Hacer) deil, zgr kadnn (Sara) ocuklaryz diye vnerek, kendilerinin soya dayanan bir stnle sahip olduklarn dile getirirler. Verilen ifadelere gre; Sara ve Hacer iki antlamay simgelemekte, Hacer, Arabistandaki Sina dann sembol olmaktadr. Ayrca, kle kadnn ancak kle ocuklar dourabilecei, smailin olaan yoldan doduu, kovularak mirastan engellendii, shakn ise vaad sonucu dnyaya geldii ifade edilmitir172. Yeni Ahidde bir yandan brahimin soyundan olsalar bile, hepsinin onun ocuklar olmad, Tanrnn ocuklarnn olaan yoldan doan ocuklar deil, brahimin soyu saylan, Tanrnn vaadince doan ocuklar olduu173 bildirilerek smail reddedilirken, dier yandan brahimin izinden giden tm insanlarn brahimin manevi ocuklar olaca174 ifade edilmektedir. Hem shak ve soyu yceltiliyor, vaatlerin shak iin175 yapld, Tanr halk olarak176 Tanrnn ant ierek brahime sz verdii, sz unutmayarak sonsuza dek kendilerine merhametli olaca, onlar dmanlarn elinden kurtaraca ve koruyaca177 ifade edilip dierleri dlanyor, hem de Hz. brahimin btn uluslar kutsayaca178, imanl ve doru olan btn insanlarn atas179 olduu bildiriliyor. Yeni Ahidde grdmz shakn soyunu yceltme ile ilgili temalarda Eski Ahidin ak etkisi dikkat ekmektedir. Vaftizci Yahya; Gerek bir imana sahip olmadan Hz. brahimin soyundan olmakla vnenleri: Kendi kendinize babamz brahim diye vnmeyin, Tanr u talardan da brahime ocuk yaratabilir180 eklinde uyarmaktadr.

171 172 174 175 176 177 178 179 180

Galatyallara Mektup 4/21-31. Romallara Mektup 9/7-8. Romallara Mektup 4/11-12. branilere Mektup 11/7. Romallara Mektup 11/1; Luka 1/68. Luka 1/54-55, 72-75. Galatyallara Mektup 3/8-9. Luka 16/22-32. Matta 3/9.

45

1.2.1.3 Hz. brahime Yaplan Vaadlerin sa Mesihte Gereklemesi Eski Ahidde Rabbin, Abrahamla yapt ahidleme, Meryem181, Peygamber Zekeriyya182, Petrus183, stefanos184 ve Pavlus185 tarafndan Yeni Ahidde hatrlatlmaktadr. Bununla birlikte Pavlus, Abrahama verilen vaadlerin sa Mesihte gerekletiini vurgulayarak u aklamay yapar: Vaadler Abrahama ve soyundan olana verildi. Tanr birok kiiden sz ediyormu gibi, Ve soyundan olanlara demiyor; Soyundan olana demekle tek bir kiiden, yani Mesihten sz ediyor. unu demek istiyorum: Drt yz otuz yl sonra gelen Yasa, Tanrnn nceden onaylad antlamay geersiz klmaz, vaadi ortadan kaldrmaz. nk miras Yasaya balysa, artk vaade bal deildir. Ama Tanr, miras Abrahama vaadle balamtr.186 Pavlus, Hristiyanlarn durumu ile ilgili u aklamay yapmtr: Aklanm sayld sz, yalnz onun (Abraham) iin deil, aklanm saylacak olan bizler -Rabbimiz say lmden dirilten Tanrya iman eden bizler- iin de yazld. sa sularmz iin lme teslim edildi ve aklanmamz iin diriltildi.187; Bylece imanla aklandmza gre, Rabbimiz sa Mesih sayesinde Tanryla barm oluyoruz. inde bulunduumuz bu ltfa Mesih araclyla, imanla kavutuk ve Tanrnn yceliine erimek umuduyla vnyoruz .188 1.2.1.4 Hz. brahime man Ba le Balanmann nemi Hristiyan kutsal kitab, Abrahama iman ba ile balanmann nemi zerine vurgu yaparak, Abrahamn imanndan dolay aklanm189 olduunu belirtir. zellikle Havari Pavlusun retilerinde nemli bir yer tekil eden Abrahamn iman ve yeryzndeki btn milletlerin Abraham vesilesiyle ilh ltufa nil oluundan sz edilerek bu durum yle ifade edilir:
181 182 183 184 185 186 187 188 189 Luka 1/55. Luka 1/73. Resullerin leri 3/25. Resullerin leri 7/2-8,17. branilere Mektup 6/13-14. Galatyallara Mektup 3/16-18. Romallara Mektup 4/23,24. Romallara Mektup 5/1-2. Romallara Mektup 4/3.

46

Abraham Tanrya iman etti, bylece aklanm sayld. yleyse unu bilin ki, Abrahamn gerek oullar iman edenlerdir. Kutsal Yaz, Tanrnn teki uluslar imanlarna gre aklayacan nceden grerek Abrahama, Btn uluslar senin araclnla kutsanacak mjdesini nceden verdi. Bylece iman edenler, iman etmi olan Abrahamla birlikte kutsanrlar.190 mana vurgu yapan Pavlus retilerinde; daha snnet emri gelmeden Abrahamn iman yoluyla kurtulua erdii, kurtulu iin snnet emrine uymann art olmad ifade ederek; snnetsiz olan mminlerin de babasnn Abraham olduunu, bundan dolay onlarnda aklanm saylacan belirtmektedir.191 te yandan Yeni Ahidin Yakupun Mektubu adl kitabnda, sadece imann yeterli olmad, imann eylemlerle birlikte etkin olduu, Hz. brahimin olu shak sunan zerinde Tanrya adama eylemiyle imann ortaya koyarak akland ve Tanr dostu unvann ald anlatlmakta; ruhsuz beden nasl l ise, eylemsiz imann da ruhsuz beden gibi l olduu zikredilmektedir.192 1.2.1.5 sa Mesih le Yaplan Yeni Antlama Yeni Ahidde yer alan brnlere Mektup adl blmn, kim tarafndan yazld bilinmemekle birlikte, ierikten yola karak metnin Yahudi asll Mesih inananlarna ynelik olarak yazld anlalmaktadr. Bu metinde yazar, Tanr Olu olarak vasflandrd say, meleklerden193 ve Musadan194 stn gsterir; onu Kendisini bir kez kurban ederek gnah ortadan kaldrmak iin alarn sonunda ortaya kan ve kendisinin araclyla Tanrya yaklaanlar tmyle kurtarabilen bir ba khin olarak vasflandrr195. Sz konusu metinde; sann ba khin olarak ortaya kmasnn ise Kutsal Yasada deiiklii gerekli kld196 ve bu durumun sa Mesih ile yeni bir antlama

190 191 192 193 194 195 196

Galatyallara Mektup 3/6-9. Romallara Mektup 4/9-12. Yakup 2/14-26. branilere Mektup 1/4-14; 2/15-18. branilere Mektup 3/2-6. branilere Mektup 4/15; 9/26; 7/25. branilere Mektup 7/12,18-19.

47

yaplmasn gerekli kld ifade edilmekte, bylece yeni antlamann eskisinin yerini ald belirtilmektedir. Sz edilen yeni antlamada Tanr yle seslenmektedir: Yasalarm zihinlerine ileyeceim, yreklerine yazacam. Ben onlarn Tanrs olacam, onlar da benim halkm olacak..., sularn balayacam, gnahlarn artk anmayacam.197 1.2.16 Hz. brahimin man Gc ve Kurban Olay Tanrnn honutluunun ancak iman ile kazanlabileceini ifade eden198 brnlere Mektup adl Yeni Ahid metni, atalarn iman sayesinde baarya ulap kurtulua erdiine ve imann nemine dikkat eker. Bu balamda Abrahamn iman gc ile Tanrnn arsna icbet ederek yola kmas; bir yabanc olarak vaad edilen lkeye yerlemesi; kendisinin yal, ei Sarann ise hem yal hem ksr olmasna ramen ocuk sahibi olma hususunda onlarn vaade olan gvenleri; bylece tek bir adamdan, gkteki yldzlar, deniz kysndaki kum taneleri kadar saysz torun sahibi olmalar gibi bahisler hatrlatlmaktadr. Ayn ekilde Abrahamn snand zaman, Tanrya teslim olmas ve akllara durgunluk verecek ekilde evlad shak kurban olarak sunabilmesi de ancak imann gc ile aklanabilmektedir199. brnlere Mektup blmnde, Tanr brahime Senin soyun shakla srecek diyerek vaad ettii halde, nasl olur da brahimden biricik olunu kurban etmesini emreder? eklindeki soruya cevap verilmi, brahimin Tanrnn lleri bile diriltebileceini dnd ve nitekim shak simgesel bir ekilde lmden geri ald zikredilmitir200. Oysa verilen ifadelerdeki biricik oul ve shakla soyun devam ibreleri, kurban edilme emrinin smail iin geldiini ortaya koymaktadr. Hristiyan gelenei, Hz. brahimin olunu kurban etme hadisesini, bedenlemi Kelamn kurbannn bir figr olarak grmektedir. zerinde yaklaca odunlar tayan shak, han tayan Mesihe benzetilmekte, ocuun yerine konulan ko ise, insanlk iin len Mesihi temsil etmektedir.201

197 198 199 200 201

branilere Mektup 8/10-12; 10/16-17. branilere Mektup 11/1-4. branilere Mektup 11/8-12,17-19. branilere Mektup 11/17-19. mer Faruk Harman, a.g.m., s. 98-99.

48

1.2.1.7 Hz. brahimin Vasflar ve rneklii Tanr brahime vaatte bulunduu zaman zerine ant iecei daha stn biri olmadndan Seni kutsadka kutsayacam, soyunu oalttka oaltacam diyerek brahim zerine ant imesi, brahimin sabrla ve Allaha teslimiyetle vaade erimesi202, ayn ekilde hanm Sarann ocuk vaadine phe etmeyerek iman etmesi203, brahimin verilen emirlere boyun emesi204, imann eylemleriyle etkin hale getiren brahimin Tanrnn dostu nvann almas205 gibi Yeni Ahiddeki birok ifade Hristiyanlarca Hz. brahime zel bir konum ve yce bir ahsiyet olarak yer verilmesinde nemli rol oynamtr. Bunlarn yannda Luka ncilinde; Hz. sann karlat baz kimselere brahimin kz, brahimin olu206 eklinde hitap ederek onlar onurlandrdndan bahsedilmitir. te Dnyada ise, Hz. brahimin shak, Yakup ve dier peygamberlerle beraber Tanrnn Egemenliinde olaca207, doudan ve batdan birok insann gelerek Gklerin Egemenliinde brahim, shak ve Yakupla birlikte sofraya oturacaklar208 bahisleri de ncillerde anlatlmaktadr.

1.2.2 YEN AHDE YNELTLEN ELETRLER IIINDA BRAHM KISSASININ DEERLLENDRLMES Kitab- Mukaddesin ikinci blmn tekil eden Yeni Ahiddeki kitaplar, Eski Ahidde olduu gibi, farkl zamanlarda ortaya km ve uzun sre ifahi olarak nakledilmi, daha sonra sz edilen kitaplar farkl zamanlarda yazya geirilmitir209. Yeni Ahidin ierdii kitaplar; nciller, Resullerin leri, Pavlusun, Petrusun

202 203 204 205 206 207 208 209

branilere Mektup 6713-18. branilere Mektup 11/11. branilere Mektup 11/8-9; Yakup 2/21. Yakup 2/22-23. Luka 13/16; 19/9. Luka 13/28. Matta 8/11. Hikmet Tanyu, "Ahdi Cedid", DA, I, s. 502.

49

ve Yuhannann Mektuplar, Yakup ve Yahudann birer mektubu ve Yuhannann Vahyi eklinde olup, M.S. I. yzylda kaleme alnm, IV. yzylda resmen kutsal kitaplar olarak tasdik ve ilan edilmitir. Bu klliyat Greke yazlmtr210. Bununla birlikte ilk metinlerin gnmze ulamad bilinmektedir. ncil yazarlar, yaadklar an Hristiyan toplumunun bilgileri dorultusunda, nesilden nesle aktarlan rivayetleri derlemilerdir211. Merano Ruhani Kurulu 1546 da Eski Ahid de dahil olmak zere Kutsal Kitapn Tanr tarafndan ilham edildiinden phe edilmesini yasak etmitir. 17 ubat 1600de Dominiken rahibi, filozof Giordano Bruno (1548-1600), Tevratn Tanr sz olmadn syledii iin dinsizlikle itham edilmi ve engizisyon mahkemesinin kararyla atete diri diri yaklmtr.212 Yahudi sinagogu ile eitli Hristiyan kiliseleri, Kutsal Kitapn gerek sylenip yazdrldn, gerekse Tanr tarafndan ilham edildiini gnmzde de kabul etmektedirler. Bazlar ise bu ilhamn sadece din ve ahlkla ilgili ksmlar ile snrlandrldn ileri srmekte ise de, bu tez Katolik Kilisesi tarafndan reddedilmitir213. Hristiyanlarca, Allahn szlerinin bedene brnm bir hli olarak kabul edilen Hz. sa, ncilin ta kendisi olup ncil adyla bir kitap vahyedilmemitir214. Hristiyanlar, Yeni Ahidin yazarlarnn insan olduunu kabul ederler ve Kutsal Ruhun ilham altnda yazarlarn sann mesajn kaleme aldn belirtirler. Hristiyanlk, vahyin Gelenek ve Kutsal Kitapdan nakledildiini kabul etmektedir215. Yeni Ahid zerinde yaplan metin tetkik ve tenkit almalar sonucu, elde bulunan metinlerin uzun tarihi sre ierisinde pek ok deiiklie maruz kald ve ou metinlerin orijinal ekillerinin muhafaza edilemedii ortaya karlm, netice itibariyle de brahim kssas ile ilgili ifadelerin Eski Ahidden esinlenerek farkl ahslar tarafndan yazlm olduu ikr olmutur.
210 . F. Harman, Yeni Ahidde Din ve Din Anlay, Dinler Tarihi Aratrmalar II, Sempozyum, s. 71. 211 Ramazan Bier, slm Kelmclarna Gre ncil, s. 141. 212 Hikmet Tanyu, a.g.e., s. 47.. 213 Felicien Challaye, Dinler Tarihi, (ev: Samih Tiryakiolu), s. 12. 214 Yusuf Ulucan, Kitab- Mukaddes, s. 30. 215 Mehmet Aydn, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, s. 81-82.

50

1.3 Hz. BRAHMLE LGL BAZI APOKRFLER

Kitab- Mukaddese gre incelediimiz Hz. brahim hakkndaki bilgilere ilve olarak, Kitab- Mukaddes dndaki Abraham anlayn yanstan baz eserlerden elde ettiimiz verilere gz atarak Hz. brahim hakknda genel mlmatmz arttrmaya alacaz. 1.3.1 JUBLEES (LTTLE GENESS) DENLEN KTAPTA Hz. BRAHM Jubilees veya Little Genesis denilen kitap bize, Yahudi dindarlnn modeli olarak gsterilen Abrahamn Kaldeadaki durumu, gerek Tanry bilmesi, ilahi dil braniceyi renmesi, yaad evrede hkim anlay olan putperestlii reddedii ve ilahi ary almasyla Kenana gidii bahislerini anlatr. Yine szn ettiimiz bu kaynakta dikkat ekilen bir husus da Abrahamn Musa kanunlarn (eriatn) uygulamas ve bu eriat olu shak ve torunu Yakupa tembih etmesidir. Abrahamla yaplan ahdin simgesi olan snnet olma emrinin nemi ve gereklilii nemi konusunda Yahudiler uyarlr. Abrahamn Tanr tarafndan teste tbi tutulmas olaynda eytann (Mastema) meakkatlere kar isyana kkrtma giriimleri ve Eypn test edilmesi meselesinde de grlen benzer hadise, iki hikye arasnda paralellik kurulmas sonucunu ortaya karmtr. Abrahamn maruz kald on imtihanda, zirve noktay shakn kurban edilme emri tekil eder216.

216 John Van Seters, Abraham, ER, I, s. 16.

51

1.3.2 BRAHMN VASYET KTABI (THE TESTAMENT OF ABRAHAM) Orijinali branice veya Aramice olan The Testament of Abraham adl Yahudilerin apokrif eserinin, sadece Yunanca evirisinin mevcudiyeti kalabilmitir. Bu hikyenin ksa ve uzun olmak zere iki versiyonu bulunmaktadr. Hikyenin daha uzun olan versiyonunun, daha ilgin olduu ve orijinallii daha iyi koruduu ynnde ifadeler bulunmaktadr. Yazl tarihi kesin olarak bilinmemekle birlikte bu eser, ounlukla miladi I. yzyl217 veya II. yzyl218 olarak tarihlenmitir. Hikyenin muhteviyatnda Hz. Musann vefatyla ilgili Yahudi kaynaklarndan yararlanld anlalmtr. Hikyenin baz blmlerinde ise IX. veya X. yzylda Hristiyanlarn tesiri sz konusu edilmitir219. retici ve elendirici olarak sunulan bu hikye, Abrahamn son gnleri hakknda bilgiler vermektedir. Abrahamn son gnleri yaklatnda Tanr, Abrahamn zel nemi sebebiyle dostuna lmn haber vermek ve vasiyetini hazrlamas iin ba melek Mikaili gnderir. Mikailin, Abrahama sradan bir yolcu gibi grlmesiyle Misafirperver Abraham Onu arlamak iin evine davet eder. Eve giderlerken aalarn aladn ve gzya damlalar dktn gren Abraham endielenir. Misafirine yemek ikram eder, melek Tanrnn izniyle yer. Geceleyin herkes odasnda uyurken shaka ryasnda Mikailin kimlii ve grevi gsterilir, kalkp babasnn yanna gider ve birlikte alarlar, sesi duyan Sara ne olduunu anlamak iin gelir ve o srada Mikailin ocuk mjdesi vermek iin gelen kiilerden biri olduunu hatrlar. Fakat melein yemek yemesine aran Abraham misafirin ayaklarn ykarken dmdz farkl bir ayaa sahip olduunu hatrlar.220 lk bata Abraham Mikaile uymay reddeder, fakat daha sonra Tanrnn, Abrahama yeryzn ve gkleri yani tm dnyay kapsayan gezi izni vermesiyle Abraham durumu kabul eder. Tanr Mikaile Abrahamn isteklerini yerine getirmesini

217 B. J. Bamberger, Abraham, Testament of, IDB, I, s. 21; Abraham, Testament of, UJE, I, s. 40. 218 Abraham, Testament of, The Oxford Dctionary of The Christian Church, (Editr: F. L. Cross), s. 7; Abraham, Testament of, UJE, I, s. 40. 219 David Flusser, Abraham, Testament of, Ejd, II, s. 129; Louis Ginzberg, Abraham, Testament of, JE, I, s. 93; B. J. Bamberger, a.g.m., I, IDB, s. 21. 220 Louis Ginzberg, Abraham, Testament of, JE, I, s. 93-94.

52

emretmitir ve yeryz gezisi boyunca birok gnahkr insan grrler. Abraham gnahkrlarn lmesini ister ve lrler. Gnahsz Abrahamn btn insan soyunu yok edeceinden endielenen Tanr, belki gnahkrlarn doruya dnebilecei ihtimalini hatrlatp, Patrike gklere kmasn, adil sreci grmesini, merhameti renmesini ister. Abraham Mikailin elik ettii gezisinde iyiler iin dar ve gnahkrlar iin geni olmak zere iki kap grr. Adalet terazisinde doru ileri ile gnahlar eit olan ruhlar gren Abraham onlar iin dua eder ve duas kabul olur. efaat etmesiyle ruhlarn kurtulua erebileceini anlayan Abraham, daha nce knad gnahkrlar iin zlr ve onlar iin de efaat edebilmeyi diler. Onlara hayat geri verilir. Gklerdeki mahkeme ve gidilecek yerlere ahit olan Abraham, ok sabrl olan Tanrnn merhametini renmi olur. Mikail yeryzne dnmek iin ona elik eder ve tekrar ondan vasiyetini hazrlamasn ister. Yine Abrahamn lm reddetmesiyle Tanr ona lm gnderir. lm melei klk deitirerek Patrikin itirazna ramen uykuda iken Abrahamn ruhunu alr, bylece Abraham vasiyetini de yapamamtr221. Aslnda daha birok detaya sahip olduu grlen brahimin Vasiyeti hikyesinde, Abraham lmnden nce baz ilahi srlara vakf olmu ve gkyzne ykselmitir. zetle hikye; lm problemi, doru ve yanl davranlarn Tanrnn mahkemesindeki durumu konularn merkeze alr. Bu metinde ldkten sonra mahkemenin nasl olacann yan sra grevli melekler, mizan, amel defteri, efaat, mkfat ve ceza konularna da deinilmitir. Bununla birlikte yazar lmn zorunluluuna ve dier yandan evrensel olarak insann lmden korkusuna ve ondan nefret ediine sempatik bir dille dikkat eker. Yazar sz edilen durumlar Abraham figrnde kullanarak, Abrahamn doruluunun bile onu lmden kurtarmadna vurgu yapmtr222. 1.3.3 BRAHMN VAHY KTABI Orijinali branice veya Aramice olmakla birlikte Slavonic versiyonu bulunan Yahudilerin apokrif eseri Apocalypse of Abraham, Yunancaya da evrilmitir. Yaygn gre gre miladi II. yzyla ait olduu ifade edilen bu eser iki byk blme
221 Louis Ginzberg, a.g.m., JE, I, s. 93-96; George W. E. Nickelsburg, Jewish Literature Between The Bible and The Mishnah, s. 248-253. 222 smail Tapnar, Duvarn teki Yz, s. 142-143; George W. E. Nickelsburg, a.g.e., s. 251-253.

53

ayrlmtr.Genel hatlaryla ifade edilecek olursa hikyede; Abrahamn putperestlikten dn ve putlara dua etmeye kar mcadelesi ile onun gkyzne ykselii, orada grdkleri, gemite olanlar ve gelecekte olacaklarn grntsne vkf oluu anlatlr223. Hikye, Abrahamn Tanry doru tanmlamas ve putperestliin samaln ortaya koymas mevzular ile balar. Put ustas olan babasna yardm eden Abraham, gelien olaylar serisi ile putlara tapmann meruluu hakknda pheye der. brahimin vahyi denilen ve Hz. brahime atfedilen bu kitapta, brahim putlarn atee dtn ve paralandn grmtr. Bunun zerine putlarn gsz ve faydasz oluuna hkmetmitir. Babasnn evinin yanmasyla ve Tanrnn emriyle, en sonunda Abraham baba evini terkeder224. Daha sonra ilahi bir ses ona 40 gn oru tutmasn ve Genesis 15/9 da bildirildii gibi, Rab, bir dve, bir kei, bir de ko getir, hepsi yanda olsun bir de kumruyla gvercin yavrusu getir dedi., emriyle Abrahamn kurban sunmas istenir. Ba melek Yahoel, Abrahama grnerek, Ona kubanlarn bulunduu kurban yerini gsterir. Yrtc bir ku ekline brnen Azazel (eytan) Abraham emri ifdan vazgeirmeye alr ve melei terk etmesini syler. Yahoelin, kt ruhlar defetmesi iin verecei duay Abrahamn almasn engellemeye alan Azazel baarl olamaz. Yahoel Abrahama duay retir. Bunun zerine Yahoel, Azazele, Dinle! Ktle tevik edici, bu adam yalnz brak, onu doru yoldan saptramazsn, drst olan ayartamazsn, der. Daha sonra ate grlr, melekler sunulan yakmalk kurbanlar ve Abraham gkyzne doru tarlar.225 Hikyenin ikinci blmnde ise; Yahoel Abrahama gkyzne ykselmesinde rehberlik eder. Titreyerek ilahi ihtiama ahit olan Abraham, Tanry ver ve duada bulunur. Abrahama eitli gklerin sakinlerini ve yldzlar grr. Daha sonra aaya yeryzne bakmas sylenen Abraham, bir resim gibi beliren grntde srailoullarnn Tanrnn insanlar sfatyla seilmi olarak sada olduunu,
223 George W. E. Nickelsburg, a.g.e., s. 294-299; Dan Cohn-Sherbok, a.g.m., s. 4. 224 Moses Buttenwieser, Abraham, Apocalypse of, UJE, I, s. 38; Louis Ginzberg, Abraham, Apocalypse of, JE, I, s. 91- 92. 225 Moses Buttenwieser, a.g.m., UJE, I, s. 38; Jacob Licht, Abraham, Apocalypse of, Ejd, II, s.126.

54

dierlerinin ise solda bulunduunu grr. Yazar, burada aka Yahudilerin stn olduunu dile getirmek istemitir. Daha sonra Abraham, dem ve Havvann eytana meylediini, Habilin cinayetini, tapnan ykln, yabanc bir lkede neslinin klelie maruz kalacan, Mesihin geliini, dolaysyla gemiteki ve gelecekteki olaylar grr. Abraham byk bir cesaretle Tanrya ktlk problemini eytana ve ktle neden izin verdiini sorar ve tartr. Fakat hikyede bu konu kesin sonuca balanmamtr. Ayrca hikyenin son ksmlarnn kark ve aka Hristiyan ilaveleri ierdii ifade edilmitir226. Apocalypse of Abraham eserinin yazar, zellikle Abrahamn ve soyunun seilmilii, eytann ayartma teebbsn def eden itaatkr Abrahama verilen vaatler, srailin Tanrnn insanlar olarak stats, Gentilelerin sraili hrpalamas, alaya almas, srailin aclar, srailoullarnn kurtuluu, vaad edilen topraklarda toplanmas, putperestlere hkimiyeti, Tanr tarafndan putperestler zerine on bela verilecei gibi konulara deinmi ve srailin bana gelen olumsuz olaylara Tanrnn niin izin verdiini sorgulamtr227. Abrahamn ktlk problemi ve ilahi adaleti anlamaya alt228, onun mirac olarak da nitelenen bu servende, Abrahamn Tanr ile kainatn kaderi konusunda konumalar yapt ifade edilmitir229. Aratrmaclar, metnin Mesihin geliiyle ilgili ksmnda, Hristiyan bir yazarn metin zerinde yeniden altn ve Hz. sann Mesihlii inancna atfta bulunduunu belirtirler230. 1.3.4 Hz. BRAHMN CENNET BAHS (ABRAHAMS BOSOM) hiret hayatndaki ok byk mutluluun yaanaca yer, yani cennet ile ilgili hikye Yeni Ahidde bahsedildii gibi, benzer ekilde Talmudda (Yahudi Kutsal Kitapnn szl yorumu) bahsedilmektedir231.

226 Jacob Licht, a.g.m., Edj, II, s. 126; George W. E. Nickelsburg, a.g.e., s. 295-297; B. J. Bamberger, Abraham, Apocalypse of, IDB, I, s. 21, Moses Buttenwieser, a.g.m., UJE, I, s. 38. 227 George W. E. Nickelsburg, a.g.e., s. 297-298; Louis Ginzberg, a.g.m., JE, I, s. 92. 228 B. J. Bamberger, a.g.m., IDB, I, s. 21. 229 Moses Buttenwieser, a.g.m., UJE, I, s. 38. 230 Moses Buttenwieser, a.g.m., UJE, I, s. 38. 231 Moses Buttenwieser, a.g.m., UJE, I, s. 38; Jacob Licht, Abraham, Apocalypse of, Edj, II, s. 127.

55

Hikye de, dnyada iken zengin bir hayat sren bir adamla, zengin adamn kapsnda sofradan den krntlarla karnn doyurmaya alan, her yeri yara ierisinde ac eken bir dilenci anlatlr. ldkten sonra ruhlar, melekler tarafndan brahimin yanna gtrlen bu iki adamdan zengin olan ller diyarnda strap ekmekte iken, brahimi ve yannda Lazar ismindeki o dilenciyi grr. brahimden yardm isteyen, Lazarn parman suya batrp kendisine gelip dilini serinletmesini isteyen alevler ierisindeki bu adama, brahim; dnya hayatnn karl olarak bu ekilde hkmedildiini, syler. Bunun zerine zengin adam, brahimden Lazar evine gndermesini, strap ekmesinler diye bekardeini uyarmasn isteyince brahim; Musann ve peygamberlerin szleri var onlar dinlesinler, der. Zengin adam, kardelerinin peygamberleri dinlemeyeceini, fakat ller diyarndan biri onlar uyarrsa kulak verebileceklerini, syler. Bu istee kar, brahim Eer Musa ve peygamberleri dinlemezlerse, ller arasndan biri dirilse bile ikna olmazlar diyerek diyalogu bitirir.232 Yine, benzer ifadelere gre, douluk zere olan insanlarn cennete Abraham, shak ve Yakup tarafndan kabul edilecei233, gklerin krallnda karlanaca234, cennetin kapsnda Abrahamn muhafzlk yapaca235, snnet emrine riayet edenleri ieri alaca236, bahisleri anlatlarak, Hz. brahimin insanlara hirette karlk verme konusunda nemi vurgulanyor.

232 233 234 235 236

Luka 16/19-31. IV. Makkabiler 13/17. Matta 8/11; Luka 13/28. Abrahams Bosom, UJE, I, s. 38. Frank H. Knowlton-Joseph Jacobs, Abrahams Bosom, JE, I, s. 93.

56

1.4 Hz. BRAHM KISSASINA LKN BAZI RVYET VE YORUMLAR

1.4.1 Hz. BRAHMN DNYAYA GEL HKYES Szl Yahudi rivayetlerinde Hz. brahimin hayat hakknda anlatlan bilgiler, Babilonya kral Nemrud'a, mlkn ve hkimiyetini mahvedecek bir erkek ocuun domasnn yakn olduunun, khinlerin bildirmesiyle balar.237 Hikyeye gre; Hz. brahimin doduu gece, Terah Nemrudun kahinleri ve adamlarnn da yer ald bir ziyafet vermekte idi. Gecenin ge saatlerinde evden ayrlan misafirler gkyznde parlak bir yldzn dierlerini yuttuunu grdler. Hemen Nemruda durumu bildiren khinler, onun mlkn elinden alacak ve dnyay fethedecek ocuun doduunu, bu ocuun babasnn bulunarak byk hediyelerle ocuun ondan alnp ldrlmesini nerdiler. Orada bulunan brahimin babasnn, khinlerin tavsiyesini, bir adamn katra kafasn kesmek iin izin verirse onun arpa dolu bir evle dllendirileceini sylemesine benzetmesi ve ocuk lrse babaya kimin varis olacan sormas zerine Nemrudun adamlar o gece doan ocuun Terahn ocuu olduunu anlarlar ve bunu ona sorarlar. Terah ise, o gece bir olunun olduunu fakat ksa srede ldn syler ve daha sonra eve gidip olunu alr, onu bir maarada saklar.238 Baz kaynaklarda brahim'e maarada Cebrailin bakt ve

237 Joseph Dan, "Abraham n Medieval Hebrew Literature", Ejd, II, s. 122. 238 Kaufman Kohler, Abraham, JE, C. I, s.86; Robert Gordis, Abraham n The Haggadah, UJE, I, s. 36.

57

brahim'in bir ka gn iinde konuabilecek ve yryebilecek duruma geldii ifade edilmitir.239 1.4.2 Hz. BRAHMN TANRIYI ARAYI HKYES Terah, olunu yl maarada sakladktan sonra evine gtrm, bu srada brahim ilk kez Gnei grerek Tanr olduunu zannetmi, ite Tanrm budur demitir. Gnein batmasyla onun Tanr olamayacan anlam, doan Ayn Tanr olduunu ve yldzlarn da hizmetkrlar olduunu dnmtr. Bunlarn da kaybolmasyla Tanr olamayacaklarna hkmetmitir. Babasna yerin, gn yaratln soran brahim, bir yaratcnn olmas gerektiini syleyerek Tanrnn birliini savunmutur.240 Abraham Tanrnn nasl bilinebileceine dair hi kimseden bir renim destei almadan kendiliinden Tanry tanmtr.241 Abrahamn yaratcsn tanmas ile ilgili olarak benzetme yoluyla anlatlan bir hikyede unlar zikredilmitir: Bir yerden baka bir yere seyahat eden ve alevler iindeki atoyu gren bir kimse, bu atonun bir sahibinin veya yneticisinin olmadn farz edebilir mi?, ayet atonun sahibi kimdir? diye seslenecek olsa atonun sahibi dar bakarak atonun sahibi benim der. Ayn ekilde babamz Abraham da Dnyann bir sahibinin olmad farz edilebilir mi? diye dndnde Kutsal Varlk onu kutsayarak: Tm dnyann efendisi, yneticisi benim diye karlk vermitir242. fade edilenlerden anlalaca zere Hz. brahim Allaha akl melekelerini kullanarak ulaabilmitir. 1.4.3 Hz. BRAHMN PUTULUKLA MCADELE ETMES Szl Yahudi rivayetlerine gre brahim kkken put ustas olan babasna yardm etmi, babasnn yapt putlar satmtr. Midra rivyetlerinde; brahim babasna yeri g kimin yarattn sorar ve putlar cevabn aldktan sonra onlara yemek ikram eder, putlarn yemediini grnce daha gzel yemekler getirir, yine yemeklerin yenmediini grnce brahim sinirlenerek putlar atee atp yakar. Eve dnen babas durumu grnce bunu kimin yaptn sorar. brahim: putlarn aralarnda
239 240 241 242 Joseph Dan, a.g.m., Ejd, II, s. 122. Kaufman Kohler, a.g.m., JE, I, s. 86. Nahum N. Glatzer, The Judaica Tradition, s. 240. Ephram E. Urbah, The World and Wisdom of The Rabbis of The Talmud The Sages, s. 31.

58

kavga ettiklerini ve en bynn dierlerini atee attn syler. Babas Terah ise buna ararak: Grmeyen, yrmeyen, istekte bulunamayan bir putun bunlar nasl yaptn sorar. Bunun zerine brahim: yle ise niin iitmeyen, grmeyen bu putlara taparak, bir olan gerek Tanry brakyorsun der.243 Szl rivyetlere gre brahim bir gece put dolu evi atee vermi, atei sndrmeye ve putlar kurtarmaya alan kardei Haran ise yanarak lmtr.244 Bu bilgilere gre, babasyla mcadele eden ve hatta kardeinin lmne sebep olan brahimin, Eski Ahidde babas ile Harrana g ettiinin bildirilmesi tuhaf gzkmektedir. 1.4.4 Hz. BRAHMN ATEE ATILI HKYES Eski Ahidde bahsi gemeyen atee atlma hdisesi szl rivayetlerde geni yer tutar. Yine rivyete gre Terah, bir gn darda bir ii olduu iin dkkn brahime brakr. brahim dkknda beklerken yal bir adam gelerek put almak istediini syler. Gelen adama yan soran brahim, yetmi yanda olduu cevabn alnca yle der: Be ahmak adam sen yetmi yl nce dodun, bu put daha dn yapld, senden gen olan bir tanrya nasl taparsn. Bunlar duyan yal adam sinirlenerek putu yere atar, parasn geri alr. brahim putlar satamaz. Dkkna geri dnen babasna olay anlatan kardei, brahimi ikyet eder. Terah ise artk brahimin put ibadetine katlmas gerekliliinin nemine vurgu yapar. Hikyenin devamnda ise, bir gn kadnn biri puthnedeki putlara yemekler getirir, orada bulunan brahim yemeklerin yenmediini grnce elleri var tutamyorlar, gzleri var grmyorlar, kulaklar var iitmiyorlar diyerek putlar atee atar. Durumu renen Nemrud, brahimi huzuruna getirtir ve: Dnyann yaratcs ve yneticisi olduumu bilmiyor musun? diyerek brahime, putlarm neden krdn diye sorar. brahim ise: Eer sen yaratc ve ynetici isen u an kalbimden geenleri ve neler yapacam syle der. Bu soru karsnda aciz kalan Nemrud: Bir babann vesilesiyle dnyaya gelen sen fnsin ve baban olduu gibi kendini de lmden kurtaramayacaksn diyerek ona, atee tapmasn emreder. brahimin neden atei
243 Kaufman Kohler, a.g.m., JE, I, s.86 244 Kaufman Kohler, a.g.m., JE, I, s.85.

59

sndren suya deil de atee tapaym demesi zerine Nemrud yle ise suya tap der. Buna karlk brahim neden iinde suyu tayan bulutlara deil de suya tapaym diye syleyince, bu sefer Nemrud bulutlara tap emrini verir. Bu defa brahimin neden bulutlar saa sola srkleyen rzgra deil de bulutlara tapaym eklinde mukabelesi zerine Nemrud tamam o zaman rzgra tap diye cevap verir. brahimin bu emre karlk insan evinin duvarlar arkasnda rzgrdan korunabilir demesi zerine yleyse bana tap diyen Nemrut, onun atee atlmasn emreder. Bu emir zerine byk bir odun yn tututurularak iine brahim frlatlr. Bu esnada Tanr, gkten yere inerek brahimi ateten kurtarm ve ona grnerek: Seni Keldanilerin ateinden kurtaran Tanr benim demitir.245 Baka bir rivayette ayn hikyenin puthanede gelien ksm u ekildedir: Abram babasnn dn takiben annesinden putlar iin lezzetli yemekler hazrlamasn ister. Daha sonra o, byk bir balta alr, en byk put hari btn putlar paralar ve baltay byk putun omzuna koyar. Terah geri dnp durumu grdnde Abram yle der: En byk put, kendinden nce dierlerinin yemei yemek cretini gstermelerine sinirlenerek onlar paralad. Olu tarafndan yaplan bu davrana sinirlenen Terah, bu tapnaa yaplan saygszl Kral Nemruda bildirir. Nemrud, Abrama: Niin putlarma ibadet etmiyorsun diye sorar. O da: Bildiiniz gibi put aatan veya tatan yaplmaktadr, bu ekilde yapldn kendi gzlerimle grdm bir eye nasl ibadet edebilirim? diye karlk verir. Nemrud: Diyelim ki bunlar (putlar) aptallar iindir. Tanr atetir ki; aydnlatr ve yok eder (ldrr). der. Bunun zerine, fakat su onu sndrebildii halde ate nasl tanr olabilir, diyen Abrama, Nemrud: O zaman suya tap der. Bu anlatlanlar yukarda anlatlan ilk rivayetteki gibi devam eder, en son rzgrdan da, insann kendisini koruyabilme gcne sahip olmasndan dolay, rzgrn da Tanr olamayacan syleyen Abram, lmn insana gelmesinden dolay da insana tapamayacan syler. Aciz kalan Nemrud Ben hala iddia ediyorum ki ate tanrdr der ve Abramn atee atlmasn emreder. Abramn ateten kurtulduunu ve kendilerinin Ona zarar veremediini grse de Nemrud puta

245 Kaufman Kohler, a.g.m., JE, I, s. 86.

60

tapclk konusunda inatlk eder.246 Szl Yahudi rivayetlerinde brahimin atee atlmas ile ilgili bir baka haber de ise; Nemrud Terah huzuruna ararak, olu brahimi idama mahkm ettiini, atee atlarak yaklacan ve bu yzden ocuu teslim etmesini emreder. Terah ise bir oyun dzenleyerek atee atlmak zere klelerinden birinin ocuunu, Nemruda gnderir.247 Terahn, brahimin yerine esirlerinden birinin ocuunu Nemruda

gnderdii, onu atee attrd Rabbani kaynaklarda ifade edilmi olmasna ramen, Wensick bu haberin Sefer Hayyaar adl kitapta olduunu ve kaynann Yahudilik deil slmiyet olduunu ifade eder.248 1.4.5 Hz. BRAHMN PEYGAMBERL Yahudi kaynaklar brahimin Allahn birliini kavrayarak teblie balama yan , on ve krk sekiz olarak gstermektedir.249 Kaydedildiine gre; Hz. brahim Tanr'yla ryada deil, ak olarak konumutur.250 brahim, peygamberlik grevine Harranda balam ve kendisi peygamber vasfyla erkekleri Allahn birliine arm, hanm Sre ise kadnlara teblide bulunmutur.251 Abrahamn Tanr tarafndan seildii ve onun torunlar vastasyla dnyadaki btn ailelerin kutsanabileceini sklkla ifade eden Eski Ahid ifadeleri yan sra Yahudilerin Hz. Musadan sonra en byk peygamber olarak Abraham kabul ettikleri bilinmektedir.252 Eski Ahid, brahimi daha ziyade bir ata, kabile bakan, hatta sava bir ata olarak takdim eder. Bu kitap onun yapt eylerde, din mahiyet tayan baz noktalarn bulunduunu bildirmekle birlikte, onu tam olarak mstakil bir din kurmu olduundan bahsetmemektedir.
246 247 248 249 250 251 252 Lous I. Newman, The Talmudic Anthology, s. 39-40. A. J. Wensinck, brahim, A, V/II, s. 879. A. J. Wensinck, brahim, A, V/II, s. 879. Israel Moses Ta-Shma, Abraham n The Aggadah, Edj, II, s. 115; K. Kohler, a.g.m., JE, I, s. 85. srael M. Ta-Shma, a.g.m., Ejd, II, s.115. K. Kohler, a.g.m., JE, I, s. 86. Nahum N. Glatzer, The Judaica Tradition, s. 314.

61

1.4.6 Hz. BRAHMN MSAFRPERVERL Midra kaynaklarnda Hz. brahimin blge halkna kendi inancn benimsetmek iin Mamre meelii veya Beer ebada drt yolun kesitii bir yerde byk bir bina yaptrarak gelen yolcular bu binada arlad, bu binann drt bir tarafnda birer kap bulunduu, her gelenin binaya serbeste girerek evin ortasnda, zeri yiyecek ve arapla dolu masaya oturup karnn doyurduktan sonra rahata istirahat ettii bildirilmektedir. Bu binaya gelerek karnn doyuran ve istirahat eden yolcular, yollarna devam etmek zere binadan ayrlrken, Hz. brahime teekkr etmek istediklerinde o, yukary gstererek, kendisine deil ancak bir olan Allaha teekkr etmeleri gerektiini syledii ve onun bu ekilde kendi inancn o blge ahalisine benimsetmeye alt anlatlr253. Benzer bir rivayette, Eyp hastalk ve yoksulluk iindeyken, Ben a doyuramayacak, susuzu iiremeyecek, pla giydiremeyecek miyim? diye niyaz etmitir. Allah ise bu ifadeye karlk olarak yle der: Senin misafirperverliin Abrahamnki kadar mkemmellie ulamamtr. Sen evinde oturursun ve gelen misafirlere hizmet edersin. Onlara alkn olduklar yiyecekler ile ilgili sorarsn: Eer bir kimse ounlukla buday ekmei yiyor ise sen ona buday ekmei, eer deilse yulaf ekmei getirirsin. Eer o kii et ve araba alkn ise, onlar getirirsin. Abraham ise dar kar, misafirlerini karlar, onlara en iyi ekmekten, et ve araptan getirir, bylece onlar en iyi yiyeceklere sahip olurdu. Aslnda Abraham hi kimseye ne istediini sormaz, masaya en iyi yiyecek ve iecekleri brakr, isteyen istediini yer ierdi.254 1.4.7 Hz. BRAHMN MISIRA GD HKYES Szl Yahudi rivayetlerinde Hz. brahimin Msra gidii daha farkl bir tarzda ele alnmtr. O, Msra oradaki rahiplerle ve bilginlerle mcadele iin gitmi, Msrn bilgin ve mnevverleri ile birok konuda mnakaalar yapm, sonunda onlara kendi fikirlerini kabul ettirmi ve bilginleri kendine hayran brakmtr. Kohlerin ifadesine gre o, Msrllara matematik ve astronomiyi retmitir. Bu bilimler Mezopotamyadan

253 Robert Gordis, Abraham n The Haggadah, UJE, I, s. 36; K. Kohler, a.g.m., JE, I, s. 86-87. 254 Lous I. Newman, The Talmudc Anthology, s. 192.

62

Msra brahim zamannda gelmi ve bu ilimlerin yaylmasnda onun byk emei gemitir.255 1.4.8 Hz. BRAHMN SAVAI YN Tevrat ve szl Yahudi rivyetlerinde brahim ayn zamanda bir sava ve ordu komutandr. Rabbn literatrde ise Hz. brahim, srlerine otlak arayan bir kabile bakan olarak takdim edilmektedir. Tevratta da onun mal varlndan, srlerinden ve klelerinden sk sk bahsedilmitir.256 Anlatldna gre Hz. brahim yapt savalardan birinde, yerden tozlar alarak, dmanlarn zerine frlatm, bunlar ok ve yay haline gelerek dmanlar helak etmitir. Tevratn bahsetmedii Lutun esir alndn haber veren kaak, Rabbinik literatrde Og olarak getii bildirilmekte ve bu Og ismi, Tevratn Tesniye kitabnda, demirden bir yatakta yatan dokuz arn uzunluunda, drt arn eninde bir kral hakknda kullanlmaktadr.257 Lutun esir alndn Hz. brahime haber veren Kral Ogun, Nuh tufannda nce yaam devlerin kalnts olduu, Hz. brahimin kars Saraya gz koyduu ve bu yzden brahimi savaa sokmak istedii, savata onun lmesini bylece Saraya sahip olmay planlad da aktarlmaktadr.258 1.4.9 Hz. BRAHMN VASIFLARI Yahudi rivayetlerde brahim peygamberin bir ok iyi vasf zikredilir. Bunlar; Kusursuz bir akla ve kavraya sahip olan erdem vasfn tamada model olarak gsterilen Abrahamn; Allah ilk tanyan olmas, putperestlii aptallk olarak grmesi, Allahla ryada deil de ak olarak konumas, drt yolun kesitii yerde bir ev yapp orada yolculara ikramda bulunmas, cmertlii259, onun efkat ve merhamet sahibi oluu, alakgnlll, Tanrnn vaadine inan, cesaret, sadakat ve drstl, takvas, Tanrnn emirlerini yerine getirme hususundaki azmi ve en nemlisi tevhit inancn yayma hususundaki gayretleri, dier insanlarn onda mbarek klnmas, efaati, ifa

255 256 257 258 259

K. Kohler, a.g.m., JE, I, s. 85. aban Kuzgun, slam Kaynaklarna Gre Hz. brahim ve Haniflik, s. 54; Tekvin 12/5-6, 13/1-18. Tesniye 10-11. K. Kohler, a.g.m., JE, I, s. 86. K. Kohler, a.g.m., JE, I, s. 86; Robert Gordis, a.g.m., UJE, I, s. 36; Israel Moses Ta-Shma, a.g.m., Ejd, II, s. 115-116; Nahum N. Glatzer, The Judaica Tradition, s. 75.

63

verici oluu260 yaznn mucidi olmas, astronomi ve matematik alannda yksek bilgi dzeyi, sihir ilmini ve dier gizli ilimleri bilmesi gibi zelliklere sahip oluu Yahudi kaynaklarca rivyet edilmektedir.261 Yine aktarlan ifadeler arasnda, ncillerde sklkla rastladmz sann hastalar iyiletirmesi olaylarna benzer olarak, szl rivayetlerde Hz. brahimin hastalar iyiletiren bir kimse olduu yer almtr. Ziraat alannda epeyce bilgi sahibi olan Hz. brahim, o dnemde tarlaya ekilen tohumlarn ve mahsuln haerelerden nasl korunacan iftilere retmiti. Tanrnn melei ona, vahiy dili olan braniceyi retmitir. O, bu dil ile eski milletlerin btn gizli kitaplarnn srlarn ve ifrelerini zmtr. Keldanilerin matematik ve astronomi bilgilerini Msra tayan da odur. Msrda bilginlerle pek ok mcadeleye girimi olduunu, onlar susturduunu ve pek ounun hayranln kazandn evvelce de zikretmitik. brahim Kenan diyarna gittiinde, orada bulunan btn ayin ve merasimleri gzlemlemi, yaplan rf ve detleri tetkik etmitir.262 Szl rivyetlerde, Tanrnn brahim zamanna kadar sadece gn Tanrs kabul edildii halde, onun gelii ile birlikte, hem yerin hem de gn Tanrs olarak kabul edilmeye baland ifadesi yer almtr.263 1.4.10 Hz. BRAHMN KABAHATLER Yahudilere ait kaynaklarda Hz. brahimin iyi vasflarn yan sra, kabahatleri de anlatlmtr. Mesela, Tanr ona bir ocuunun olacan mjdeledii zaman, pheye derek bunun doru olup olmadn yldzlarla mzakere etmeye kalkt ve bunun zerine Tanr tarafndan ikaz edildii ve azarland ifade edilmitir.264 Yine anlatldna gre yln ilk aynda, Tiri aynn balangcnda, mahsulnn verimliliini renmek zere brahim peygamber yldzlara bakm ve onlara danmtr. Bu srada Tanrdan vahiy gelerek yldzlara bakarak gelecek hakknda hkm vermenin doru olmad ona bildirilmitir.265
260 261 262 263 264 265 Crawford Howel Toy, Abraham, JE, I, s. 90; Israel M. Ta-Shma, a.g.m., Ejd, II, s. 115-116. Robert Gordis, a.g.m., UJE, I, s. 36. Kaufman Kohler, a.g.m., JE, I, s. 85 K. Kohler, a.g.m., JE, I, s. 87; Lous I. Newman, a.g.e., s. 146. Robert Gordis, a.g.m., I, s. 36. K. Kohler, a.g.m., JE, I, s. 85.

64

Szl rivyetlerde Hz. brahimin Keturadan olma ocuklarna sihir ilmini rettii belirtilmitir. Fakat bu haberin Hz. brahimin ilah grevin mirass olarak tayin edildiini ve ocuklarna putlara tapmamalarn, sihir, by gibi kt eylerle megul olmamalarn onun vasiyet ettiini syleyen ifadelerle ters dt aktr.266 Ei Saray kz kardei olarak gstermesi ise kurnazlk olarak deerlendirilmitir.267 Niin Abraham, Tanr tarafndan cezalandrld ve onun ocuklar yllarca Msrda kleletirildi? sorularna Rabbiler yle cevap vermitir: Tanr ona Ben Kaldnilerin Ur ehrinden seni karan Tanrym, bu topraklar sana vereceim, miras olarak alacaksn diyerek seslendiinde, Abraham Tanrnn gcne imanszlk gstererek oray miras olarak alacam nasl bilebilirim? demitir.268 1.4.11 Hz. SHAKIN KR OLUU Yahudilere ait kaynaklarda haber verildiine gre; shak kurban edilirken ba grerek korkmasn diye, gkten bir melek inmi ve onun gzlerini kapatmtr. Bu olayn tesiri ile shakn gzleri bir daha grmemitir.269 1.4.12 Hz. SMALN EVDEN IKARILII VE HZ. SHAKLA SOYUN DEVAMI Szl Yahudi rivyetleri, smailin evden karlmasn, shak korumak amacyla alnm bir tedbir olarak gstermilerdir. Onlara gre brahim, esas soyunu shakla srdrecektir, bu yzden shak Kenanl bir kzla evlendirmemi, klesini kendi lkesine gndererek ona kardeinin kz Rebekay almtr.270 1.4.13 Hz. BRAHMN MEES (ABRAHAMS OAK) Hebronun kuzey batsnda, Hz. brahimin Mamrede adr kurup konaklad meelerden biridir ki, hl ayakta olduu ve ziyaretiler tarafndan rabet grd, aa paralarnn medikal amalarla kullanld ve hastalklar nledii belirtilmitir.271

266 267 268 269 270 271

K. Kohler, a.g.m., JE, I, s. 86-87. Robert Gordis, a.g.m., UJE, I, s. 37. Lous I. Newman, a.g.e., s. 148. K. Kohler, a.g.m., JE, I, s. 86. Robert Gordis, a.g.m., UJE, I, s. 37. Frank H. Knowlton-Joseph Jacobs, Abrahams Oak, JE, I, s. 93; Abrahams Oak, UJE, I, s. 40.

65

1.4.14 Hz. BRAHMN BADET VE TAATIYLA LGL FADELER Allahn dostu olarak birok yerde vgyle anlm olan Abrahamn, Tanrya sadece sevgisinden dolay ibadet ve itaat ettii Yahudi anlaynda sklkla vurgulanr. Yine sz edilen ifadelere paralel olarak yle denilmitir: Biz, biliyoruz ki Abraham, O efendiyi (Tanry) yle sevmitir ki, ne kalbini, ne hayatn, ne de parasn esirgemitir. Yine o, Tanrya sevgisinden dolay kendi isteklerine nem vermemi, olunu kurban etmeye hazrlanm ve yol kavaklarnda misafir bekleyip gelenlere yiyecek salamak iin parasn esirgememitir. Bundan dolay o, iyilikseverlik tacyla talandrlmtr. Her kim Tanrya gerek sevgiyle balanrsa onun torunu olabilir.272 Szl Yahudi kaynaklar Hz. brahimin kendisine bildirilmedii halde ifahi Toraya uygun olarak btn hkmleri (613 emri) uygulad, shak ve Yakupa hkmlere itaati vasiyet ettii bildirilmektedir.273 mann yannda amelin de nem tadn ifade eden Yahudi din adamlar, Abrahamn btn emirleri f ediini, zellikle de onun shak kurban olarak sunmay kabul ederek emri yerine getirme teebbsn rnek gstermiler ve imann amelle kantland, mkemmelletii hususuna dikkat ekmilerdir. Nasl bir beden ruhsuz l ise, ayn ekilde imann da amelsiz l olduunu dile getirmilerdir.274 Mezmur 15/17de bahsedilen sabah, le ve akam duas, gnlk ibadetin tesis edildiine gsterge olarak kabul edilmitir. Talmud, bu ibadetlerin kaynan srasyla ataya balamaktadr.275 brahim sabahleyin erken kalkp Rabbin nnde durduu yere gitti.276 ifadesiyle brahimin sabah ibadetini; shak akama doru dnceye varmak iin tarlaya kt.277 ifadesiyle shakn ikindi ibadetini; Bir yere eriip orada geceledi, nk gne batmt.278 ifadesi ile de Yakupun akam ibadetini

272 Nahum N. Glatzer, The Judaica Tradition, s. 297. 273 srael M. Ta-Shma, a.g.m., Ejd, II, s. 115-116, Robert Gordis, a.g.m., UJE, I, s. 36; Ephraim E. Urbach, The World and Wisdom of The Rabbis of The Talmud, s. 318. 274 Ephraim E. Urbach, a.g.e., s. 33. 275 Lous I. Newman, a.g.e., s. 38. 276 Tekvin 19/27. 277 Tekvin 24/63. 278 Tekvin 28/11.

66

balatt sz konusu edilmitir.279 Bu ibadetlerden sabah ibadetinin (ahrit; afak, sabah, fecir), gnlk ibadetin en uzun280 ve en mukaddesi olduu bildirilmitir. Sabah ibadetini belirleyen kiinin brahim olduu bilgisinin yan sra, daha sonralar bu ibadetin Mabedde yaplan gnlk sabah kurbannn yerine ikame edildii de kaydedilmitir.281 Yahudilie ait rivyetlerde brahim peygamberin gneye doru Kenan topraklarna tedricen gerekletirdii g srasnda gittii yerlere mezbahlar ina ettii belirtilmitir.282 1.4.15 Hz. BRAHMN MTHANLARI Midra rivyetlerinde Abrahamn Tanrya teslimiyetle geirdii hayatyla ilgili -farkl listeler verilmekle birlikte- on tane imtihan283 hikyesi vardr. Ayrca onun drt deiik hayvan ve kular kurban etmesi olaylar da bu rivyetlerde yer almtr.284 mtihanlarda onu emirleri fdan vazgeirmeye alan eytan motifi szl Yahudi rivyetlerde Mastemah olarak gemekle birlikte,285 brahimin Vahyi isimli eserde eytann adnn Azazil olduu grlmektedir.286 1.4.16 YAHUD MSTSZMNDE BRAHM ANLAYII Kabala olarak isimlendirilen Yahudi mistisizminde, en nemli eser kabul edilen Zohar; Eski Ahidin ilk be kitab zerine yaplan mistik bir yorumdur. Bu yorumlardan biri de Abrahamn Bilgelik elde etme yolunda yapt ruhn yolculuu eklindedir. Buna gre; Abraham Harrandan ayrlp kutsal topraklara doru yol aldnda, gerekte ruhn hayata ulamay arzulamaktadr. Ruhn hayata ulamay kolaylatrmak iinde yanna bir grup yolda ruh almtr. Daha nceki yaamlar sonucu Harranda ortaya km iyi ruhlara, Abraham ile birlikte gitme izni

279 Robert Gordis, a.g.m., UJE, I, s. 36-37; Israel M. Ta-Shma, a.g.m., Edj, II, s. 115; Adem zen, Yahudilikte badet, s. 163. 280 Eli Davis, Shaharit, Ejd, XIV, s. 1257-1258. 281 Eli Davis, Shaharit, Ejd, XIV, s. 1257-1258; Adem zen, Yahudilikte badet, s. 161,163. 282 aban Kuzgun, a.g.e., s. 55; Tekvin 12/6-8; 13/18. 283 Nahum N. Glatzer, a.g.e., s. 76; srael M. Shma, Ejd, II, a.g.m., s. 116. 284 K. Kohler, a.g.m., JE, I, s. 86 . 285 K. Kohler, a.g.m., JE, I, s. 86. 286 Moses Buttenwieser, Abraham, Apocalypse of, UJE, I, s. 38; K. Kohler, a.g.m, JE, I, s. 92.

67

verilmitir.287 lah bilgelie ulamay isteyenlerin ilki kabul edilen Abraham, kendisini denemek ve snamak iin Msra doru yola kar, orada eytani ruhlarn kendisini kandrmasna kar koyar ve bunu baardnda evine geri dner. Aslnda o kuvvetli inancn Msrda tazelemi ve artk inancnn en st noktasna ulamtr. te o andan beri Abraham bilgeliin en byne ulam, Tanrya balanm ve o artk dnyann sa eli olmutur.288 Bilgelii acele ile dnmeden kabul ettii sylenen demin ve onunla sarho olduu ifade edilen Nuhun aksine, dnya tuzandan ktnda bilgelii hak etmi olan tek kii olarak Abraham gsterilmitir. Tanr tarafndan snanmas ve yolculuklar hikyelerinde detayl olarak anlatlan bu etin ruhn yolculuk, Bilgelik olarak adlandrlan aydnlk dzeye Abrahamn ulamasyla son bulmutur. Bu baarnn tasdik edilmesi iin de adna Tanrnn isminden bir harf eklenmi, bylece Abram olan ad Abraham (brahim) olarak deitirilmitir. Abraham yol boyunca getii btn krelerde bir altar ina etmi; Bilgelikle dopdolu olabilmek iin her bir krede kendisinden bir para brakarak, kendini arndrm ve kutsal topraklara, Bilgelikle dolmu olarak girmitir. Abrahamn dayanabildii bu iman len testlerin, ancak ruhbeden uyumunu salam ok iyi kimseler tarafndan baarlabilecei de retilmek istenmitir.289 Zoharda, Hz. brahim'le ilgili rastladmz bilgilerden bazlar da yledir: Dnya iin Abraham kutsamay, shak drstl, Yakup merhameti getirmitir290. ey vesilesiyle dnya huzur bulur: Bunlar Torah, kurban ve iyiliktir. Yakup Toray, shak kurban, Abraham iyilii temsil eder.291 Ey Tanr byklk, g, parlaklk, zafer ve grkem senindir.292 Abraham bykl, shak gc, Yakup parlakl, Musa zaferi, Aoron grkemi temsil iindir.293

287 288 289 290 291 292 293

Perle Epstein, Kabala, (ev: Nusret Karayazgan), s. 106. Gersham G. Scholem, Zohar, (ev: Ebru Yeti), s. 46. Perle Epstein, Kabala, (ev: Nusret Karayazgan), s. 107. Lous I. Newman, The Talmudic Anthology, s. 38. Lous I. Newman, a.g.e., s. 38. I. Tarihler 29/11 Lous I. Newman, a.g.e., s. 38.

68

1.4.17 Hz. BRAHMLE LGL YORUMLARDAN BAZILARI Her frsatta Yahudi ve Hristiyan din adamlar ve yazarlar tarafndan rnek bir ahsiyet olarak gsterilen Hz. brahim hakknda birok ey yazlm ve sylenmitir. Burada Hz. brahim ile ilgili yaplan yorumlara ksaca gz atacaz. Kaynaklardan Yahudi din adamlarnn cemaate vaazlarn sunarken sklkla Hz. brahim rnei zerinde durduklarn renmekteyiz. Zira vaaz ve dualarda, cemaatin Allaha bal olmalar ve hayatlarn Allahn ismini takdis etmeye adamalar gereklilii hususu zerinde durulurken, umumiyetle Abrahamn hayat ve zellikle de onun Allah adn takdis etmesi urunda atee atlmas, olu shak kurban olarak sunmas rnek olarak gsterilmektedirler. Yine din adamlarnn, eer Abrahamn yolu izlenirse kutsal ve dehetli gnde, onun efaatine eriileceini vurguladklarn renmekteyiz.294 Genellikle Yahudi yazarlarn okurlarna tlerini Patrikin (Ata brahim) azndan verilen tembihler eklinde ifade ettikleri grlmtr. Abrahamn lm deinde oullarna ve torunlarna tembihte bulunduu ifade edilmi ve bu tembihlerde zinada uzak durma, Kenanllarla evlilik yapmama ve kann yenmemesi, sama sapan geleneklerle birlikte putperestlie kar olma hususlarnda onlar uyarlmtr295. Mesihi bekleyen Yahudiler, Mesihin huzuru salamak iin, ktlerle savamas srasnda Abrahamn Mesihin sanda, shakn solunda ve Yakupun nnde olacan ifade etmilerdir296. Filozoflarn da Hz. brahim mevzusu zerinde yorumlar yaptklarn ve zellikle doktrinlerine destek bulmada onu olduka nemsediklerini kaynaklarda grmekteyiz. Yahudi filozoflardan Philo, Saadyah ve Moses Maimonidesin Hz. brahim ile ilgili yorumlarna ksaca deineceiz. Kutsal kitap yorumunda alegorizm (remiz ve kinayeli anlatm), sembolizmi (simgesel ve mecazi anlatm) n plana karan skenderiye ekolnn kurucusu, ilk

294 Nahum N. Glatzer, a.g.e., s. 454. 295 Nahum N. Glatzer, a.g.e., s. 74. 296 Nahum N. Glatzer, a.g.e., s. 464.

69

sistematik Yahudi ilahiyats ve Yahudi dnce tarihinin ilk filozofu olarak kabul edilen Philo (M.. 20-M.S. 40),297 Hz. brahim'i tamamen zgr bir adam, Allah'n dostu ve bo dnceden uzak bir ahsiyet olarak ele almtr298. Philo'ya gre Hz. brahim, Musa kanunlarn deil, tabiat kanunlarn uygulamtr.299 Ahiret inanc ile ilgili dncelerini dile getirirken Hz. brahimin ldkten sonraki hline deinen Eski Ahid ifadesini300 ele alan Philo, brahimin ldkten sonra Tanr kavmine katlmakla melekler gibi olduunu belirtmitir.301 Hz. brahim'in dili ok iyi kullandn savunan nl Yahudi mfessir Saadyah Gaon (. 942), Sara'y kzkarde olarak gstermesi dhil onun hi bir zaman yalan sylemediini belirtmitir. Saadyah'a gre brahim, akrabam manasnda Sara'ya kardeim demitir. Saadyah, iyi bir hayat modelinin ise, Hz. brahim'de mevcut olduunu ifade etmitir.302 nl Yahudi bilgini Moses Maimonides (bn Meymun) (1135-1204) ise; Abrahamn 40 yanda yaratcsn tanyarak onun bilgisine ulatn, Urlu Kaldeallarn inancn yalanlayp onlara takip ettikleri yolun doru olmadn sylediini, onlarla tarttn, putlar krdn, Kinatn Tanrsndan bakasna ibadet etmenin doru olmadn ancak Ona boyun emek gerektiini retmeye altn, tartmalarda glip gelmesi zerine lke kralnn ldrmek iin onu arattn ve Abrahamn mcizevi bir ekilde kurtularak Harrana g ettiini ifade etmitir. Yine Maimonides; Abrahamn ehirden ehre, kraldan krala gittiini, bylece btn kinatn bir yaratcs olduu ve yalnzca Ona ibadet edilmesi gerektiini merkeze alan mesajn yaymaya altn, Kenan topraklarna ulatnda toplantlar yaparak, insanlarn kapasitelerine gre retime devam ettiini, bylece binlerce, on binlerce kiinin ona katlarak Abrahamn evinin adamlar olarak gsterildiini, Abrahamn bu byk doktrini shaka, shakn Yakupa, Yakupun da oullarna rettiini, daha sonra Levinin Abrahamn tembihlerini tutarak, Tanrnn yolunu retmek iin alma evi

297 298 299 300 301 302

smail Tapnar, a.g.e., s. 144-145. David Kodosh/Eli David, "Abraham n Jewish Philosophy", Ejd, II, s.117. mer Faruk Harman, "brahim", XXI, DA, s. 268. Tekvin 25/8. smail Tapnar, a.g.e., s. 152. David Kodosh/Eli David, a.g.m., Ejd, II, s.117.

70

kurduunu ve Levinin soyunun hi bir zaman putlara tapmadn, srailin Msrda bulunduu sralarda yanllklara ynelen srailoullarna, sevgisi ve baba Abrahama verdii ahdi sebebiyle Tanrnn Musay srailoullarnn ve btn peygamberlerin retmeni olarak tayin ettiini bizlere nakletmitir.303 bn Meymun, brahime vahyin, rya eklinde uykuda geldiini, eserinin pek ok yerinde zikrettii gibi onun, Allahn emirlerine itaatinin korkudan deil, Allah sevgisinden kaynaklandn zikreder ve olu shak kurban ederken, bunu sevap umarak veya cezadan kurtulmak iin deil, Allah sevgisi sebebiyle yaptn vurgular.304 Yapt almalarla Yahudi dnyasnda nemli bir yer edinmi olan Moses Maimonides, Tanrnn birliini kabul eden ve Abrahamn yolunu takip eden btn dnmelerinde, Toradaki reti uyarnca Abrahamn rencisi saylabileceini, Abrahamn onlarn da babas olduuna dikkat ekmektedir. Torann hem Yahudi soyundan olanlara hem de sonradan dnenlere verildiini, tek kanuna muhatap oluun sz konusu edilebileceini savunmaktadr.305 slm kltr muhtinde yetimi olan szn ettiimiz bu nl Yahudi filozofu bn Meymun, brahimi insanlara akl deliller gsteren, onlara gzel szlerle hitap edip putperestlikten vazgemelerini salayan bir kimse olarak kabul etmekte ve onun hi bir zaman ortaya kp asla Tanr beni size gnderdi. O yle emretti, yle yasaklad demediini, hatta snnet emri geldii zaman, kendisi ile beraber sadece kle ve ocuklarn snnet ettiini; halk, bir peygamberin davet ettii tarzda snnet olmaya davet etmediini sylemektedir.306 Josephus, Philon, Nicolas de Damas gibi baz kilise yazarlar ise, Hz. brahimin astronomi, metafizik ve matematikteki derin bilgisinden bahsetmektedirler. Suidas harfleri ve brani dilini Isidore de Seville ise Sryan ve Keldan harf karakterlerini onun icat ettiini sylemektedirler. Yesirah kitab ile 88 ve 89. Mezmurlar

303 304 305 306

Nahum N. Glatzer, a.g.e., s. 313. bn Meymun, Dellet1-Hirn, s. 567. Nahum N. Glatzer, a.g.e., s. 395-396. bn Meymum, Delletl-Hirn, s. 416.

71

ona nispet edilmektedir.307 Romallar zamannda yaam tarihilerinden Josephus Flavius, Hz. brahim'in, semay gzleyerek, kinatn yaratcs Allah'n varln bulan ilk kii olduunu ifade etmi ve Hz. brahimi dindar bir filozof gibi anlatmtr. nanc dolaysyla ikence gren Hz. brahim'in Babilonya'dan ayrldn ve astronomi, matematik ilimlerini Msrllara rettiini, en sonunda da bu bilimlerin Yunanllara kadar geldiini haber veren Josephus, Tufan'dan on nesil sonra Keldnlerle birlikte yaad bildirilen byk zatn brahim olduunu nakletmitir.308 Yine Tarihi Nicolas de Damas, Hz. brahim'in Kaldea'dan bir ordu ile ktn, nce am'a, daha sonra da Kenan lkesine gittiini nakleder. Justine gre ise brahim amn drdnc kral olmaldr.309 Kilise, inananlarn atas kabul ettii brahimin adn IX. yzyldan itibaren ehitler ktne (martyrologes) kaydetmitir. brahimin olunu kurban etme hadisesi Papa Damasetan itibaren yin kitabna alnmtr. Kpt kilisesi onu 28 Martta anarken, Sryan kilisesi brahimin atee atld gn olarak kabul edilen 20 Ocakta onun ansna zel trenler dzenlemektedir.310

307 mer Faruk Harman, "brahim", XXI, DA, s. 268. 308 John Van Seters, "Abraham n Postbiblical Judaism", ER, I, s. 16; mer Faruk Harman, "brahim", XXI, DA, s. 268. 309 mer Faruk Harman, "brahim", XXI, DA, s. 268. 310 mer Faruk Harman, "brahim", XXI, DA, s. 268.

72

2. KURAN-I KERM VE DER SLM KAYNAKLARA GRE Hz. BRAHM

Kur'an- Kerim'de ve dier slm kaynaklarda, mmtaz bir konuma sahip olan Hz. brahim, mminler iin kendisinde gzel rnekler bulunan, Hakk'a ynelmi yce bir nderdir. Bilindii gibi Hz. brahim'den sonra gelen peygamberler, Hz. brahimin oullar Hz. shak ve Hz. smail yoluyla devam eden zrriyet zincirinin halkalarn oluturmakta ve byk atann ahsiyetinin ve konumunun yceliini beyanda birlemektedirler. Biz Mslmanlar Kinatn Efendisi kabul ettiimiz ve Hz. peygamberlerin oluturduu nbvvet zincirinin son halkasn tekil eden olduunu bilmekteyiz. Kendisine gelen ilah mesaj, yaad an Ortadou corafyasn dolaarak her tarafa ulatrmaya ve yaymaya alan Hz. brahim, bir taraftan ailesi ve kavmine, dier taraftan yetitii evrenin hkmdar Nemruda ve daha sonra gitmi olduu Msr hkmdarna teblide bulunmu, bylece ok kkl bir iman hareketine nclk etmitir. Bu byk iman hareketinin Mezopotamyadan, Filistin, Msr ve Arabistan ilerine kadar uzanmasyla da o zamann dnyasna duyurulmu olmas, -torunu Hz. Muhammedde peygamberlii ve arsnda olduu gibi- onun peygamberlii ve arsnn da evrensel boyutta olduuna iaret etmektedir. Kendisine balanmann eref ve heyecann paylaan, onun rnek ahsiyetini ve yaamn vgyle zikretmenin yansra, onun miras zerinde olma iddiasnda yaran

Muhammed (s.a.v.)'in de, Hz. smail yoluyla Hz. brahim'e balandn ve onun torunu

73

ilahi meneli dinde de Hz. brahim, gemite ve gnmzde olduu gibi gelecekte de, nem ve ehemmiyetini koruyan, kendisinden en ok sz edilen ahsiyetlerden olmaya aday gzkmektedir. Yahudilik ve Hristiyanlkta olduu gibi slmiyette de Hz. brahimin ok nemli bir konuma sahip olduunu ifade ederek giri yaptmz bu blmde ise; Hz. brahim'i, Kur'an- Kerim merkezli bir izginin yansra, ilgili rivayetleri ieren dier slm kaynaklarn verileri nda incelemeye alacaz.

2.1 KUR'AN-I KERM'DE Hz. BRAHM KISSASI VE BU KISSAYA LKN RVYETLER

Hz. brahim'in ismi, Kur'an- Kerim'de 69 defa gemektedir. Bununla birlikte, bal bana uzunca bir sre de brahim adn almtr. Kur'an- Kerimde yer alan dier peygamberlerin kssalarnda olduu gibi Hz. brahim'den bahseden ifadelerde de muhataplarn anlatlanlardan ders almasn amalayan bir yntem takip edildii grlmektedir. Kuran- Kerimin mesaj arlkl bu uslbundan dolay, Hz. brahim kssasnda da muhataplara verilmek istenen bilgiler, kronolojik olarak deil de yeri geldike ve ana hatlaryla bildirilmitir. Kur'an- Kerim'de Hz. brahim'in kiilii, teblileri, retisi, hatta ailesi ve evresiyle olan ilikileri, onun tevhid inanc ile ilgisi sebebiyle mevz edilmitir. fadelerinde ne tarih veren, ne de yer bildiren Kur'an- Kerim, Hz. brahim'in mesajn n plana kartmtr. 2.1.1 Hz. BRAHM KISSASI 2.1.1.1 Hz. brahim'in smi, Nesebi ve Babas Hz. brahim'in ismi, Kur'an- Kerim ve hadislerde yalnzca "brahim" eklinde1 olup, dier slm kaynaklarda says yediye kan bu ismin deiik telaffuzlar2 (brahm, braham, brahm, brhm, brahm, brahem, brahm) grlmtr. Arap dilcileri "brahim" isminin Arapa olmadn, Arapaya sonradan girdii hususunda ki yaygn kanaati kabul etmilerdir.3 Baz kaynaklarda bu ismin Sryanice olduu4, dier

1 2 3 4

el-Enm 74; Buhr, Enbiya, 11; Mslim, man, 238. Zebd, Tacul-Arus, VIII, s. 200; bni Manzr, Lisanul-Arab, XII, s. 48. bni Manzr, Lisanul-Arab, XII, s. 48. Zebd, Tacul-Arus, VIII, s. 201.

74

bazlarn da ise branice olduu5 kaydedilmitir. Daha mkul grlen yaygn kanaata gre ise, bu kelimenin Bat Samicenin ok eski ekillerinden biri6 olduu ifade edilmitir. Ebul-Enbiya7, eyhul-Enbiya8, Ebul-Beer, Halilullah, Halilur-Rahman gibi lakaplarla da anlan Hz. brahimin ismi, bir hadis-i erifte; beeriyetin atas olan Hz. dem, Hz. Nuh ve Hz. brahim sralamasnda9 yer almtr. Kur'an- Kerim'de Hz. brahim'in babasnn ad dnda, onun nesebi ile ilgili herhangi bir isme rastlanmamaktadr. Hz. brahim'in babasnn ad, Kur'an- Kerim'de "zer" olarak gemekte ve putar ilah edindii10 bildirilmektedir. limlerin bir ksm, Hz. brahim'in babasnn adnn Kitab- Mukaddes'te "Terah" olarak grlmesini dikkate alarak, Kur'an- Kerim'de geen "zer" adnn ifade edildii yeti yorumlamaya almlardr. zer isminin aslnda, Hz. brahim'in hizmet ettii bir putun ismi olabileceini11 ya da bu ismin lakab olarak kullanldn12, sapk veya hata eden mnasnda bir vasf13 olarak brahim'in putperest babasn ifade ettiini, syleyenler olmutur. Bunun yannda brahim'in babasnn adnn aslen Terah olduunu14 fakat, bu ismin Arapasnn zer olarak getiini, ya da babasnn biri asl dieri lakap olmak zere iki isminin olabileceini veya Araplarn dili kullanmadaki alkanlklar zere amcann veya dedenin ismi iin bu kelimenin kullanlm olabilecei ihtimalleri de kaynaklarda zikredilmitir15. Birok kaynaa dayand ve birok servene maruz kald aratrmaclar tarafndan da tespit edilen Kitab- Mukaddesteki ifadelere veya nesep limlerinin
5 Ahmed el- Berk el-Emir, brahim (a.s.) ve Davethu Fil-Kuran, s. 27. 6 aban Kuzgun, slam Kaynaklarna gre Hz. brahim ve Haniflik, s. 24.. 7 Buhari, Enbiya, 10, Ebu Davud, Snnet, 20; Ahmed el- Berk el-Emir, a.g.e., s. 28; Muhammed Ali Sabn, en-Nbvvet vel-Enbiya, s. 160, 161, 162, 166. 8 Buhr, Enbiya, 11; Cenaiz, 93; Ahmed b. Hanbel, Msned, V, 15. 9 Buhr, Tefsiru sra, 5, Enbiya, 10; Eb Dvud, Snnet, 20. 10 el-Enm 6/ 74. 11 Fahreddin er-Rz, Mefatihul-Gayb, XIII, s. 37-38; Taber, Cmiul-Beyan fi Tefsiril-Kuran, V, s. 242-243; Elmall H. Yazr; Hak Dini Kuran Dili, III, s. 451; bn Kesir, Tefsirul-Kuranil-Azim, III, s. 53; Saleb, Ksasul-Enbiya (Araisl-Mecalis), 72; Zebd, Tcu'l-Arus, III, 11 14 bn shak, Siretu bni shak, Konya, 1981, 1; Taber, Tarihu'r-Rusl ve'l-Mlk, I, 233; bn Sa'd, Tabakatu'l-Kbra, I, 30; bn Kesir, el-Bidaye ven-Nihaye, I, 142. 15 Zebd, a.g.e., III, 12-13; F. er-Rz, Mefatihul- Gayb, XIII, s. 37-38; Sbn, a.g.e., s. 162; Elmall Hamdi Yazr, a.g.e., III, s. 451; Taberi, Cmiul-Beyan, V, s. 242-243.

75

doruluu tespit edilemeyen rivayetlerine dayanarak Hz. brahim'in babasnn adnn zer olmadn sylemek, kanaatimizce gvenilir deildir. Zira; bu adn zer olmadna dair ak bir delil olmad bir yana, hem Kur'an- Kerim hem de hadis-i erifler17, Hz. brahim'in babasnn isminin zer oluu hususunda mutabktrlar. Hz. brahim'in babasyla ilgili olarak Ebu Hreyre'den rivayet edilen bir hadis-i erif18 yledir: Kyamet gnnde brahim (a.s.), babasnn yzn toz tprak ierisinde simsiyah olduu bir halde grecek ve kar karya geldiklerinde babasna: Ben sana dnyada iken, bana s olma! demedim mi? diyecek. Babas da cevap olarak: te, bugn sana s olmayacam karln verecektir. Bunun zerine brahim Allah'a: Ey Rabbim! Sen bana insanlarn dirilecei gn beni rezil ve mahup etmeyeceini va'detmitin. imdi, rahmetinden uzak kalm bulunan babamn vaziyetinden daha fazla utan veren baka nasl mahupluk olabilir, dediinde ise Allah Tel: Ey brahim! Ben cennetimi kafirlere haram kldm diyecek ve Ey brahim! u iki ayann altndaki de nedir? diye seslenecektir. brahim ayaklarnn altna baktnda, kana bulanm bir srtlan olarak ok kt halde diriltilen babasn grecek ve daha sonra bu tiksindirici haldeki sret ayaklarndan tutulup cehenneme atlacaktr. Mslman tarihiler ise; kk farkllklarla Hz. brahim'in nesebini: Nuh Sm Erfahed (Arpakad) Fnan (Kaynan) leh (elah) bir (Eber) Fli (Peleg) Eru (Reu) Sr (Serc) Nhor Trih (Terah) brhim, birlikte eklinde kaydederler19. 2.1.1.2 Hz. brahim'in Doumu ve Ailesi Kur'an- Kerim, Hz. brahim'in doum yeri ve zamanna yer vermezken, onunla ilgili rivayetlerde bu konularda teferruat kabilinden bilgiler yer almtr. Kaynaklarda gsterilen soy silsilesine gre ise, Hz. brahim 10. gbekten Hz.

17 el-Enm 6/74; Buhr, Enbiya, 11. 18 Buhr, Enbiya, 11; Tefsiru Sureti-uer, 1. 19 bn Kesir, el-Bidaye ven-Nihaye, I, s. 139; Salebi, Ksasul-Enbiya, s. 72; bnl-Esir, el-Kmil fitTarih, I, s. 94; bni Hiam, Sre, I, s. 3; bni shak, Sre, s. 1; bni Sad, Tabakat, I, s. 29; Taber, Tarihur-Rsul vel-Mlk, I, s. 233.

76

Nuhun torunu olarak tantlmtr20. bn Sa'd'n (. 230/845) naklettii bir habere gre ise; Hz. dem ile brahim arasnda on asr, brahim ve Musa arasnda yine on asr ve Musa ile sa arasnda 1900 yl bulunmakta Hz. Peygamber ise sadan 569 yl sonra dnyaya gelmektedir. Bu hesaba gre; Hz. brahim'le Hz. Peygamber arasnda 2469 yl vardr.21 Baz kaynaklarda ise dem ile brahim arasnda 3037 yl olduu, Tufan ile brahim arasnda ise 2063 yl bulunduu rivayet edilmitir.22 Hz. brahim'in doduu dnemdeki hkimiyetin, Babilonya'nn kral Nemrud isminde bir zlime ait olduu hususunda slam tarihileri gr birlii iindedirler. Tarih kaynaklarnda, Nemrud'un yeryzne hkim drt kral'dan biri olduu ve kendisini Nuh hkmlerine tb zannettii, nakledilmitir23. Tarihiler, Hz. brahim'in doum yeri ile alkal olarak deiik yer isimleri kaydetmilerdir. Onun Harran'da, Mezopotamyadaki Ur ehrinde, Ehvaz'n Sus kentinde, Hrmzcrdde, Ks'da, Babilde doduunu rivayet edenler olmutur24. Hz. ibrahim ile aa olduu sylenen Hammurabinin kard yasalarda, Hz. brahimin retisinden faydalanlm olabilecei de kaydedilen bilgiler arasndadr25. Tarihi bn Sa'd; Hz. brahim'in babasnn Harranl olduunu, daha sonra Hrmzcrd'e g ettiini, Hrmzcrd'de iken brahim (a.s.) doduunu, bir sre sonra Babil lkesindeki Ks'ya gittiklerini ve sonra tekrar Harran'a dndklerini kaydetmitir26. Ayrca baz tarih kaynaklarnda; ne Kur'an'da ne de Tevrat'ta bulunmayan Hz. brahim'in annesinin isminin, Nuna binti Kirinba bin Ks olarak yer aldn grmekteyiz27.

bnl-Esr, el-Kmil fit-Tarih, I, s. 94. bnu Sad, Tabakat, I, s. 35, 36. Saleb, a.g.e., s. 73. bn Sad, a.g.e., s. 29-30; Taber, a.g.e., I, s. 233-234; Saleb, a.g.e., s. 73. bnul-Esr, a.g.e., I, s. 94; bn Sad, a.g.e., s. 29-30; bn Kesir, el-Bidaye, 140; Taber, a.g.e., I, s. 233, 256, 310; Neet aatay, slam ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, AF Yay., 1982, s. 82; aban Kuzgun, a.g.e., s. 31; Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, III, s. 1965. 25 Mevdd, Tarih Boyunca Tevhid Mcadelesi ve Hz. Peygamber, I, s. 449. 26 bn Sad, a.g.e., I, s. 29, 30. 27 bn Kesir, el-Bidye, I, s. 140; bn Sad, a.g.e., I, s. 29.

20 21 22 23 24

77

Tarihi Mesud28 ise, eseri Murucu'z-Zeheb'de bu konuyla ilgili kaydettii ifadelerde, kendi yaad dnemde Harran'daki Sabi puthanesinde, zer'e ait heykellerin bulunduunu belirtmitir. Folklorik olarak gemiten gnmze ifahen anlatldn gre; Hz. brahim Urfaldr. Zira, Hz. brahimin doduu maara, atee atld mancnklar, mancnklarn nnde yer alan ve iinde balklarn bulunduu gl, Nemrudun taht gibi birok yapnn hlen Urfada ayakta durduu, ziyaret edildii bilinmekte ve bunlardan yola karak Hz. brahimin Urfada doduu iddias destek bulmaktadr. Bununla birlikte Hz. brahimin doduu sylenen Urfadaki maarann iinde bir su bulunmas, gemiten gnmze bu suyun hibir zaman kurumam olmas dikkat ekici grlmektedir.29 Hz. brahim'in doumu ile ilgili rivayetlerde30 baz farkllklarla birlikte unlar anlatlmaktadr: Bir rivayette Nemrudun bir gn rya, bir baka rivayette ise ok parlak bir yldz grd ifade edilir. Anlatldna gre bu durumdan endielenen Nemrud, mneccimlere bavurur. Onlar da, Nemrud'a: "Kendi hkimiyeti altndaki topraklarda o yl bir erkek ocuun doacan, Nemrud'un saltanatn ve dinini ykacacan" bildirirler. Bunun zerine Nemrud tedbir olarak o yl doacak btn erkek ocuklarn ldrlmeleri ynnde emir verir ve yeni doan btn erkek ocuklar ldrtr. Erkekleri de hanmlarndan ayrarak baka bir blgede tutan Nemrudun, bir zaman kadnlarn bulunduu bir blgede bir i iin erkeklerden birini gndermesi icap eder. Fakat kendisinin en gvendii adam, zer dnda kimseyi de gndermeye cesaret edemez. Nemrud, kendisine balln iyi bildii zer'e, ihtiyaten sadece i iin gnderildiini, bu nedenle hanmyla birlikte olmamas gerktii emrini hatrlatr. Fakat kye giden ve hanmn grnce onunla birlikte olan zer, durumdan endielenerek hanmn bir maarada gizler ve onun ihtiyalarn karlar. Uzun bir zaman sonra Nemrud, mneccimlerin szlerinin uydurma olduunu dnerek, herkesin evine dnebileceini bildirir. Bu sre zarfnda brahim de maarada domu, 15 gnde 15
28 Mesud, Murcuz-Zeheb ve Meadinul-Cevher, II, s. 247. 29 Emin Ertan, Hz. brahim ve Nemrut, s. 3-5. 30 Taber, a.g.e., I, s. 234-235; Saleb, Ksasul-Enbiya, s. 73; bnl-Esr, el-Kmil fit-Tarih, I, s. 95; Ahmed el- Berk el-Emir, a.g.e., s. 35-36; Semih tf, Kssatl-Enbiya fil-Kuran- Kerim, s. 178189; Saleb, a.g.e., s. 73.

78

yandaki ocuk kadar bym ve gelimitir. Maaradan karldnda ise nce yldz sonra ay' daha sonra da gnei Rabbi sanmtr. Daha sonralar, kardeleriyle birlikte babasnn yapt putlar satmakla grevlendirilen brahimin, "faydas ve zarar olmayan putlar kim alr?" diye bard, satamad putlar nehre gtrp suya batrp ve "haydi iin" diyerek onlarn acizliiyle alay ettii, anlatlmtr. Deindiimiz Hz. brahim'in maarada kal ve oradan k ile ilgili hdiseyle ilgili olarak Mfessir Tantav31 (. 1358/1940), Eflatun'un maara istiresinin kaynann bu olayla ilgili olabilecei, iddiasn ileri srmtr. Yukarda ifade ettiimiz; Nemrud'un ryas ya da parlak yldz gr, Hz. brahim'in doumu ve ksa zamanda bymesine dair haberlerin tahlilinde, nakledilenlerin durulmutur. tamamnn Bu anlatlan sahih olmad, zayf uydurulmu rivayetlere olabilecei dayand, zerinde ounun hikyelerin

Yahudilerden gemi olduu ve bu tip haberlere ihtiyatla yaklalmas, itibar edilmemesi gerektii32 hususunun alt izilmitir. Kur'an- Kerimde, Hz. brahim'in babasnn yansra oullar smail ve shaktan da bahsedilmektedir. Kbe'nin yapm dolaysyla baz yetlerde Hz. smail'den sz edilmekte, bir ksm yetlerde Hz. shak'dan ve Hz. Yakup'un mjdelenmesinden bahsedilmektedir33. Dier aile fertlerinin ve hanmlarnn isimlerine ise yer verilmemektedir. 2.1.1.3 Hz. brahim'in Yetitii evredeki Din Durum (Sabilik) Kur'an- Kerim'deki ilgili ayetleri dikkate aldmzda, Hz. brahim'in yetitii evredeki dini inancn; yldzlara bakp gelecekle ilgili hkm karma, putlara ve kiilere tapclk eklinde34 ifade edilebileceini gryoruz. Smer lkesinde yaplan kaz almalar sonucunda, otaya karlan belgelerde o blgede, Hz. brahim dneminden ok nceleri dhi, hukuk sistemine dayanan bir

31 32 33 34

Cevher b. Tantav, el-Cevahir fi Tefsiril-Kuran-il-Kerim, IV, s. 62-63. Abdullah Aydemir, slm Kaynaklara Gre Peygamberler, s. 64-65. el-Bakara 2/125-128; Hd 11/66-73; brahim 14/39; el-Hicr 15/51-55; el-Ankebt 29/27 vd. el-Enm 6/74-81; Meryem 19/42046; el-Enbiy 21/88-97; es-Saffat 37/88-97.

79

devletin varl saptanm, Hz. brahim'den ncede uyarclarn geldii ve pek ok dini Kitab- Mukaddes ve Kur'an- Kerim'deki pek ok olayn izlerinin belgelerde yer ald tespit edilmitir. Zaten Smer kanunlarnn gn yzne karlmasndan sonra, bu hukukun Tevrat'taki esaslar tebli ettii, Tufan olayna ilikin gstergeleri ierdii, pek ok olayda kendini gsterdii de farkedilmitir.35 Yaplan arkeolojik almalar sonucunda eski Smer lkesinde birok Tanr ve Tanra heykelleri bulunmu Ur ehrinin harabelerinden karlan kitabelerde 5000 Tanr adna rastlanmtr ve btn gstergelerden yola karak Smer toplumunun dini inancnn puta tapclk eklinde olduuna hkmedilmitir. Her ehrin koruyucu Tanrlar olmakla birlikte Ba Tanr Ay Tanrs anlamna gelen Nannr idi. Gerek hkmdar Nannr olmakla birlikte kral onun nibi olarak hkm srer ve tanrlar arasnda yer alrd. Bunun sonucunda halk krala Tanr diye tapard. Urda hkm sren henednn kurucusunun Ur-Nammu (M. . 2300) olduu ve bu hanedna nce Nammu, zamanla Nemrud denildii, ifade edilmitir36. O dnemde yaam olan insanlarn inanlar hakknda nakledilen haberlerde37; insanlarn sat k ve nurdan dolay yldzlar, ay, gezegenler ve gnei kutsallatrdklar ve daha sonralar en byk Tanr'ya ulamak iin bu gk cisimlerini arac kabul ettikleri ifade edilmitir. Zamanla da sz edilen bu gk cisimleri iin suretler yapan insanlarn onlara tapmaya baladklar belirtilmitir. slm tarihi kaynaklar, Nemrudun ok geni bir alanda hkimiyet kurmu olduunu38 ve ynetimi altnda bulunan yerlerdeki mevcut inan sistemine Sabilik adnn verildiini kaydetmilerdir39. Hz. brahimin yetitii evre olduu sylenen Smer lkesinde, yani Babilde ortaya kt dnlen Sabi inanc40 hakknda slam leminde yaplan almalarn, Sabi kaynaklara dorudan mracaat edilmeden, nceki dnemlerde sarfedilmi kulaktan dolma bilgiler dorultusunda kaydedildii ifade
35 aban Kuzgun, a.g.e., s. 97; Mevdd, Fetvalar, s. 449. 36 Mevdd, Tarih Boyunca Tevhid Mcadelesi ve Hz. Peygamber, I, s. 447-448. aban Kuzgun, a.g.e., s. 99-100. 37 ehristani, el-Milel ven-Nihal, II, s. 36, 107-109, Cevher Tantav, el-Cevahir, IV, s. 60-61. 38 bnl-Esr, a.g.e., I, s. ; bn Kesir, Bidaye, I, s. 148; Taberi, Tarihur-Rsul vel-Mlk, I, s. 234; bn Sad, Sre, I, s. 30. 39 bn Hazm, el-Fasl, I, s. 34; Cevher Tantav, el-Cevahir, IV, s. 60. 40 Ahmed el- Berk el-Emir, a.g.e., s. 42-45.

80

edilmitir. Sabiler hakknda ileri srlen ifadelerin, baz yanl ve farkl deerlendirmelerin tekrar eklinde41 olduunu yakn dnemlerde yaplan akademik almalar vesilesiyle renmekteyiz. Sabi kelimesi Arapa "Sabee" kknden gelmekte ve bir dinden baka bir dine dnme veya haktan batla dnme anlamlarnda42 kullanlmaktadr. slami kaynaklarn zikrettiine gre; Mrik Araplar, Kureyin dinini kabul etmeyen ve kar kan Hz. Muhammede ve Mslman olanlara dnd, dinini deitirdi anlamnda Sabi demilerdir. Dier yandan hem Kurandaki hem de dier slam kaynaklardaki ifadelerden Mekkeli Araplarn o dnemde Sabi inancna mensup dinsel bir grubu bildikleri de anlalmtr.42 Kur'an- Kerim'de Sabi kelimesi, sz edilen bu inan sisteminin ieriine deinilmeden ayette43 gemektedir. Bu ayetlerde yer alan Sabilerin; Yahudi, Hristiyan ve Mecusilerle birliklikte zikredilmesinden hareketle, dier saylanlarda olduu gibi bu inan sisteminin de tahrif edilmi olduu ifade edilmitir44. slm kaynaklardaki Sabiler ile ilgili ifadelere gre, bu topluluk balangta Nuh veya dris Peygamber'in dinine mensup iken, Allah nezdinde efaatlar koyarak sonradan saptmlardr. Sabilerin; Melekler ya da yldzlara tapanlar olabilecei bahsine deinen kaynaklarn zellikle zerinde durduu iddiaya gre Sabilrin inanc; Allah, burlar ve yldzlar yaratm olmakla birlikte, bu lemdeki hayr ve erri, sal ve hastal meydana getiren, canllar yneten ve ynlendiren yldzlardr. Bir anlamda bu dnyann Rabbi olan yldzlara insanlarun insanlarn sayg ve tazim gstermeleri ise vaciptir. nk yldzlarda Allaha ibadet ederler ve arac olurlar. Szlerine dayanr. Hz. brahim sz edilen bu inanc red ve iptali iin gnderilmitir. Gnmzdeki yldz falna inanma ve yldzlarn gcne snma Sabi inancndan kalmadr. lhi bir dinden sapma ile ne'et etmi olduu ifade edilen bu inan, zamanla

41 inasi Gndz, Son Gnostikler Sbiler, s. 2. 42 sfehn, Mfredat, s. 405; bn Manzr, Lisanul-Arap, I, s. 108; Fahreddin er-Rz, MefatihulGayb, III, s. 103-104; Elmall Hamdi Yazr, a.g.e., I, s. 314-315. 42 inasi Gndz, Mitoloji ve nan Arasnda, s. 104-107. 43 el-Bakara 2/62; el-Hac 22/17; el-Maide 5/69. 44 aban Kuzgun, a.g.e., s. 107.

81

dnyadaki btn batl dinlerin kayna olarak da gsterilmitir.45 ehristn (. 548/1153), Sabilerin en belirgin zellii olarak, bir insann peygamber olamayacana hkmetmelerini, gstermektedir. nk onlar, Allah ile insanlar arasndaki elilik grevini ancak yce varlklar olarak grdkleri meleklerin yapabileceini kabul etmilerdir. ehristani'ye gre, Sabiler nceleri melekleri yce varlklar, Allah ile insanlar arasndaki eliler olarak dnmler, daha sonra meleklerin gkte oturduunu, gk cisimlerinin onlarn mekn olduunu ve gk cisimlerine tazim gerektii kanaatna varmlar, en sonunda da her zaman grnmeyen bu gk cisimleri iin suretler yaparak, bu putlara tapmaya balamlardr.46 Baz kaynaklarda ise, Sabilik'in kaynann drise47 veya Hz. it'e dayand, bu inancn isminin Hz. it'in olu Sabi'den kaldna48 deinilmi ve dier baz kaynaklarda bulunan Harran Sabileri arasnda Hz. brahim'in babas Azer'in heykelinin bulunduu haberinden hareketle bu inancn ilk olarak Harran civarnda yayld49 zikredilmitir. Ehl-i Kitap olarak Kuran- Kerimde zikredilen ve Mslman toplumlarn hkimiyeti altndaki topraklarda Yahudiler ve Hristiyanlara uyguland gibi, zmm statsyle can ve mal gvenlii tannan Sabilerin kimlii aratrlrken inan ve nesep bakmndan farkl zellikler gsteren iki topluluk zerinde durulmutur. Kuran- Kerimde sz edilen topluluun; Urfa yaknlarnda yaayan Harran Sabilere mi, yoksa Irakta dere ve akarsu kenarlarnda, bataklk blgelerde yaayan Manda Sabilere mi iaret ettii ikilemi ortaya km, fakat yaplan aratrmalar sonucunda sz edilen bu inan topluluunun Manda Sabiler olduu konusunda yaygn kanaat n plana kmtr.

45 ehristn. el-Milel ven-Nihal, II, s. 61-63; bni Hazm, el-Fasl fil-Milel vel-Ehvai ven-Nihal, I, s. 34;Ragb el-sfahan, el-Mfredat fi Garibil-Kuran, s. 405; bn Kesir, Tefsirul-Kuranl-Azim, I, s. 182; Elmall Hamdi Yazr, a.g.e., I, s. 314-315; Fahreddin er-Rz, Mefatihul-Gayb, II, s. 104-105. 46 ehristn, a.g.e., II, s. 65, 107-109. 47 inasi Gndz, Mitoloji ve nan Arasnda, s. 174. 48 smail Ham Danimend, zahl slm Tarihi Kronolojisi, s. 273. 49 smail H. Danimend, a.g.e., s. 273.

82

inasi Gndz tarafndan Manda Sabiler hakknda yaplan doktora almasnn 1995 yl basksnda50; sz konusu edilen Sabilerin dili olan Mandencede sabaa kelimesinin vaftiz olmak (boy abdesti almak) anlamna geldii; demin Kitab olarak adlandrlan temel kutsal kitaplar Ginzada, dinlerinin ilk insan olan dem ile birlikte var olduu; bu dinde peygamber olarak bir din kurucusunun olmad, fakat Peygamberiniz kim? diye, soranlara peygamberin nitelii konusundaki deiik yaklamlar sebebiyle Yahya cevabn verdikleri; asl vatanlarnn Filistin-rdn olduu, fakat Yahudilerin zulm yznden douya g etmek zorunda kaldklar; Sabiliin Yahudilikle ilgili pek ok unsuru ihtiva ettii; Ginzada takndklar sert tutum ve zulmleri nedeniyle Yahudilere ve Adonai, Musa, brahim gibi Yahudilikle ilikili temel figrlere kar ktleyici ifadelerin yer ald; Nasurai teriminin korumak, gzetmek, muhafaza etmek anlamlarna geldii ve bu ismin Sabilerin kendilerine verdikleri en eski isimlerden biri olduu; Nasuralarn Hz. sa ncesi dnemde Yahudilik ierisinden tremi olan ve Kuds merkezli Ortodoks Yahudilerle anlamazla den eitli Yahudi frkalarndan ayrlk bir grup olduunu; Nasuralarn Yahudilerin ellerinde bulunan kitaplarn rahipler tarafndan uydurulmu eyler olduunu ve Musann ilh emirleri olmadn syledikleri; Sabilerin ayrlk ve muhafazakr bir Yahudi mezhebi grnmne sahip olduklar; bu dindeki en nemli ibadetin Hristiyanlktakinden farkl olan vaftiz ibadeti olduu; Hz. Yahya ve cemaatiyle olan irtibatlar, Hz. Yahyann ldrlmesinden sonra Yahudilerin sk tkibtna uradklar; zamanla bir ok tesire ve deiime maruz kalan Sabilerin, Yahudiler duyduklar antipatiyle Hristiyanlara yaknlatklar fakat Hristiyanlarn misyonerlik faaliyetleri ve zor kullanmalar yznden Hristiyanla kar eitli polemikler gelitirdikleri; Hz. saya kar ifadelerin Sabi kutsal kitaplarnda yer ald; VII. yzylda yaadklar blgenin Mslmanlar tarafndan fethedilmesiyle Ehli Kitap muamelesi grdkleri; arkeolojik kazlardan ve eitli dier yollardan elde edilen Sabilie ait erken dnem bulgularda Yahudi kltrne ait unsurlarn hakim olduu; Eski Ahid figrlerinin ve baz pasajlarn Sabi kutsal kitaplarna uyarland, Yahudi hukukuna ait bir takm hukuk terminolojisinin Sabi literatrnde yer ald; evlenme, ocuk sahibi olma, sadaka bu toplulukta gze arpan vaftiz uygulamasnn Filistin blgesindeki Yahudi geleneine

50 inasi Gndz, Son Gnostikler Sabiler, s. 15-48, 65-73, 159-163.

83

verme, yeme ime ile ilgili kurallarn Yahudilerin kurallaryla uygunluk gsterdii; Sabilerin btn varlklar iin var edici bir g olarak grlen hayat prensibi ve verimlilik ilkesi inancna sahip olmalar; Hayat klt temeline dayal Sabi teolojisinin en arpc zelliinin, k lemi ve karanlk leminin sonsuz rekabetine dayal Gnostik bir dualizm oluu; Ik Kral ve Karanlk Kral denilen figrlerin mcadelesi; Sabi metinlerinde dem, it, Nuh ve en nemlisi Yahyaya deer verilmesi, fakat brahim, Musa (erken dnem metinlerinde olumlu yaklam), sa ve Muhammedin ktln ve karanlk glerin temsilcileri olarak grlmesi; vaftiz, dua, kurban, oru gibi ibadetlerinin ve mabedlerinin oluu, gibi daha bir ok konuya deinilmi ve Kuranda zikredilen Sabilerin bunlar olduu ifade edilmitir. Yine inasi Gndzn almalarndan; Sabilerin Hz. brahimi kt glerin peygamberi ve kaypak bir Sabi olarak grdklerini; nceden salam bir mmin ve Nasurai olan Hz. brahimin, vcudunda kan bir hastalk nedeniyle toplumdan uzaklatrld, tedavi iin snnet olduu ve vcudunda bulunan eksiklik sebebiyle mnevi adan kirlenmi kabul edildiini; bu durumda putlara ibadet edilen bir tapnaa girdiinde ieriden Ey brahim, sen bizden bir gnahla ayrldn; imdi iki gnahla dndn. Uzakla ve bir daha asla aramza gelme! eklinde bir ses iittii, bunun zerine brahimin Sabi toplumunu terk ettii, kt glere tapnd ve Sabi toplumuna saldrd, eklindeki anlay51 reniyoruz. Kuran- Kerimdeki Sabilerin, Mandeenleri ifade ettiini belirttikten sonra, Hz. brahimin yetitii evredeki inan toplumunun Mandeenleri deil, Harran Sabileri ile ilgili olduu ortaya kar. Zira; Harran Sabileri: Mezopotamya kkenli Ay (Sin) Klt, Greko-Romen paganizmini ve hermetik retilerin karmn yaayan; bata Gne ve Ay olmak zere gkcisimlerine ynelen, astroloji ve by konusuna son derece ilgili52, gkcisimlerini Allah ile kul arasnda arac kabul eden; pagan bir topluluktur53.

51 inasi Gndz, a.g.e., s. 115-116; inasi Gndz, Mitoloji ve nan Arasnda, s. 174. 52 Tamara M. Green, The City of The Moon God, Religious, Traditions of Harran, s. 58; inasi Gndz, Mitoloji ve nan Arasnda, s. 159, 169. 53 ehristn, a.g.e., II, s. 107-109; inasi Gndz, a.g.e., s. 139-141, 151-152, 167.

84

Bu toplulua Ashabr-Ruhniyyat da denilmekle bereber, hangi sebepten dolay Sabi ismiyle anldklar konusunda deiik grler beyan edilmitir. Bu grlerden biri bnn-Nedimin anlatlarna54 dayanr. Buna gre; Abbasi halifesi Memun Bizans seferine kt srada Harrandan geerken uzun sal, ksa etekli erkeklere rastlam, onlarn neye inandklarn, kitap ve peygamberlerinin olup olmad hususunu sormutur. Fakat Harranlerden cevap alamamtr. Bunlarn, Ehl-i Kitap olmayp, babas Harun Reid zamanndaki mriklerden olan Ashabl-Ras olabileceini dnen Memun, cizye demeyi teklif eden bu toplulua onlarn zmm saylamayacan, mrik olduklarn, kanlarn dkmenin helal olacan, ya slm ya da kitapl dinlerden birini seerek kurtulabileceklerini, aksi halde ldrleceklerini bildirir. Bunun zerine Harranlerin bir ksm Mslman, bir ksm Hristiya dier bir ksm ise Harranl bir Mslman ahsn tavsiyesiyle Sabilii seerler. Fakat kt seferde Memunun lmesiyle, Harranler eski inanlarna dnerler. Dier bir gre gre ise; onlar dris Peygamberin torunu Sabye nispet edilmektedir55. Birun (453/1061); Memun ncesi dnemde Harranlerin Sabi ismini tamadklarn ve onlarn putperest olarak tanndklarn kaydetmitir56. Mevcut bilgilerden hareketle Hz. brahim'in Sabi dini mensuplaryla mcadele ettiini, onlar Tevhid'e ardn syleyebiliriz. Harranler gkcisimlerini arac kabul etseler de temelde Allah inancnn sahip olular, yeni doan ocuklarn ykanmas ve cnplkten, hayzdan, nifastan sonra ykanmalar, abdest alarak her rekat iki secdeli gnde vakit namaz klmalar, ayr ayr onar gn olarak otuz gn oru tutmalar, kurban kesmeleri, domuz eti yememeleri, cennet, cehennem, hesap, ahiret, melek, inancna sahip olmalar, ahitsiz nikah kabul etmemeleri, Sabiliin aslnda ilah meneli olduunu, fakat daha sonra nce melekleri, sonra gk cisimlerini en sonunda da putlar efaat olarak dnmeleriyle inancn bozulmaya urayarak hak yoldan saptn57 ortaya koymaktadr.

54 bnn-Nedim, el-Fihrist, s. 320-321. 55 Mahmut Polat, Harranl Sabi Ediplerden Hill b. el-Muhassin ve Garsn-Nime, HFD., s. 96; smail Ham Danimend, zahl slm Tarihi Kronolojisi, s. 273. 56 Birn, el-srul-Bkiye anil-Kurunil-Hliye, s. 318. 57 ehristn, a.g.e., II, s. 115; Birn, a.g.e., s. 206; bnn-Nedim, a.g.e., s. 443.

85

Kuran- Kerimde, Hz. demden itibaren esasen ayn olan ilahi arnn, peygamberler araclyla insanlara iletildii, dinde grlen bozulma ya da tahrif sonucun da ise Allahn rahmetiyle yeni bir uyarc gnderildii ifade edilmektedir. Allahn her kavme uyarclar gnderdiini beyan eden ayetlerden58 ve mevcut bilgilerden hareketle, balangta ilahi menee sahip olan Sabiiliin bozulmaya urad ve uyarc olarak da Hz. brahimin gnderildii sonucuna varabiliriz. 2.1.1.4 Hz. brahimin Peygamberlii ve Din Teblii Kendisinden sonra gelen btn peygamberlerin babas59 olan Hz. brahimden, Yahudi, Hristiyan ve Mslmanlar vgyle bahsederek onun peygamberliini kabul etmilerdir. Hatta Peygamber Efendimiz dnemindeki Arap mriklerin soylarn ona dayandrarak vndkleri, ona bal olmay eref addettikleri bilinmektedir Kur'an- Kerim, Hz. brahim'i sdk btn bir peygamber60 olarak tantr. Hz. brahim, teblie en yaknlarndan balam, daha sonra kavmini ve lkenin en byk otoritesi olan Nemrud'u uyarm, hayatn Tevhid mcadelesine adamtr. 2.1.1.4.1 Babasna Din Teblii: slm kaynaklarda put imalats, mneccim, kendisine danlan, Nemrud'un gvendii en sekin adamlarndan biri olarak kaydedilen zer61, Hz. brahim'in gzel bir slp ve kuvvetli akl delillerle yapt Hak arsna icabet etmemi, menfi bir tavr sergilemitir. brahim (a.s.) babasna yle demiti: Babacm,! Duymayan, grmeyen ve sana hibir fayda salamayan bir eye niin taparsn? Babacm! Hakikaten sana gelmeyen bir ilim bana geldi. yle ise bana uy ki, seni dz yola karaym; Babacm eytana kulluk etme! nk eytan, ok merhametli olan Allah'a si oldu; Babacm! Allah tarafndan sana azap dokunup da eytann yakn olmandan korkuyorum. 62

58 el-Bakara 2/ 213; el-Kasas 28/46; el-Ftr 35/24. 59 l-i mrn 3/33,34; el-Enm 6/84; el-Enbiy 21/72,73; el-Ankebt 29/27; es-Sfft 37/108-113; el-Hadd 57/26. 60 Meryem 19/41. 61 Saleb, a.g.e., s. 73. 62 Meryem 19/42-45; Ayrca bk; el-Enm 6/74; e-uar 26/70-73; es-Sfft 37/85-87; ez-Zuhruf 43/26-27; el-Mmtehine 60/4.

86

Davetini olduka yumuak ve sevimli bir tarzda sunan brahim'e, babas zer'in verdii karlk ise63 onu uzaklatrma, talama ile tehdit etme ve kovma eklinde olmutur. Buna ramen Hz. brahim ise yine gzel slbunu bozmayarak babasna: "Selam sana, Rabbimden senin iin mafiret dileyeceim. nk O bana kar ok ltufkrdr", demi, babas iin dua etmi ve hem babasndan, hem de putperest insanlardan uzaklamtr64. Hz. brahim, babasnn hidayete erenlerden olamayacan anlayncaya dek, onun aff iin Rabbine dua etmitir. Rivayete gre, Resulullah'da amcas Eb Talib'in aff iin dua etmek istemi, bunun zerine u ayetinmitir: brahim'in babas iin af dilemesi, sadece ona verdii szden dolay idi. Ne var ki, onun Allah'n dman olduu kendisine belli olunca, ondan uzaklat. phesiz ki brahim ok yumuak huylu ve pek sabrl idi.65 Hz. Ali'den rivayet edilen bir haber ise yledir: Mrik anne ve babasnn aff iin dua eden bir adam iitmitim. Ona: Mrik olduklar halde, anne ve babana istifar m ediyorsun? dediimde, adam bana: brahim (a.s.) mrik babas iin istifar etmemi miydi? eklinde cevap vermiti. Durumu Peygamber efendimize anlattm. Bunun zerine, Peygamber'in ve iman edenlerin mrikler iin istifar etmeleri doru deildir. yeti nazil oldu.66 2.1.1.4.2 Kavmine Din Teblii: Hz. brahim'in iinde yetitii toplum yldzlarn yeryzn ynettiine inanyor ve yldzlar iin suretler yaparak onlara tapyorlard. Byle olunca Hz. brahim'in kavmine teblii yldzlardan bahsederek akl izahlarla balar. Hz. brahim, kavmine inanlarnn samaln ve batlln yldz, ay ve gnei rnek vererek aklamtr. Hz. brahim'in akl yoluyla Allah' aramas ve kavmine deliller getirerek teblii Kur'an- Kerim'de u ekilde anlatlr: Gecenin karanl ortal kaplaynca bir yldz grd, Rabbim budur dedi. Yldz batnca, Batanlar sevmem dedi. Ay' doarken grnce, Rabbim budur dedi.
63 64 65 66 Meryem 19/46. Meryem 19/47-49; e-uar 26/86; el-Mmtehine 60/4. et-Tevbe 9/114. Nesi, Ceniz, 102; Tirmizi, Tefsirul-Kuran, 10.

87

O da batnca, Rabbim bana doru yolu gstermezse, elbette hak yoldan sapan topluluklardan olurum, dedi. Gnei doarken grnce de, Rabbim budur, zira bu daha byk dedi. O da batnca, Ey kavmim! Ben sizin Allah'a ortak kotuunuz eylerden uzam, Ben Hanf olarak yzm gkleri ve yeri yoktan yaratan Allah'a evirdim ve ben mriklerden deilim. dedi. Kavmi onunla tartmaya balad. brahim: "Allah beni doru yola iletmiken, siz hl benimle O'nun hakknda m deliller getirerek tartyorsunuz? Ben sizin ortak kotuunuz eylerden korkmam. Ancak, Rabbimin bir ey dilemesi hari. Rabbimin ilmi hereyi kuatmtr. Hl ibret almyor musunuz? Siz, Allah'n size haklarnda hibir hkm indirmedii eyleri O'na ortak komaktan korkmazken, ben sizin ortak kotuunuz eylerden nasl korkarm! Eer biliyorsanz iki gruptan hangisinin gvende olmaya daha layk olduunu syleyin. 67 mam Maturidi (. 333/944) eseri Kitabt-Tevhidde; Allahn grlmesi gereklidir, haktr, ancak bu ryet tefsirsiz ve idraksiz olacaktr, dedikten sonra Ryetin delillerini sralam ve delilin birinde Hz. brahimi konu edinerek yle sylemitir: Hz. brahimin (Allahn birliiyle ilgili olarak) kavmiyle, yldzlar konu edinerek yapt fikri tartma ve ayrca yldzn kayboluu, ayn ve gnein bat gibi hususlar da delil tekil eder. brahim, onlarla grlebilen bir rabbi sevmedii eklinde deil, batp kaybolan rabbi sevmedii yolunda tartmtr, nk kaybolu sreklilik arzetmeyiin gstergesidir. 68 Kuran- Kerimin baka bir yerinde Hz. brahim'in kavmine tevhid ars yle anlatlr: Hani brahim babasna ve kavmine: Neye tapyorsunuz? demiti. Putlara tapyoruz ve onlara tapmaya devam edeceiz diye cevap verdiler. brahim: Peki, ibadet ettiinizde, yalvardnzda onlar sizi iitiyorlar m yahut size fayda ya da zarar verebiliyorlar m? demiti. Onlar: Hayr, ama biz babalarmz byle yapar bulduk diye cevap verdiler. brahim: yi ama, sizin ve nceki atalarnzn neye taptnz biraz olsun dndnz m? yi bilin ki, onlar benim dmanmdr; ancak lemlerin Rabbi

67 el-Enm 6/76-83; es-Sfft 37/85-89. 68 Eb Mansr el-Mtrd, Kitabt-Tevhid, (Terc: Bekir Topalolu), SAM Yay., s. 98-100.

88

benim dostumdur. Beni yaratan ve bana doru yolu gsteren, O'dur. Beni yediren ve iiren, hastalandm zaman bana ifa veren O'dur. Benim canm alacak, sonra beni diriltecek O'dur. Ve hesap gn hatalarm balayacan umduum O'dur. diyerek babasn ve kavmini putlar hakknda dnmeye dvet eder. Kuran, Biz atalarmz zerimde bulduumuz yola uyarz70 diyen ve atalarn taklit sebebiyle hakikat davetileriyle mcadele eden inkarclarn tavrn, ya atalar bir ey anlamam, doruyu da bulmam idiyseler ya da eytan onlar alevli atein atein azabna aryor idiyse?71 diyerek knamakta, taklit ve taassubun samalna dikkat ekmektedir. Dnerek hareket etmenin nemine vurgu yapan Kuran- Kerim, Allahn insanlara lemi alglamalar iin duyu organlar, doru idrak ve isabetli dnceye ulamalar iinde akl verdiini ifade ederek72, beeri vastalarla ulalmas mmkn olmayan vahy haber dnda, akl kullanmadan bakalarn kr krne taklit etmenin yanlln73, Hz. brahimle babas ve kavmi arasnda geen diyaloglar vesilesiyle bizlere bildirmektedir. Hz. brahim kavmi ile olan mnazaralarnda, ibadete layk olan varln zelliklerini (yaratan, doru yolu gsteren, yediren, iiren, ifa veren, ldren, dirilten, hesap gren) sayarak, ancak Allah'n bu gce sahip olduunu, sadece atalar taklitten dolay taplan putlarn ise hi bir eye gc yetmediini, putperestlere kendi azlaryla syletmi ve dnmelerini istemitir. Fakat onlarn geree kulak tkamalar yetmiyormu gibi bir de Hz. brahim'i tehdit etmeye balamalar ve davasndan vazgemezse putlar tarafndan bir zarara urayacan sylemeleri, onlarn srarla batl inan zere kalmaya inat ettiklerini gstermektedir. Hz. brahim onlarn tehditlerini, inat ve inkr zerinde direttiklerini grnce putlarn acziyetini gstermek iin, onlar krmaya karar verir74.
69

69 e-uar 26/70-82; Ayrca bk.; el-Enm 6/52-56; el-Ankebt 29/16-23. 70 el-Bakara 2/170; el-Mide 5/104; el-Araf 7/28; Yunus 10/78; el-Enbiya 21/53-54; Lokman 31/21; ez-Zuhruf 43/22-23. 71 el-Bakara 2/170; Lokman 31/21. 72 el-Bakara 2/164, 170, 171; el-Araf 7/179, 198; Yunus 10/42; er-Rad 13/2-4, 17; brahim 14/19; en-Nahl 16/2-22, 78; el-sr 17/36; el-Kehf 18/57; el-Hac 22/46; es-Secde 32/9. 73 lyas elebi, slam nan Sisteminde Aklclk ve Kad Abdulcebbar, 119-122. 74 el-Enbiy 21/57-58; es-Sfft 37/91-93.

89

2.1.1.4.3 Hz. brahim'in Putlar Krmas: Kaynaklarda Hz. brahim'in kavminin kurban kesip, yemekler piirdiklerinden putlara yemekler sunduklarndan ve bayram yerlerinde toplanarak enlik yaptklarndan sz edilir.75 Bayram enliklerine katlmasn isteyen kavmine brahim, Kur'an- Kerim'de ifade edildii gibi, "yldzlara bakar ve ben hastaym" der. Onlar arkalarn dnp gittiklerinde, brahim gizlice putlarn yanna varr, kavminin brakt oradaki yiyecek ve iecekleri iaret ederek; "Yemiyor musunuz?, Neden konumuyorsunuz" der. Putlarn zerine yryerek sa eliyle kuvvetli bir darbe indirir ve nihayet onlar para para eder. Yalnz onlarn en byn belki ona mracaat ederler diye salam brakr. Bayram enliinden dnen ve putlarn hlini gren halk: "Bunu tanrlarmza kim yapt? Muhakkak o zalimlerden biridir" derler. Bazlar: "brahim denilen bir gencin onlar diline doladn duymutuk" diye haber verirler. "O halde onu halkn nne karn, belki ahitlik ederler" diyerek, brahim'e: "Bunu tanrlarmza sen mi yaptn ey brahim?" diye sorarlar. brahim: "Belki de bu ii u bykleri yapmtr. Eer konuabiliyorlarsa, hadi onlara sorun!" der. Bunun zerine, akllar balarna gelerek mantkl dnrler ve birbirlerine dnerek: "Siz, evet siz bu cansz putlara kulluk ve ibadet etmekle kendilerine hakszlk eden zlimlersiniz" derler. Sonra tekrar eski kafalarna, inan ve tartmalarna dnerek "Sen bunlarn konumayacan pekl biliyorsun" diye Hz. brahim'i sulamaya devam ederler.76 Kendi dilleriyle aklszlklarn itiraf eden bu insanlara gerei hatrlatarak ve szlerine "yleyse, siz Allah' brakp da, size hibir fayda ve zarar veremeyecek olan putlara hl tapacak msnz?; Size de, Allah' brakp tapmakta olduunuz eylere de yazklar olsun!. Hl akllanmayacak msnz?" diyerek devam eden Hz. brahim'i, kavmi atee atmaya karar verir.77 2.1.1.4.4 Hz. brahim'in Nemrud'la Tartmas: Kur'an- Kerim'de Hz. brahim'le mnakaa eden Allah'n mlk ve saltanat verdii kiinin ismi bildirilmemekle birlikte, mararak ve ilahlk iddiasna cr'et ederek zlimne bir yol tuttuu ifade edilir.

75 Fahreddin er-Rz, a.g.e., XII, s. 182; bn Kesir, Tefsirul-Kuranl-Azim, IV, s. 569-570. 76 el-Enbiy 21/59-65; es-Sfft 37/91-94. 77 el-Enbiy 21/ 66-68; es-Sfft 37/95-97.

90

slm tarihileri bu hkmdarn uzun zaman geni bir lkeye hkmeden, zulm ve zorbalkta ileri giden Nemrud olduunu kaydederler78. Sz edilen kssann Hz. brahim'in atee atlmadan nce mi, yoksa ateten kurtulduktan sonra m olduuna dair ak bir ifade olmamakla birlikte, byk ihtimalle mnazara, atee atlmadan nce vuk bulmutur. Nemrud'un huzuruna kartlan brahim, Nemrud'un ilahlk iddiasyla79 kar karyadr. Hz. brahim ile Nemrud arasnda geen bu tartma, Kur'an- Kerim'de yle anlatlr: Allah kendisine zenginlik ve saltanat verdii iin, mararak Rabbi hakknda brahim'le tartmaya gireni grmedin mi? brahim: "Rabbim hayat veren ve ldrendir" demiti. O da "Ben de hayat verir ve ldrrm" diye karlk vermiti. brahim: "Allah gnei doudan getirmektedir, haydi sende batdan getir!" dedi. Bunun zeine kfir app kald. Allah zalim kimseleri hidayete erdirmez. 80 Rivyetlere gre; Nemrud, mnazarada altedemedii Hz. brahim'i zindana gnderir. Bir sre hapsedilen brahim (a.s.)'n atee atlmasna karar verilir81. Mevcut bilgilerden haraketle, Hz. brahimin yetitii toplumun Allahn varln, yaratc olduunu kabul ettiini fakat Allah ile kul arasnda araclar edinerek hkmde Allaha ortak kotuklarn, yine Nemrudun da Hz. brahimle Allahn varl hakknda deil, hkmde teklii ve ilahl hususunda, Onun birliini inkarda82, tarttn grmekteyiz. 2.1.1.4.5 Hz. brahim'in Tebli Metodu ve Allahn Varln spat in Kulland Delilleri 2.1.1.4.5.1 Hz. brahim'in Tebli Metodu: Hz. brahim'in kfir olan babasn, atee atlmasn can- gnlden isteyen kavmini ve Nemrud'u hakka arrken, onlara

78 79 80 81

Taberi, Tarihur-Rsul vel-Mlk, I, s. 234; bnl-Esr, a.g.e., s. 94; Saleb, a.g.e., s. 73. bn Kesir, Tefsirul-Kuranl-Azim, I, s. 556. el-Bakara 2/258. Taber, a.g.e., I, s. 310; bn Sad, a.g.e., I, s. 30; Mevdd, Tarih Boyunca Tevhid Mcadelesi ve Hz. Peygamber, I, s. 451. 82 Mevdd, a.g.e., I, s. 449-450.

91

hitap ederken kaba ve sertlikten, krc olmaktan dikkatle kanm ve onlarn akl, saduyu ve gnllerine hitap etmeyi gye edinmitir. Allah'n emrettii ve Hz. brahim'in yapt gibi, gzel slup ile birlikte, murzn kabul ettii hususlar ele alarak83 insanlarn konu zerinde dnmelerini salama, o konuya dikkat ekerek deliller getirme, olduka tesirli bir dvet metodu olmaktadr. Zira bilinen bir gerektir ki, ne kadar gerei ifade etsede kaba ve krc sz insanlarn itirazna ve uzaklamasna sebep olur. Kavmini direkt olarak sulamadan davetine balayan Hz. brahim aamal bir ekilde onlarn zihinlerini rten taassup perdelerini kaldrmaya almtr. Teblici, karsndaki ahs inanmasa dhi, hoyrat, huysuz ve krc tavrlardan kanmaldr. nk Allah byle istemekte, dinde zorlamay yasaklamakta ve insanlarn hr iradeleri ile Hakk'a ynelmesini istemektedir. Kur'an- Kerim'de Allah Tel Peygamberimiz ahsnda btn inananlara doru tebli metodunun keyfiyyetini yle aklamaktadr: (Reslm!) Sen, Rabbinin yoluna hikmet ve gzel tle ar ve onlarla en gzel ekilde mcadele et! Rabbin, kendi yolundan sapanlar en iyi bilendir ve O hidayete erenleri de ok iyi bilir. 84 (Ey Muhammed) O vakit Allah'tan bir rahmet ile onlara yumuak davrandn! ayet sen kaba, kat yrekli olsaydn, hi phesiz, etrafndan dalp giderlerdi. 85 Dinde zorlama yoktur. Artk dorulukla erilik birbirinden ayrlmtr. O halde kim tutu reddedip Allah'a inanrsa, kopmayan salam kulpa yapmtr. Allah iitir ve bilir. 86 Zira Allah Tel, Hz. Musa ve Hz. Harun'a Firavun gibi bir zlime dah gzel sz sylemelerini emretmitir. "Firavun'a gidin, nk o, iyiden iyiye azd. Ona yumuak sz syleyin. Belki o, akln bana alr veya korkar87.

83 84 85 86 87

Bekir Topalolu, Kelm lmi Giri, s. 78. en-Nahl 16/125. l-i mrn 3/159 el-Bakara 2/256. Th 20/44.

92

Kaynaklardan rendiimize gre; Hz. brahim yllarca insanlar geree dvet ettii halde atee atld srada hi bir inanan yok idi.88 Fakat o, Allah'n rzasn umarak hi bir zaman tevhid mcadelesinde geveklik gstermedi ve en gzel ekilde tebli grevini yerine getirdi. 2.1.1.4.5.2 Hz. brahim'in Allahn Varln spat in Kulland Delilleri: Kelm limlerinin ve slam filozoflarnn, Allah'n varln ispat iin kullandklar delillerin, benzer bir ekilde Hz. brahim tarafndan muarzlarna kar kullanld ve Hz. brahim'in onlar malup ederek susturduu grlmektedir. Akl muhkeme yoluyla cedel slbunu baaryla kullanan Hz. brahim, Nazar ve stidll metodunun en etkili nasl kullanldn, muarzlarn kabul ettii hususlarn kendi ispatlarmz iin nasl kullanacamz, itiraz ve iddialarnn nasl rtleceini inananlara gstermi, Hakk'n duyurulmas ve savunmasnda, rnek ahsiyet olarak mmtaz yerini almtr. 2.1.1.4.5.2.1 Hudus Delili: Kelm limleri tarafndan Allah'n varln ispat yollarndan biri olan "Hudus Delili" ni ana hatlaryla ifade edecek olursak unlar syleyebiliriz: Mutlak yokluktan meydana gelen ve bir balangc olan varlklar, kelm limleri "sonradan olan" mnsnda "hdis" olarak isimlendirmi, kendiliinden var olamayan her eyin de bir yaratcs yani her balangcn bir balatcs olduunu ifade etmilerdir. Kinatta idrak edebildiimiz her varlk zt ve sfatlaryla (cevher ve arazlaryla), deiim geirmekte ve snrl bir mre sahip olmaktadr. Yaratcdan yani Allah'tan baka var olan her eyi ifade eden lem, hdis olmaktadr. rde ve ihtiyar sahibi Allah ise, lemin muhdisi (yaratc) olan kadm (Varl bakasndan olmayp kendinden olan, varlnn balangc bulunmayan, hakknda hibir ekilde yokluk dnlemeyen) ve ezel (sonu olmayan) tek varlk olmaktadr.89

88 Saleb, a.g.e., s. 77. 89 Bekir Topalolu, slm Kelmclarna ve Filozoflarna Gre Allahn Varl, s. 80-82; Emrullah Yksel, Sistematik Kelam, s. 33.

93

Hudus deliline gre; lem cevhir (bal bana var olan) ve arzlardan (bal bana var olmayp cevhirin tad durum ve sfatlar) ibarettir. Cevher ve cisimlerin sonradan icad ediliiyle lemin hudusuna, buradanda Allahn varlna ulama eklindeki akl yrtme yolu, yani cevherlerin hudusu ile Allahn varln ispat yolu Hz. brahimin tebli metodunda aka grlmektedir. Zira yldz, ay ve gnein doup batmasna dikkat ekerek onlardaki deiimi zikreden Hz. brahim, devaml hareket halinde ve bir yerden bir yere intikal eden gk cisimlerinin Rab olmayacaklar, bunlarn sonradan meydana geldii sonucunu aka ortaya koyar. Yaratlan ve Yaratcnn zelliklerinden hareket eden Hz. brahim, "Ben batanlar sevmem", Eer Rabbim bana doru yolu gstermemi olsayd, muhakkak sapkla den topluluklardan olurdum", "Ben hanif olarak, yzm gkleri ve yeri yoktan yaratan Allah'a evirdim ve ben mriklerden deilim." diyerek bir yandan kendi Allah inancn, dier yandan kavminin iinde bulunduu ahmakl gzler nne sermitir.90 2.1.1.4.5.2.2 mkn Delili: Balangta filozoflarn kulland bu delil, filozoflarn kabul ettii baz hususlar dnda, kelm limleri tarafndan da Vcibu'IVcd'un ispatnda kullanlmaya balanmtr. Filozoflarn kabul ettii, kelmclarn reddettii husus Allah'tan baka kadim kabul edilmesiyle alkaldr.91 mkn delili lemin mmkin oluundan hareket eder. Bu delile gre; Var olan her ey mahiyeti itibariyle yokluu ya kabul eder ya da etmez. Yokluu kabul etmeyen veya dnlemeyen varl zarur ilk ve tek varlk Vcibu'l-Vcd olan Allah'tr. Varl zorunlu olmayan varlklar ise mmkinu'l-vcddur ve yokluundan bir muhal domaz, var olabilmesi iin ise bir illete (sebebe) muhtatr. Dayanlan illet veya mreccih eer mmkin ise, o da baka bir mreccihe muhta olacaktr. Mmkinu'lvcd varlklar nihayetinde ilk mevcud olan Vcibu'l-Vcda dayanr ki, o da Allah'dr.92 Hz. brahim, hareket ve deiim hlinde olan yldzlar, ay, gne ve tm lemin mmkin olduunu, bunlarn ise deiimi kabul etmeyen ve her eyin kendisine muhta
90 Bekir Topalolu, a.g.e., s. 82; Emrullah Yksel, a.g.e., s. 34; bk. Sbn, en-Nbvve vel-Enbiya, 75-76; F. er-Rz, smetl-Enbiya, s. 63-68. 91 Bekir Topalolu, a.g.e., s. 97. 92 Bekir Topalolu, a.g.e., s. 97-104; Emrullah Yksel, a.g.e., s. 36.

94

olduu bir Vacibu'l-Vcd'a ihtiyacnn olduunu ispat etmeye almtr. Allah tanmada duyularmz, yetersiz kalmakta ve dorudan doruya Allah idrak edememektedir. Dier yandan Allah tanyacak olan aklmza malzeme salayarak nemli bir grevi stlenmektedir. Allah tanma yolarndan olan kalp ve nakil ise; akl kullanmay gerektirmekte, akln desteine ihtiya duymaktadr. Hz. brahim kssasnda aka gryoruz ki, Kuran- Kerim, Allahn tannmasnda akln kullanlmasn emretmekte, krkrne taklit ve inkr peinen kabullenme tehlikesine dikkat ekmektedir. 2.1.1.5 Hz. brahim'in Atee Atlmas Hz. brahim, getirdii akl izahatlar ve deliller neticesinde; babasn, kavmini ve Nemrud'u malup etmitir. Bu durumu kabullenemeyen mrikler kaba kuvvete sarlm ve onu cezalandrmak iin areler dnmlerdir. En sonunda da yeti kerimelerde ifade edildii gibi "(Bir ksm:) Eer bir ey yapmakta kararl iseniz, unu yakn da, tanrlarnza yardm edin, lerini aln"; baka bir ayette "Mrikler onun iin bir bina yapn ve derhal onu atee atn!" derler. Dier bir ayette ise, "Kavminin brahim'e cevab onu ldrn yahut yakn!' demelerinden ibaret oldu" eklinde olmu ve en nihayet zalimler Hz. brahim'i atee atmlardr.93 Kaynaklarn bildirdiine gre, atein yaklmas iin byk hazrlklar yaplm, mrikler canla bala odun toplama iine girimiler ve bylece putlara kar imanlarn gstermenin sevinciyle gururlanmlardr. Hatta hasta olanlar iyiletiklerinde odun toplamay adamlardr94. Gereklere srarla srt eviren mrikler, verilen hkm gerei Hz. brahim'i elleri ve ayaklar bal olarak, mancnkla atee attlar95. "Allah bize yeter, O ne gzel vekildir"96 diyen Hz. brahim'in, Allah Tel'ya gveni sonsuzdu. yle ki, hereyin sahibi olan Yce Allah, atee "Ey ate, brahim'e serin ve selmet ol!"97 diyerek, atein

93 94 95 96 97

el-Enbiya 6/68, el-Ankebut 29/24; es-Saffat 37/97. bn Kesr, el-Bidye ven-Nihaye, I, s. 146; Taberi, Cmiul-Beyan fi Tefsirul-Kuran, X, s. 43. bn Kesr, Tefsirl Kuranil-Azim, IV, s. 572. Buhr, Tefsir Sreti l-i mrn, 13. el-Enbiy 21/69.

95

yakcln izale etmi ve dostu brahim'in gvenine icabet etmiti. Bu konuda Hz. Ali'den gelen bir rivayette yle bildirilmitir: Eer Allah,"Ey ate! brahim'e souk ve selmetli ol!" emrinde sadece "serin ol!" deyip, " selmet ol!" demeseydi, atein soukluu brahim'i ldrrd. 98 Anlatldna gre, Hz. brahim atee atlrken Cebrail (a.s.) gelerek Hz. brahim'e, bir isteinin olup olmadn, sormu, bu soruya cevaben Hz. brahim "Bir ey istemem. Allah bana yeter, O ne gzel vekildir" demitir.99 Eb Hreyre'den gelen bir rivayette, Resulullah yle buyurmutur: brahim atee atld zaman: "Ey Allah'm! Sen gkte teksin, ben de yerde sana ibadet eden tek kiiyim." demitir. 100 Kur'an- Kerim'de, brahim (a.s.)'n nerede atee atld bildirilmez. Tarihi bn Sa'd, atee atlma olaynn Ksa ehrinde olduunu kaydetmitir101. Yahudi rivayetlerinde ise, daha o zaman tarih sahnesine kmadklar halde, Kaldaniler'in brahim'i atee att ifade edilmitir102. Ka'bdan gelen bir habere gre, Peygamberimizden yle rivayet etmitir: brahim (a.s.) atee atldnda ate, sadece brahim'i balayan ipleri yakmtr. 103 Tarihilerden Nemrud'la ilgili gelen bir rivayete gre ise; Hz. brahim'in ateten kurtuluuna hayret eden Nemrud: "Ben mlkm, konumumu terkedemiyorum ama senin ilhna kurbanlar keseyim" demi, brahim'de "Hak dine girmediin mddete Allah kurbanlarn kabul etmez" cevabn vermitir. Nemrud, yine de mevcut hlini deitirmeksizin kurbanlar kesmitir.104

98 99 100 101 102 103 104

bn Kesir, el-Bidye, I, s. 146. bn Kesr, Tefsirul-Kuranil-Azm, IV, s. 572. bn Kesir, el-Bidye, I, s. 146. bn Sad, Tabakat, I, s. 30. Kaufman Kohler, Abraham, JE, I, s. 86. bn Kesir, el-Bidye, I, s. 146. Taberi, Tarihu-Rusl veMlk, I, s. 243.

96

2.1.1.6 Hz. brahim'in l Kularn Diriliine Tank Olmas llerin dirilmesine ve ahiret hayatna iman, ilahi dinler tarafndan inan esaslarnn temel artlarndan kabul edilir. Hz. brahim, phesiz olarak Allah'n lleri dirilteceine inanyordu, fakat gzyle grerek bu inancn desteklemek istiyordu. Bu nedenle Cenab- Haktan yle bir niyazda bulundu. brahim Rabbine: Ey Rabbim! ly nasl dirilttiini bana gster demiti. Rabbi ona: Yoksa inanmadn m? dedi. brahim: Hayr! nandm, fakat kalbimin mutmain olmas iin dedi. Bunun zerine Allah: yleyse drt tane ku yakala, onlar kendine altr. Sonra kesip parala, her parasn bir dan zerine brak. Sonra da onlar kendine ar, koarak sana gelirler. Bil ki, Allah azzdir, tam bir hkm ve hikmet sahibidir. 105 mam Mtrd, Kitabt-Tevhid de man tasdik midir, yoksa mrifet mi? mevzusunu ele alrken yle demitir: Bazlar kalple tasdik deil sadece mrifetin oluabileceini zannetmitir. sabetli olan tasdikin oluabileceidir... u halde anlalm oluyor ki iman iin mrifetten te kalple gerekletirilen bir tasdik olgusu vardr. u da var ki mrifet tasdike sevkeden bir sebeptir, ou zaman bilgisizliin tekzibe sevkedii gibi; aslnda her birinin dierinde bulunmayan bir mnas mevcuttur... ayet kiinin kalbinde iman namna mrifetten baka bir ey bulunmasayd kfr onu izle edemez ve eklenen art da (kalbin imanla dolu olmas) bir mna tamazd. Kii mruz kald icbar bertaraf etmek amacyla kendince doru olann dnda bir alternatifi tercih etmi grnebilir, evet icbar izle etmek iin, ancak kalbinin imanla dolu olmas arttr. Cenb- Hakkn brahime olan hitab da buna benzemektedir: Yoksa inanmadn m? brahim, Hayr inandm, (fakat kalbim mutmain olmas iin) dedi. Burada Allah Benim haberime ve benim hakkmda bildiklerine inanmadn m? mnasnda hitap etmi, brahim de Hayr, inandm demitir. Allah brahime Bilmedin mi? diye hitap etmemitir. 106

105 el-Bakara 2/260. 106 Eb Mansr el-Mtrd, Kitabt-Tevhid, (Terc: Bekir Topalolu), SAM Yay., s. 495-496.

97

Hz. brahim'in llerin diriliine ilkin merakyla lkal olarak Ebu Hreyre'den gelen bir rivayete gre, Resulullah yle buyurmutur: len bir canlnn diriltilmesi hususunda meraklanmaya, biz brahim'den daha mstehakz. brahim Allah'a: Ey Rabbim! ly nasl dirilttiini bana gster! diye niyaz ettii zaman, Rab: "Yoksa buna inanmyor musun?" demiti. brahim ise, hayr, inanyorum Ey Rab, fakat gnlm iyice mutmain olsun istiyorum cevabn vermitir.107 Peygamber efendimizin yukardaki hadisi, u anlamda syledii

kaydedilmitir: Yaratc kudretin kapsam ile lkal brahim bir pheye dmemitir, peygamberler iin bu sz konusu bile edilemez. Eer, brahim kudretten phe etmi olsayd ki, bu imkanszdr, biz pheye daha mstehak olurduk108. Hz. brahim burada yakninin arttrlmasn istemi, d tecrbe ve mahedenin verdii bilgi olan aynelyakni talep etmitir109. Hadis olduu sylenen Haber, gzle grmeye benzemez sz de, bu duruma uygunluk arz etmektedir110. yet-i kerime'de de grld gibi Hz. brahim, Allah'n lleri nasl dirilttiini merak etmi ve grmek istemitir. Yoksa, "Allah diriltebilir mi?", eklinde bir pheye kaplmamtr. Zira Allah Tealann Yoksa inanmadn m? diye sormas ve buna mukabil Hz. brahimin inandm cevab; onun asl niyetini gzler nne sermek ve onun dirilie olan salam inancna dikkat ekmek iindir. Diriliin keyfiyyetine dair bir rnek verilerek Hz. brahim'in isteine icabet edilmi, yine de diriliin mahiyetini aklanmamtr.111 Zira, insann kapasitesi bir ok olay anlamada yetersiz kalmaktadr. Bu kssa vesilesiyle Allah'n bildirdii ve insann yaratl zellii gerei anlamada yetersiz kald mevzularda asl olann iman olduu neticesine de varabiliriz. yette sz konusu edilen drt ku al emri ile alkal olarak kaynaklarda rastladmz bir deerlendirmeye gre ise; bu emir drt ku aldn dn, farzet...
107 Mslim, mn, 238; Buhr, Enbiy, 11, Tefsru Sretil- Bakara, 46; Tefsru Sretil-Yusuf, 5; bn Mce, Fiten, 23; Ahmed b. Hanbel, Msned, III, s. 216. 108 bn Hacer, Fethul-Bri, VI, s. 473. 109 bn Hacer, a.g.e., VI, s. 473; Bekir Topalolu, Kelm lmi Giri, s. 74. 110 Ahmed b. Hanbel, Msned, III, s. 114. 111 Sbn, en-Nbvve vel-Enbiya, s. 77-78; F. er-Rz, smetl-Enbiya, s. 74-77.

98

eklinde yorumlanmtr.112 2.1.1.7 Hz. brahim'e Gklerin ve Yerin Melektunun Gsterilmesi Allah Tel, Kura'n- Kerim'de: "Bylece biz, kesin iman edenlerden olmas iin brahim'e gklerin ve yerin melektunu gsteriyorduk" buyurmaktadr113. Hz. brahim'e melektun gsterilmesinin keyfiyeti hakknda mfessirlerden bazlar114, "gklerin ve yerin mlknn gerek mahiyetinin" Hz. brahim'e gsterildiini, bizzat gzyle Ar' Krsyi ve yerleri ve gkleri mahade ettiini zikretmi olduu gibi, bazlar da115 "melektu gsterme" hdisesinin aslnda ruhan olup, basiret ve akl gzyle gerekletiini ifade etmitir. Taberi, Allah Telann Hz. brahime gklerde ve yerde yarattklarn; gnei, ay, yldzlar, aalar, hayvanlar ve saltanatnn azametini ifade eden dier yaratklar gsterdiini, bylece ona hdiselerin d yzn gsterdii gibi, i lemlerinide rettiini, zikretrmitir.116 Mevdd ise sz konusu ayetin Hz. brahimin miracna ve dolaysyla kainat nizamn mahede ettiine delil olduunu ifade etmitir.117 Bu konuyla ilgili yle bir rivayet nakledilmitir: brahim'e yerlerin ve gklerin bilgisi verildiinde, o ktlk yapan bir insan grdnde o kiiye beddua etti. O kii helak oldu. Ktlk yapan baka bir insan grdnde de beddua etti, o kii de helak oldu. Bunun zerine Allah ona: Muhakkak ki ben kullarma senden daha merhametliyim belki onlar tevbe ederler dedi.118 Bu hikye de sz konusu edilen; Hz. brahim'e gklerin alarak ar grmesi, yeryznde olan bitenleri mahade etmesi, ktlk yaparken grd kullara bedduada bulunmas, Allah Tel'ya atfedilen szler ve bu konuda iki hadisin olduu haberi, salam bir delile dayanmamaktadr. Zira, mslmanlarn bu yndeki rivayetleri

112 113 114 115 116 117 118

Reid Rza, Tefsirul-Menr, III, s. 55. el-Enm 6/75. Fahreddin er-Rz, Mefatihul-Gayb, XII, s. 42-43.. Seyyid Kutub, Fi Zill-il-Kuran, II, s. 1139; F. er-Rz, a.g.e., XIII, s. 43. Taberi, Cmiul-Beyan, V, s. 247. Mevdd, tikd, ktisad, Sosyal ve Fkh Meselelere Fetvalar, IV, s. 19. bn Kesir, Tefsirul-Kuranil-Azm, III, s. 54.

99

israiliyyattandr, var olduu sylenen hadislerin shhati sabit deildir, zayftr.119 Zaten bu anlatlanlarn, Yahudilerin brahim'in Vasiyyeti adl kitaplarnda120 da mevcut olduunu bilmekteyiz. 2.1.1.8 Hz. brahim'in Torbasndaki Kumlarn Un Oluu Rivayeti Baz farkllklarla deiik kaynaklarda yer alan bir rivayete gre121, dnemin hkmdar Nemrud, lahlk iddiasnda bulunuyordu. Kendisine yiyecek ve hububat satn almak iin gelen ve nnden geen halka "Rabbiniz kimdir?" diye sorar, "Rabbimiz sensin" diyenlere istediklerini verirdi. brahim (a.s.)'da yiyecek temini iin gittiinde, Nemrud "Rabbin kimdir?" diye O'na da sorar. brahim (a.s.): "Benim Rabbim dirilten ve ldrendir." eklinde cevap verice, Nemrud: "Ben de diriltiyor ve ldryorum" der. Bunun zerine brahim: "Allah gnei doudan getiriyor, gcn yetiyorsa sen de batdan getir!" diyerek mukabele eder. Diyecek bir ey bulamayp aciz kalan Nemrud, hububat vermeden brahim (a.s.)' geri evirir. Eli bo ailesine gitmek zorunda kalan brahim, geri dn yolunda beyaz bir kum tepesinden geerken, ilk grdklerinde ailesinin hatrlar olsun diye dnerek, uvallarn kumla doldurur. Eve ulatnda uvallar bir kenara koyarak uyuyan brahim'i, eleri yemek iin uyandrr. Budaydan yaplm yemei gren brahim (a.s.) ararak, "Bu nereden geldi?" diye eine sorar. Ei, "getirdiin budaydan yaptk" deyince; brahin (a.s.), Allah'n kramyla uvaldaki kumlarn mucizevi olarak budaya dntn anlar ve Allah'a hamd senada bulunur. Bir ok rivayette sz konusu olduu gibi yukarda zikrettiimiz rivayetin de, israiliyyattan olduu
122

ve

hem

shhati

hem

de

vukuunun

pheli

olduu

zikredilmektedir.

2.1.1.9 Hz. brahim'in Yurdundan Ayrlmas Allah Teala, Hz.brahim'e tuzak hazrlamak isteyenlerin, hsrana uradn yle beyan eder: Ona bir ktlk plan hazrlamak istediler. Fakat biz onlar, daha ok
119 bn Kesir, Tefsirul-Kuranil-Azm, III, 54; Taberi, Cmiul-Beyn fi Tefsirul-Kuran, V, s. 246; Abdullah Aydemir, slm Kaynaklara Gre Peygamberler, s. 65. 120 B. J. Bamberger, Abraham, Testament of, IDB, I, s. 21. 121 Taberi, Cmiul-Beyan fi Tefsirul-Kuran, III, s. 25, Taber, Tarihur-Rsul vel-Mlk, I, 240; bn Kesir, el-Bidaye, I, 149; bn Kesir, Tefsirul- Kuranl-Azim, II, 402-403. 122 bn Kesir, a.g.e., II, 402-403; Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 65.

100

hsrana urayanlar durumuna soktuk.123 Atein Hz. brahim'i yakmamas olay, akllara durgunluk verecek bir mucize olduu halde ve her eyin ak seik insanlarn gzlerinin nnde gereklemesine ramen mrikler hl Hz. brahim'in Hakk'a arsna kulak tkamaya devam ettiler. Bunun zerine brahim (a.s.) "Ben Rabbimi emrettii yere gidiyorum, O bana doru yolu gsterecek, baarya ulatracak." dedi. Grevi Allah'n emrini tebli etmek olan Hz.brahim yine Allah'n emriyle, kendisine inanan Lut'u da yanna alarak yetitii diyar terkeder. 124 Kur'an- Kerim'de Hz. brahim'in gleri ve seyahatleri konusunda fazla bilgi verilmemitir. slam Tarihi kaynaklarnda ise; Hz. brahim'in nce Harran'a, oradan am'a, daha sonra Msr'a hicret ettii ve tekrar am'a dnd bildirilmektedir. kinci ei Hacer ve olu smail'i Mekke'ye yerletirdikten sonra da Mekke ziyaretleri gerekletirdii yine tarih kaynaklar tarafndan bildirilir.125 bn Sa'dn naklettiine gre; Hz. brahim Ateten ktktan sonra Ksa ehrinden kam ve Harran'a gelmitir. Nemrud adamlarn Harran'a yollam ve brahim yakalamalarn, Sryanice konuan birine rastlarlarsa hemen getirmelerini emretmitir. Nemrud'un adamlar Harran'a gelince brahim ile karlamlar, fakat Frat geince brahimin dilini Allah braniceye evirdiinden, o Sryanice deil de branice konumaya balam ve Nemrudun adamlar onu tanyamamlardr.126 Kanatimizce bu gibi israiliyyattan olabilecek haberlere temkinli yaklamak gerekmektedir, zira Hz. brahimin dilinin braniceye dnmesi, Eski Ahiddeki bran brahimi artrmaktadr. Oysa Hz. brahimin brani mi, yoksa branilerin atas mdr? bu hususlar kesin delillerle sabit deildir. Tevrat'ta geen Msr yolculuu srasnda brahim (a.s.)'n bandan geen olylarn bir benzerini, Eb Hreyre, Raslullah'dan yle rivayet eder: Hz. brahim, hanm Sara ile birlikte yolculua km ve hkmdar zorba
123 el-Enbiy 21/70; Sfft 37/98. 124 el-Enbiy 21/71; el-Ankebt 29/26; es-Sfft 37/99. 125 bn Sad, Tabakat, I, s. 30-31; Taber, Tarihur-Rsul vel-Mlk, I, s. 110-111; Ahmed el- Berk el-Emir, a.g.e., s. 49. 126 bn Sad, a.g.e., I, s. 30.

101

olan bir yere, Cebbar'n lkesine gelmiti. Sara ok gzeldi. Hz. brahim, Sara'ya: Bu Cebbar senin, benim hanmm olduunu bilirse, bana senden dolay zarar verir; eer sana benim kim olduumu sorarsa benim iin kardeim de, nk sen benim mslman kardeimsin. Yeryznde senin ve benim dmzda bir mslman tanmyorum der. Adamlarndan ok gzel bir kadnn geldiini haber alan Cebbar, Sara'y saraya getirtti. Sara, saraya gtrldnde brahim (a.s.) namaza durmutu. Cebbar, Sara'ya elini uzattnda birden titreyerek elleri fel oldu. Cebbar, bir daha dokunmaya teebbs etmeyeceini syleyerek, Sara'dan yardm istedi. Sara dua etti ve Cebbar felten kurtuldu. Fakat yeniden Sara'ya ynelen Cebbar, tekrar Sara'ya elini uzatt ve yine sarslarak elleri fel oldu. Tekrar kendisini kurtarmas iin yalvaran Cebbar, Sara'nn duasyla fel halinden kurtuldu. Ne var ki Cebbar, dokunmak isteyerek nc kez ellerini Sara'ya uzatnca tekra iddetli bir titreme ile elleri fel oldu. Asla bir daha tekrarlamayacan syleyerek yalvaran Cebbar, yine yardm istedi ve tekrar Sara dua edince felten kurtuldu. Bu sefer Sara'y kendisine getiren adamn aran Cebbar: Sen bana bir insan deil, eytan getirmisin, bunu al! , lkemden kar demitir. Cebbar'n yanndan ayrlan Sara brahim'in yanna geldiinde hl namazda olan brahim, namazn bitirerek O'na neler olduunu sorar. Sara'da: Facir ve kafirin dzenine Allah kfidir diye cevap verir.127 Yahudi kaynaklarnda olduu gibi slm kaynaklarnda da, zlim hkmdarn Sara iin bir cariye verdii zikredilir. Hz. brahim'in Msr dnnde Sebi (Yedi aded) denilen bir yerde kuyu kazd, mescit yapt fakat daha sonra o blge halknn onlara kt davranlar sebebiyle oradan ayrldklar, Hz. brahim'in ayrlyla kuyunun suyunu ektii, Sebi halknn yaptlarna piman olarak Hz. brahim'i geri ar, brahim'in bu teklifi kabul etmeyerek Sebi halkna yedi koyun verii ve bu koyunlara gerei gibi bakarlarsa kuyunun suyunun geri geleceini bildirii, baz slam kaynaklarda yer almaktadr.128 Byk benzerlikle bu olayn Tevrat'ta da bulunduunu konuyla ilgili blmde daha nceden zikretmitik.

127 Mslim, Fedil 154; Buhr, Enbiy, 11; Buy, 100. 128 bnul-Esr, el-Kmil, I, s. 102; Taber, Tarihur-Rusl vel-Mlk, I, s. 248; bn Sad, a.g.e., s. 30.

102

2.1.1.10 Hz. brahim'in olu smail ve Ei Hacer'i Mekke Vadisine Brakmas Kavminin ateinden kurtulan Hz. brahim: "Ben Rabbime gidiyorum. O bana doru yolu gsterecek." demi ve "Rabbim! Bana salihlerden olacak bir evlat ver" eklinde Allah'a niyazda bulunmutu129. slm kaynaklarnda, Hz. brahimin muhtemelen Nemrud'un lkesinden ayrldktan sonra Sara ile evlendii kaydedilmitir. Sara'nn ksr olmas sebebiyle, uzun sre ocuunun olmamas Hz. brahimi uzun yllar evlat hasretiyle yakmt. Hz. brahim, Allah'tan hayrl bir evlat dilemiti130. ocuunun olmadn ve Hz. brahim'in evlat isteini gren Sara, cariyesi Hacer'i ocuu olmas iin kocasna vermi, fakat daha sonra Hacer'in ocuunun olmasyla kskanla kaplan Sara, Hacer ve ocuunun evden uzaklatrlmasn istemiti131. Hz. brahim, Sara'nn istei ve Allah'n emriyle, ikinci ei Hacer ve olunu alarak yola kar. Yanlarna su ve hurma vererek, onlar Kabe'nin bulunduu arazinin yaknna, bugnk zemzem kuyusunun civarna, ssz bir vadiye brakr. Hacer, geri dnen Hz. brahim'e seslenerek: "Ey brahim, bizi bu vadide brakp nereye gidiyorsun" der, fakat brahim (a.s.) dnp, bakmaz. Bunun zerine Hacer: "Bunu sana Allah m emretti?" diye sorunca, Hz. brahim dner ve "Evet" cevabn verir. Bunu duyan Hacer validemiz "yleyse Allah bize yeter, bizi korur, himaye eder" diyerek olunun yanna dner.132 Hz. brahim Mekke'nin st tarafnda Seniyye denilen yere gelince Kbe'nin bulunduu yere dnerek, Kur'an- Kerim'de bildirildii zere, ellerini aarak yle dua etmeye balamtr: Rabbim! Bu ehri emniyetli kl, beni ve oullarm putlara tapmaktan uzak tut!, Ey Rabbimiz! Ey sahibimiz! Namaz dosdoru klmalar iin ben, neslimden bir

129 130 131 132

es-Sfft 37/99-100. Hd 11/71-73. Taber, a.g.e., I, s. 254-255; bn Sad, Tabakat, I, s. 33; bnl-Esr, el-Bidye, I, s. 154. Buhr, Enbiy, 12.

103

ksmn senin Beyt-i Harem'inin yannda, ziraat yaplmayan bir vadiye yerletirdim. Artk sen de insanlardan bir ksmnn gnllerini onlara meyledici kl ve meyvelerden bunlara rzk ver! Umulur ki bu nimetlere krederler." 133 Hacer, Hz. brahim'in kendilerine brakt azk ve sular tkenince, ocuun lmesinden korkarak Safa ve Merve tepeleri arasnda belki su bulabilirim midiyle yedi defa komutur. Merve'ye son gidii srasnda bir ses iitmi ve hemen ocuun yanna dnmt. Bir melein kanadyla su kardn grm, kan suyu evladna iirmiti. Baka bir rivayette ocuun ayak tabanlarn topraa vurmasyla suyun kt nakledilir. Suyu gren Hacer validemiz, su baka yere akmasn diye suyun nne set yapm, hem de krbasn doldurmutur.134 Peygamber Efendimiz sz edilen Zemzem Suyu ile ilgili yle dedii rivayet edilmitir: smail (a.s.)'n anas Hacer'e Allah rahmet eylesin. Eer o, avulamayarak, Zemzem'i kendi haline brakm olsayd, muhakkak ki Zemzem akar su olurdu. Hacer bu sudan iti, ocuunu emzirdi. Melek, Hacer'e: Ziyan ve helk oluruz diye korkmayn! te uras Beytullah'n yeridir. O beyti, bu ocuk ile babas yapacaktr. Hi kukusuz Allah, o iin ehlini zay etmez. dedi. 135 Bir zaman sonra, bir kuun Zemzem mevkinde dnp dolatn gren ve oralarda su olmadn bilen Crhmllerden bir grup, phelenip orada su olup olmadna bakmak iin gelmiler ve suyun mlkiyetinin Hacer ve oluna ait olduunu kabul etmek artyla oraya yerlemilerdir. Zamanla Zemzem Suyu'nun etraf olduka kalabalklam, Mekke yerleim yeri olmutur. smail, Crhmller Arapay renmi, sevilen yiit bir delikanl olduunda, Crhmller ona kendilerinden bir kz vermilerdir. Bir mddet sonra Hacer validemiz vefat eylemi ve Kbe'ye yakn olan hicr denilen mevkiye defn edilmitir.136

133 134 135 136

brahim 14/35, 37. Taber, a.g.e., I, s. 256; bn Kesir, el-Bidye, I, s. 155; bn Sad, Tabakat, I, s. 51. Buhr, Enbiya, 12; bn Kesir, Tefsirul-Kuranil-Azm, I, s. 309. Taber, a.g.e., I, s. 258; bnl-Esr, a.g.e., s. 125; bn Kesir, a.g.e., I, s. 309; Wensinck, smail, A, V/2, s. 1110-1111.

104

bn Hazm (. 456/1064) , Hz. brahimin neslinden ilk Arapa konuan kiinin smail olduunu kaydetmitir. Dier slam kaynaklar da bu ynde bilgiler vermiler, Hz. olabileceini ifade etmilerdir.137 Eski Ahiddeki bilgilerden hareketle, Hz. brahimin smailin daha nceden babas gibi ramice, Keldnice veya brnce konumu bran olabilecei bir ok kaynakta ifade edilmi olsada bu konuda kesin deliller mevcut deildir. Hz. smail'in Arap olan Crhmllerden kz almas neticesinde, yeni bir Arap nesli ortaya kmtr. Bylece Hz. smail, asl Arap olmad halde, yerli Araplarla kararak Araplaanlarn (Adnnler) babas olmu ve Arab- mstaribe adyla anlmtr. Hz. Muhammed (s.a.) dedesi olan Kurey bakan138 nesep ynnden Hz. smail zinciriyle Hz. brahim'e balanmaktadr. Araplarn, Hz. smail yoluyla Hz. brahime balanmaktan byk eref duyduklar bilinen bir gerektir. Nitekim Mrik Araplar, Kbede brahim sreti bulunduruyorlard. Anlatldna gre; Mekke fethi sonrasnda Hz. Muhammed (s.a.), Kbeye girdiinde fal oku aan brahimin sretiyle karlam ve yle buyurmutur: Allah onlar katletsin, onlar bizim atamz brahimi fal oku ayor eklinde gsterdiler. brahim nerede, fal oklar nerede!
139

dedikten

sonra brahim ne Yahudi ne de Hristiyan idi, o Hanf ve Mslim idi, o mriklerden deildi.140 yetini okumutur. Daha sonra da brahimin heykelini ve dier btn resim ve putlar Kbeden kartmtr.141 Allah'n emriyle, kendisine gsterilen yere bir ksm neslini brakan Hz.

brahim zaman zaman buradaki ailesini ziyaret etmitir. brahim (a.s.) Mekkenin dier isimlerinden biri olarak zikredilen Frn (Mekkenin isimlerinden birisidir.)142 lkesine yapt ziyaretlerini, rivayete gre, sratlice yol alabilen Burk zerine binerek gerekletirdii sylenmitir. Fakat bu rivayetin israiliyattan olduu ifade edilmitir143.
137 mer F. Harman, smail, DA, XXIII, s. 78; Hakk Dursun Yldz, Arap, DA, III, s. 273. 138 Nedv, es-Siretn-Nebeviyye, s. 56; bnl-Esir, a.g.e., s. 103-104; Hakk Dursun Yldz, a.g.m., DA, III, s. 273; Neet aatay, slam Tarihi, s. 69; Mevln ibl Numan, Sretn-Neb, s. 91, 104. 139 Ahmed b. Hanbel, Msned, III, s. 140. 140 l-i mrn 3/67. 141 bn Hiam, Sire, IV, s. 55. 142 bn Kesir, Tefsirul-Kuranil-Azm, s. VI, s. 24; Abdullah Aydemir, slm Kaynaklara Gre Peygamberler, s. 74. 143 bn Kesir, a.g.e., s. VI, s. 24; bn Kesir, es-Sretn-Nebeviyye, s. 56; Salebi, a.g.e., s. 83.

105

Yine Hz. brahim'in ailesini grmek iin yapt bir ziyaretinde, Mekke civarnda kurban hadisesinin gerekletii bildirilmitir144. 2.1.1.11 Hz. brahim'in Ryas ve Kurban Olay Hz. brahim'in evlat duas sonrasndaki rya ve kurban hdisesi Kuranda yle zikredilmektedir: te o zaman biz onu uslu bir oul ile mjdeledik. Babasyla yryp gezecek aa eriince babas: Yavrucuum! Ryamda seni kurban edecek vaziyette gryorum. Sen de, bu konuda bir dn, ne dersin? dedi. O da cevaben: Babacm! Emrolunduun eyi yap. nallah beni sabredenlerden bulursun, dedi. Her ikisi de Allah'a teslim olup, brahim olunu aka zerine yatrd zaman: "Ey brahim! Ryana gerekten sadakat gsterdin. te biz iyileri byle mkfatlandrrz. Bu gerekten ok ak bir imtihandr" diye seslendik. Biz oluna karlk, ona byk bir kurban bedel vererek kurban edilmekten kurtardk. Geriden gelecekler arasnda ona iyi bir nam braktk. brahim'e selam! dedik. Biz iyileri byle mkafatlandrrz. nk o, bizim m'min kullarmzdandr.145 Hz. brahim'i olunu kurban etmeye sevk eden rya hakknda mfessirlerin yapt izahlardan birine gre; shak henz domadan nce Hz. brahim'in: "O halde bu Allah iin kurbanlktr" dedii, daha sonra ise brahim'e ryada: "Sen adakta bulundun,:adan yerine getir" diye hatrlatld, sabah oluncada babann oluna "Evladm, seni ryamda boazladm gryorum" diyerek durumu bildirdii, rivayet edilmektedir.146 Sz konusu rya hakknda yaplan bir baka izaha gre ise: Hz. brahim Terviye gecesinde, ryasnda kendisine: "Allah, sana u olunu kesmeni emrediyor" eklinde seslenildiini duyar. Sabah olduunda bu ryann Allah'tan m yoksa eytandan m olduunu dnmeye balar, sabahtan akama kadar bu rya zerinde dnr. Denilmitir ki, ite tefekkr ile geen gne Terviye yani Tefekkr gn

144 bn Kesir, a.g.e., s. VI, s. 24; bn Kesir, es-Sretn-Nebeviyye, s. 56. 145 es-Sfft 37/101-111. 146 F. er-Rz, Mefatihul-Gayb, XXVI, s. 153.

106

ad verilmitir. Hz. brahim akam yatnca ayn ryay tekrar grr ve bylece bu ryann Allah'tan olduunu anlar. Bu sebepten dolay da o gne Arefe yani Bilme, anlama gn ad verilmitir. Hz. brahim nc gece de ayn ryay grnce, artk ocuu kesmeye kesin karar verir. Bundan dolay da bu gne Yevm'n-Nahr denilmitir.147 F. er-Rz (. 606/1209), Hz. brahim'in ryasnda uyankken olunu kesmeyi gerektiren eyi grd ve bu yetin takdirinin: "Ben, ryamda, seni kesmemi gerektiren eyi grdm" eklinde olduunu ifade etmitir148. Nebilerin ryasnn hkm (bilgi deeri) konusunda bn Abbas rivyetiyle Peygamberimizden gelen: "Peygamberlerin uykudaki ryas vahiydir." ifadesi dikkate alnmtr. Bununla birlikte, zikredilen haberin bu ekliyle Ktb-i Sitte'de bulunmad da kaynaklarda bildirilmitir.149 Fahreddin er-Rz, peygamberler nezdinde ryada grlenlerin ya delil ile sabit olduu veya olmad meselesini ele alm ve birinci durumda: "Emir belli olduu hlde hdise hakknda oluna bavurmasn, Hz. brahim'in ryay ilk gn niin dnp durmasn" sorgulamtr. kinci durumda ise; "srf bir rya ile ocuu kesmeye ynelmesinin nasl caiz olabileceine" cevap arayan Fahreddin er-Rz: "Hz. brahim (a.s.), grd ryadan dolay, bu hususta mtereddit idi. Ancak, ryas ak bir vahiy ile desteklenmi olmaldr." diyerek kanatini ifade etmitir.150 Hz. brahim'in durumu oluna bildirmesi hususunu deerlendiren bn Kesir (. 774/1373), durumun kolay olmasn istemesiyle birlikte Hz. brahim'in, kk ocuunun Allah'a ve babasna itat konusunda sabrn, gcn ve azmini lmeyi de hedeflediini belirtmitir.151 Seyyid Kutub (. 1389/1966) ise Hz. brahim'in ryasnn Allah'tan gelen bir iaret olduunu, ak bir vahiy ya da direkt bir emir olmadn, bununla beraber uymak
147 148 149 150 151 F. er-Rz, a.g.e., XXVI, s. 153. F. er-Rz, a.g.e., XXVI, s. 153. F. er-Rz, a.g.e., XXVI, s. 153; bn Kesir, Tefsirul-Kuranil-Azim, VI, s. 25. F. er-Rz, a.g.e., XXVI, s. 153. bn Kesir, a.g.e., VI, s. 25.

107

ve boyun emek iin iaretin yeterli olduunu, ifade etmektedir. Hz. brahim iin bu emrin, dier emirler gibi olduunu bildiren Seyyid Kutub, brahimin oluna bu emri amasnn sebebini, ocuun durumu bilerek itat ve teslimiyetle kabullenmesi, isteine balar.152 Eb Hanfe (. 150/767), Allahn irade sfatn ele alrken kurban emrine deinerek yle demitir: Emir iki trldr: Biri olu (keynnet) emridir ki, Allah bir eyi emredince oluverir. Dieri ise vahiy emridir; bu, iradesinden (kaynaklanm) deildir; iradesi de emrinin gerei deildir. Hz. brahimin oluna u sz bunu dorular: Ryada senin boazn kestiini gryorum; bir dn, ne dersin? dedi. O da cevaben: Babacm! Emrolunduun eyi yap. nallah beni sabredenlerden bulursun, dedi. nallah demeksizin, beni sabredenlerden bulursun demedi. Allahn emri bu ekilde oldu ve onun boaznn kesilmesini Allah dilemedi. 153 mam Mtrd (. 333/944) ise bu konuyla ilgili olarak unlar zikretmitir: Cenb- Hakkn nce smaile uygulanacak kesim fiilinin bizzat gerekletirilmesini istemi olmas, ardndan da onun yerine bir koun kesilmesini emredip smailin kurban kesilmesini nlemesi mmkn deildir, nk bu, fikir deitirme (bed) almeti ve bilgisizlik belirtisidir. u halde bu meselede emir hakikat mnasndaki iradeden farkl bir yne evrilmitir. 154 Bir eyi emretmek bazen emredilen eyin gzel olmasndan, bazende emredilen ey gzel olmasa da herhangi bir maslahatn doruluunu, uygunluunu ifade iin sz konusu olabilmektedir.155 Kuran- Kerim'de, kurban edilmesi emredilen evldn ismi zikredilmemitir. Mslman limlerin ou kurban edilme emrinin ve teebbsnn, ilk evlt smail iin sz konusu olduu konusunda ittifak etmilerdir. Daha az saydaki mslman lim ve mfessire gre ise, kurban hdisesi shak iin mevzu edilmitir.156
152 153 154 155 156 Seyyid Kutub, a.g.e., V, 2994-2995. Beyazzde, mam Azam Ebu Hanifenin tikad Grleri, (ev: lyas elebi), s. 85. Mtrd, Kitabt-Tevhid, (Terc: Bekir Topalolu), SAM Yay., s. 389. F. er-Rz, a.g.e., XXVI, s. 154. bn Kesir, a.g.e., VI, s. 24; F. er-Rz, a.g.e., XXVII, s. 153.

108

Birinci blmde deindiimiz gibi, Kitab- Mukaddeste kurban hdisenin shakn iin olduu belirtilmi olsada, metinlerin dikkatlice izlenmesi sonucunda kurban emrinin smaile ynelik olduuna dir deliller ortaya kmaktadr. Zira, Eski Ahidde bir ok kez zikredilen ilk doan ocuun, hayvann ya da elde edilen rnn stnl, ncelikli haklar, ilk doan ve sevimli ocuun kurban edilmesinin istenmesi157, smail (a.s.)n brahimin duas ve Allahtan talebi zerine doduu158, Allaha adanan ocuun ban tra edilmemesi159 (nsanlarn salarn kestirmeme deti uzun sre smailin soyunda grlm ve bugn mslmanlarda hac yaparken ihram karma esnasna kadar salarn kestirmezler.) gerei, shak mjdelendiinde shakn ebed bir ahid ile de mjdelendii ve Hz. brahimin smaili anarak Keke smail senin huzurunda yaayabilse demesi160, Allaha adanan oua mirastan pay verilmemesi161 (Hz. brahim btn mirasn shaka vermiti.), Tevratta kurban kesilme yeri olarak gsterilen Meryann zamanla bran dilinde yazl birbirine benzeyen More ekline dnmesi ve Morenin Arabistanda olduu (Arabistan topraklarnda olan Medyenden bahsiyle) belirtilmesi162 ve daha bir ok iaret kurban emrinin aslnda shak iin deil smail iin olduuna iaret eder163. Kurandaki ayetlerin dizilii ve ifadelerin yansra, kurban kesme yeri olarak Minann kullanlmasyla birlikte, Hz. Peygamberin Merve tepesini gstererek Kurban yeri burasdr ve Mekkenin btn tepeleri ve geitleri kurban yeridir demesi, hac ile ilgili bir takm farizalarn (eytan talama, say, ihram karana kadar salarn kesilmemesi, kurban kesme vb.) kurban olay ile ilgili hatralar164 barndrd gibi daha birok rnek Kurban emrinin Hz. smail ile ilgili olduunu ortaya koymaktadr. Zira, btn delillere ramen, eer kurban edilme emri shak iin olsa idi, Yahudilerin ve Hristiyanlarn bu nemli olayla ilgili gnmze yansyan bir hatras olmas gerekirdi. Btn deliller Yahudilerin Tevrata mdahalelerine iaret etmektedir.

157 158 159 160 161 162 163

Tekvin 22/2; Tesniye 21/15, 17; Saylar 8/17. Tekvin 16. Hkimler 13/15. Tekvin 17/18-19. Tesniye 10/9-10. Hkimler 7/1. . Faruk Harman, Hz. brahim ve Kurban, Hz. brahimin zinde, (Ed: Mehmet S. Aydn), s. 97110; Mevln ibl Numan, Sretn-Neb, s. 110-112. 164 Mevln ibl Numan, Sretn-Neb, s. 110-112.

109

Kurban olay ile alkalandrlan hususlardan biri de inananlara Mslman adnn verilmesi165 mevzusunda kendini gstermektedir. Zira Kuran- Kerimde Hz. brahim ve smailin teslim166 olduunun buyurulmas, teslimiyet anlamna gelen slm ve Mslman kelimeleriyle bu Hz. brahim ve smailin teslimiyetine uygunluk arz ettii grlmtr167. 2.1.1.12 Hz. brahim'in Misafirleri Kur'an- Kerimde, Hz. brahim'e gelen misafirler kssas u ekilde anlatlr: Misafirler brahim'in yanna girdikleri zaman: Selam sana dediler. brahim de selam alm, iinden, Bunlar yabanclar demiti. Hemen ailesinin yanna giderek semiz bir dana kebabn getirmi, onlarn nne koyup Yemez misiniz? demiti. Derken, brahim, onlardan dolay iinde korkulacak bir hal olduunu hissetti. Onlar: korkma! dediler ve ona bilgin bir olan ocuu mjdelediler. Kars lk atarak geldi. Elini yzne arparak: Ben ksr bir kocakarym dedi. Misafirler: Bu da Rabbinin buyruudur. O, hikmet sahibi ve hkmrandr, her eyi bilir. dediler.168 Kur'an- Kerim'in Hd Sre'sinde de konu ile ilgili bir ayetten169, Hz. brahim'in gelen misafirlerin, ellerini yemee uzatmadklarn grdn ve iine bir korku dtn reniyoruz. Kur'an- Kerimde zikredilen, Hz. brahim'in misafirleri kssas baz farkllklarla daha nce de ifade ettiimiz gibi Kitab- Mukaddeste de170 yer almtr. Hz. brahim'in cmertliinin yan sra mal durumunun olduka iyi olduunu ikramnn mahiyetinden anlayabilmekteyiz. Mfessirlerden bazlar misafirlerin Cibril, Mikil, srafil olduunu, bazlar da srafil yerine Azrail olduunu sylemektedirler.171 Meleklerin saylar ve isimleri hususunda farkl grler bulunmaktadr. Kssa bize, her ne artta olursa olsun Allah'n

165 166 167 168 169 170 171

Mevln ibl Numan, Siretn-Neb, s. 112. Sfft 37/103. Mevln ibl Numan, Sretn-Neb, 112-113. ez-Zriyt 51/25-30. Hd 11/69-73. Tekvin 18/1-15. Taber, Cmiul-Beyan fi Tefsiril-Kuran, VII, s. 68; bn Kesir, a.g.e., III, s. 563.

110

rahmetinden umudun kesilmemesi gerektiini ve Onun her eye kdir olduunu, hatrlatmaktadr. Zaten kssada: Misafirlerin ocuk mjdesine, brahim: "htiyarlk zerime kmesine ramen bana mjde mi veriyorsunuz? Neye dayanarak mjde veriyorsunuz?" demiti. Bunun zerine eliler: "Sana gerei mjdeledik, sakn mitsizlie denlerden olma!" dediklerinde Hz. brahim: "Rabbinin rahmetinden, sapklardan baka kim mit keser?" diyerek172, inanan bir kimsenin hi bir zaman Allah'tan mit kesmeyeceini tekrarlar. Mjdeli haberin, shak, shak'n ardndan Yakup'un verilmesine dair olduunu yine ayeti kerimeden reniyoruz. Hz. brahim elilerin daha mhim bir i iin gnderildiklerini anlaynca, asl meseleyi sorar ve Lt (a.s.)'n kavmini helak iin grevlendirildiklerini renir.173 Kuran bu konumay yle zikreder: brahim: Asl nemli iiniz nedir, ey eliler? dedi. Biz sulu bir kavme gnderildik. zerlerine amurdan piirilmi talar yadrmaya geldik, Bu talar, ar gidenler iin Rabbinin katnda iaretlenmitir. Bunun zerine orada bulunan m'minleri kardk. Zaten orada mslmanlardan, bir ev halkndan baka kimse bulamadk. Ac azaptan korkanlar iin orada bir iaret braktk. dediler.174 Azabn kaldrlmasn isteyen Hz. brahim'e, melekler: "Rabbin geri evrilmez azap emrinin geldiini, isteinden vazgemesini"175 sylerler. 2.1.1.13 Hz. brahim'in Olu smail ile Birlikte Kbe'yi ns Hz. brahim ailesini grmeye zaman zaman Mekke'ye gelirdi, yine Mekke'ye geldii bir vakit, olu smail'i ok yontarken bulmutu ve oluyla hasret giderdikten sonra ona, Allah'n, ibadet iin bina yapmasn emrettiini haber vermi, smail de ona bina yapmnda yardmc olacan sylemitir.176
172 173 174 175 176 el-Hicr 15/56. Hd 11/71,74. ez-Zriyt 51/31-37. Hd 11/74-76. bn Kesir, Tefsirul-Kuranil-Azm, I, s. 313-314.

111

Kur'an- Kerim'de Kbe'nin yapl ile ilgili olarak unlar anlatlmaktadr: Bir zamanlar brahim, smail ile beraber Beytullah'n temellerini ykseltiyor ve yle diyorlard: Ey Rabbimiz! Bizden bunu kabul buyur; phesiz sen iitensin, bilensin. Ey Rabbimiz! Bizi sana boyun eenlerden kl, neslimizden de sana itaat eden bir mmet kar, bize ibadet usullerimizi gster, tevbemizi kabul et; zira, tevbeleri oka, kabul eden, ok merhametli olan ancak sensin. Ey Rabbimiz! Onlara, ilerinden senin ayetlerini kendilerine okuyacak, onlara kitap ve hikmeti retecek, onlar temizleyecekbir peygamber gnder. nk stn gelen, her eyi yerli yerince yapan yalnz sensin. "177 Kbe'nin yeri ile lkal birok kaynakta baz lafz farkllklaryla gelen birok rivayet bulunmakta olup Hz. Aie kanalyla gelen bir rivayette yle haber verilir: Reslullah bana: Ey Aie! Biliyor musun? Kurey kavmi, Kbeyi bina ederken brahim (a.s.)n kurduu temellerden bir ksmn terkederek, binay daralttlar. buyurdu. Ben de: Ey Allahn Reslu! Siz Kbeyi brahimin temelleri zerine kuramaz msnz? diye sordum. Reslullah: Eer kavim kfr zamanna yakn olmasayd, ben o zaman Kbeyi brahimin temelleri zerine kurardm buyurdu.178 Allah Tel, Kbenin yerinin bir zamanlar Hz. brahime bildirildiini ifade ettii gibi, yapl gyesini de yle aklamtr: Bir zamanlar brahime Beytullahn yerini hazrlam ve (ona yle demitik): Bana hibir eyi e tutma; tavaf edenler, ayakta ibadet edenler, ruk ve secdeye varanlar iin evimi temiz tut. 179 Biz, Beyti insanlara toplanma mahalli ve gvenli bir yer kldk. Siz de brahimin makmndan bir namaz yeri edinin (orada namaz kln). brahim ve smaile: Tavaf edenler, ibadete kapananlar, rk ve secde edenler iin Evimi temiz tutun! diye emretmitik.180 Kbe-i Muazzamann ilk defa Hz. brahim tarafndan yapldn syleyenler
177 el-Bakara 2/127. 178 Buhr, Hc, 42; Enbiy 13, Tefsiru Sret-i Bakara, 10; Mslim, Hc, 398, 401; Nes, Ceniz, 102. 179 el-Hac 22/26. 180 el-Bakara 2/125.

112

olduu gibi; Hz. dem zamannda nurdan bir stun eklinde bulunduunu, zamanla kaybolmas neticesinde Hz. itin ayn yere drt ke eklinde tekrar bina yaptn, fakat Tufan srasnda binann kumlar altnda kaldn ve daha sonra Allah'n emriyle brahimin nceki temelleri bularak, binay bu temeller zerine ykselttii syleyenler de olmutur.181 Fakat Kbenin Hz. brahimden nce yapldn ifade eden rivayetlerin sahih olmayp, srailiyattan olduu kaynaklarda yer almtr.182 2.1.1.14 Hz. brahim'in Vefat Kur'an- Kerim'de Hz. brahimin nasl, nerede, ne zaman vefat ettiine dir bilgi verilmez. Dier slm kaynaklarda183 ise, brahim'in 200 yanda vefat ettii kaydedilmitir. Daha nce de ifade ettiimiz gibi, Kitab- Mukaddes'te Hz. brahim'in lm ya 175 olarak gsterilmektedir. Hz. brahim, smail ve shak tarafndan amda Sara'nn gml olduu yerin yanna defnedilmitir. Mslman Tarihiler, Hz. brahim'in Sara'nn lm sonrasnda, nce Kantura, daha sonra shak'a, Hacun (Hacur) isminde iki kadnla evlendiini ve Kanturadan smail'e brakm, dier ocuklarn ise ark diyarlarna alt,Hacurdan be olu olduunu kaydederler. Hz. brahim vefatndan nce, Filistin'i Mekke'yi gndermitir.184 bn Sa'd, Hz. brahim'in dier ocuklarnn "smail ve shak kald halde neden kendilerinin douya gnderildiklerini" sorduklarn, brahim'in ise, "Kendisine bu ekilde emredildiini" sylediini ve Allah'n isimlerini reterek onlar douya gnderdiini kaydetmitir. Hatta onun oullarnn douda Horasan'da bulunan Hazar Trkleri ile karlap onlara tebli yaptklar da kaydedilmitir. 185 Hz. brahim'in vefat ile ilgili pek ok haber bulunmaktadr. Rivayete gre; Hz. brahim, hayatn daha ok kr ve hizmete adamak iin kendisi istemedike Allah'dan cann almamasn dilemitir. Allah Tel da dostunun dileini kabul eylemitir. Fakat

181 182 183 184 185

Taber, a.g.e., I s. 446-447; bn Kesr, el-Bidye, I, s. 163; bnul-Esr, el-Kmil, I, s. 106-107. bn Kesr, el-Bidye, I, s. 163; Abdullah Aydemir, a.g.e., s. 66. bn Sad, Tabakat, I, s. 31; Taber, Tarihur-Rusl vel-Mlk, I, s. 311. bn Sad, a.g.e., I, s. 31; Taber, a.g.e., I, s. 311. bn Sad, a.g.e., I, s. 31; Taber, a.g.e., I, s. 311.

113

her canl gibi brahim'in da lmesi gerekmektedir ve bu lm Halil'in kendi rzasyla olmaldr. Hz. brahime lm meleinin gelmesiyle ilgili rivayet yledir: Yce Allah, Azrail'i perian bir ihtiyar olarak Hz. brahim'e bulunmak ister. Fakat bu ihtiyar o kadar perian durumdadr ki, eline ald lokmay azna bile gtremeyip, nce gzne sonra kulana tar, azn bulana kadar da bin gnderir. Misafirperverliiyle n salm olan brahim bu ihtiyar evine getirir ve ikramda bir zahmet eker. Midesine ulaan yiyecekleri de altndan karr. Bu manzaray gren Hz. brahim, dayanamayp neden bu halde olduunu ihtiyara sorar. htiyar adam yallktan ikayet edince brahim ona yan sorar. Yal adam 200 yanda olduunu syleyince, 200 yaa erimeye iki yl kalan Hz. brahim, iki yl sonra bu hle dmektense lmn daha hayrl olduunu dnr ve "Allah'm bu hle dmeden canm al" der. Hz. brahim'in lm talep etmesiyle aslnda Azrail olan ihtiyar adam yerinden kalkar ve brahim'in ruhunu kabzeyler. 186 Yukarda anlatlan hdise bir ok kaynakta zikredilmi olsa da, bu haberin shhati pheli grlmtr187. Ayrca ikinci blmde daha nceden bahsettiimiz, Yahudiler ve Hristiyanlarn kaynaklarndan brahim'in Vasiyyeti adl eserde Hz. brahim'in vefatyla ilgili anlatlan hdise ile yukarda bahsettiimiz rivayet arasndaki benzerlikler olduka dikkat ekicidir.

2.2.2 Hz. BRAHM'N DN HANFLK 2.2.2.1 Hanf Kelimesinin Anlam Nedir? "Hanf" kelimesinin menei ve anlam hakknda bir ok gr ileri srlm: kelimenin akraba diller olan Arapa, brnce, Srynce, Habee bir kkten gelmi olabilecei konusunda eitli grler ortaya atlmtr. Byle olmakla birlikte, kelimenin Hanf, oulu Hunefa eklindeki kullanmnn slm ncesi dnemde Arap dili dnda kullanlmad grlmtr. Kelimenin kkn oluturan hnf btn Sm dillerde
186 Taber, a.g.e.., I, s. 312; bnul-Esr, el-Kmil, I, s. 123-124. 187 bnul-Esr, a.g.e., I, s. 123-124.

114

ortak olsa da, Hanf tbiri tamamen Arap diline ait bir kelimedir.188 2.2.2.1.1 Mslman limler Tarafndan "Hanf" Kelimesine Verilen Anlamlar Mslman limlerin byk ounluu; "hanf" kelimesinin Arapa H-N-F kknden karak "meyletmek, ynelmek" anlamna geldii ve Hz. brahimin dininden olarak Allaha teslim olan ve putlar reddeden kii anlamn ifade ettii hususunda ittifak halindedirler. Masdar hlindeki Hanef kelimesi lgatte; ayan eriliine, sa ayan ba parmann sa tarafa eik olmasna, doruluk, istikamet, bir eye meyletme anlamlarna gelip, Hanef masdarndan bir sfat olan "Hanif" kelimesi; dalaletten ayrlarak hakka, istikamete, dorulua meyleden kiiyi ifade etmek iin kullanlmtr.189 Hanf ismi ile birlikte, Hz. brahim'in dinini adlandrmak iin sylenen Hanflik isminin de, Cahiliye devrinde kullanldn190, fakat Cahiliye devrinde kendini Hanf olarak adlandran kiilerin nasl ibdet edeceklerini bilmediklerini, bu dinin gereklerini renmek istediklerini, bazlarnn nbvvetten nce Hristiyanla girdiini ve Hristiyanlk dini zerine ldn, beklenen peygamberin kendisi olacan mid eden meyye b. Ebi Salt gibi bazsnn da Hz. Muhammede muhalefet ettiini, kaynaklardan renmekteyiz. Yine son hanflerden Amr b. Nfeylin bir gn Kbe duvarna dayanarak halka hitap ettii ve sonrada Ey Allahm, sana ne ekilde ibadet edileceini bilsem, o ekilde ibadet ederdim ama bilmiyorum dedii, elleri zerine secde ettii, rivayet edilir.191 yleki, nbvvet ncesinde kendini Hanf olarak tanmlayan airlerin iirlerinde tevhid inanc aka gze arpmaktadr.192 Amr b. e-erridin babasndan naklettii bir rivayete gre; Bir gn Resulullahn bineinin arkasna binen Amr b. e-erridin babasna, Hafzanda Umeyye b. Eb Saltn iirlerinden var m? diye sormutur. O da Evet cevabn vererek, yz beyit okumutur. iirleri dinleyen Resulullah, Neredeyse Mslman
188 aban Kuzgun, Hanf, DA, XVI, s. 33-35. 189 bn Manzr, Lisanul-Arab, IX, s.56-58; Zebd, Tcl-Ars, VI, s. 77; Cevad Ali, a.g.e., VI, s. 451. 190 Elmall, a.g.e., VI, s. 4061. 191 Cevad Ali, a.g.e., VI, s. 450; bn shak, Sre, I, s. 96, bn Hiam, Sire, I, s. 138. 192 brahim Ethem Polat, a.mk., arkiyat Aratrmalar Dergisi, s. 125-128.

115

olacakm, baka bir haberde ise, iiri iman etmi fakat kalbi kafir oldu buyurmulardr.193 Zira Umeyye b. Eb Saltn, Tevrat ve ncili okuduu, bir peygamberin geleceini rendii, putlara tapmad, iki ve zinadan uzak durduu,kaydedilmitir. Fakat beklenen peygamberin kendisi olduunu ummu ve Muhammed (a.s.) ortaya knca da kskanlndan muhalefet etmitir.194 sfehn, "hanef" kelimesinin "dalaletten hidayete, doru yola meyletmek" anlamnda olduunu belirtip, "hanf" szcnn ise, "dalaletten, batldan hak yola meyleden" mnsna geldiini, bu kelimenin oulunun "hunefa" eklinde geldiini, lkasndan dolay deindii "tehanefe" ve "tahannf" lafzlarnn "doru yolu aramak", "ahnef"in ise "aya arpk kimse", anlamna geldiini ifade eder. sfehn ayrca, Araplarn hacceden, snnet olan herkese, brahim'in dinine mensup mnsnda "hanf" dediini zikretmitir.195 Mslman limlerinHanf kelimesine verdii anlamlar ana hatlaryla yle toparlanmtr196: Doru yolda olanlar; mslmanlar; snnet olanlar; hacc if edenler; namazda kbleye ynelenler; cahiliye devrinde beyti hacceden, cenabet olduunda gusl eden ve snnet olan; putlara tapanlara karlk hanf, Hz. brahimin dinine tbi olanlar; Allahn birliine ehadet eden, nikahlanmann haram olduu yaknlar nikahlanmay haram sayan...vd. Taber (. 310/923) ise197; Hanf kelimesine birka hususa deinilerek verilen anlamlarn yeterli olmadn, zira saylan hususlardan bazlarnn (snnet, hac) baka inan mensuplarnca da if edildiini, o yzden saylan eylerden bazlarn yapan kiiye Hanf denemeyecei, bu kelimeye verilecek anlamn Hz. brahimin dinine ynelmeyi ve ona tbi olmay ifade etmesi gerekliliine dikkat eker. Hanf kelimesiyle lkasndan dolay deinilen Tehanns lafzna slam kaynaklarnda; evine gitmeden bir ka gece ibadet, mutlak ibadet veya "Tehannf " lafznda olduu gibi putlara tapmaktan yz evirmek anlamlar yklenmitir 198

193 Mslim, Sahih, iir, 1, 3, 4; Buhr, Menakibul-Ensar, 26; Edeb, 90; bn Mce, Edeb, 41; Ahmed b.,Hanbel Msned, VII, 190; IX, 107, 385, 386; bn Kesr, es-Sretn-Nebeviyye, I, s. 138. 194 bn Hiam, a.g.e., I, s. 224; Cevad Ali, VI, 478. 195 sfehn, Mfredt, s.190. 196 smail Cerraholu, a.mk., AFD., XI, s. 89-90; Cevad Ali, a.g.e., VI, s. 451-452. 197 Taber, Cmiul-Beyan, I, s. 566. 198 aban Kuzgun, slm Kaynaklarna Gre Hz. brahim ve Hanflik, s. 112-113.

116

2.2.2.1.2 Msteriklerin "Hanf" Kelimesi le lgili ddialar Az saydaki mslman yazar ile birlikte msterikler "hanf" kelimesinin baka dillerden Arapaya gemi olabilecei iddias zerinde srarla durmular ve Kur'an- Kerim'de ifade edilen mnnn aksine anlamlar vermeye kalkmlardr. Kur'an- Kerim'de, "hanf, (oulu hunefa eklinde gelir.)"; hadislerde "Hanfiyye" ve eitli slm eserlerde "hanf" kelimesiyle lkak "tahannf, tahanns" eklinde geen bu kelimelerin, Arapa ile akraba olan Sryanice, branice ve Aramice dillerinde de olup olmad aratrlm ve benzer lafzlar olduu grlmtr.199 Fakat bu lafzlarn Kur'an- Kerim ve hadislerin zddna bir anlam ierdii anlalmtr. Nldeke, "hanf" kelimesinin "Tehanns" kelimesinin slsi ekli olan "hanese" ile ilgili olup "mnzevi, sofi" mnsna geldiini ve kelimenin tasavvuf bir anlamnn olduunu ileri srmtr. Massignon'un da kelimenin tasavvuf bir yn olduuna, Mslman mutasavvflarn kendilerini "kk hanf" olarak nitelendirmelerine dikkat ekmi olduu, kaynaklarda bildirilmitir.200 A. Jeffery, Fr. Buhl, Richard Bell, Tor Andrae, Karl Ahrens gibi msterik aratrmaclarn byk bir ksm kelimenin Sryanice, "putperest" anlamna gelen "hanfo (hanpa)"dan geldiini savunmulardr. F. Schulthess ise, Arapa "hanf" kelimesinin Sryanice "hanpa"dan gelemiyeceini beyan eder. H. Winckler, kelimenin aslnn Habee; Deutsch ve Hirschfeld ise branice olduunu belirtmitir. Bu kelimenin Nabat dilinden getiini de syleyenler olmutur. L. Caetani, "hanf" kelimesinin branice ve Aramice; "ahlksz" ve "dinsiz"; Sryanice de ise "murdar" mnsna geldiini daha sonra yalanc, mrik mnsnda kullanldn ifade etmitir. M. Watt'a gre ise, Sabiler kendilerine ehli kitap muamelesi yaplsn diye, Mslmanlara kendilerini Hanflerin varisi olarak gstermilerdir.201 Farkl dillerde, ayn kelimenin farkl anlamlarda kullanlmas son derece doaldr. Bu balamda, Arapadaki "hanf" kelimesinin de ayn dil grubunda bile olsa, dier dillerde farkl anlam ve kullanma sahip olabileceini de gz nnde
199 aban Kuzgun, Hanf, DA, XVI, s. 33-36. 200 F. Buhl, a.g.m., A, V, s. 215; aban Kuzgun, a.g.e., s. 113. 201 smail Cerraholu, Kuran- Kerim ve Hanfler, AFD., s. 81-82; aban Kuzgun, a.g.e., s. 113-114; F. Buhl, a.g.m., A, V, s. 217.

117

bulundurmamz gerekmektedir.202 Dier yandan "meyletmek, dnmek" mnsna gelen "hanef" kknden, "hanf" kelimesinin yerine gre anlamnn deiebildii, hak veya batl dinden dnlmesine gre inanl ya da putperest kii iin kullanlabildii de ifade edilmitir. Zira slm ncesinde Araplar arasnda monoteist bir dini ifade etmek iin Hanflik isminin kullanld, fakat zamanla bu dinin tahrife uramas sonucunda, bir ok putperest deti bu dine sokulmu, hatta baz putperestlerin kendilerini Hanf olarak nitelemi olduklar, ifade edilmektedir.203 Msterikler her ne kadar, Kur'an- Kerim'in aksi ynnde "hanf" kelimesine anlamlar vermi olsalarda, slm ncesi kaynaklarda, msteriklerin kasdettii mnlarda "hanf" kelimesinin kullanld kantlayan bir delil yoktur. slmiyet sonrasnda "hanflik" ile ilgili Yahudi ve Hristiyan kaynaklarnda grlen ifadelerin ise, slmiyeti tahkir amacyla yazlm olduu, Hanf kelimesinin anlamn Arapadan baka dillerde arayarak, olumsuz bir inanc yanstan mnlar dikkate aldklar dikkat ekmekte olduu, aratrmaclar tarafndan beyan edilmektedir. Msteriklerin Hanflik konusunda en ok ilgilendikleri husus; brahimin dini Hanflik ifadesinin getii yetlerin Meden olduunu ortaya koyarak, Hz. Muhammedin Hz. brahimle ilgili bilgileri Medineli Yahudilerden rendiini veya Mekke dneminde Hz. Muhammedin Yahudilerle ve Hristiyanlarla iyi geindiini, onlardan destek bulacan umduunu, fakat Medine dneminde kendisine destek vermeyen Yahudi ve Hristiyanlara kar olduunu, Hz. Muhammedin Araplar brahim Dini zerine toplamak istediini, Yahudi ve Hristiyanlardan rendikleriyle brahim hikayesini uydurduu iddiasn, ispat etmeye almaktr.204 Msteriklerin byk ounluunun almalarnn amac; Kur'an- Kerim'deki bir ok ifadenin Yahudi veya Hristiyan kaynaklarna dayandn ortaya koymak, Hz. Peygamber'in nceki dinlerdeki hkm ve hikyeleri bir araya getirmek sretiyle, yeni bir din uydurmu olduu eklindeki subjektif ve ilmi tarafszlktan uzak fikirlerini ispata almak olmutur. Halbuki Hz. Peygamber Mekke dneminde de Yahudiler ve

202 Muhammed Hamidullah, slm Peygamberi, I, s. 198, (Dipnot 87). 203 Reid Rza, Menr, I, s. 480-481. 204 aban Kuzgun, a.g.e., s. 115,127; . Cerraholu, a.mk., s. 88.

118

Hristiyanlarn yanl yolda olduunu ifade etmi205 ve yine Mekke dneminde Hz. brahim ile ilgili bilgiler vermitir206. ou zaman objektiflikten uzak, slam aleyhtarl gden ve sabit fikirlerine mesnet arayan msteriklerin almalar, netice itibariyle delilsiz yorumdan teye geememitir. 2.2.2.2 Hanflik Dini Hanflik bir din midir, deil midir? Nasl bir inan ve ibadet sistemi getirmitir? Teferruata dalmadan, genel hatlaryla bu sorularn cevaplarn bulmaya alacaz. 2.2.2.2.1 Kur'an- Kerim ve Hadis-i erifler'de Hanflik Dini Kur'an- Kerim'de, Hz. brahimle birlikte on iki yerde207 "Hanf" ve oulu "Hunefa" kelimeleri zikredilmekte ve bu yetlerden birinde ise "brahim'in dini"208 eklinde ifade edilerek Hz brahimin dininin.isimlendirildii grlmektedir. Kur'an- Kerim'de Hz. brahimin dinine isim olan "Hanflik" kelimesi dokuz yerde mrikliin kart209 olarak, yerde de tevhid ve ihlas ile dinde doruluk210 mnsnda gemitir. Yine yeti kerimelerde "Hanflik" kelimesi, brahim (a.s.)'n imann ve dinini ifade etmekte kullanld gibi211, Yce Allah, Hz. brahim'in din bakmndan, Yahudi, Hristiyan ve mriklerden olmadna212 vurgu yapmakta ve onu "Hanf" olarak adlandrmaktadr. Kur'an- Kerim'de, Mriklie kart olmasnn yannda, Ehl-i kitabn dininden de farkl olduu ifade edilen "Haniflik Dini"nin insan ftratna uygunluuna213 dikkat ekilmi, Ehl-i Kitapa, Mslmanlara ve tm insanla "Hanfler" olarak Allah'a kulluk etmeleri214 emredilmitir. Bunlarn yan sra Allah Tel, brahim hakknda tartan Yahudi ve Hristiyanlar uyarmtr215. Hz. brahim
205 el-Arf 7/138, 148, 162; el-Fussilet 41/45; el-Csiye 45/16-17. 206 el-Enam 6/79, 161; Yunus 10/105; en-Nahl 16/120, 123; el-Hac 22/31; er-Rum 30/30. 207 el-Bakara 2/125; -li mrn 3/67, 95; en-Nis 4/125; el-Enam 6/79, 161; Ynus 10/105; en-Nahl 16/120, 123; Hac 22/31; Rm 30/30; Beyyine 98/5. 208 el-Bakara 2/135. 209 el-Bakara 2/135; l-i mrn 3/67, 95; en-Nis 4/125; el-Enm 6/79, 161; en-Nahl 16/120, 123; el- Hac 22/31. 210 Yunus 10/105; er-Rm 30/30; el-Beyyine 98/5. 211 el-Bakara 2/135; -li mrn 3/67, 95; en-Nis 4/125; el-Enam 6/79, 161; en-Nahl 16/120, 123. 212 el-Bakara 2/135; l-i mrn 3/67. 213 el-Bakara 2/130, er-Rm 30/30 214 el-Beyyine 98/5. 215 l-i mrn 3/65-68.

119

bizzat kendisini Hanf olarak tantmtr216 Kuran- Kerimde: Allah urunda, hakkn vererek cihad edin! O, sizi seti; din hususunda zerinize hibir zorluk yklemedi; babanz brahim'in dininde de byleydi. Peygamber'in size ahit olmas, sizin de insanlara ahit olmanz iin, O, gerek daha nce (gelmi kitaplarda), gerekse bunda (Kur'an'da) size "Mslmanlar" adn verdi. yle ise, namaz kln; zekt verin ve Allah'a smsk sarln! O sizin mevlnzdr. Ne gzel mevldr, ne gzel yardmcdr! 217 buyurularak her ne kadar Mslman; Hz. Muhammed (s.a.)'in getirdii dini, yani slamiyeti benimseyen kii anlamn ifade etse de, dier yandan Allah'a ve hkmlerine samimiyetle teslim olmu herkesi ifade etmek iin de Mslman tbiri kullanlabilecei, ifade edilmitir. Hz. brahimin Mslman olduunu ve bunu oullarna vasiyet ettiini bildiren dier iki yeti kerime de yledir: Rabbi ona: Mslman ol! diye buyurunca, o da: lemlerin Rabbine teslim oldum. demiti. Bunu brahim de kendi oullarna vasiyet etti. Yakup da: Oullarm! Allah sizin iin bu dini (slm') seti. O halde sadece mslmanlar olarak lnz dedi. 218 Rivayet edildiine gre219; Bir gn Reslullah'n huzurunda toplanan Necran Hristiyanlar ile Yahudi bilginleri brahim (a.s.) hususunda tartmaya balamlar ve Yahudiler brahimin Yahudi olduunu, Hristiyanlarda onun Hristiyan olduunu savunmulardr. Bu durum zerine ise Peygamber'imize u yet-i kerimeler nzil olmutur: Ey ehl-i kitap! brahim hakknda niin tartyorsunuz? Halbuki Tevrat ve ncil, kesinlikle O'ndan sonra indirildi. Siz hi dnmez misiniz? te siz byle kimselersiniz! Hadi hakknda bilgi sahibi olduunuz konuda tarttnz; fakat bilgi sahibi olmadnz konuda niin tartyorsunuz! Oysa ki Allah, her eyi bilir siz ise bilmezsiniz. brahim ne Yahudi, ne de Hristiyan idi; fakat O, Allah' bir tanyan
216 217 218 219 el-Enm 6/79. el-Hac 22/78. el-Bakara 2/131-132. Seyyid Kutub, Fi Zill-il Kuran, I, s. 411; Ahmed el- Berk el-Emir, a.g.e., s. 66.

120

dosdoru bir mslman idi; Mriklerden de deildi.nsanlarn brahim'e en yakn olan, O'na uyanlar, u Peygamber (Muhammed) ve (O'na) iman edenlerdir. Allah m'minlerin dostudur. 220 Bakara Sresinin 135. yetinde grdmz "brahim'in dini Hanflik" anlamna gelen "millete brahim'e hanfen" ifadesiyle, brahim (a.s.)'n dininin isminin "Hanflik" olduunu renmekteyiz. Szn ettiimiz bu yetteki millet kelimesi din, eriat mnsndadr221. Kuran- Kerimde din anlamnda millet ifadesi; sekiz defa btn peygamberlerin kavimlerini ard brahimin dini222 mnsnda, yedi defa da brahimin haricinde223 olmak zere toplam on be kez gemektedir. Din, eriat, millet kelimeleri ayn mnya gelmekle birlikte, zel mnda din; itikadi ciheti, eriat; amel ciheti, millet ise; itima ciheti, ifade etmektedir224. Kur'an- Kerim'de "Hanf" kelimesinin; asl din, ftrat dini olarak gemesinin yannda slam ile e anlaml olarak da kullanld grlmektedir. Bunun yannda, bn Mes'd'un mushafnda, "Allah katnda yegne din slm'dr." yetindeki "slm" kelimesinin yerine "Hanfiyye" kelimesinin yer ald da grlmtr225. Hanflik tbiri, "msamaha ve kolaylk" anlamlarn da iermektedir. bn Abbas'n rivayetiyle gelen bir haberde226; Reslullah (a.s.)'a "Allah katnda hangi din makbuldr?" diye sorulmu, Peygamber Efendimiz de cevap olarak: "Kolaylatrlm Hanflik" buyurmulardr. Peygamber'imizin "Kolaylatrlm Haniflik" sz ile, bu konudaki yetlere de uygun olarak, slam' kastettii aktr. Zira, Alah Tel: "Allah katnda hak din slmdr." yetine paralel olarak, "Sizin iin din olarak slm' setim ve ondan rz oldum" ve "Allah din hususunda zerinize hi bir zorluk yklemedi." buyurmutur227. Nitekim, Hz. Peygamber, "Din, kolaylktr" buyurmu228 ve bir emirde

220 l-i mrn 3/65-68. 221 Ragb el-sfehn, Mfredt, s. 716-717. 222 el-Bakara 2/130, 135; l-i mrn 3/95; en-Nis 4/125; el-Enm 6/161; Yusuf 12/38; en-Nahl 16/123; el-Hac 22/78. 223 el-Bakara 2/120; el-Araf 7/88, 89; Yusuf 12/37; brahim 14/13; el-Kehf 18/20; Sd 38/7. 224 Elmall Hamdi Yazr, Hak Dini Kuran Dili, I, s. 399-400. 225 Ebu Hayyan el-Endels, Bahrl-Muhit, II, s. 410; aban Kuzgun, Hanf, DA, s. 36. 226 Buhr, man, 29; Ahmed b. Hanbel, Msned, II, s. 522. 227 el-Mide 5/3; Ayrca bk. l-i mrn 3/19, 85; el-Hac 22/78. 228 Buhr, man, 30; Edeb, 80; Nes, man, 28; Msned, XV, s. 282.

121

bulunurken her zaman en kolayn tercih etmi ve dinde orta yolu tutma hususunda mmetini uyarmtr229. Bu konuyla ilgili olarak Reslullah (s.a.v): "Ben, Yahudilik ve Hristiyanlikla deil, kolaylatrlm Hanflik'le gnderildim" diyerek230 Haniflik Dininin, slm ile olan gl ban ifade ettii gibi; yine Efendimiz: "Alllah buyurdu ki: 'Kullarmn hepsini hanf olarak yarattm" szleriyle231 de "Hanfliin" btn peygamberlerin teblilerinde ortak olan mesaj ve ilkeleri ieren "Tevhid inanc" olduuna iaret etmitir. 2.2.2.2.2 Haniflik Dininin Esaslar Arap yarmadasnda bir din olarak uzun sre varln srdren Hanflik, Hz. smail'in vefatndan sonra zamanla tahribata maruz kalm, bu din mensuplar btl inanlarn da etkisiyle monoteist inanlarn kaybederek putperestlie ynelmilerdir. Kendilerini Hz. brahim'e balamay eref addeden bu ounluu oluturan putperest insanlar, Hz. brahim'in dininden sadece Kbe'ye sayg ve snnet olma hkmlerini muhafaza etmilerdir. Bununla birlikte, Arap yarmadasnda grlen yaygn putperestlie ramen Hz. brahimin getirmi olduu tevhid inancnn tamamen kaybolmad, saylar az da olsa, Yahudilik, Hristiyanlk ve Putperestlii reddeden, toplumdaki ahlki kntden rahatsz olan ve kendilerini "Hanf" olarak isimlendiren kiilerin var olduu, tarih kaynaklarnda ittifakla zikredilmitir. Bunun yannda, din bir cemaat oluturacak kadar gl olmayan ve kiisel hareket eden bu insanlarn arasnda, yabanc dil bilgisine sahip, tahsil ve kltr bakmndan yksek seviyede olan kiilerin bulunduu kaynaklarda kaydedilmitir. Kendilerini "Hanf" olarak adlandran bu bireylerin, Hz. brahim'in dinini bulmak ve aratrmak iin seyahatlere ktklar da yine kaynaklar tarafndan nakledilmektedir.232 imdi de, Kuran- Kerimde, Haniflik dininin temsilcisi olarak gsterilen Hz. brahimin, tebli ettii inan ve ibadet esaslarnn neler olduuna deinmeye alacaz
229 Buhr, man, 29; Nes, man, 28; Ahmed b. Hanbel, Msned, XV, s. 37; XVI, s. 482, ; XVII, 365; Mslim, Fedil, 77-78; Muvatta, Hsnl-Hulk, 1; Eb Davud, Edeb, 4. 230 Ahmed b. Hanbel, Msned, XVI, s. 261. 231 Mslim, Cennet, 63; Ahmed b. Hanbel, Msned, XIII, s. 387. 232 bn Hiam, Sre, I, s. 242, 247, 249; bn shak, Sre, 95-96; aban Kuzgun, Hanf, DA, s. 38; Cevd Ali, Tarihul-Arab Kablel-slm, VI, s. 457-458.

122

2.2.2.2.2.1 Hanflik Dininin nan Esaslar Daha nceden de deindiimiz gibi, slamiyetin zuhurundan nce kendilerine Hanfler denilen az saydaki baz kimselerin, Hz. brahimin dininin izlerini, esaslarn bulmak ve renmek iin gayret sarfettiklerini tarih kaynaklarndan renmekteyiz. slmiyetin zuhuruna yakn zamanlarda mevcudiyetleri bilinen bu "Hanfler" denilen topluluun da Hanflik dininin inan ve ibadet esaslarn hakknda net bilgileri bulunmamaktadr. Bununla birlikte Kur'an- Kerim, hadis-i erifler ve Kitab- Mukaddes'teki baz ifadeler nda, Hz. brahimin "Hanflik dinindeki inan esaslarn anlayabilmekteyiz. 2.2.2.2.2.1.1 Allah nanc: Kur'an- Kerim ve Kitab- Mukaddes'te monoteistlerin ncs olarak ifade edilen Hz. brahim, yldz, ay, gne ile istidll yaparak, lemin bir yaratcs olduu idrakine ermenin rneini gstermi, tevhid hususundaki akl tahkikiyle fni eylerin yaratc olamayacan ortaya koymu ve imanda tahkik ehli olmann nemine dikkat ekmitir
233

. Bu olayn aslnda, kendi

kendine bir konumadan ziyade kavmini Hakk'a davet amacna ynelik olduunu da, yldz, ay ve gne ile istidll yaptn beyan eden yetlerin ardndan, kavmine yapt hitaptan234 karabiliyoruz. Kur'an- Kerim'de yer alan Hz. brahim'in Allah inancn ve tasavvurunu ifade eden hususlar yledir:235 Allah'n gkleri ve yeri yaratt gibi hereyi yoktan var eden, iiten, bilen, konuan, gren, doru yolu gsteren, yediren, iiren, ifa veren, ldren, lmden sonra tekrar dirilten, hesaplar grc, gnahlar balayc, her eyi gren, bilen, iiten, yerli yerince yapan, her eyin yoktan var eden, ei ve benzeri olmayan gibi daha bir ok vasf olduunu beyan eden Kur'an- Kerim, Hz. brahim'in Allah inancnn, slmiyetteki Allah tasavvuruyla ayn olduunu gzler nne sermektedir. 2.2.2.2.2.1.2 Peygamber nanc: Hz. brahim "Haniflik nanc"n, Sabi Putperest bir topluma tebli etmeye almtr. Fakat Sabiler, Allah'n emir ve yasaklarn insanlara ulatrabilecek elinin insan olamayacan, bu grevi ancak

233 brahim Canan, Hz. brahimden Mesajlar, s. 48-54. 234 el-Enm 6/76-81. 235 el-Bakara 2/124,127,258; el-Enm 6/75-79; e-uara 26/78-81.

123

ruhanilerin ve meleklerin yapabileceini savunmulardr236. Hz. brahim, tebliinde babasna "babacm, sana gelmeyen bir ilim bana gelmitir." 237 diyerek vahiy aldna iaret etmi, olu smail ile K'be'yi in ederken nesli iin, "Ey Rabbimiz! Onlara, ilerinden senin yetlerini kendilerine okuyacak, onlara kitap ve hikmeti retecek, onlar temizleyecek bir peygamber gnder. nk stn gelen, her eyi yerli yerince yapan yalnz sensin." 238 eklinde dua etmitir. 2.2.2.2.2.1.3 Kitap nanc: Kur'an- Kerim'de, Hz. brahim'e ve dier peygamberlere bir takm sayfalar indirildii yle beyan edilmitir: "Biz, Allah'a ve bize indirilene; brahim, smail, shak, Yakup ve esbta (Hz. Yakup'un on iki evldndan torunlar) indirilene, Musa ve sa'ya verilenlerle Rableri tarafndan dier peygamberlere verilenlere, onlardan hibiri arasnda fark gzetmeksizin inandk ve biz sadece Allah'a teslim olduk" deyin. 239 Baka bir yette ise, "...Oysa brahim soyuna Kitab' ve Hikmet'i verdik ve onlara byk bir hkmranlk bahettik." 240 diye sz edilmitir. Kur'an- Kerim'de, Hz. brahim'e verilen sahifelere iki yerde temas edilmitir. brahim (s.a.)'n sahifelerine iaret edilen yerlerden biri "Yoksa, Musa'nn ve ahdine vefa gsteren brahim'in sahifelerinde yazl olanlar kendisine haber verilmedi mi?" yetini mtekip u ifadelerdir: Dorusu hibir gnahkr, bakasnn gnah ykm yklenemez Bilsin ki insan iin kendi almasndan baka bir ey yoktur. Ve almas da ileride grlecektir. Sonra ona karl tastamam verilecektir. Ve phesiz en son var Rabbinedir. Dorusu gldren de alatan da O'dur. ldren de dirilten de O'dur. uras muhakkak ki (rahime) atldnda nutfeden, erkek ve diiden ibaret olan iki ifti O yaratt. phesiz tekrar diriltmek de O'na aittir. Zengin eden de yoksul klan da O'dur. Dorusu i'r yldznn Rabbi de O'dur. Ve phesiz ki nceki d kavmini O helk etti. Semd'u da (O helk etti) ve geriye hibir ey brakmad. Daha nce de ok

236 237 238 239 240

ehrstni, el-Milel ven-Nihal, II, s. 35, 107. Meryem 19/43. el-Bakara 2/129. el-Bakara 2/135. en-Nis 4/54.

124

zalim ve pek azgn olan olan Nuh kavmini (helk etmiti), altst olan ehirleri de O byle yapt. Onlarn bana getireceini getirdi! 241 Kuran- Kerimde Hz. brahim'in sahifelerine atf yaplan dier ifadeler ise yledir: Temizlenen, Rabbinin adn anp O'na kulluk eden kimse kukusuz kurtulua ermitir. Fakat siz (ey insanlar!) ahiret daha hayrl ve daha devaml olduu halde dnya hayatn tercih ediyorsunuz. phesiz bu (anlatlanlar), nceki kitaplarda, brahim ve Musa'nn kitaplarnda da vardr." 242 Eb Zer'in rivayet ettii bir hadisi erifte, Hz. brahim'e on sahife indirildii haberini, yine Eb Zer'in bu hususu Hz. Peygamber'e sormasyla reniyoruz. Ebu Zer ve Peygamber Efendimiz arasnda geen diyalog yledir: Eb Zer: "Ey Allah'n Resl, Yce Allah ka kitap inzal etmitir." Efendimiz: "Allah azze ve celle Adem (a.s.)'a 10, it (a.s.)'a 50, dris (a.s.)'a 30,brahim (a.s.)'a 10 sahifeyi ve Tevrat, ncil, Zebur ve Kur'an- inzal buyurmutur." Eb Zer: " Ey Allahn Resl, brahim (a.s.)'n sahifeleri nedir?" Efendimiz: "Hepsi ibretli temsiller (emsl) ekildedir." Eb Zer: "Ey Allah'n Resl, Allah'n brahim'e ve Musa'ya indirdiklerinden herhangi bir ey, sana indirdii eylerde mevcut mudur? Efendimiz: "Evet, Ey Eb Zer", der ve A'l sresinin 14-19. yetlerine iaret ederek "oku" buyurur.243 Peygamber Efendimiz daha sonra Ebu Zer'e, Hz. brahim'in sahifelerinde bulunan ibretli temsillerden bazlarn yle anlatr: Ey imtihana maruz kalm marur melik! Ben seni, st ste dnyalklar yasn diye gndermedim. Aksine, (adaletli davranarak) Bana mazlumun ikyette bulunmasn nlemen iin seni gnderdim. nk Ben, mazlumun duasn kfir de olsa, reddetmem. Aklna malub olmad mddete, akll kiiye gnn ksma ayrmas

241 en-Necm 53/37-54; Kurtub, el-Cmi li Ahkmil-Kuran, XVII, s. 113-124; bn Kesir, TefsirulKuranil-Azm, VI, s. 462; Seyyid Kutub, a.g.e., VI, s. 3414-1422. 242 Al 87/14-19. 243 Ahmed b. Hanbel, Msned, IV, s. 107; Taber, Tarihur-Rusl ve-Mlk, I, s. 212-213; Elmall Hamdi Yazr, a.g.e., IX, s. 162; Fahreddin. er-Rz, XXXI, s. 149; Ahmed el-Berk, a.g.e., s. 68.

125

gerekir: Bir ksmnda Rabbine mnacaat ede, bir ksmnda nefsini muhasebe ederek yapt iler hususunda tefekkr ede ve bir kusmnda helal yoldan yiyeceini, ieceini ve ihtiyacn karla ki, bu ksm, dier ksmlarda yapacaklarna yardm eder. Akll kii ancak ey iin yola kmaldr: Dnya hayatn temin iin, Ahiret az iin, haram olmayan eylerdeki zevkler iin. Akll kiinin, zamann kymetini bilen, iine sahip, diline hkim olmas gerekir. nk szn amelinden sayan kii az konuur ki ve faydal konumalar amelden saylacaktr.244 phe ile karlanm245 olan bnun-Nedimin bir haberine246 gre; Abbas halifelerinden Harun Reid zamannda, Hz. bahimin sahifeleri Keldaniceden Arapaya Abdullah b. Selam tarafndan tercme edilmitir. 2.2.2.2.2.1.4 Melek nanc: Kur'an- Kerim ve Kitab- Mukaddes'de, Hz. brahim'e insan suretinde misafirlerin geldii247, melek olan bu kiileri Hz. brahim'in tanyamad ve daha sonra kendisine durumun bildirildii, ifade edilir. Bu dinde, melek inancnn yannda eytan n da bilindii, Hz. brahim'in babasna tebliinde "Babacm, eytana tapma! nk eytan Rahman'a isyan etmiti." szyle248 de destek bulmu olur. slami eserler de, Hz. brahim'in kurban ve hac vazifesini yerine getirirken eytann yanna gelii ve brahim, smail ve Hacer validemizi Allahn emrine kar kkrtmas fakat hepsini Allaha teslim bulmas, onlar aldatamamas, o yzden hac ibadetinde eytan talama249 olaynn bu olaylardan ileri geldii, kaydedilmitir. Yahudi ve Hristiyanlarda melek inancna sahip olduklar bilinmekte, brahim'in miracnn anlatld brahim'in Vahyi adl apokrif saylan eserde, bir melein brahim (a.s.)'a dua rettii ve brahim'in bu dua ile g bulduu anlatlmaktadr250.

244 Taber, a.g.e., I, s. 313; Elmall Hamdi Yazr, a.g.e., IX, s. 162-163; bnl-Esr, el-Kmil fitTarih, I, s. 124; Ahmed el-Berk, a.g.e., s. 69-70. 245 Neet aatay, slm ncesi Arap a ve Cahiliye a, Ankara, 1982, s. 158. 246 bnun-Nedim, el-Fihrist, s. 37-38. 247 Hd 11/69-73; ez-Zariyt 51/25-30; Tekvin 18/1-5. 248 Meryem 19/44-45. 249 Taber, Tarihur-Rusl vel-Mlk, I, s. 275-276; bn Kesir, Tefsirul-Kuranil-Azim, VI, s. 25-26. 250 Moses Buttenwieser, Abraham Apocalypse of, UJE, I, s. 38.

126

2.2.2.2.2.1.5 Ahiret nanc: Kur'an- Kerim'de, Hz. brahim'in ahiret inancna iaret eden szleri yledir: "Benim canm alacak, sonra beni diriltecek O'dur. Ve hesap gn hatalarm balayacan umduum O'dur. Rabbim! Bana hikmet ver ve beni iyiler arasna kat. Bana, sonra gelecekler iinde, iyilikle anlmak nasip eyle! Beni, Nam cennetinin vrislerinden kl. Babam da bala (O'na tevbe ve iman nasip et.) nk O sapklardandr. (nsanlarn) dirilecekleri gn, beni mahup etme. O gn, ne mal fayda verir ne de evlt. Ancak Allah'a kalb-i selm ile gelenler (o gnde fayda bulur). (O gn) cennet, takv sahiplerine yaklatrlr. Cehennem de azgnlara apak gsterilir..." 251 Ayn ekilde Hz. brahim, "hair" inancn kuvvetlendirmek iin "llerin nasl diriltildiini merak etmiti ve gstermesini Allah'tan dilemiti."252. Baz mfessirler, Hz. brahim'in bu isteini, Nemrud'la cedellemesinden sonra dile getirdiini ve l kularn dirilii hadisesinin, kavmine gsterilen bir mucize olduunu kaydederler253. 2.2.2.2.2.2 Hanflik Dininin bdet Esaslar Hanflik dininde hac, kurban, namaz, zekat, oru, snnet, ahlk kural ve hkmlerin mevcudiyetini; Kur'an- Kerim, hadis-i erifler, slm tarihi kaynakar, Kitab- Mukaddes'teki baz ibreler ve bir ksm Yahudi eserlerinden kartabiliyoruz. 2.2.2.2.2.2.1 Hac bdeti: Hanflik dininin temel mbedi olan Kbe'nin,

brahim ve smail (a.s.) tarafndan in edilmesi sonrasnda, Allah Tel yle buyurur: "brahim ve smail'e: ' Tavaf edenler, ibdete kapananlar, rk ve secde edenler iin Evim'i temiz tutun' diye emretmitik. 254 Hac ehri Mekke iin, Hz. brahim de yle dua eylemitir: "Ey Rabbim! Buray emin bir ehir yap, halkndan Allah'a ve ahiret gnne inananlar eitli meyvelerle besle." 255
251 252 253 254 255 e-uar 26/81-102. el-Bakara 2/260. Fahreddin er-Rz, Mefatihul-Gayb, VII, s. 38-39. el-Bakara 2/125. el-Bakara 2/126.

127

Daha sonra Allah Tel, insanlar hacca armas iin brahim (a.s.)' vazifelendirmitir: nsanlar arasnda hacc iln et ki, gerek yaya olarak, gerekse nice uzak yoldan gelen yorgun argn develer zerinde, kendilerine ait bir takm yararlar ykinen grmeleri, Allah'n kendilerine rzk olarak verdii kurbanlk hayvanlar zerine belli gnlerde Allah'n ismini anmalar (kurban kesmeleri iin) sana (Kbe'ye) gelsinler. Artk ondan hem kendiniz yeyin, hem de yoksula, fakire yedirin. Sonra kirlerini gidersinler, adaklarn yerine getirsinler ve o Eski Ev'i (Kbe'yi) tavaf etsinler. 256 Hz. brahim, hacca nasl armas gerektiini Allah'a sormu, "Sen nid et! Ulatrmak Bize aittir." karln almtr. Hz. brahim de: "Ey nsanlar! Rabbiniz bir beyt edindi. Oray haccediniz." eklinde nid etmitir257. Daha sonra Hz. brahimin Cebrail'in rehberliinde hac icaplarn yerine getirdiini, kaynaklardan renmekteyiz258. Haccn farz olduunu ise, Allah Tel yle bildirmitir: phesiz, lemlere bereket ve hidayet kayna olarak insanlar iin kurulan ilk ev (mbed), Mekke'deki (Kbe)dir. Orada apak nineler, (ayrca) brahim'in makam vardr. Oraya giren emniyette olur. Yoluna gc yetenlerin bu Ev'i haccetmesi, Allah'n insanlar zerinde bir hakkdr. Kim inkr ederse bilmelidir ki, Allah btn. lemlerden mstanidir.259 yette geen brahim'in makamndan maksat, rivayetlere gre yledir: Hz. brahim K'be'yi in ederken, ykselen binada talar ykseltmek iin ayann altna bir ta koyar ve bu tada ayak izi kalr. te Makm- brahim'in bu ta olduu sylenmitir.260 Baka bir rivyette ise, sz konusu edilen tan, bineinden inmeyen brahim (a.s.)'n ayan basmas ve ona hizmet iin, evde bulunmayan smail (a.s.)'n ikinci hanm tarafndan koyulmu olduu zikredilmitir.261

256 257 258 259 260 261

el-Hac 22/ 27-29. bn Kesr, Tefsirul-Kuranil-Azm, IV, s. 632; Taber, Tarihur-Rusl vel-Mlk, I, s. 260. Taber, a.g.e., I, s. 261-262. l-i mrn 3/97. bnul-Esr, a.g.e., I, s. 106-107. Taber, a.g.e. I, s. 256-257; bnl-Esr, el-Kmil, I, s. 104-105.

128

2.2.2.2.2.2.2 Kurban bdeti: Essen kurban ibdetinin Hz. brahim'den ok daha ncelere dayand bilinmektedir. Zira, Hbil ve Kbil'in sunusu262, Nuh'un hayvan ve ku kurbanlar bilinmektedir263. Kuran- Kerim, her mmet iin Allah adn anarak kurban kesmenin emredildiini beyan etmektedir264. Bunun yan sra tarih ve arkeolojik kaynaklar, insan kurbanna ehadet ederler. Hz. brahim'e emredilen kurban hdisesinin imtihan oluuyla birlikte, dier yandan da arkeoljik verilerle tespit edilmi olan Hz. brahim zamannda Filistin'de ok yaygn insan kurbannn yanllna, yasak oluana atf yaplm olabilecei de sz konusu edilmitir.265 2.2.2.2.2.2.3 Namaz bdeti: Kur'an- Kerim'in beyanlarndan Hz. brahim'in namaz kldn, soyunun namaz devaml ve dosdoru klanlardan olmas iin dua ettiini266, renmekteyiz. Allahn "rk ve secde edenler iin Ev'imi temizleyin" buyruundan hareketle de267 Hanflik dininde, rk ve secde gibi rkunlara sahip namaz ibadetinin olduunu anlamaktayz. Kur'an- Kerim'de bildirilmedii iin Hz. brahim'in dininde namazn ka rek'at olduunu, ka vakit klndn bilemiyoruz. Ancak bn shak'tan gelen bir rivayette;268 Hz. brahim, Allah'n emriyle insanlar hacca arm, Cebrail'in ifasn rettii namaz be vakit olarak klm, hac farizas srasnda ise yine Cebrail'in rehberliinde le ile ikindi, akam ile yats namazn cem etmitir. Namaz ibdetine dorudan bal olan temizlik kurallarnn da brahim (a.s.)'n dininde nemli yer tuttuu ve onun uygulad bildirilen on temizlik kural tefsir ve hadis kitaplarnda yle bildirilmitir: Azn ve burnun ykanmas, misvak ile dilerin temizlenmesi, salar taramak, byklar ksaltmak, trnaklar kesmek, koltuk altn ve kasklar temizlemek, abdest bozduktan sonra temizlik ve snnet olmak. 269

262 263 264 265 266 267 268 269

el-Mide 5/27; Tekvin 4/3-5. Tekvin 8/20. el-Hac 22/34. Ali Rafet zkan, Dinlerde Kurban Klt, s. 53; aban Kuzgun, slm Kaynaklarna Gre Hz. brahim ve Haniflik, s. 169; brahim Canan, a.g.e., s. 119. brahim 14/37. el-Bakara 2/125; brahim 14/37-40. Taber, a.g.e., I, s. 262; bn shak, Sre, I, s. 79. F. er-Rz, a.g.e., IV, s. 38; bn Kesir, Tefsir, I, s. 389; bn Mce, Tahret, 8; Mslim, Tahret, 56.

129

Taber'nin Hanflikte mevcuttur.

bildirdiine

gre270,

cuma

gn

gusletmek,

cnplkten

temizlenmek, ly ykamak ve kefenlemek, cenaze namaz klmak gibi hususlar da

2.2.2.2.2.2.4 Zekt bdeti: Hz. brahim'in btn insanlara ve klelerine kar cmertlii, misafirperverlii btn semav dinlerde bilinen bir hususdur. Hatta Allah, brahim (a.s.)' dost edindiini bildirince, btn klelerini azad ettii kaynaklar tarafndan nakledilir271. Kur'an- Kerim'de, Hz. brahim'in dini Hanflik'te zekt ibdetinin mevcut olduunu u yetteaka grmekteyiz: Ona (brahim'e), shak' ve fazladan bir ba olmak zere Yakup'u ltfettik. herbirini slih insanlar yaptk. Onlar, emrimiz uyarnca doru yolu gsteren nderler yaptk ve kendilerine hayrl iler yapmay, zekt vermeyi vahyettik. Onlar, daima bize ibdet eden kimselerdi. 272 Ayn ekilde Hz. brahim'in eriati zerine olan Hz. smail'in de zekt emrettii yet-i kerimede bildirilmitir: "(Reslm!) Kitap'ta smail'i de an. Gerekten o, szne sdkt, resl ve neb idi. Halkna namaz ve zekt emrederdi. Rabbi nezdinde de honutluk kazanm bir kimse idi." 273 2.2.2.2.2.2.5 Oru bdeti: Kur'an- Kerim'de:274 "Ey iman edenler! Oru sizden nce gelip gemi mmetlere farz klnd gibi size de farz klnd. Umulur ki korunursunuz." buyurulmu, oru ibdetinin her mmet iin geerli olduu ifade edilmitir. Hanflik dinindeki oru ibadeti ve tutulan orucun mahiyeti hakknda, Kur'an- Kerim'de bilgi verilmemitir. Bir hadis-i erifte ise; Hz. brahim'in her ayn

270 271 272 273 274

bnl-Cevz, Zadl- Mesr, I, s. 139; Taber, Cmiul-Beyn, I, s. 225. bn Sad, et-Tabakat, I, s. 31. el-Enbiy 21/72-73. Meryem 19/54-55. el-Bakara 2/183.

130

gnnde oru tuttuu bildirilmitir275. Yine Hadis-i erifler de Nuh Peygamber'in, Ramazan ve Kurban Bayramlar dnda, btn yl orulu geirdii ifade edilmi276, Hz. Muhammed (s.a), Nuh (a.s.)'n Muharrem'in 10'unda (Aure gn) tuttuu orucu mslmanlara emretmi, Ramazan orucunun farz klnmasyla Muharrem orucunu tutmada mslmanlar muhayyer brakmtr.277 2.2.2.2.2.2.6 Snnet: Snnet emri ve olay Kur'an- Kerim'de zikredilmemitir. Hadis-i erif ve Kitab- Mukaddes'te snnet emrinden bahsedilmitir. Eb Hreyre'den rivayet edilen bir hadis-i erif'te, Peygamberimiz; Hz brahim'in 80 yanda, am blgesinde snnet olduunu278, buyurmutur. Tevrat'ta ise279; Hz. brahim'in 99 yanda kendisinin, ocuklar ve klelerinin snnet olduu, kaydedilmitir. Yahudiler snnet emrini kendi kavimlerine has bir ibdet olarak grrler. Hristiyanlar ise bu emrin zorunluluk tamadn savunurlar. Tarih kitaplar Hz. brahim'in dininden uzaklatklar halde, Mrik Araplar snnet olmayan aypladklarn naklederler. Barnabas ncilinde280 ise, snnet emrinin Hz. dem'e dayand, ilk snnet olan kiinin Hz. dem olduu yazlmtr. slmiyette bu ibadet Hz. brahim'in snnetlerinden kabul edilmi281 ve Mslmanlar tarafndan tatbik edilmitir.

2.2.3 KUR'AN-I KERM VE LGL RVYETLERDE Hz. BRAHM'N VASIFLARI Kur'an- Kerim'de iki yerde; Hz. brahim'de bizim iin gzel rnekler olduu belirtilmitir. Bu husustaki yet-i kerimeler yledir:
275 276 277 278 279 280 281 bn Kesr, el-Bidye, I, s. 118. bn Mce, Syam, 32; bn Kesr, a.g.e., I, s. 118. bn Mce, Syam 41. Buhr, Enbiya, 11; Mslim, Fedil, 151. Tekvin 17/23-27. Barnabas 26. Mslim, Taharet, 56; Ebu Dvud, Taharet, 29; Tirmizi, Edeb, 14; bn Mce, Tahret, 8.

131

brahim'de ve onunla beraber olanlar da, sizin iin gerekten gzel bir rnek vardr...And olsun ki, onlarda sizin iin, Allah' ve ahiret gnn arzu edenler iin gzel bir rnek vardr. Kim yz evirirse, phesiz Allah, zengindir, vlmeye layktr. 282 2.2.3.1 Hz. brahim'in Halm, Evvh ve Mnb Oluu yet-i kerimede bildirilen "Muhakkak ki, brahim, halm, evvh ve mnbtir"283 eklindeki ifade ile, Hz. brahim'in; yumuak huylu, bar yank ve kendisini Allah'a vermi biri olduu vurgulanmtr. Halm; hilm sahibi, tidalli ve skin hareket eden, fkesini yenen, yumuak huylu, toleransl, akll kiileri vasflandrmak iin kullanlan bir kelimedir284. Kur'an- Kerim'de ou yerde Allah'n vasf olarak geen bu kelime, 2 kez Hz. brahim'in, 1 kere ise Hz. smail ve Hz. uayb'n sfat olarak kullanlmtr285. Hz. brahim iin Halm vasfnn kullanld dier yet-i kerime ise; "...phesiz ki, brahim ok ili (evvh) ve halm idi." 286 eklindedir. Evvh; samimiyet ve huu iinde ok dua edip yalvaran, rikkatli mnlarna287 gelir. Bu vasf, Kur'an- Kerim'in iki yerinde288 sadece Hz. brahim iin zikredilmitir. Mnb; Kur'an- Kerim'de 7 kez gemekle birlikte, Hz. brahim iin bir defa kullanlan bu kelime289, Allah'a ynelen ve snan, tevbe edip ihlsla Allah'a dnen, anlamlarna gelir290. 2.2.3.2 Hz. brahim'in Halil Oluu Hz. brahim'e Halilullah denilmektedir. Zira, Kur'an- Kerim'de: "Allah, brahim'i dost (halil) edinmitir." 291 ifadesi yer almaktadr.

282 283 284 285 286 287 288 289 290 291

el-Mmtehine 60/4,6. Hd 11/75 Zebd, Tacul-Ars, VIII, s. 256; sfahn, Mfredt, s. 184-185. el-Bakara 2/225, 235; l-i mrn 3/155; en-Nis 4/12; el-Mide 5/101; el-sra 17/44; el-Hac 22/59; el-Ahzb 33/51; Ftr 35/41; Hd 11/87; es-Sfft 37/101. et-Tevbe 9/114. sfehn, Mfredt, s. 40; bnu Hacer, a.g.e., VI, 448. Hd 11/75. Hd 11/75. sfehn, a.g.e., s. 774. en-Nis 4/125.

132

Halil; sadkat ve kalbin derinliklerine ileyen muhabbet, srda anlamna gelen "hullet" masdarndan tremi bir kelime olup, "Halilullah" da "Allah'n ok sevdii kii" anlamna292 gelir. Allahn Hz. brahimi dost edinmesi onu bir takm rabbni srlara muttali klmasndan mecazdr. limler, Hz. brahim'in bu byk makam nasl elde ettiini, O'nun Allah tarafndan dost kabul edilme sebebini aratrmlar, onun imtihanlarla dolu hayatndan bir ok farkl fevkalde hadiseyi, bu makma vesile saymlardr293. Esasen Hz. brahim, hayat boyunca bandan geen her olay ve durumda, kalbindeki Allah sevgisiyle hareket etmi, her ne olursa olsun ncelikli olarak Allah'n rza ve muhabbetini gzetmitir. Kanatimizce onun bu yce makam elde etmesinde bir tek sebep aramaktan ziyade, Allah'n rzasna koarak Rabbinin tekliflerini eksiksiz yerine getirmesinin yan sra btn zerrelerine ilemi Allah sevgisiyle yaayp btn hayatn Allah'a adamasnda ve sadece Mevl'ya tevekkl ve dua etmesinde grmek doru olacaktr. Allah katnda yce mertebelere ulamak isteyen bir kimse, Allah Dostu'nun getirdii mesajlara kulak vererek294 onu rnek ald ve Allah'n emirlerini hayata geirdii srece emeline nil olabilecektir. 2.2.3.3 Hz. brahim'in Sddk (Doru Szl) Oluu ve Masumiyeti Meselesi Sdk, peygamberler iin vazgeilmez bir vasftr. Zira peygamberlerin sddk olmayp, baz hususlarda yalan sylemi olmas onlara itimad edilemeyecei sonucunu dourur. Btn peygamberlerde olduu gibi Hz. brahim'de de "hakikati konumak" zaruridir. Hz. brahim, atee atlma imtihannda dah hi bir ekilde szlerinden taviz vermemi, takyye yapmamtr. Hz. brahim'in yldz, ay ve gnee "Rabbim" demesi295, yldza bakp "hastaym" ifadesini kullanmas296 ve "putlarn en bykleri tarafndan krlm"
292 293 294 295 296 sfehn, Mfredt, s. 219-220; Zebd, Tcul-Ars, VII, s. 308. Ahmed el-Berk el-Emir, a.g.e., s. 105-111; 144-145. brahim Canan, Hz. brahimden Mesajlar, s. 100. el-Enm 6/76-78. es-Sfft 37/88-89.

133

olduunu297, baka bir zamanda ise ei Sara'nn "kzkardei" olduunu sylemesi298, Hz. brahim'in msmiyetiyle ilgili baz tartmalara sebep olmutur. Sz edilen durumlarn i yzne ksaca deineceiz. 2.2.3.3.1 Hz. brahim'in Yldz, Ay ve Gnee "Rabbim" Demesi limlerin bir ksm, Hz. brahim'in yldz, ay ve gnee "Rabbim" deyiini; ocukluunda, ya da nbvvet ncesinde, Allah' aramak iin kendi kendine gerekletirdii bir istidll olarak zikretmilerdir299. Yukarda zikrettiimiz husular slam limlerinin ou tarafnda eletirilmi ve doru bulunmamtr. Zira, peygamberler nbvvetten nce ya da sonra, mmetin ittifakyla gnahtan korunmulardr ve dolaysyla msumdurlar. Hz. brahim'in ocukken bile olsa yldza, ay'a, gnee "Rabbim" demesi, kfrdr ve hangi durumda olursa olsun peygamber iin caiz deildir.300 Biz biliyoruz ki, Peygamberimiz ve dier peygamberler hayatlarnn her safhalarnda Allah'n korumas altndadrlar. Hz. sa, daha kundakta iken konumu, Allah'n resl olduunu iln etmitir. limlerin ounluuna gre, bu konuyla ilgili Kuran- Kerimdeki yetler dikkatlice incelendiinde kan sonular yledir: (1) Hz. brahim yldza iaret ettikten sonra ay zerinde durmu, ay'n batmasndan sonra "Eer Rabbim bana yol gstermeseydi, ben muhakkak saptanlardan olurdum" demi301, daha sonra gne rneine gemitir. Rabbini bilen bir kimsenin yeniden rab arayp gnee ynelmesi samalktr. Gne'in batndan sonra da "Ey kavmim! Ben sizin (Allah'a) ortak kotuunuz eylerden uzam. Ben hanif olarak, yzm gkleri ve yeri yoktan yaratan Allah'a evirdim ve ben mriklerden deilim." Diyerek302 gerek inancn ortaya koymutur. Bunun zerine kavmi de onunla tartmaya girimi, Hz. brahim'i tehdit etmilerdir. fadelerden aka anlalyor ki Hz. brahim, muarzlarnn kabul ettii hususlar kullanarak, onlarn dikkatini ekmi ve

297 el-Enbiy 21/63. 298 Mslim, Fedil, 154; Buhr, Enbiy, 11. 299 Taber, Cmiul-Beyn, V, s. 238-239; bnl-Esr, el-Kmil, I, s. 95-96; F. er-Rz, MefatihulGayb, XIII, s. 47; F. er-Rz, smetl-Enbiya, s. 61 300 F. er-Rz, a.g.e., s. 61; Taber, Cmiul-Beyn, V, s. 249. 301 el-Enm 6/77. 302 el-Enm 6/78.

134

onlar inanlar zerinde dnmeye sevkederek, yanl yolda olduklarn bizzat kendilerinin idrk etmelerini salamak istemitir.303 Buradan kan sonu udur ki, Hz. brahim, tebli metodu olarak, muarzlarnn inanlarndan hareket etmi ve "farzedelim ki, yldz, ay ve gne Rabb'dir" anlamnda "Bu benim Rabbimdir" demi, ak seik bir akl yrtme ile onlarn Rab olamayacan ortaya koymutur. (2) Hz. brahim kavmine ynelik gerekletirdii bu akl yrtmeyi

nbvvetten sonra yapmtr. nk kavmi onunla tartmaya giriip, inandklar eylerin ona zarar verecei hususunda onu tehdit ettiklerinde Hz. brahim: "Beni doru yola iletmiken, Allah hakknda benimle tartyor musunuz? Ben, sizin O'na ortak kotuunuz eylerden korkmam... Siz, Allah'n size haklarnda hibir hkm indirmedii eyleri O'na ortak komaktan korkmazken, ben sizin ortak kotuunuz eylerden nasl korkarm!" diyerek kendisine hkm indirildiine iaret etmitir. Zira o daha nceden babasn Hakk'a davet ederken "Babacm! Hakikaten sana gelmeyen bir ilim bana geldi. yle ise bana uy ki, seni dz yola karaym" demiti. 304 2.2.3.3.2 Hz. brahim'e snad Edilen Yalan Bir ok senetle Eb Hreyre'den rivayet edildiine gre Reslullah'n (s.a.) yle buyurduu305 nakledilmitir: brahim ey dnda asla yalan sylememitir. Bu yalanlardan ikisi Allah'n zt ve rzas iindi. Bunlar; putperestlere "Ben hastaym" ve dierinde "Belki bu ii putlarn by yapmtr" demesidir. Bir tanesini de Sara hakknda "kzkardeim" diyerek sylemi, Sara'ya da: "Muhakkakki slm dininde sen benim kz kardeimsin" demitir... Sz edilen hadisteki ilk iki husus Kur'an- Kerim'de anlatlan olaylardandr. Sara'n kzkarde olarak gsterilmesi ise Kur'an- Kerim'de bulunmamakla birlikte Tevratta iki kez ayn yalann sylendii tarznda zikredilir.

303 Sabn, Safvetut-Tefasir, I, s. 401-402; M. Ali es-Sabn, en-Nbvve vel-Enbiya, s. 76; Fahreddin er-Rz,smetl-Enbiya, s. 63. 304 el-Enam 6/81; Meryem 19/43 305 Buhr, Enbiy, 11; Mslim, Fedil, 154.

135

Eb Hreyre gibi gvenilir bir sahab ve salam rvilerin oluturduu senetler dikkate alndnda, bu hadisin Peygamber'den geldiine hkmedilir. Fakat grn itibariyle haberde Hz. brahim'e, Peygamberimizin yalan isnad etmesi gibi bir durumda olacak ey deildir. Bu sebeple bu hadisi aktaranlarda bir yanl anlama olduu, Hz. Muhammedin sznn yanl nakledildii ortaya kmaktadr.306 Hz. Peygamberin bu sz, aslnda yalan olmad halde Hz. brahimin yalan gibi grnen haberleri aklamak amacyla sylemi olmas da mmkndr.307 Zaten limler ilk iki hususu Kur'an- Kerim'den incelemiler ve bunlarn yalan ifade etmediini ortaya koymulardr. Sara annemizle ilgili duruma gelince haber verilen hadiste, zaten bunun yalan olmayp "din kardei" anlamnda zikredili de belirtilmitir. 2.2.3.3.2.1 Hz. brahim'in Yldza Bakp "Hastaym" Demesi Kur'an- Kerim'de ki "Bunun zerine brahim yldzlara yle bir bakt. Ben hastaym, dedi." eklindeki yeti308 inceleyen slam limleri zikredilen Hz. brahim'in sz zerine yorumlar yapmlardr. Sylenenler zetle yledir: (1) Hz. brahim'i dini bayramlarn kutlamak iin aran babas veya kavmine onun, yldzlara bakp hastaym demesi, "hastalanacam" ya da "herkes gibi lm hastalna yakalanacam" manasnda sylenmitir. Yldzlara bakp syledii iin kavmi, Hz. brahim'in yldzlardan haber ald zannna kaplmlardr. Hz. brahim yalan sylememi, fakat mneccimlikle uraan kavmi onun veba ya da baka bir hastala yakalanacana vehmetmitir.309 (2) Hz. brahim gerekten hasta olmu olabilir ya da kavminin yaptklar onda sknt ve rahatszlk meydana getirmi olabilir. Zra onun hasta olmadn kantlayacak hibir delil yoktur. Ya da Hz. brahim'in hastaym sz; kavmin iitmeyen, fayda ve zarar veremeye gc yetmeyen putlara hrmet gsreren kavmin ibadetlerini alaya alma ve onlarn durumunun kendisini rahatsz ettii, eklinde anlalabilecei de

306 307 308 309

Mevdd, Tefhimul-Kuran, III, s. 168. M. Ali es-Sbn, en-Nbvve vel-Enbiya, s. 79-80. es-Sfft 37/89. F. er-Rz, XXVI, s. 147.

136

sylenmitir.310 Peygamberlerin Allah Telnn kullar zerindeki huccetleri (sarslmaz delilleri ve rehberleri) olduu ve Cenb- Hakkn.: Peygamberleri uyarc ve mjdeleyici olarak gnderdik, ta ki insanlarn Allaha kar bahaneleri olmasn"311 eklinde buyurduu, bylece Allahn insanlar karsnda hucceti (ve hesap sorma hakk) bulunduu bilinmektedir. Binenaleyh, eer peygemberlerin gnah ilemesi mmkn olsayd onlarn szne gvenilmez ve onlarn sz edilen ilhi hccet olular gereklememi olurdu.312 Ayrca brahim (a.s.)n "atee atlma" gibi daha zor anlar olduu halde, zaruret halinde caiz denilen yalan sz cann kurtarmak iin kullanmadn da hatrlamamz gerekir. Kanaatimizce Hz. brahim, hayatnn hi bir safhasnda yalan sylememitir. Zira o bir peygamberdir ve yalan gibi byk bir gnah ilemesi sz konusu deildir. "Yalan" olarak ona isnad edilen szler ise, mecaz, st kapal kinayeli szler kabilinden olup, dili iyi kullanmakla alkal olmaldr. nsanlarn yanl anlamasyla birlikte Hz. brahim'in bu sznn de "yalan" olduu zannedilmitir. Bu konuya uygun olan bir hadiste ise; phesiz kinyeli konumada yalandan saknma ve korunma vardr. buyurulduu rivayet edilmitir. 2.2.3.3.2.2 Hz. brahim'in Putlarn Krlmasyla lgili "Belki Bu i Bykleri Yapmtr" Demesi Daha nce inanlarna muhalefetinden dolay putperestler, putlarnn zarar verecei hususunda Hz. brahim'i tehdit etmilerdi. Hz. brahim, getirdii ak seik delillere ramen geree kulak tkayan kavmine putlarn gsz ve aresiz olduklarn, ilah olamayacan gstermek istiyordu. Bayram ve kutlamalarna katlrsa Hz. brahim'in dinlerini seveceini dnen putperestler, onu dini bayramlarna dvet etmiler, fakat daha sonra onun hasta olduunu dnerek brakp gitmilerdi.314
313

310 Taber, Camiul-Beyan, XII, s. 80-81; Mevdd, Fetvalar, I, s. 89; M. Ali es-Sbn, a.g.e., 168; F. er-Rz, smetl-Enbiya, s. 70-71. 311 en-Nis, 4/165. 312 Nreddin es-Sbn, Mtrdiyye Akaidi, (Terc: Bekir Topalolu), s. 115. 313 Buhr, Edeb, 116; bn Kesr, Tefsirul-Kuranil-Azm, VI, s. 22. 314 M. Ali es-Sabn, a.g.e., s. 168; Ahmed el- Berk el-Emir, a.g.e., s. 84-85.

137

Kur'an- Kerim'de Hz. brahim'in: "Allah'a yemin ederim ki, siz ayrlp gittikten sonra putlarnza bir oyun oynayacam!" diye yemin ettii ve putlar parampara ederek, belki mracaat ederler diye, byn brakt bildirilmektedir315. Bayram enliinden dnen halk putlarnn parampara yapldn grm, bunlar kimin yaptn aratrmlard316. yetin bildirdii zere onlardan bir ksm da: "Bunlar diline dolayan bir gen duyduk; kendisine brahim denilirmi" derler ve brahim'i topluluun nne kararak sorgulamaya balarlar317. lahlarnn hlini dnmeleri ve inanlarnn btlln idrk edebilmeleri iin, kinayeli bir slup kullanan Hz. brahim: "Belki de bu ii u bykleri yapmtr. Hadi onlara sorun; de eer itiraf konuabiliyorlarsa!" ederek onlar diyerek, putlarn inanlarn konuamayacan sorgulamalarna kendilerinin tutunduklar

sevketmitir. Hz. brahim'in bu tarz teblii fayda vermi, yette bildirildii zere: "Bunun zerine, kendi vicdanlarna dnp (kendi kendilerine) 'Zlimler sizlersiniz, sizler!' dediler." Fakat "Sonra tekrar eski inana ve tartmalarna dndler: 'Sen bunlarn konumadklarn pek l biliyorsun' dediler." 318 Kur'an- Kerim'deki ifadelerden anlald zere; Hz. brahim kinyeli, st kapal szler syleyerek, muhataplarn inanlar hususunda akl muhkemeye sevk etmi, putlarn konuamadklarn, kendilerini koruyamadklarn, fayda veya zarara g yetiremediklerini gerei grmelerini istemitir. 2.2.3.3.2.3 Hz. brahim'in Ei Sara in "Kzkardeim" Demesi Hz. brahim'in, ei Sara iin "kzkardeim" demesinin sebebi hakknda baz yorumlar yaplmtr. Zlim hkmdarn evli kadnlar elde etmek iin kocalarn ldrmesi, hapsetmesi, zarar vermesi nedeniyle; Hz. brahim, Hz. Ademe intisab veya bulunduklar lkede baka inanan olmadn kastederek, m'min kardei manasnda Sara iin "kzkardeim" demitir319. Zira, Peygamberimizden rivayet edilen haberde bu aka zikredilmitir.

315 316 317 318 319

el-Enbiy 21/57-58. M. Ali es-Sabn, a.g.e., s. 168; Ahmed el- Berk el-Emir, a.g.e., s. 84-85. el-Enbiy 21/61. el-Enbiy 21/63-65.310 Buhr, Enbiya, 12; Mslim, Fedail, 154; F. er-Rz, smetl-Enbiya, s. 71.

138

Grld zere, Hz. brahim'in "msum" ve "sddk" oluuna halel getirecek hi bir durum sz konusu deildir. Bununla birlikte, "Kyamet gnnde insanlar Hz. brahim'e efaat isteiyle gittiklerinde, brahim (a.s.)'n yalan olduunu sylemesi ve Allah'dan efaat etme talebinde bulunmaya yznn olmadn sylemesi"320 tarznda peygamberimizden rivayet edilen haberde; tebli iin ya da tehlikeli durumlara kar kullanlabilen kinaye ve terviyelerden dahi Hz. brahimin mahubiyet duymas ve tevzu gstermesi ile lkaldr321. 2.2.3.4 Hz. brahim'in mam (nder) Oluu mam; kendisine uyulan, tbi olunan, rnek kimse, reis, nder; takip edilen, ynelinen yol demektir322. Kur'an- Kerim'de Hz. brahim'in insanlara imam yapld yle anlatlr:323 Bir zamanlar Rabbi brahim'i bir takm kelimelerle snam, onlar tam olarak yerine getirince: "Ben seni insanlara imam yapacam" demiti. "Soyumdan da (nderler yap, y Rabbi!)" dedi. Allah: Ahdim zalimler ermez (onlar iin sz vermem) buyurdu. limler, yet-i kerimede geen "imam" kelimesinin "nbvvet" manasnda olduunu zikretmilerdir. Yce Allah'n "insanlara imam" szyle, Hz. brahim'in her hususta btn insanlara imam yapldna, onun peygamberliine ve masumiyetine iret edilmitir.324 "Hanf olarak brahim'in dinine uy!", "Kendini bilmezden baka kim brahim'in dininden yz evirir." ifadeleri ile birlikte, Hz. brahim'in zriyeti iin "imamlk" istemesi, zlim olanlar dnda "zrriyetin imam olmas" duasnn kabul edilerek, sonraki peygamberlerin Hz. brahim'in soyundan gelii, onun imametinin kyamete kadar sreceini gstermektedir325. Zira bilinen bir gerektir ki, din anlaylarnda byk farklar olmasna ramen; Yahudi, Hristiyan ve Mslmanlar, Hz. brahim'in nderliinde birleirler.

320 321 322 323 324 325

Buhr, Tefsiru sra, 5. brahim Canan, Hz. brahimden Mesajlar, s. 62. sfehn, a.g.e., s. 28. el-Bakara 2/124. F. er-Rz, Mefatihul-Gayb, IV, s. 39. F. er-Rz, a.g.e., IV, s. 39-40.

139

yet-i kerimede bildirildii zere Allah, Hz. brahimi bir takm kelimelerle imtihan etmi, imtihanlar tamamen yerine getirdikten sonra, Hz. brahim insanlara imamlk makmna lyk grlmt. yle ise, bu imtihana tbi tutulan kelimeler nelerdir? Hz. brahim'in imtihan edildii hususlar hakknda slam limleri farkl grler benimsemilerdir. Bazlar326 bu imtihanlarn emir ve yasaklar ierdiini, onun eriatnda farz, bizim eratmzda snnet olan, hadiste ftratta olan on ey denilen; aza ve burna su vermek, salar taramak, misvak kullanmak, trnaklar kesmek, byk ksaltmak, snnet olmak, koltuk alt ve kasklar temizlemek, su ile istinc etmek eklindeki on emrin kastedildiini sylemilerdir. Bazlar da327 Kur'an- Kerim'in drt suresinde geen otuz hususun imtihan kelimeleri olduunu; kimileri ise328 imtihanlarn; yldz, ay, gne ile ilgili olayn, atee atlma, yurdundan ayrlma, ocuunu kurban emri gibi hayatndaki nemli olaylarn olduu yorumunu yapmlardr. Hz. brahim'in kelimelerle imtihannn nbvvetten nce mi, yoksa sonra m olduu meselesinde ise farkl grler329 savunulmutur. 2.2.3.5 Hz. brahimin Dualaryla Verdii Mesajlar Kuran- Kerimde duann Allah tanma, Ona iman ve ibadet etme, yaklama vastas, tazim, itaat ve sevgi, snma ifadesi anlamlarnda330 kullanldn ve ibadet iin yaratlm olan insann331 duas ile deer kazandn332 grmekteyiz. Hadislerde ibadetin ta kendisi, z, halis olan 333 eklinde tanmlanan duann, hem uhrev hem de dnyevi amalarla yaplabilecei bildirilmektedir.334 Duann; Allaha imandan kaynaklanmas ve imann tabi bir tezahr olmasnn yan sra insann mutluluu ve kemli iin elzem oluu hususu zerinde

326 F. er-Rz, a.g.e., IV, s. 38; bn Kesir, Tefsirul-Kuranil-Azm, I, s. 389; bn Mce, Tahret, 8; Mslim, Tahret, 56. 327 F. er-Rz, a.g.e., IV, s. 38; bn Kesir, a.g.e., I, s. 389-390. 328 F. er-Rz, a.g.e., IV, s. 38; bn Kesir, a.g.e., I, s. 390. 329 F. er-Rz, a.g.e., III, s. 419-420. 330 el-Bakara 2/23; el-Araf 7/29, 200; el-Enfal 8/9; afir 40/14; el-Cin 72/18, 19. 331 ez-Zariyat 56. 332 el-Furkan 25/77. 333 bn Mace, Dua, 34; Ebu Davud, Salat, 23; Tirmizi, Dua, 1; Tefsirul-Kuran, 3. 334 Mslim, Deavat, 23, 24, 50; Kader, 32, 33; Selm, 46-48; Zikir ve Dua, 34, 35, 49, 55, 7376,96; Buhar, Deavat, 12, 23, 28, 31, 36, 39, 40, 43vd.

140

durulmakta ve duann aslnn iman, marifet, ibadet olduu nemle vurgulanmaktadr.335 Kuran- Kerimde sve-i hasene olarak vasflanan ve mutlak tevhid mesajn insanla sunmasyla hak yolcusuna k tutan Hz. brahim, dualaryla da bizlere yol gstermektedir. Dualarnda; yakn (kesin) bilgiyi, hikmeti, Allaha teslim kulluu, ibadet yollarnn gsterilmesini, gnahlarn affn, hayrl amellerin kabul edilmesini, iyiler arasnda olmay, kendisini ve ailesini puta tapmaktan korunmasn, neslinin Allaha teslim ve namaz klan bir mmet olmasn, ailesinin bir ksmn brakt Mekkenin gvenli olmasn, kretmeleri iin evlatlarnn rzklandrlmasn, arkadan gelenler arasnda hayrla anlmay, hesap gn kendisi, anne, baba ve tm inananlarn balanmasn, Naim cennetinin varislerinden olmay, kyamet gn rsvay olmamay, dualarnn kabul olmasn Allahtan dileyen336 Hz. brahim, dolaysyla da Cenb- Haktan ncelikle istenmesi gereken hususlar konusunda bizlere mesajlar vermektedir. 2.2.3.6 Hz. brahim'in Fiziksel Vasflar (emili) Yce Allah, Hz. brahim'in "salih bir nesil" isteini kabul ettii gibi "neslinden imamlar isteme" duasna da "zalimleri istisna ederek" icbet eylemi ve srailoullar soyundan Hz. sa'ya dek peygamberleri ve en son Hz. smail neslinden "Eref-i Mahlukat" Hz. Muhammed (s.a.)'i, erefli neslin zincirleri eylemiti. yet-i kerimede Hz. brahim'in peygamberler atas olduu aka bildirilmitir: "Peygamberlii ve kitaplar, onun soyundan gelenlere verdik. Ona dnyada mkfatn verdik. phesiz o, ahirette de slihlerdendir." 337 Peygamber Efendimiz Hz. Muhammed; kendisinin, babas brahim'in duas, kardei sa'nn mjdesi, annesinin ryas olduunu sylemitir338. Mrata Hz. brahim'i grdn ve kendisine ok benzediini ifade eden Reslullah, ashabna: "brahim (a.s.)' tanmak istiyorsanz arkadanza (bana) bakn, yeter." buyurmutur339.

335 336 337 338 339

Adil Bebek, Din ve Dnce Asndan Dua, s. 47, 52, 60, 61. el-Bakara 2/126-129, 260; brahim 14/37-38, 40-41; e-uar 26/83-87. Ankebt 29/27. Ahmed b. Hanbel, Msned, XIII, s. 281-282; XVI, s. 251. Buhr, Enbiya, 8; Libas, 68; Mslim, man, 270, 271.

141

2.2.3.7 Hz. brahim'in Dier Vasflar Kur'an- Kerim ve hadis-i erifler nda, Hz. brahim'in rnekliine iaret eden halm, evvh, mnb, halil, sddk, imam oluu, Hz. Muhammed'e benzeyii gibi zellikleri dnda, onun dier vasflarn ana hatlaryla yle sralayabiliriz: Allah'a teslim oluu340, Hanif-Mslim oluu341, merhamet sahibi342, kalb-i selim343, Allah'n selmna eren344, inananlarn babas345, Allaha ynelen mmet346, sekin347, kendisine gklerin ve yerin melektu gsterilen348, vefl349, ebul-edyf350, kredici351, peygamberlerin atas352, mmtaz nesil sahibi353, hayr'l-beriyye (mahlukatn en hayrls)354, emirleri hakkyla if eden355, vazifeinas356, Allah iin hicret eden357, snnetli358, Hz. Muhammedin velsi359, kyamet gn ilk elbise giyecek olan360, Rabbinden hayr istemesi zerine sann te ikisi aaran361,... gibi daha bir ok gzel vasfyla Hz. brahimin tm insanla nder olabilecek btn faziletleri kendinde topladn grmekteyiz. Ayrca Tevbe suresi 112. yette geen on vasf, Ahzab suresinde 35. yetteki on vasf, yine Mminun suresinde 1-10. yetlerdeki on sfat ve Meric suresindeki 23-34 yetlerde ifade edilen on vasfnda Hz. brahimi ifade ettii sylenmitir362.

340 341 342 343 344 345 346 347 348 349 350 351 352 353 354 355 356 357 358 359 360 361 362

el-Bakara 2/131. l-i mrn 3/67. Hd 11/74-75. es-Sfft 37/84. es-Sfft 37/109. el-Hac 22/78. en-Nahl 16/120. el-Bakara 2/130; es-Sad 38/45-46. el-Enm 6/75. en-Necm 53/37. Enes b. Malik, Sfatn-Nebi, 4; bnu Sad, Tabakat, 1, s. 30; bnl-Esr, a.g.e., s. 124; bn Kesir, el-Bidye, I, s. 175. en-Nahl 16/120-121. Ankebt 29/27. l-i mrn 3/33-34; en-Nis 4/54. Mslim, Fedil, 150. el-Bakara 2/124. el-Bakara 2/124; Necm 53/37. Meryem 19/49; es-Sfft 37/99. Buhr, Enbiya, 11; Mslim, Fedil, 151; bnu Sad, et-Tabakat, I, s. 31. Ahmed b. Hanbel, Msned, IV, s. 39; Tirmizi, Tefsir, 4. Buhr, Enbiya, 11. Ebu Abdullah Malik b. Enes, Muvatta, Sfatun-Nebi 3; Taber, Tarihur-Rusl vel-Mlk, I, s. 311; bn Sad, et-Tabakat, I, s. 30. Taber, , a.g.e., I, s. 279.

142

2.2.4 KUR'AN-I KERM'E YNELTLEN ELETRLER IIINDA Hz. BRAHM KISSASININ DEERLENDRLMES
Kurann vahiy rn olduunu kabul etmeyen gayrimslimler, Hz. Muhammedin bir takm kaynaklardan elde ettii bilgilerle Kuran yazdn ve zellikle de Kuranda nemli bir yer tekil eden kssalar ile Eski Ahidde yer alan kssalar arasndaki benzerlikler ve paralellikler dikkate alarak Kuran kssalarnn ve dolaysyla brahim kssasnn Eski Ahid kaynakl olduunu iddia etmilerdir. Bugnde Bat dnyasnda genel kabul gren anlaya gre; Kurandaki bir ok materyal Yahudi ve Hristiyan metinlerinden adapte edilmitir. Kuranda bir btnln olmadn ve Kurann farkl kaynaklara dayand n yargsyla yola kan bir ok msterik, zellikle IX. ve XX. yzyllarda Eski Ahid kssalarna uygulanan tenkit ve tahlil kriterlerini Kurana uygulamaya ve n yarglarn ispatlamaya gayret etmilerdir.366 Kur'an lafz, Kur'an Vahyi'nin tamamna delalet ettii gibi, bir ksmna veya bir yetinede delalet edebilir. stisnasz her mslman Kur'an- Kerim'in Allah Kelm olduu hususunda hem fikirdir. Zira Kur'an- Kerim'de Hem Hz. Muhammed hem de nceki peygamberlere vahyedildii bildirilmi, Allah'n peygamberlerle vahiy yoluyla, perde arkasndan veya eli vastasyla konutuu beyan edilmitir365. Biz mslmanlar vahyin; Alah'tan bir melek vastasyla nzil olduunu, Hz. Muhammed'in kendi sz olmadn, vahyin mantnn, sahasnn ve bildirdiklerinin msbet ilimlere benzemediini, bu yzden vahyin mukayese kabul etmediini, Allah ile Peygamber arasndaki bu durumun keyfiyyetini tam olarak anlamamzn mmkn olmadn kabul ederiz. 367 Msterikler, Kur'an- Kerim incelemelerini sosyal ilimler metoduna gre ele aldklar iin daha balangta hataya dmektedirler368. Msteriklerin teolojik

366 inasi Gndz, Kuran Kssalarnn Kayna Eski Ahit mi? Yap, Muhteva ve Kaynak Asndan Torah Kssalar, OMFD., s. 51-54. 367 smail Cerraholu, Tefsir Usl, s. 44. 368 smail Cerraholu, a.g.e., s. 44.

143

meseleleri yanl metod zerinden deerlendirme giriimleriyle birlikte, yanl neticeler ortaya kmakta ve dolaysyla Kur'an- Kerim'in vahiy mahsl olduunu inkar eden msterikler Kur'an- Kerim'e ve dolaysyla Hz. brahim kssasna kaynak aramaya kalkmaktadrlar. Msteriklerin Kur'an- Kerim zerindeki almalarnda uyguladklar yanl metod yannda nyarg ve sabit fikirleri neticesinde, bunlarn bir ksm Tevrat ve baz Yahudi geleneklerinin, dier bir ksm Hristiyanln, baz eski cahiliye Arap detlerinin, son Hanflerin Hz. Muhammed zerinde etkili olduunu ve Yahudi ve Hristiyan muallimlerden bir eyler rendiini, bunlarn Kuran- Kerime kaynaklk ettiini ileri srmlerdir.369 Hz. brahim ve Hanflik ile ilgili bilgilerin ise Yahudilerden renildiini iddia eden msterikler; Mekke'de iken Hz. Muhammed'in Yahudiler ve Yahudi muallimlerle iyi geindiini, onlardan destek bulacan umduunu, o yzden ilk srelerde Kbe ve smail'den bahsedilmediini fakat Medine dneminde Yahudilerin olumsuz tavrlar sebebiyle Hz. Muhammed'in, Hz. brahim hikyesini ve Hanflik meselesini ortaya atarak slamiyet'i brahim'e dayandrdn iddia etmilerdir.370 Yukarda deinmeye altmz mesnedsiz iddialar gerei yanstmamaktadr, zira ne srlen iddialarn hepsi delilsiz yorumdan baka bir ey deildir. Msteriklerin Mekke dneminde Hz. Peygamberin Yahudiler ve Hristiyanlarla iyi geindiini, Medinede kar tavr gelitirdiini, sylemeleri ise; Mekki yetlerde zikredilen Yahudi ve Hristiyanlar eletiren, knayan yetlerin varl371 sebebiyle de, tutarszlk arzetmektedir. Dier yandan bir ksm msterikler Kuran- Kerimdeki kssalarn kaynan Medineli Yahudilere balarken, Yahudilerin Hz. brahimin ve Hz. smailin Kbeyi insn inkar ettiklerini gzden karmaktadrlar. Son Hanflerin Hz. Peygamberi eittii ve bununla birlikte hareketine destekte bulunduklar iddias ise son derece tutarszdr. Zira eer denildii gibi olsayd slmiyetin zuhurundan sonra son Hanflerden Ubeydullah b. Cahn nce Mslman

369 aban Kuzgun, a.g.e., s. 123, 132-133, 140-143. 370 aban Kuzgun, slm Kaynaklarna Gre Hz. brahim ve Hanflik, s. 123, 131-133. 371 el-Araf 7/138, 148, 162; el-Fussilet 41/45; el-Csiye 45/16-17.

144

olup daha sonra Hristiyan olmas372 ya da Umeyye b. Ebi Saltn Hz. Muhammede olan muhalefeti373 sz konusu olmazd. Kuran- Kerimdeki baz kssalar ile Kitab- Mukaddesteki baz ifadelerin benzerlik gstermesinde esasen alacak bir durum ya da Kitab- Mukaddesin Kuran- Kerime kaynaklk edecek bir koul olmas sz konusu deildir. Zira Kuran- Kerimin de beyan ettii gibi, Tevrat ve ncil ilh kaynakl kitaplardr, fakat zamanla insanlar tarafndan tahrif edilmitir374. Metin tenkidleri almalar sonucuda da Eski Ahid ve Yeni Ahid blmlerinin farkl kiiler tarafnda yazld, ifadelerin elikiler barndrd ortaya konulmutur375. Bununla birlikte, hkm kalkm olsa da hl bu kitaplarda vahiy krntlarnn olmas muhtemeldir. Hz. brahim'in, Yahudilik ve Hristiyanlktan nce yaad tarihen sabittir. O halde Hz. brahim'in Yahudilik ya da Hristiyanla dayanmas sz konusu deildir. Bunlar Yahudi ve Hristiyanlarn uydurmalardr. Olsa olsa Yahudilik ve Hristiyanlk, Hz. brahim'e dayanabilir. Hz. Peygamber'in okuma yazma bilmedii bilindii halde Hz. Peygamber'in baka kaynaklardan istifade ederak Kur'an- Kerim'i yazm olduunda srar edilmesi bir hayli dikkat ekicidir. Hz. Peygamber, okuma yazma bilse bile o zamann Yahudi ve Hristiyan kaynaklarn okuyabilecek derecede dil bilmediini msterikler kendileri dah itiraf etmilerdir376. Msteriklerin byk blmnn nyargl ve kastl hareket ettiklerini, ilmi objektiflikten uzak tavrlar ierisinde almalar yaparak kendi kanaatlerine mesned aradklarn sylemlerinde aka grebilmekteyiz. Zira, Kuran- Kerimde rastladklar herhangi bir yetin bana sonuna bakmadan, Arap dili asndan kelimeleri tahlil etmek bir yana kelimelerin gramer zelliklerini dikkate almadan, yzeysel dil bilgileriyle, sabit fikirlerine dayanak gsterme almalar ierisine girdikleri aka grlen msterikler, kendi kanaatlerine gre yetlere anlam vermekte ve yine bu yetleri kanaatlerine delil

372 bn Hiam, Sre, I, s. 243; aban Kuzgun, a.g.e., s. 190; smail Cerraholu, Kuran- Kerim ve Hanfler, s. 85. 373 bn Hiam, Sre, I, s. 224; . Cerraholu, a.mk., AFD , s. 86-87; aban Kuzgun, a.g.e., s. 120. 374 el-Bakara 2/75, 79, 95, 174; l-i mrn 3/65, 78, 93; en-Nis 4/46; el-Mide 5/13, 41, 43, 110. 375 . Faruk Harman, Metin, Muhteva ve Kaynak Asndan Yahudi Kutsal Kitaplar, s. 223-224; Ramazan Bier, slm Kelmclarna Gre ncil, s. 141. 376 Afif A. Tabbara, lmin Inda slmiyet, (ev: Mustafa z), s. 491; aban Kuzgun, a.g.e., s. 142.

145

olarak gstermektedirler.377 Kuran- Kerimin vahye dayanmasnn yan sra gnmze dek en ufak bir tahrife uramadan korunmu olduu gereklii tarihen de sabittir. Zira, Kuran- Kerim, Hz. Muhammed (a.s.)n 23 yllk nbvveti boyunca, gelien olaylara uygun olarak, eitli zaman aralklaryla, tedricen vahyolunmutur. Kuran- Kerimde bildirildii378 ve tarihen de tespit edildii gibi Hz. Muhammed mm bir peygamber idi. Hz. Peygamber slamiyetin zuhurunun ilk gnlerinden itibren kendisine gelen vahiyleri hafzasnda tutar, vahiy ktipleri denilen sahabelere kaydettirir ve namazlarda okurdu. Vahiy ktiplerinin, o zamann artlarna gre elde bulunan, ince beyaz talara, krek kemiklerine, ilenmi deriye, hurma dallarna, bez paralarna yetleri yazdklar kaynaklar tarafndan bildirilir.379 Vahiy ktiplii denilen bu messesenin varl, hadis ve tarih kitaplarnda sabit olduu gibi bir ok msterik tarafndan da kabul edilmitir380. Gelen sahih haberlerde bildirildiine gre381; Hz. Peygamber'e gelen vahiyler kaydedilmekle kalmyor, ayn zamanda her sene Hz. Peygamber, ramazan gecelerinde nzil olan ksmlar Cibril'e arzediyordu. Bir baka haberde ise382, Hz. Peygamber ve Cibril'in nzil olan yetleri karlkl arzettikleri belirtilmektedir. Bylece yazmada veya ezberlemede bir noksanlk ve yanllk olmamas salanyordu. Hz. Peygamber vefat ettiinde Kur'an- Kerim bugn elimizde olduu gibi iki kapak arasnda toplanm deildi. Halife Eb Bekir zamannda yaplan Yemme savanda birok hafzn ehit olmas karsnda endielenen Hz. mer, daha ok hafz kaybyla Kur'an- ezberleyenlerin azalmas tehlikesine zm olarak dank hlde bulunan Kur'an sahifelerinin kitap eklinme getirilmesini Hz. Eb Bekir'e teklif etmitir. Hz. Eb Bekir balangta, Reslullahn yapmad bir ii yapmaktan imtina etmisede, Hz. mer'in srar ve kalbinin ie yatmas sonucunda, vahiy ktiplerinden Zeyd b. Sabit bakanlnda bir komisyon kurarak, Kur'an sahifelerini kitap hline getirme
377 378 379 380 381 382 aban Kuzgun, a.g.e., s. 124. el-Araf 7/157; el-Ankebt 29/48; el-Cuma 62/2. Suat Yldrm, Kuran- Kerim ve Kuran limlerine Giri, s. 33-34; . Cerraholu, a.g.e., s. 54 smail Cerraholu, a.g.e., s. 53. Buhr, Fedail 7; Mslim, Fedail, 50; Ahmed b. Hanbel, Msned, III, s. 134, 312. Mslim, Fedails-Sahabe, 99; Buhr, Bidul-Vahy, 5.

146

almalarn balatmtr. ok titiz olarak yrtlen bu almada Reslullahn iml ettirdii tarzda tesbit olunarak yetler iki ahit huzurunda toplanm ve bylece Kur'an cem edilerek kitap hline getirilerek Eb Bekir'e teslim edilmitir.383 Halife Eb Bekir'in vefatndan sonra, bu nsha Halife Hz. mer'e teslim edilmi, Halife mer'in vefatyla birlikte yeni halifenin kim olaca belli olmad iin, nsha Hz. mer'in kz ve Hz. Peygamber'in ei olan Hafsa'ya teslim edilmitir. Hz. Osman'n halifelii zamannda Azerbeycan ve Ermenistan seferine kan Irak ve Suriyeli askerler arasnda Kur'an- okuyutaki kraat farkllklar sebebiyle kan tartmalar sonucunda, Hz. Osman Kur'an- Kerim'i Hz. Peygamber'den sabit olan kraat zerine cem etmek iin bir heyet oluturdu. Bu heyetin Hafsa'da bulunan nshaya gre Kur'an- Kerim'i istinsah etmeleriyle, asl nsha tekrar Hafsa'ya teslim edildi ve Hz. Osman kraatta birlik salanmas iin dier nshalar yaktrd. Daha sonra oaltlan mushaflat eitli blgelere gnderilmitir.384 Asr Saadette ve sahabe devrinde Arap diline ina mslmanlar, nokta ve harekesi olmayan ayetlerin okunmasnda herhangi bir sorun yaamyordu. Fakat zamanla snrlar genileyen slam dnyas yabanc kavimlerle karlam ve bylece Kur'an okumada zorluklar hsl olmaya balamtr. lk asrn ikinci yarsna doru, hsl olan ihtiya sebebiyle ayetlerin noktalanmas ve harekelenmesi almalar balam, bu alma eitli ahslar elinde zamanla gelitirilmi ve tekml etmi, sonunda bugnk eklini almtr.385 lk vahyin geliinden gnmze gelene dek Kur'an- Kerim'in bir harfinde bile deime olmakszn nasl titizlikle korunduunu ve yeni nesillere intikal edildiini, ana hatlaryla ortaya koymaya altk. Kur'an- Kerim bugne kadar nasl korunmu ve ilk gnk hlinden hibir ey kaybetmemi ise kyamete dek yine ayn olacaktr. Zira, Allah Tel, "Kur'an- kesinlikle biz indirdik; elbette onu yine biz koruyacaz" buyurarak386, Allah'n korumas altnda olan Kur'an- Kerim'in, en ufak tahrife uramakszn kymete kadar aslnn muhafaza edileceini iln etmektedir.
383 384 385 386 Suat Yldrm, a.g.e., s. 62-66; . Cerraholu, a.g.e., s. 69-71. smail Cerraholu, a.g.e., s. 72.; Suat Yldrm, a.g.e., s. 66-70. smail Cerraholu, a.g.e., s. 88-92; Suat Yldrm, a.g.e., s. 80-82. el-Hicr 15/9.

147

3. Hz. BRAHM KISSASININ SEMV DN AISINDAN MUKYESES

Yahudi, Hristiyan ve Mslmanlar, kutsal kitaplarnda inanc ve yaayyla yce bir mevkie ve zel bir konuma sahip olan Hz. brahim'i imann byk sembol olarak benimser ve brahim miras zerinde olduklarn iddia ederler. Bu blmde ncelikle Kitab- Mukaddes ve Kur'an- Kerim'de anlatlan brahim figrnn semav din asndan mukyesesini yapacaz. Daha sonra ise, semav dinde ortak ata olarak birletirici rol oynayan ve inananlarn kendilerini O'na nispet etmekle eref duyduklar bu din mensuplarnn, neden ortak mirasta karlkl anlay ve saygya dayal bir iliki yerine ekimelerle dolu ilikileriyle gndeme geldiklerini anlamaya alacaz. Bu balamda Yahudi, Hristiyan ve Mslmanlar arasnda yzyllardr sre gelen ekimelerin kaynaklarndan biri olabileceini dndmz brahim'i anlamadaki farkllklarn neler olduu, ortak anlaylar erevesinde hangi hususlarn yer alabildii konusuna deineceiz. zetle iddia edilen Yahudi brahim, Hristiyan brahim ve Mslman brahim'in nasl farkl kiiler olarak yorumland meselesini ortaya koyabilmek iin aba gstereceiz.

148

3.1 KTAB-I MUKADDES VE KUR'AN-I KERM'DEK Hz. BRAHM KISSASININ MUKYESES

3.1.1 Hz. BRAHM'N HAYATI 3.1.1.1 Hz. brahim'in smi: Kitab- Mukaddes'te Hz. brahim'in isminin, Abram'dan "bir ok milletin babas" anlamna gelen Abraham'a dnm1 aka anlatlr. Kur'an- Kerim'de ise "brahim" eklinde geen ismin anlamna dir bir aklama yoktur. Buna karlk Hz. brahim iin Kur'an- Kerim'de "babanz brahim" ve onun "insanlara nder" yaplaca ifadeleri2 yer alr. Burada bir bakma Kitab- Mukaddes'teki Abraham isminin anlamyla paralellik gze arpmaktadr. 3.1.1.2 Hz. brahim'in Soy Kua: Kitab- Mukaddes'te Hz. brahim'in soy kua3 aka zikredilmekte, Kur'an- Kerimde ise soy
4

kuandan

bahsedilmemektedir. Kur'an- Kerim dndaki slam kaynaklarnda brahim (a.s.)'n soy kuann Kitab- Mukaddes tesirinde kalnarak olutuu ve bilgilerin verildii dikkat ekmektedir. 3.1.1.3 Hz. brahim'in Babas: Hz. brahim'in babasnn ad Kitab- Mukaddes'te "Terah",5 Kur'an- Kerim'de "Azer"6, Talmud hikyelerinde ise "Zrah"7 olarak gemektedir. Baz kilise tarihilerine gre ise onun ad "Aser" (Athar)8 dr. Mslman yazarlar "Terah"n isim, "Azer"in ise lakap olduunu ifade etmiler9, bazlar da zerin Hz. brahimin amcas veya dedesi olabilecei10 zerinde durmulardr.

1 2 3 4 5 6 7 8 9 10

Tekvin 17/4-6. el-Bakara 2/124; Hac 22/78. Tekvin 11710-26; Luka 3/34-36. Taber, Tarih, I, s. 270, 271, 277. Tekvin 11/26, 27, 28, 31. el-Enm 6/74. Muhammed Esed, Kuran Mesaj, I, s. 241. Muhammed Esed, a.g.e., I, s. 241. Elmall H. Yazr, Hak Dini Kuran Dili, III, s. 451; Taberi, Cmiul-Beyn, V, 158-159. Zebd, Tacl-Ars, III, s. 12.

149

3.1.1.4 Hz. brahim'in Yetitii Ortam: Kitab- Mukaddes'teki ifadelerden Keldnlerin Ur ehrinde doduu11 anlalan Hz. brahim'in, batla kar dini bir mcadele ierisine girdii ya da insanlara tebli faaliyetinde bulunduu konusunda hi bir ey anlatlmamakta, onun peygamberlii kabul edilmekle birlikte insanlar Hakk'a dvetinden bahsedilmemektedir. Kur'an- Kerim'de ise Hz. brahim (a.s.)'n nerede, ne zaman doduu tarznda tarihi bilgilere yer verilmemekle beraber onun Allah'a irk koulan, yldzlara ve putlara taplan bir ortamda tevhid mcadelesi verdii ve tebli faaliyetlerinde bulunduu12 anlatlmaktadr. 3.1.1.5 Hz. brahim'in Eleri ve ocuklar: Kitab- Mukaddes'te Hz. brahim'in Sara, cariye Hacer ve Ketura ile yapt evliliklerden bahsedilmektedir. lk ocuun Hacer'den smail olduu aka belirtilmitir. Daha sonra Allah'n ltfuyla Sara'dan shak'n dnyaya geldii, soyun ve vaadlerin, shak'la devam edecei, brahim'in btn mirasna shak'n vris olduu anlatlmtr. Sara ve Hacer arasnda cereyan eden olaylardan uzunca bahsedilmi, Hacer ve smail'in evden uzaklatrl anlatlmtr. brahim'in mrnn sonlarna doru Ketura ile yapt evlilikten, alt ocuu olduu da ifade edilmitir.13 Kur'an- Kerim'de Hz. brahim'in elerinden ya da eler arasndaki hdiselerden bahsedilmemi, sadece oullarndan smail14 ve shak'n isimleri zikredilmitir. lk ocuun kim olduu, hangi ocuun kurban emrine muhatap olduu belirtilmemitir. Mjdelenmesi, peygamberlii ve baz vasflar15 dnda shak'tan bahsedilmezken Kabe'nin yapmnda brahim ile beraber smail'in de yer ald bildirilmitir.

11 Tekvin 11/31; 15/7. 12 el-Enm 6/74-81; Meryem 19/42-48; el-Enbiy 21/52-57; e-uar 26/69-82; el-Ankebut 29/16- 18, 24,25; es-Sfft 37/8587, 88-96; ez-Zuhruf 43/26-27; el-Mmtehine 60/4. 13 Tekvin 11/29-30; 16; 21/1-21; 25/1-4. 14 el-Bakara 2/125,128; en-Nis 4/163; el-Enm 6/86; brahim 14/39; Meryem 19/54-55; el-Enbiy 21/85-86; el-Hac 22/26; el-Ankebt 29/27; es-Sfft 37/102,104,105,107; es-Sd 38/48. 15 el-Bakara 2/133,136,140; l-i mrn 3/84; en-Nis 47163; el-Enm 6/84; Hd 11/71; Yusuf 12/6; Meryem 19/49; el-Ankebt 29/27; es-Sfft 37/112,113; es-Sd 38/45.

150

3.1.1.6 Hz. brahim'e Yaplan Vaadler: Kitab- Mukaddes'te Hz. brahim'e yaplan vaadler birok kez tekrarlanmtr. Tanr'nn bu vaadleri16; yeryznde btn ailelerin kendisinde mbarek klnaca, soyunun oalaca, byk bir ulus olaca ve soyuna Kenan diyarn verilecei eklindedir. Hz. brahim'in ocuu olmas iin yapt dua sonrasnda tekrarlanm olan soy ve toprak vaadinin hemen akabinde Rab, Hz. brahim'in bunlarn gerek olduunu bilmesi iin paralanm hayvanlar yakarak antlama yapmtr17. Daha sonra brahim (a.s.) 99 yandayken yinelen ve sonsuza dek srecei ifade edilen antlama ile birlikte shak mjdelenmi ve soy vaadi Hz. shak'a yaplmtr. Verilen vaadlerin belirtisi olarak da her erkein snnet olmas emredilmitir18. Bununla birlikte Barnabas ncilinde soy vaadinin Hz. smail'e yapld dikkat ekmektedir19. Kur'an- Kerimde Yce Allah, brahim (a.s.)'n salih bir evlt isteine icbet etmi ve uysal bir oul mjdelemitir20. Baka bir yette ise; Allah'n bir takm kelimelerle brahim'i snad ve brahim'in emirleri baaryla yerine getirmesiyle Allah'n: "Seni insanlara nder yapacam" vaadini21 verdii, zikredilmitir. Bu vaad zerine brahim, soyu iin de bu vaadin geerli olmasn istemitir. Allah Tel: "Ahdim zalimlere ermez" buyurarak, brahim (a.s.)'n soyundan da olsa zalimler iin sz veremeyeceini ifade etmitir. Kur'an- Kerim'de vaadin simgesi olarak snnet emrinden bahsedilmemekte, hatta snnet meselesi Kur'an- Kerim'de hi gememekte, Hz. brahim'den kalan bir uygulama olarak22 snnet olma Mslmanlar tarafndan tatbik edilmektedir. Kur'an- Kerim'de ifade edilen vaadlerin Kitab- Mukaddes'teki mbarek klma ve soy vaadiyle ilikisi olabilecei dnlebilse de, Kur'an- Kerim'de toprak vaadi sz konusu deildir. Zira kavmiyetilik, Kur'an- Kerim'in tm insanl kucaklayan evrensel mesajna tezat tekil etmektedir. 3.1.1.7 Hz. brahim'in Misafirleri: Kitab- Mukaddes Hz. brahim'e adam eklinde konuklarn geldiinden bahsedilmekte, onlar melek olup olmadna dir bir
16 17 18 19 20 21 22 Tekvin 12/2-3; 13/15-16; 15/1, 4-5, 13-14, 18-21; 17/2; 22/17-18. Tekvin 15/9-17. Tekvin 17. Barnabas 57. es-Sfft 37/101. el-Bakara 2/124. Mslim, Tahret, 49, 50; bn Mce, Tahret, 8; Ebu Dvud, Tahret, 29; Tirmizi, Edeb, 14.

151

belirti bulunmamaktadr. Rabb'den geldiine gre melek olmalarnn uygun olaca sylenmektedir. Dier yandan kssann akndan, kiiden birinin Tanr olduunu brahimin bildiini anlamaktayz. Yalnz bu konuklar Hz. brahim'in ikram ettii buza, st, yourt ve pideyi yemektedirler. Sara'nn ocuu olaca mjdesini verdiklerinde Sara'nn aknlkla gld ifade edilir. Konuklar Sodom'a doru ilerlerken Rabb, Sodom'un halknn byk gnahlar sebebiyle helak olacan brahim'e aklar. brahim'de onlarn aff hususunda Rab ile tartr. Daha sonra iki melein akamleyin Sodom'a vardklar ifade edilir ve sonunda Lut ve kars haricindeki ailesi kurtulur ve kavmin geri kalanlar helak edilir.23 Kur'an- Kerim'de ise brahimin konuklara buza ikram ettiinde yemediklerini grr ve yabanclardan dolay iine korku der. Says bildirilmeyen bu konuklar, melek olduklarn, kendisine shak' mjdelediklerini sylerler. Sara ve brahim'in bu olaya ardklar grlr. Melekler Lt'un kavmini helak iin gnderildiklerini syleyince, brahim kavmin aff iin meleklerle tartr. Ancak Lt ve kars dndaki ailesi kurtarlarak gnahkr kavim helak edilir.24 3.1.1.8 Hz. brahim'in Gleri: Kitab- Mukaddes'te Hz. brahim'in bir ok kez g ettiini, ilk gn Rabb'in emriyle Harran'a yaptn grmekte daha sonra Kenan diyarna, Beyt-el'in dousuna gittiini grmekteyiz. Bundan sonraki dnemde ise ktlk sebebiyle Msr'a, oradan dnte Beyt-el'e, sonrasnda da Hebron'daki Mamre meeliine yerlemitir.25 O srada yeeni Lt'u esir alp mallarn gasp eden drt krala kar savam ve Lt'u kurtarmtr.26 brahim (a.s.) daha sonra ise Negeve daha sonra Gerar'a gitmitir. Hz. brahim Msr'a ve Gerar'a gittiinde ei Sara'y "kz kardei" olarak gstermitir. Gerar'dan dndkten sonra Sara, shak' dnyaya getirmi ve Sara'nn isteiyle Hacer ve olu evden uzaklatrlmtr27. Kitab- Mukaddes'te Hz. brahim'in Mekke'ye gidii ve Kbe'yi ins zikredilmez ve Yahudilerce de Mekke'ye gittii ve Kbe'yi in ettii kabul edilmez. Kitab- Mukaddes'e gre Hz. brahim her

23 24 25 26 27

Tekvin 18; 19/1-29. el-Hd 11/69-83; el-Ankebt 29/31-33; ez-Zriyt 51/24-37; et-Tahrim 66/10. Tekvin 12/12,13. Tekvin 14/1-16. Tekvin 21/1-21.

152

gittii yere sunak (mezbah) yapt anlatlmaktadr28. Kur'an- Kerim'e gre ise; Hz. brahimin g emri ald aka ifade edilmemitir. Ancak, "Bylece onu ve Lt'u kurtarp, btn insanlar iin bereketli kldmz yere ulatrdk." ayetinden ve hicretten bahseden dier yetlerden29 Hz. brahim'in g ettiini ve muhtemelen bu gn Nemrud'un onu atee atmasndan sonra gerekletiini anlyoruz. Bunun yannda ailesinin bir ksmn Mekke'ye brakt, ailesi ve Mekke ehri iin dua ettii, daha sonra Mekke'de olu smail ile birlikte Kbe'yi yapt da Kur'an- Kerim'de zikredilmi30, Kbe dnda ibdet yeri in ettii bildirilmemitir. 3.1.1.9 Kurban Hdisesi: Kitab- Mukaddes'te ve Kur'an- Kerim'de byk bir imtihan olarak sz edilen kurban hadisesine muhatap olan ocuun shak olduu Kitab- Mukaddes'te aka ifade edilmi ve olay ayrntl bir ekilde anlatlmtr31. Kur'an- Kerim'de kurban emri hdisesi, Hz. brahim'in olunu kurban etmesi gerektiini bildiren bir rya grmesiyle balamaktadr. Bu ryann lh bir emir olduunu anlayan brahim, emri yerine getirmeye karar verir.32 Evrensel mesaj gayesiyle konularn anlatld Kur'an- Kerim'de; kurbanlk evladn ismi gememekle birlikte yetlerin gelii ve anlam rgsnden kurbanln smail olduu ortaya kmaktadr. Mslmanlarn byk ksm kurbanln smail olduu grndedir. Zira konuyla ilgili yetler incelendiinde bu kolayca anlalabilmektedir. Mslmanlardan kurbanln shak olduunu syleyen aznlk bir kesimin delilleri ise zayf ve tatmin edici olmaktan uzak grlmektedir. Tahrif edilmi olsa da Kitab- Mukaddes'teki kurban emrinde "biricik oul" gibi ilgili ifadelerden yola kan Mslman limler, kurbanln smail olduunu yine Kitab- Mukaddes'teki ifadelerle ispatlamakta ve tahrifin gerekliine vurgu yapmaktadrlar33. Bunun yannda Hristiyanlarn mteber saymad Barnabas ncil'inde, aka kurbanln ilk ocuk olduu34 zikredilmitir.
Tekvin 12/7, 8; 13/18. el-Enbiy 21/71; es-Sfft 37/99. el-Bakara 2/ 124, 128,129; el-brahim 14/35-37, 40. Tekvin 22. es-Sfft 101-113. Mevln ibl Numan, Sretn-Nebi, ev: Yusuf Karaca, s. 105-113; mer Faruk Harman, Hz. brahim ve Kurban, Hz. brahimin zinde, (Ed: Mehmet S. Aydn), 97-110. 34 Barnabas 58-59. 28 29 30 31 32 33

153

Allah'a teslimiyetiyle imtihan baaryla geen brahim'e oluna karlk kurban etsin diye fidye olarak kurban35 (Kitab- Mukaddes'e gre bir ko) verilmi ve bylece kurban emri yerine getirilmitir. 3.1.2 Hz. BRAHM'N PEYGAMBERL VE DN TEBL 3.1.2.1 Kitab- Mukades'te Hz. brahim'in Peygamberlii ve Din Teblii: Kitab- Mukaddes'te Hz. brahim, Allah'n emirlerini eksiksiz yerine getiren ve salam imana sahip, yce bir ata olarak tantlmtr. Tanr Halk eklinde ifade edilen srailoullarnn ilk peygamberinin brahim olduunun ifadesinin yan sra, bu halkn btn haklarnn da ona verilen vaadlere dayand36 kabul edilmitir. Her ne kadar Eski Ahid'de Hz. brahim'in bir peygamber olduu bildirilmi olsa da onun Allah'n varlna ve birliine dir gsterdii salam inanc dnda, insanlara verdii herhangi bir dini mesaj ve dini teblii yer almamaktadr. Eski Ahid, Hz. brahim'in kavmi ve dini mcadelesinden bahsetmezken daha ok Tanr tarafndan ona verilen vaadler zerinde durmu ve onun "Ata Yahudi" oluunu buna bal olarak da seilmi halk tarihini anlatmtr. Eski Ahid'de, krallarla savaabilecek gce ve zenginlie sahip olan Hz. brahim, dini bir lider olmaktan ziyade vahiy alan bir ata ve kabile bakandr. Hz. brahim'in mstakil bir din kurduu ynnde Eski Ahid'de herhangi bir ifadeye rastlanmamaktadr. Zaten Yahudiler, Hz. brahim'in Yahudilik dini zerinde olduunda mttefiktirler37. Eski Ahidin dier kssalarnda olduu gibi brahim kssasnda da gzmze arpan en nemli nokta; mesajdan ziyade tarihsel anlatmn n plana karlmas ve inan ve ahlakla ilgili mesajlarn uzun tarihsel anlatmn iine serpitirilmi bilgi krntlar olduu, bu bilgi krntlarnn ise srailoullarn muhatap alarak evrensellik iermemesidir. Yine Kitab- Mukaddes'te dikkatimizi eken hususlardan biri de, Hz. brahim'in evlat istei ve Lt'un kavminin aff dnda herhangi bir duasnn yer almay meselesidir. Kitab- Mukaddes'in ikinci blm olan Yeni Ahid'de ise Hz. brahim'in iman

35 Tekvin 22/13; es-Sfft 37/107. 36 Tekvin 20/7; k 6/3,8, 32/13; Tesniye 34/4; II. Tarihler 20/7; Mezmur 47/9, 105/5-6; Yeaya 41/8, 51/2. 37 aban Kuzgun, slm Kaynaklarna Gre Hz. brahim ve Hanflik, s. 93-95.

154

vlmekte ve rnek gsterilmektedir. Bunlarn yan sra Hz. brahim'e balanmann nemi ve onun izinde gitmenin gereklilii zerinde durulmaktadr. Hz. brahim'in soyundan olmasa da onu rnek alan her inanann Hz. brahim'in torunu saylacana ve ona iman ba ile balanmann nemine38 dikkat ekilir. Daha ileriki aamada ise, Hz. sa'y merkeze alan Yeni Ahid ifadelerinde, Hz. brahim'e yaplan vaadlerin sa Mesih'te gerekletii39 ileri srlmektedir. Eski Ahid'de olduu gibi Yeni Ahid'de de Hz. brahim'in herhangi bir dini mcadelesi veya tebli faaliyetine ahitlik edilmez. Kitab- Mukaddes'in muhteviyatndan saylmasa da konuyla ilgili nemli bilgileri iermesinden dolay Barnabas ncil'ine de deinmekte fayda grmekteyiz. Zira bu ncilde, Hz. brahim'in babas ve kavmiyle mcadelesi bildirilmekte, aralarnda cereyan eden tartmada malup olan babasnn Hz. brahim'i dvmekle tehdit ettii, evden kovduu ifade edilmektedir. Yine Hz. brahimin mabetteki en byk put dnda dier putlar krd, brahim'i bu iten dolay kavminin yarglad, brahim'in yarg srasnda bu ilerin byk put tarafndan yaplm olabileceini ve bir insann Tanr'y ldrmesinin mmkn olamayacan syledii, fakat putperest kavmin sulayarak brahim'i atee atmay kararlatrd, mucizevi bir ekilde atein onu yakmad konular anlatlmaktadr40. Yine Barnabas ncil'inde; Hz. brahim'in ay, yldz, gne ile ilgili akl istidllinden bahsedilmekte, bu akl istidlli kendi kendine gerekletirerek tefekkr ettii, bu olay sonrasnda Cebrail'in gelerek Rabb'in kendisini grmeye dvet ettiini haber verdii ve brahim'in ykandktan sonra Rab ile grmeye gittii eklindeki konular41 yer almaktadr. Barnabas ncilinde yer alan btn bu olaylarn, Kur'an- Kerim'deki brahim kssasyla, kk farkllklar dnda, aa yukar ayn olmas olduka dikkat ekicidir. 3.1.2.2 Kur'an- Kerim'de Hz. brahim'in Peygamberlii ve Dini Teblii: Tarih bilgi verme gyesi gtmeden insanlara rnek gsterme ve onlar uyarma maksadyla insanlara seslenen Kur'an- Kerim'de; dier btn kssalarda olduu gibi Hz. brahim kssasnda da "tevhid mcadelesi" merkeze alnmaktadr.

38 39 40 41

Romallara Mektup 4/6-9, 11-17. Galatyallara Mektup 3/16-18; Romallara Mektup 4/23-24; 5/1-2. Barnabas 31-36. Barnabas 36-38.

155

Vahiy alan Hz. brahim, tebliine en yaknndan, babasndan balamakta, putlardan vazgemesi iin putlarn hibir eye gc yetmedii hususunda onu dnmeye sevk etmektedir. Fakat kendi bildiinin doruluu zerinde inatlaan baba, olunu talamakla tehdit etmektedir. Daha sonra kavmine ynelen ve onlarn inandklar gk cisimleri zerinden, inanlarnn batlln ispatlayan brahim (a.s.), onlarla tevhid mcadelesine giriir. Fakat batl inanlar zerinde srar eden ve stelik Hz. brahim'i putlarn zararyla tehdit eden putperest kavim, putlarn krlmas hdisesindeki gsterilen fiili teblie de olumsuz cevap vererek, Hz. brahim'i sulayarak yarglarlar. Olay zamann zlim hkmdarna aksettiinde ise, Hz brahim'le tartarak akl deliller karsndaki acziyetini kaba kuvvetle bastrmaya alan dnemin hkmdar, brahim (a.s.)'n atee atlmasn emreder. Allah onu ateten kurtarr ve kendisine inanan Lt'la birlikte onlar bereketli topraklara ulatrr.42 Kur'an- Kerim'de grld zere Hz. brahim, tebli grevini insanlara ulatrm, tevhid mcadelesine hayatn adam, eksiksiz emir ve yasaklar yerine getirmi, Allah'n kendisini snad en etin imtihanlarn baaryla stesinden gelmitir. Kur'an- Kerim'in ifadeleriyle inananlarn babas43, kendisine ve zrriyyetine peygamberlik verilen, insanlara nder yaplan44, Allahn selamna45 ve Allah'n dostu46 olma erefine nil olan Hz. brahim; saf monoteizm diye ifade edilen Haniflik dininin teblicisi47, sdk btn48, ok dua eden49, dnya ve ahirette sekin50, daha bir ok vasfla kendisinde gzel rnekler bulunan51, Mslman olarak isimlendirilen52 ve ulu'lazm denilen53 byk peygamberlerden biridir. Kur'an- Kerim'de Hz. brahim'in dinine Hanflik ismi verildii gibi, btn peygamberlerin tebli ettii inancn ve mesajn ortak
42 el-Bakara 2/258; el-Enm 6/74, 80-83; el-Meryem 19/42-48; el-Enbiy 21/52-57, 68-71; e-uar 26/69- 82; el-Ankebt 29/16-18, 24-26; es-Sfft 85-98; ez-Zuhruf 43/26-27; el-Mmtehine 60/4. 43 el-Hac 22/78; el-l-i mrn 3/68; Ayrca bk. hadislere: Tirmizi, Tefsirul-Kuran, 4; Ahmed b. Hanbel, Msned, II, s. 61, no: 3800. 44 el-Bakara 2/124,130; el-l-i mrn 3/33,34; en-Nis 4/163; el-Enm 6/84; el-Enbiy 21/51,72,73; el-Ankebt 29/27; es-Sfft 37/108-113; es-Sd 38/45-47; el-Hadd 57/26. 45 es-Sfft 37/109. 46 en-Nis 4/125. 47 el-Enm 6/79. 48 el-Meryem 19/41. 49 el-Hd 11/75. 50 el-Bakara 2/130; en-Nahl 16/120-123. 51 el-Enm 6/90; el-Mmtehine 60/4. 52 el-Bakara 2/131; el-l-i mrn 3/65, 67. 53 Muhammed Ali Sabn, en-Nbvve vel-Enbiya, s. 161.

156

ismi olarak da -slm isminin kullanlmasnda olduu gibi- Hanflik isminin de kullanld54 grlmektedir. Esasen slm inancna gre, ilk peygamber Hz. dem'den, son peygamber Hz. Muhammed'e dek peygamberlerin tebli ettii btn ilah dinler, ibadetler ynnden bir takm farkllklar ierse de itikd hkmler bakmndan ayn esaslara tbi olmaktadrlar. Btn peygamberlerin tebli ettii tevhid inancnn ortak ad ise, Allah'n insanlar o ftrat ve istidat zere yaratt din olan Hanf veya slm'dr. O yzden Hz. brahim'in tebli ettii dinin bir dier ismi slm'dr.

3.2 DNLER ARASI DYALOG ALIMALARINDA Hz. BRAHM FGRU Gnmz dinler aras diyalog almalarnda, Hz. brahim figrunun nemi ve diyalog almalarnda Hz. brahime biilen rol Yahudiler, Hristiyanlar ve Mslmanlar asndan ele almaya alacaz. Yahudiler; brahim (a.s.)' rklarnn kurucusu olarak grmekte ve onu Yahudi milletinin temel ta olarak kabul etmektedirler. Geleneksel Yahudi anlayna gre; Nuh'un olu Sam'dan itibaren insanlk arasnda ilk rk ayrm balam, Nuh'un fazileti Sam'a, Sam'n fazileti Eber'e, Eber'in fazileti torunu brahim'e, daha sonra bu fazilet shak'a geerek shak'n soyu mbarek klnm, shak'tan sonra atadan tevars eden bu fazilet Yakup'a gemitir55. Kendilerini Tanr halk olarak gren Yahudiler, Tanr'nn Hz. bahimle yapt ahidleri, "soy" ve "lke" ile birlikte vaad edilen her eyin mirass olarak da sadece kendilerini grmektedirler. Hz. brahim'in esas mirass olduklarn iddia eden Yahudiler; Tanr Yahova'nn brahim, shak ve Yakup'la sonsuza dek srecek ekilde yapt ahidlerin gereklilii olarak da, kendilerinin zel olarak bir takm ibadet ve emirlerle sorumlu tutulduklarn, yabanclar iin serbest olan baz eylerin Yahudilere yasak olduunu,
54 el-Bakara 2/130, 135; el-l-i mrn 3/95; en-Nis 4/125; el-Enm 6/161. 55 Baki Adam, "Yahudiliin Hristiyanla ve slam'a Bak", Dinler Tarihi Aratrmalar I, Sempozyum 08-09 Kasm 1996, Ankara, s. 148.

157

bunun seilmi rk olmalarndan dolay byle olduunu savunurlar56. Yahudiler dndaki uluslarn ise, Nuh'un getirdii buyruklarla sorumlu olduunu kabul eden Yahudilik, bu ykmllkleri yerine getiren bir kimsenin derecesi Yahudilerle ayn olmamakla birlikte br dnyada kendisi iin bir yer edineceini ve kurtulua ereceini kabul etmektedir57. Klasik Yahudi grne gre; Hristiyanlar brahim'e yaplan vaadlerin ve anlamann kapsamna girmemektedirler58. Yahudilerin Hristiyanlkta grd en byk problem Teslis doktrini olmaktadr. Zira, bu anlayn monoteizmle elierek, teslis doktrinine inanmann, putperestlik anlamna gelip gelemeyecei meselesi ortaya kmaktadr. Farkl yorumlamalar ve anlaylar olsa da, Yahudi ve Hristiyanlar arasnda ortak bir kutsal metnin varl, bu dinlerin mensuplarnn son derece nemli bir bala balanmasn ortaya karmaktadr59. Yine Yahudiler, Araplarn atas olarak kabul edilen smail (a.s.)'dan dolay brahim (a.s.)'a balanan Mslmanlar, brahim'in meru ocuklar olarak kabul etmezler. Yahudiler her ne kadar Mslmanlarn brahim figrunu tandn syleseler de ortak bir hikyeyi paylamayan bu iki din topluluun inandklar brahim hikyesinin, birbirinden farkl olduuna vurgu yaparlar. Zira Yahudi dncesine gre; kutsal metinlerdeki belirgin farklar gz ard edilemez. Bununla birlikte bu dinin Rabb'i, brahim'in Rabbi olarak tanmlamak da doru deildir ve her biri temelde farkl Rab anlaylarna sahiptir60. Yahudilerin slam'a dair deerlendirmelerinde iki nemli nokta zerinde durulduu grlmektedir. lk olarak, slam'n monoteizmle ilgili bir probleminin olmamas hususuyla iki dinin ortak noktasna deinilmektedir. kinci olarak ise Eski Ahid'in Mslmanlarca reddi ve Hristiyanlarn aksine Yahudi ve Mslmanlarn ortak
56 M. Darrol Bryant, "brahimi nanlar ve Diyalog in Araylar", ev: Krat Demirci, Hz. brahim'in zinde, Ed: Mehmet S. Aydn, s. 257; Baki Adam, a.mk., s. 153. 57 Michael Wyschogrod, "Musevilik Asndan slam ve Hristiyanlk", brahimi Dinlerin Diyalou, (ev: Mesut Karaahan), s. 39. 58 Alon Goshen-Gottstein, "brahim, Dinler Aras Bir Sembol m? Musevi Bak Asndan Bir Sorgulama", Hz. brahim'in zinde, (Ed: Mehmet S. Aydn), s. 173. 59 Michael Wyschogrod, a.mk., brahimi Dinlerin Diyalou, (Ed: smail Raci Faruki, ev: Mesut Karaahan), s. 40-42. 60 Alon Goshen-Gottstein, "a.mk.", Hz. brahim'in zinde, Ed: Mehmet S. Aydn, s. 173-174.

158

bir kutsal metnin olmay bahsi ele alnmaktadr61. nl Yahudi dnr Maimonides, Hristiyanlk ve slam' deerlendirirken, bu iki dine Yahudi olmayan dnyaya Tevrat'n olumlu tayclar roln bimitir62. Yine Maimonides; Nasral sa'ya ve ondan sonra gelen smail'ye (Muhammed) ilikin btn meselelerin, dnyay Tanr kulluunu hazrlamak zere Mesih'in yolunu amaya yarad63, eklimdeki ifadeyi kullanmtr. Ur kentini terk ederek Filistine yerleen brahim'e atfedilen Yahudilik dininin yks; Tanr'nn brahim'e yapt ve Eski Ahid'de de yer alan u aryla balad grlmektedir64: lkeni, akrabalarn, baba evini brak, sana gstereceim lkeye git. Seni byk bir ulus yapacam. Seni kutsayacak, sana n kazandracam. Bereket kayna olacaksn. Seni kutsayanlar kutsayacak, seni lanetleyenleri lanetleyeceim. Yeryzndeki btn halklar senin araclnla kutsanacak. 65 Eski Ahid'deki brahim bahsi, ana hatlaryla Yahudilik dinin temalarn iermekte, kutsal
66

topraklar,

kutsal

bir

kavim

olma

anlaynn

kklerini

barndrmaktadr . Esasen incelendiinde Yahudiliin bir din mi, yoksa, ulusallk m, kltr ve medeniyet mi, daha iyi bir dnyaya duyulan tutkulu bir arzu mu? olduunu dardan anlamann olduka g olduu67 da hakl olarak dile getirilmektedir. Hz. brahim'in Tevrat'ta uzunca anlatlan hayatnda, elikilerle dolu tarihsel bir yaam sunulmakta ve onun peygamber olarak bir din tebli edip etmedii, ya da insanlara bir mesaj getirip getirmedii hususu zerinde durulmamaktadr. Yahudilerdeki yaygn kanaatin ise; Hz. brahim vahiy almakla birlikte Yahudilikten farkl bir din tebli

61 Michael Wyschogrod, a.mk., brahm Dinlerin Diyalou, s. 42. 62 Krister Stendahi, "Hristiyanlk Asndan Musevilik ve slam", brahimi Dinlerin Diyalou, (Ed: smail Raci Faruki, ev: Mesut Karaahan), s. 50. 63 Michael Wyschogrod, a.mk., brahm Dinlerin Diyalou, s. 44. 64 Yoss Klen Halev, Yahudilik: Duy, Ey srail, Balantan Bugne Ortadou'da Tarih ve nan, s. 177. 65 Tekvin 12/1-3. 66 Yoss Klein Halev, Yahudilik: Duy, Ey srail Balangtan Bugne Ortadou'da Tarih ve nan, s. 178. 67 Emmanuel Levinas, "Yahudilik", (ev: Fatih Tatan), Tezkire, s. 136.

159

etmedii68 anlayna dayandn grmekteyiz. Eski Ahidden sonra Kitab- Mukaddeste yer alan sa Mesih merkezli Hristiyan kutsal kitab Yeni Ahidde grlen ilk ifadenin; sa Mesih'in soy kuann brahime balanmas69 eklinde olduu dikkat ekmektedir. sa Mesihin cisman olarak brahim'e balanm olmasnn yan sra, Hristiyan inancnn zerinde durduu asl mesele iman adan brahim'e ballktr. Biyolojik olarak insanlarn babas olan brahim anlayna sahip Yahudilerden farkl bir yol izen Hristiyanlar; tm inananlarn manevi babas olan brahim anlayn benimser70. Hristiyanlar; Tanrnn Yahudilerle eski bir ahid yapm olduunu kabul etmekle birlikte, sa Mesihle yaplan yeni bir ahdin varlna vurgu yaparlar. Onlara gre brahim'e verilen vaad, sa Mesih'te gereklemi, brahim Hristiyanlarn manevi ncleri ve babalar olarak mmtaz yerini almtr71. brahim (a.s.)'n ilk olu smail'in isminin gemedii Hristiyan kutsal kitab Yeni Ahidde; isim vermeksizin smail, kle kaderden olma oul olarak tantlmaktadr. shak'n ise hr kaderden (Sara) ve vaade gre domu olan oul diye tantlmas yannda Hristiyanlarn kendilerini, vaadin ocuklar ve zgr kadnn ocuklar olarak grdkleri ifade edilmektedir. Olaan yoldan olan diye bahsedilen ocuun Kutsal Ruh'a gre doan ocua zulmettii bildirilen Yeni Ahid'de, kle kadnn ocuuna miras hakk da tannmamaktadr72. yle ki, Hz. brahim'in kendisine ocuk vaadi yaplmasna ramen cariyeden ocuk sahibi olmas hususu da hata olarak deerlendirilmitir73. Yeni Ahid'de bir yandan soydan ziyade asl nemli olan Hz. brahim'in izinden gitmenin, onun imann rnek almann nemli olduu bildirilirken, dier yandan ilk olun sadece cariyeden olduu iin reddedilmesi kanaatimizce tuhaf ve elikilidir.

68 69 70 71 72 73

aban Kuzgun, slm Kaynaklarna Gre Hz. brahim ve Hanflik, s. 95. Matta 1/1-17. Romallara Mektup 4/11-12; Luka 16/22-32. Galatyallara Mektup 3/16-18. Galatyallara Mektup 4/21-31. Fatih Solak "Kitab- Mkaddes ve Kur'an- Kerim'de Hz. brahim", ASBE, Yaynlanmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2000, s. 32.

160

Hristiyan dnyasnn asrlarca kilise dnda kurtuluun olmadn savunduu ve Hristiyan olmayanlara zellikle de Mslmanlara kar kat bir tutum sergiledii bilinmektedir. 1962-1965 gelindiinde ise II. Vatikan konslyle Kilisenin, dier dinlere kar farkl bir tavr ierisine girerek diyalog araylar iin harekete gemesi olduka dikkat ekicidir. 1965 II. Vatikan konslnde Mslmanlara ynelik beyanlarda bulunan ve "Mslmanlar her ne kadar Hz. sa'y Tanr olarak tanmyorlarsa da, ona ve annesine sayg gsteriyorlar" ifadelerini sarf eden RomaKatolik Kilisesi "dinler aras diyalog" arsyla, slam'a ynelik tutumunu deitirmi gzkmektedir74. Katolik Kilisesi'nin Mslmanlarla ilgili ifadeleri, "Lumen Gentium" ve "Nostra Aetate" olarak isimlendirilen belgelerde yer almtr. "Lumen Gentium" denilen ve 21 Kasm 1964 tarihinde yaynlanan belge de; sekiz blm altm drt paragraf kapsayan en uzun Vatikan Konsl kararlar kaydedilmitir. Szn ettiimiz bu belgede "Tanr'nn Halk" olarak yer alan ifadeye, kimlerin dhil olduu belirtilmi, "Tanrnn Halk" olarak ncelikle Katolikler, sonra Katolik olmayan Hristiyanlar dahil edilmitir. Yine bu belgede ifade edildiine gre; bata Yahudiler olmak zere, Mslmanlar, Yaratan' tanyanlar, Tanr aray iinde ve doru bir hayat srme gayretinde olan insanlarn "Tanr Halkna" ynelmi saylabilecekleri kabul edilmitir75. Mslmanlar kurtulu tasarmna dhil eden Katolik Kilise'nin bu konudaki ifadesi u ekildedir: Ancak kurtulu tasarm, Yaratan' tanyanlar, bunlar arasnda zellikle, brahim'in imann ittihaz ettiklerini ikrar eden, nihai gnde insanlarn yarglaycs, merhametli ve biricik Tanr'ya bizlerle birlikte tapan Mslmanlar da kapsamaktadr.76 28 Ekim 1965 tarihinde yaynlanan Nostra Aetate (Kilise'nin Gayri Hristiyan Dinlerle likileri Hakknda Beyanname) adl belgede; esasen insanln kken ve akbet

74 Mehmed S. Hatipolu, "Diyaloun Neresindeyiz?", slmiyt III, say: 4, s. 9-10. 75 Ltfullah Gkta, "II. Vatikan Konsili Belgelerinde Mslmanlara likin barelerin evirisi zerine", slmiyt III, say: 4, s. 182-184. 76 Ltfullah Gkta, a.mk., slmiyt III, s. 186.

161

bakmndan tek cemaat olduunu vurgulayan Katolik Kilisesi77, dier din mensuplarnn bir aray iinde olduunu ifade etmitir. Mslmanlar ile ilgili olarak ise bu belgede u: ifadeler kullanlmtr Kilise, canl ve srgit mevcut olan, merhametli ve kudretli olan, yerin ve gn yaratan, insanlarla konumu biricik Tanr'ya tapan Mslmanlara da saygyla bakar. slm imann istemlice gndermede bulunduu brahim'in teslimiyet gsterdii gibi, onlar da Tanr'nn gizli buyruklarna tm ruhlaryla teslimiyet gstermeye almaktadrlar. Onlar, her ne kadar sa'y Tanr olarak tanmyorlarsa da, onu bir peygamber olarak ululamaktadrlar; onun bkire annesi Meryem'e sayg duymakta, hatta kimi kez huu ierisinde kendisine yakarmaktadrlar. Ayrca onlar, Tanr'nn diriltilen tm insanlara karlklarn verecei hkm gnn beklemektedirler. Yine onlar, ahlk hayata sayg duymakta ve de Tanr'ya zellikle dua, sadakalar ve orula ibadette bulunmaktadrlar. Yzyllar boyunca, Hristiyanlar ile Mslmanlar arasndaki ekimeler ve dmanlklar hi de az olmamsa da, Kutsal Konsl, herkesi, gemii unutmaya, karlkl anlay iin itenlikle abalamaya, tm insanlar iin sosyal adaleti, ahlaki deerleri, bar ve zgrl beraberce savunmaya ve salamaya armaktadr. 78 Papa II. John Paul'un yapt konumalar ortaya koyan Dr. Thomas Miche'in bir makalesinde; Hristiyan, Mslman ve ayn zamanda Yahudilerin Hz. brahim'e ballklarnn birletirici bir unsur olduuna vurgu yapldn grmekteyiz. zellikle Mslman-Hristiyan toplumun, ayn Tanrya boyun emesinin getirdii mterek unsurlarna ve ada dnyadaki manevi boluklar karsndaki ortak amalarna deinen makalede, insanln ktlk, alk, kuraklk gibi bir ok ekonomik problemlerine de cevap verebilmek iin diyalog almalarnn ve zm araylarnn elzem olduuna dikkat ekilmitir79.

77 Ltfullah Gkta, a.mk., slmiyt III, s. 188. 78 Ltfullah Gkta, a.mk., slmiyt III, s. 189-200. 79 Thomas Mchel, "Papa II. John Paul'un Mslmanlara Yapt Konumalarda slm Hakknda Syledikleri", DEFD., say: 6, zmir, 1989, s. 553-557.

162

Diyalog almalarnda izlenmesi gereken yntem zerinde duran Batl ilahiyatlarn bir ksm, dinler arasndaki ortak konularn seilmesini, ayrc konulardan uzak durulmasn, Hz. brahim geleneindeki ortak kklerin aratrlp benzerliklerin tespit edilmesini tavsiye etmilerdir. Dier bir ksm ise ilk admda yaplacak etkinliklerde zellikle adalet, salk, eitim, insan haklarnn gndeme getirilmesini nermilerdir80. Mslmanlar asndan dinler aras diyalog meselesine ve bu meselede Hz. brahime biilen role gz attmzda ilk etapta dikkatimizi eken, Mslman, Yahudi ve Hristiyanlar aralarndaki mterek sze aran, bu balamda aralarndaki ortak nokta zerinde diyaloga davet eden Kur'an- Kerim'de Yce Allah yle buyurmaktadr: De ki: Ey ehl-i kitap! Sizinle bizim aramzda mterek olan bir sze geliniz: Allah'tan bakasna tapmayalm; O'na hibir eyi e tutmayalm ve Allah' brakp da kimimiz kimimizi ilahlatrmasn. Eer onlar yine yz evirirlerse, ite o zaman: ahit olun ki biz Mslmanlarz! deyiniz. 81 Bilindii zere slam lkelerinde daha Emevler dneminde Hristiyan limler Kur'an' ve slam' tenkit edici yazlar yazp serbeste yayabiliyorlard. Buna karlk olarak Mslman limlerde tenkit ve hcumlara cevap vermekte gecikmiyor, reddiyeler yazyorlard82. Esasen peygamberimizin Yahudi ve Hristiyanlarla mnasebetine ve gemite slam lkelerinde grlen farkl din limleri arasndaki mnazaralar hesaba kattmzda, Mslmanlar asndan diyalog faaliyetleri ok ncelere dayanmaktadr. Zira, bizzat Kur'an- Kerim, ilerinden zulmedenler bir yana; ehl-i kitapla en gzel ekilde mcadele etmeyi, tartmalarda onlara gzel davranmay emretmektedir83. Kur'an- Kerim'de; "Kendilerine kitap verilenlerin yiyeceinin ve onlardan iffetli kadnlarla evlenmenin helal olduunu" beyan eden yet84; inan halk arasnda sadece teolojik alanda snrl kalmayp, onlarla yaplan sosyal mnasebetlerin de

80 Ekrem Sarkolu, "slm Hristiyan Diyalouna Genel Bir Bak", OMFD, say: 4, Samsun, 1990, s. 7. 81 el-l-i mrn 3/64. 82 Mehmed S. Hatipolu, "Diyaloun Neresindeyiz?", slmiyt III, 2000, say: 4, s. 12. 83 el-Ankebt 29/46. 84 el-Mide 5/5.

163

merluuna85 dikkat ekmektedir. Kur'an- Kerimin dini oulculuu ve iman birliini tasdiki kabul ederek, Tanr'ya samimi iman etme ve salih amel ileme konusundaki srar u yette grlmektedir: phesiz iman edenler; yani Yahudilerden, Hristiyanlardan ve Sbilerden Allah'a ve ahiret gnne hakkyla inanp salih amel ileyenler iin Rableri katnda mkfatlar vardr. Onlar iin herhangi bir korku yoktur. Onlar znt ekmeyeceklerdir. 86 Dier yandan Kur'an- Kerimin, Yahudilik ve Hristiyanla baz eletiriler getirdiini de grmekteyiz. Tevrat' tasdik konusunda Yahudilerin baarszlklarn87, ahlk-manev vurdumduymazlklarn88, hahamlarn fazla yetki sahibi olular ve ar kuralc tutumlarn89, Tevrat'n tahrif edilmesini90 tenkit eden Kur'an- Kerim91, Tanrnn seilmi insanlar olduklarn syleyerek gururlanan ve gururlar sebebiyle slam' reddeden Yahudilerin tutumlarn92 eletirmektedir. Kur'an- Kerim'in Hristiyanlara ynelik eletirileri ise; sa Mesih'in tabiat ve ona yklenen misyon ile ilgili olmutur93. Kur'an- Kerim bir yandan, Hristiyanlarn teslis doktrinini94, ruhbanlk95 ve dini meselelerde haddi amalar96 meselelerini eletirirken97, dier yandan aralarnda bulunan Allah korkusu tayan ve tevazu sahibi kiiler sebebiyle onlar Mslmanlara sevgice en yakn ilan etmitir98.

85 Mahmut Eyyp, "slmn Mslman-Hristiyan likilerine Bak", (ev: Ramazan Ik), FFD, say:V, s. 677. 86 el-Bakara 2/62; el-Mide 5/69. 87 el-Mide 5/70. 88 el-Mide 5/20. 89 et-Tevbe 9/31; el-l-i mrn 3/50. 90 en-Nis 4/46; el-Mide 5/13. 91 Muhammed Abdrrauf, "slam Asndan Musevilik ve Hristiyanlk", brahimi Dinlerin Diyalou, (Ed. smail Raci Faruki), s. 62. 92 el-Bakara 2/101,146; el-En'm 6/20. 93 Mahmut Eyyp, a.mk., FFD., s. 677. 94 en-Nis 4/171,172. 95 el-Hadid 57/27. 96 en-Nis 4/171. 97 Muhammed Abdrrauf, a.mk., brahm Dinlerin Diyalou, (Ed: smail R. Faruki), s. 63. 98 el-Mide 5/82.

164

Btn yanlglarna ramen Yahudi ve Hristiyan topluluklarn btne sulama yneltmeyen Kur'an- Kerim, onlar arasnda Allah'a ve hiret gnne inanan, gece saatlerinde secdeye kapanan, tevazu sahibi, iyilii emreden ktlkten men eden ve hayr ilerinde kouan doru insanlarn olduuna99 dikkat ekerek hepsinin bir olmadn beyan etmektedir. Mslmanlar yette100 de, belirtildii zere, Yahudi ve Hristiyanlarla temelde ayn ilaha inandklarn, Allah'n vahyettiine, brahim'e, ismail, shak, Yakup ve torunlarna indirilene, Musa ve sa'ya vahyedilene inandklarn ikrar ederler. Yahudi ve Hristiyanln ilhn, peygamberleri ve vahiylerini benimseyen Mslmanlar, slm Peygamber'inin mesajn kendinden nceki Tevrat ve ncil'in mesajna uygun ve nceki kitaplar dorulayc, tasdik ve teyit edici, tamamlayc101 mahiyette alglamaktadr. Esasen btn peygamberlerin slm tebli ettikleri102 Kuran- Kerimde aka bildirilir. Bu dini oullarna vasiyet eden brahim ve Yakup (a.s.) ile ilgili ise Kuan- Kerimde yle buyrulmutur: Bu dini brahimde kendi oullarna vasiyet etti, Yakup da: Oullarm! Allah sizin iin bu dini (slm) seti. O halde sadece Mslmanlar olarak lnz. dedi. Yoksa Yakupa lm melei geldii zaman siz orada m idiniz? O zaman (Yakup) oullarna: Benden sonra kime kulluk edeceksiniz? demiti. Onlar da: Senin ve atalarn brahim, smail ve shakn lh olan tek Allaha kulluk edeceiz; biz ancak Ona teslim olmuuzdur. dediler. 103 Btn insanla gnderilen evrensel bir mesaj olma zellii gsteren slm, kendini ftrat dini olarak grr104 ve esasen doutan btn insanlara bir tek ilah tanma ve doruya ynelme kabiliyetinin verildiini ve slam'n ltfedildiini kabul eder. Bununla birlikte kendilerine bahedilen akl ve kavray neticesinde Allah'n stnlk ve birliini tanma, doruya ynelme kabiliyetine sahip tm insanlar, Allah'n

99 el-l-i mrn 3/113-115. 100 el-Ankebut 29/46; el-Bakara 2/136. 101 el-Bakara 2/97; el-l-i mrn 3/3, 50; en-Nis 4/47; el-Enm 6/92; Yunus 10/37; Yusuf 12/111; el-Ftr 35/31; el-Ahkf 46/30. 102 e-r 42713. 103 el-Bakara 2/131-133. 104 er-Rm 30/30.

165

merhameti neticesinde105 kendi balarna braklmam onlar bilgilendirmek ve onlara hakikati tantmak iin t verici, nder, ahit ve mjde verici olarak peygamberler gnderilmitir106. slm mesajn iletmekle birlikte (tebli edici yn), hakikati reddetmekte direnen insanlara da zorlama getirmemekte107, fakat kfr zerinde olan hi kimseyi de tutumunda mazur grmemekte, herkesi amelinde sorumlu tutmaktadr108. Katolik Kilisesinin II. Vatikan konslnde (1964), 1500 yllk geleneksel grn deitirerek109, ateizm ve komnizm gibi tehlikeli cereyanlara kar ortak ahlk ve akdev deerleri olan Yahudi ve slam lemine diyalog arsnda bulunmas110, gemiteki ve gnmzdeki tm olumsuzluklara ramen memnuniyet verici bulunmaktadr. Fakat dinler aras diyalog almalarnda gz ard etmememiz gereken nemli hususlardan biri de yledir: Hristiyanlarn kurumsal olarak yrttkleri almalarda resmi Kilise yetkililerinin asl amacnn, Hristiyan mesajnn dier din mensuplarna daha etkili ve verimli bir ekilde sunulmas ve diyalogun yeni bir misyon yntemi olarak grlmesidir. Zira bu anlay kendi ifadelerinde yer almaktadr. Dier yandan bireysel olarak yrtlen diyalog almalarnda ise bamsz teologlar; daha yapc, daha geleneksel Hristiyan teolojilerini yeniden gzden geirmeye ak, dier dinsel geleneklerin, inan ve dinsel figrlerin de kendi mensuplarnca zel, esiz ve biricik olduu ve kendilerini kurtulua gtrd anlayn kavrayabilen daha mspet bir grnm arzetmektedirler111. Gereki, eit artlarda Hristiyan olmayan muhatabn olduu gibi tanmaya alan, iyi niyetli diyalog taraflarnn oluturduu bir atmosfer, kukusuz yapc ve yararl sonulara vesile olabilecektir.

105 et-Tevbe 9/128; ed-Duhn 44/5,6; el-Hadd 57/9. 106 el-Bakara 2/213; en-Nis 4/165; el-Enm 6/48; el-Araf 7/184; el-Hd 11/ 2,12,25; el-Hicr 15/89; en-Nahl 16/36; el-sr 17/105; el-Furkan 25/51; el-Ftr 35/22,24; es-Sd 38/ 65,70; el-Ahkf 46/9; ez-Zriyt 51/50; et-Tr 53/56. 107 el-Bakara 2/256. 108 el-Bakara 2/134,286; en-Nis 4/84; el-Enm 6/52,132, 164,; el-Ysn 36/54; el-fir 40/17,40; en-Necm 53/39. 109 Ekrem Sarkolu, a.mk., OMFD, s. 5. 110 Mehmed S. Hatipolu, a.mk., slmiyt III, 2000, say: 4, s. 9. 111 Mahmut Aydn, "Dinleraras Diyalog Yeni Bir Misyon Yntemi mi? -Kurumsal ve Bireysel Diyalog Faaliyetleri zerine Bir Deerlendirme-", slmiyt V, 2002, say: 3, s. 47-48.

166

Muhatabmz kendi inan sistemine ekme eiliminde olsa da, diyaloga kar olmak kendimizden de emin olmadmz gsterir. Zira, slam dininin ekinecei bir durum sz konusu deildir112. Allah Tel da "Zulmedenler bir yana, Ehl-i Kitap'la tartmanz (mcadelenizi) en gzel yolla yapn." buyurarak113, Mslmanlarn dier din mensuplaryla Kur'an Vahyi lsndeki mnasebetlerini meru klmaktadr. Hzla gelien ve deien dnyamz, insanlarn dier din mensuplaryla etkileimini artrmakta, bar ve huzuru hedefleyen dinlerin diyalogunu gerekli klmaktadr. Zira politik kar ve hesaplar uruna zellikle din farkllklar ne kartlarak toplumlarn vazgeemedii en nemli kurum olan din adna ekime ve srtmeler tarih boyunca srdrlm ve hlen srdrlmekte insanln bar ve huzuru baltalanmaktadr. Dier taraftan din hogr ve din oulculuu gndeme getiren ve dinler aras mcadele yerine, dinler aras diyalogu ngren sylemlerin de olduunu ifade etmeliyiz. yle ki, Yahudi aileden gelenlerin dndakilere kaplarn kapatan bir din olarak takdim edilen Yahudiliin dhi dier dinlere bak, kutsal kitaplarndaki ifadelerin yorumlanna gre deiiklik arz edebilmekte, tek tanrclk ilkesine bal ve ahlak uygulamalar yerine getiren Yahudi olmayanlarn da kurtulua erebileceini kabul eden bilginlere rastlanabilmektedir. Hristiyanlar cephesinde ise zellikle II. Vatikan Konsili ile birlikte btn dinleri Tek Tanrya gtren vastalar veya ayn hedefe gtren yollar olarak kabul edenler bulunmaktadr. Mslmanlar asndan zaten problem arz etmeyen mesele; slamn ana kaynaklar olan Kuran ve Hadislerde farkl inan ve yaaylara hogr eklinde akla kavuturulmutur.114 Esasen ilh dinleri incelediimizde hedefler ve muhteva asndan bir ok ortak nokta olduunu grebilmekteyiz. nsann dnya ve ahiret saadetini salamaya ynelik asl hedef yannda ilah dinlerin ortak hedeflerini; insanlarn birok eyini feda edebilecei yce deerleri koruma, doru anlama, yaama, gelecek nesillere aktarmay

112 slmiyt, III, 2000, say: 4, s. 180. 113 el-Ankebt 29/46. 114 Abdurrahman Kk, Hristiyanlkta Misyon Anlay, Yeni Yaklamlar ve Dinleraras Diyalog, Dinler tarihi aratrmalar : 2000. ylnda Hristiyanlk (dn bugn ve gelecei), Sempozyum, 09-10 Haziran, Dinler Tarihi Dernei Yay., Ankara, 2001.

167

ifade eden dini koruma; haram ve helalleri dikkate alarak Allahn verdii bedeni koruma; neslin salkl devamn salamak iin nesli koruma; faydalanlmas meru olan mal koruma; akl korumay ve gelitirmeyi ngren akl koruma eklinde sralayabileceimiz ilkeler115 oluturmaktadr. Muhteva asndan mevcut durumu incelediimizde ise kaynak itibariyle Allaha dayanan ilah dinlerin Allah inanc tevhid esasna dayanmakla birlikte; tarih sre ierisinde eitli etkileimler ve deiimler geiren Yahudilik, Allaha beer nitelikler nispet etmekte; Hristiyanlk ise Tanrnn deiik ekilde tezahr ettiini ileri srmekte ve bu iki din slamn Allah tasavvuru ile badamayan birok unsuru tamaktadr. Bununla birlikte; lem ve insan anlaynda, peygamber ve ahiret inancnda benzer noktalar tayan116 bu dinin dnya insanlna birok ortak mesaj verebilmesinin gerekliliine ve bu din mensuplarnn bir araya gelerek dnya bar ve huzuru salamaya ynelik giriimlerde bulunmalarna ihtiya duyulmaktadr. Diyalog nedir, mahiyeti, temel kural ve ilkeleri nasl olmaldr, diyalogun nndeki engeller nasl alabilir?, gibi daha birok sorunun cevab baka bir almann konusu olduundan bu konulara girmeden ana hatlaryla unlar syleyebiliriz; Dinler aras diyalog, her bakmdan eit artlarda, iyi niyet erevesinde muhatabmz olduu gibi tanma, anlama ve onun tarafndan doru anlalmay kapsamaldr. Doru anlama ve anlalma sreci yannda, diyalog faaliyetleri neticesinde ulalmas beklenen hedefler; ortak ahlk ideallerde birleerek ve bir arada alarak, dnyada her geen gn hzn arttran zulm ve adaletsizliklerin nne geilmesi; alk, ktlk, kuraklk ve eitim gibi ekonomik ve sosyal konularda insanla zm retilmesi, ibirlii ierisinde gereken eylemlerin hayata geirilmesi gibi daha birok meselenin zme kavuturulmasna ynelik olmaldr. Samimiyet, karlkl hogr ve insanln yararna ortak gayretin hkm srecei bir dnya, zlenen bar ve huzuru yakalayabilecektir.

115 lyas elebi(ve te.), Marmara lahiyat Vakf slm lmihali, s. 26-27. 116 lyas elebi(ve te.), Marmara lahiyat Vakf slm lmihali, s. 27-32.

168

SONU
Kitab- Mukaddes ve Kuran- Kerimde Hz. brahim ve nsanla Mesaj konusunu ele aldmz bu almamzda Hz. brahimin tarih bir ahsiyet oluu, Kitab Mukaddes ve Kuran- Kerimde onun kimlii ve insanla mesaj hakknda verilen bilgileri ele aldk ve inceledik. Sonu blmnde ise btn bu konular zerinde genel deerlendirmeler yapmaya ve ulatmz sonular ortaya koymaya alacaz. Eski Ahidde Hz. brahim seim ve anlama temalaryla ne

karlmaktadr. Nbvvetin brahimle balatld Eski Ahidde; brahim bir rkn babas olarak gsterilmekte ve Rabbin kendisiyle yapt anlamalarla brahim rknn seilmilii ve bu rka srail topraklarnn vaad edilii zerinde nemle durulmaktadr. Eski Ahidde grdmz brahim figr, bir inan sistemi veya bir eriat getirmemi, putperestlerle mcadele etmemi ve dn bir teblide bulunmamtr. Zira Eski Ahiddeki nbvvet messesesinin, eriat sahibi tek peygamber olarak kabul edilen Musa ile karakterize edildii grlmektedir. Yahudilerin nbvvet anlaynda brahim, kendilerinin babalar olmakta ve nbvvet messesesinin balang noktasn tekil etmektedir. Yahudilerin gznde Hz. brahim, yce bir partriyark (byk ata) olarak da zel bir mevk sahibi olmutur. Daha ok bir tarih kitab grnmnde olan Eski Ahid mesajlar evrensellik iermemekte ve kanaatimizce Eski Ahiddeki brahim figrnn dinler aras ortak paydaya verebilecei bir hissesi; baka bir deyile insanla verebilecei ortak bir

169

mesaj bulunmamaktadr. Zira uzun tarihsel bilgiler arasna serpitirilmi inan ve ahlak ile ilgili mesajlara muhatap olarak kabul edilen sadece srailoullardr. Dier yandan Eski Ahidde brahime dnyadaki tm insanlar kutsayacann vaadedilmi olmasndan bahsedilmesi dikkatimizi ekmekte fakat bunun nasl olabilecei konusunda herhangi bir bilgi verilmemekte ve bu ifadenin neyi hedefledii hakknda ortak bir gr beyan edilmemektedir. Eski Ahid dndaki dn literatre gz attmzda, szl rivayetlerdeki brahim anlaynn Eski Ahide gre farkllklar ierdii gze arpmaktadr. Zira ikinci tapnak literatrne gre Rabbini arayan, putperestlie kar savaan, putlar kran bir brahim figr ne kmaktadr. Szl rivayetlerdeki brahim anlayndan tek tanrclk hususunda insanla bir mesaj verilebilecei sonucunu kardmzda ise, Yahudiliin kabul ettii brahimin Tanrsnn, baka bir deyile beeri nitelikler nisbet edilen Yahudilikteki Tanr tasavvurunun Yeni Ahid ve zellikle Kurandaki Tanr tasavvurundan olduka farkl olduu gereini gz nne almam oluruz. Sonu olarak; Eski Ahid'deki brahim bahsi, ana hatlaryla Yahudilik dininin temalarn iermekte, kutsal topraklar, kutsal bir kavim olma anlaynn kklerini barndrmaktadr. Yeni Ahidde Hz. brahim ile ilgili grlen ilk ifade; sa Mesih'in soy kuann brahime balanmas eklindedir. sa Mesihin cisman olarak brahim'e balanm olduunun belirtilmesinin yannda, Yeni Ahidde zerinde durulan asl mesele iman adan brahim'e ballktr. Biyolojik anlamda insanlarn babas olan brahim anlayndaki Yahudilerden farkl bir yol izen Hristiyanlar; tm inananlarn manevi babas brahim anlayn benimser. brahimin imanndan vgyle bahseden Yeni Ahidde; sann yapt teblilerde brahimden bahsettii, soydan ziyade onun yolunda olmann nemine deindii haber verilmekle birlikte, Yeni Ahidin bir baka yerinde Hristiyanlarn zgr kadnn (Sara) ocuklar olmakla vndklerinin ve kendilerinin soya dayanan bir stnle sahip olduklarn dillendirdiklerinin ifade edilmesi dikkat ekicidir.

170

Yeni Ahidde bir yandan brahimin soyundan olsalar bile, hepsinin onun ocuklar olmad, Tanrnn ocuklarnn olaan yoldan doan ocuklar deil, brahimin soyu saylan Tanrnn vaadince doan ocuklar olduu bildirilerek smail reddedilirken, dier yandan brahimin izinden giden tm insanlarn brahimin manevi ocuklar olaca ifade edilmektedir. Yeni Ahidde hem shak ve soyu yceltiliyor, vaatlerin shak iin yapld bildirilerek Tanr halk tbiri kullanlarak soyun nemine iaret ediliyor, Tanrnn ant ierek brahime sz verdii, bunu unutmayarak sonsuza dek kendilerine merhametli olaca, onlar dmanlarn elinden kurtaraca ve koruyaca ifade edilip bu soydan olmayanlar dlanyor; hem de Hz. brahimin btn uluslar kutsayaca, imanl ve doru olan btn insanlarn atas olaca bildiriliyor. Yeni Ahidde aka grlebilen iki farkl anlaytan biri olan shakn soyunu yceltme ile ilgili temalarda Eski Ahidin ak etkisi kendisini gstermektedir. Bununla birlikte zellikle Pavlus dnemi ve sonrasnda Hristiyanln evrensellii adna dier insanlar kazanmaya ynelen Hristiyanlarn, sadece Yahudi olanlarn brahimin ocuklar olduunu kabul eden Yahudi anlaynn aksine, anlama kapsam dnda olsalar da brahimin izinden gitmeye hevesli herkesi brahimin ocuklar olarak adlandrmaktan geri kalmadklarn grmekteyiz. Tanrnn Yahudilerle eski bir ahid yapm olduunu onaylayan Yeni Ahidde asl vurgulanan esaslardan biri de sa Mesihle yaplan yeni bir ahdin varldr. Buna gre brahime yaplan vaadlerin sa Mesihte gerekletii ifade edilmekte, brahimin Hristiyanlarn babas ve manevi ncleri olduu kabul edilmektedir. Eski Ahidde olduu gibi Yeni Ahidde de brahime yneltilen Yeryzndeki btn halklar senin soyun araclyla mbarek klnacaktr vaadine aklk getiren Hristiyan kutsal kitab; bu vaadin Hz. sann gnderilmesiyle ve btn insanln gnahlarnn affedilip, kurtulua ermesi iin Tanr olu kabul edilen sann armha gerilip ac ekmesi ve kendini insanln gnahnn aff iin feda etmesiyle gerekletii temsna vurgu yapmaktadr. Kuran- Kerimde Hz. brahim ve insanla mesaj konusuna gelince, hazrladmz bu almann esas odak noktasn bu blm tekil etmektedir. Zira ilk

171

insann yaratlmasndan kyamete kadar srecek olan hak-btl mcadelesinde hak yolun yolcusu olmak isteyenlere, brahim mesajlarn rehber oluu ve Hz. brahimin insanl Allaha teslim olmaya (slma) dveti Kuran- Kerimde aka bildirilmekte; insan, hayat, kinat anlayabilmenin tek anahtar olan ve insan btl zincirlerinden kurtararak asl zgrlne ulatran Tevhid inancn akl ve vicdanlara sunan yine Kuran- Kerim olmaktadr. Kuran- Kerimde ilk insan Hz.dem ile balayan ve son peygamber Hz. Muhammedle sona eren nbvvet messesi ayn itikad temellere dayanm, tm peygamberlerin tebli ettii inan esaslar bir birlik ve btnlk gstermitir. Szn ettiimiz slm nbvvet zincirinde ull-azm peygamberlerden olan Hz. brahim, kendisinden sonra gelen btn peygamberlerin ve inananlarn babas olarak da mmtaz bir mevkye sahip olmutur.. Olaylarn kronolojik ynyle ilgilenmeyip, muhataba verilmek istenen mesaja dikkat eken Kuran- Kerim, Hz. brahimin hayat hikyesi yerine; onun insan ftratyla ve akl muhakemesiyle muvafk olan tevhid inancn, din tebliini, zorluklar ve imtihanlar karsnda ylmayarak Allaha teslimiyetini, rnekliini, insanla verdii mesajlar ne kartmakta ve bylece hibir vasta koymadan dorudan Allaha ynelmek eklinde temellendirilebilecek olan kurtulu ve hidyet yoluna tm insanl dvet etmektedir. Kuran ve hadis ifadelerinde ihlas ve Allaha teslimiyet vasflaryla ne kan ve slam-Hanf ahsiyet olu rnekliini bizlere sunan Hz. brahim ve ailesi; Fahr-i lem ve onun muhterem ailesine rahmet ve bereket dileyen mminlerin dilinde, kyamete dek rahmet ve bereket dileklerine layk olmakta ve efaat makamnda gnde en az be vakitte yad- cemlle anlmaktadr. Sz konusu dinin hem kutsal metinleri hem de din gelenek ve kltrlerinde birok farkl ynler olmakla beraber Hz. brahim, zerinde ittifak edilen son derece zel ve nemli bir ahsiyettir.

172

zellikle son on ylda dnyann eitli yerlerinde dinlerin tantlmas, farkl ve ortak ynlerinin ortaya konulmas amacyla dzenlenen dinler aras diyalog konferanslarnda, brahim figr nemli role sahip olmutur. Sonu olarak; semv din arasnda hi de nemsiz grlemeyecek derecede farkl ekilde anlamlandrlan brahim figrnden yola ktmzda, brahim din ad altnda tek bir din at arayna girmenin elbette snrlar zorlamak ve haddi amak olacan syleyebiliriz. te yandan bir dierinin gdmn dayatmadan, siyasi propagandalarn olmad bir ortamda, kendimizi tantma ve karmzdakini tanma imknna kavumann, n yarglar amak ve karlkl hogr atmosferini oluturmak iin nemli bir adm olacan da vurgulamalyz. Gnmzn bar modellerinden biri olarak sunulan dinler aras diyalog faaliyetlerini farkl din mensuplarnn birbirlerini doru anlama ve kendisini dier din mensuplarna anlatma sreci olarak deerlendirdiimizde, bu almalarn neticesinde; kendi mukaddesine sayg gsterilmesini isteyenin, dierinin mukaddesine sayg gstermenin gerekliliini kavrayabilmesi; ortak ahlk ideallerde birleerek ve bir arada alarak dnyada her geen gn hzn arttran zulm ve adaletsizliklerin nne geilmesi; alk, ktlk, kuraklk ve eitim gibi ekonomik ve sosyal konularda insanln sorunlarna zm retilmesi ve ibirlii ierisinde gereken eylemlerin hayata geirilmesi gibi hedeflere ulalmaldr. Dinler aras diyalog almalar; insanln ortak karn ve dnya barn salama yolunda farkl din mensuplarnn gsterecei irde ve samimiyetle byk anlam kazanabilecektir.

173

BBLYOGRAFYA
Abdrrauf, Muhammed, slam Asndan Musevilik ve Hristiyanlk, brahim Dinlerin Diyalou, Ed: smail Raci Faruki, (ev: Mesut Karaahan), Pnar Yay., 2. bsk., s. 53-64, 2003. Abraham, Testament of, UJE, ed: , s. 40, Newyork 1969. Adam, Baki, Yahudiliin Hristiyanla ve slma Bak, Dinler Tarihi Aratrmalar I, Sempozyum, 08-09 Kasm 1996, Dinler Tarihi Yay., Ankara, s. 147-166. Ahmed b.Hanbel, Eb Abdullah b. Muhammed (. 241/855), Msned, erh: Ahmed Muhammed akir, Kahire: Darul Hadis, 1995/1416. Aydemir, Abdullah, Tefsrde srliyyat, Diyanet leri Bakanl Yay., stanbul, 1992. Aydn Mehmet, Hristiyan Kaynaklarna Gre Hristiyanlk, Trkiye Diyanet Vakf Yay., Ankara, 1995. Aydn, Mahmut, Dinleraras Diyalog Yeni Bir Misyon Yntemi mi? Kurumsal ve Bireysel Diyalog Faaliyetler zerine Bir Deerlendirme- , slmiyt V, 2002, say: 3, s. 47-48. Bamberger, B. J., Abraham, Testament of, IDB, I, s. 21, Newyork: Abingdon Press, 1962. Bandstra, Barry L., Reading The Old Testament, Belmont; Publishing Company, 1995. Bebek, Adil, Din ve Dnce Asndan Dua, Rabet Yay., stanbul, 1998. Beyzzde, Ahmed Efendi, mam- Azam Eb Hanfenin tikad Grleri, terc: lyas elebi, MF Yay., stanbul, 1996. Bier, Ramazan, slm Kelmclarna Gre ncil, Gelenek Yay., 2004. Birn, Ebur-Reyhan Muhammed b. Muhammed el-Harizm (. 453/1061), el-AsarulBakiye anil-Kurnil-Haliye, ner: C. Eduard Sachau, Leipzig, 1923. Blank, Sheldon H., Abraham, UJE, I, s.35-36, Newyork, 1969. Braybrooke, Marcus, How to Understand Judaism, Albans: SCM Pres, 1995. Bright, John, A History of Israel, London, 1980.

174

Bryant, M. Darrol, brahim nanlar ve Diyalog in Araylar, (ev: Krat Demirci), Hz. brahimin zinde, Ed: Mehmet S. Aydn, Gazeteciler ve Yazarlar Vakf Yay., stanbul 2001. Bucaille, Maurice, Kitab- Mukaddes, Kuran ve Bilim, (ev: Suat Yldrm), 3. bsk., zmir, 1981. Bucaille Maurice, Kuran- Kerim, Tevrat, ncil ve Bilim, (ev: Enver Tahir Rza, Hamit Kemal), Yersiz, Tarihsiz. Buhr, Eb Abdullah Muhammed b. smil (. 256/870), Sahihul-Buhr, Vaduz, Thesaurus slamicus Foundation: Cemiyyetl-Merkezil-slm, 2000/1421. Buhl, F. Hanif, A, V, s. 215-217; stanbul, 1988. Buttenwieser, Moses, Abraham, Apocalypse of, UJE, I, Newyork, 1969. Canan, brahim, Hz. brahimden Mesajlar, ule Yay., stanbul, 1998. Cevad Ali (. 1408/1987), el-Mufassal fi Tarihil-Arab Kablel-slm, 2. bsk., Darllm lil-Melayin, Beyrut, 1970 Cerraholu, smail, Kuran- Kerim ve Hanifler, AFD., XI, s. 82- 92, Ankara, 1963. Challeye, Felicien, Dinler Tarihi, (ev: Samih Tiryakiolu), Varlk Yay., 2. bsk., stanbul, 1963. aatay, Neet, slm ncesi Arap Tarihi ve Cahiliye a, III. bsk. Ankara, 1971. , slm Tarihi : balangtan Abbasilere kadar: dini, ictimai, iktisadi, siyasi adan, Ankara : Trk Tarih Kurumu, 1993. elebi, lyas, slm nan Sisteminde Aklclk ve Kad Abdulcebbar, Rabet Yay., stanbul, 2002. ..... [ve te.], Marmara lahiyat Vakf slm ilmihali, Marmara lahiyat Vakf Yay., stanbul, 2006. , Muazzez lmiye, brahim Peygamber (Smer Yazlarna ve Arkeolojik Buluntulara Gre), Kaynak Yay., Drdnc Bask, stanbul, 2004. Dan, Joseph, Abraham n Medievel Hebrew Literature, Ejd, II, s.122, Jerusalem. Danimend smail Ham, zahl slm Tarihi Kronolojisi, I, Bbli Yay., stanbul, 1960. Demirci Krat, Hristiyanlk, DA, XVII, s. 328-340, stanbul, 1998. Eb Hayyan el-Endels, Esirddin Muhammed b. Yusuf el-Ceyyn (. 745/1344), Tefsirl-Bahril-Muhit, 2. bsk., Darul-Fikr, Yersiz, 1983.
175

El-Emir, Ahmed el-Berk, brahim (a.s.) ve Davethu fil-Kuran, Drul-Menr, Cidde,1986 Elmall, Muhammed Hamdi Yazr (. 1361/1942), Hak Dini Kuran Dili, sadeletirenler: smail Karaam...ve te., stanbul 1979. Epstein, Perle, Kabala, (ev: Nusret Karayazgan, iyma Berkn), Dharma Yay., Beyolu, stanbul, 1993. Ertan, Mehmet Emin, Hz. brahim ve Nemrut, urkav Yay., 3. bsk., anlurfa, 1999. Esed, Muhammed (. 1412/1992), Kuran Mesaj, ev: Ahmet Ertrk, Cahit Koytak, aret Yay., stanbul, 1996/1412. Eyyp, Mahmut, slamn Mslman-Hristiyan likilerine Bak, (ev: Ramazan Ik), FFD., say: V, s. 677, Elaz, 2000. Fahreddin er-Rz, Eb Abdullah Fahreddin Muhammed b. mer (. 606/1209), Beyrut, Daru hyait-Trasil-Arabi, 1934. ................, smetl-Enbiya, Mektebets-Sekfetid-Diniyye, Kahire, 1986. Flack, Elmer E., Patriarchs, Old Testament, Twenteth Encyclopedia of Religious Knowledge, II, s. 847, Newyork, 1995. Ginzberg, Louis, Abraham, Testament of, JE, I, s. 93-96, Newyork, 1964. .................., Abraham, Apocalypse of, JE, I, s. 91-92, Newyork, 1964. Glatzer, Nahum N., The Judaica Tradition, Boston, Amerika, 1965. Gordis, Robert, Abraham n The Haggadah, UJE, I, s. 36-37, Newyork, 1969. Goshen-Gottstein, Alon, brahim Dinler Aras Bir Sembol m? Musevi Bak Asndan Bir Sorgulama, Hz. brahimin zinde, (Ed: Mehmet S. Aydn), s. 173. Gkta, Ltfullah, II. Vatikan Konsili Belgelerinde Mslmanlara likin barelerin evirisi zerine, slmiyt III, say: 4, s. 182-184, Ankara, 2000. Green, Tamara M., The City of The Moon God, Religious, Traditions of Harran, Leiden, 1992. G, Ahmet, eitli Dinlerde ve slamda Kurban, Dnce Yay., stanbul, 2003. Gndz, inasi, Son Gnostikler: Sabiler, nan Esaslar ve badetleri, Vadi Yay., Ankara, Ekim, 1995. , Mitoloji ve nan Arasnda, Ett Yay., Samsun, 1998.

176

..., Kuran Kssalarnn Kayna Eski Ahit mi? Yap, Muhteva ve Kaynak Asndan Torah Kssalar, OMFD., X, Samsun, 1998. Halevi, Yossi Klein, Yahudilik: Ey srail, Balangtan Bugne Ortadouda Tarih ve nan, s. 178, Washington, ABD, 2003. Hamidullah, Muhammed, slm Peygamberi, (ev: Salih Tu), rfan Yay., stanbul, 1993. Harman, mer Faruk, Ahd-i Atk, DA, I, s. 494-501. .........., brahim, DA, XXI, s. 266-272, stanbul, 2000. .........., ncil, DA, XXII, s. 270-276, stanbul, 2000. .........., smail, DA, XXIII, stanbul, 2001. ..........., Metin, Muhteva ve Kaynak Asndan Yahudi Kutsal Kitaplar, stanbul, 1988. .........., Hz. brahim ve Kurban, Hz. brahimin zinde, (Ed: Mehmet S. Aydn), s. 97127, stanbul, 2001. ........., Yeni Ahidde Din ve Din Anlay, Dinler Tarihi Aratrmalar II, Sempozyum, Dinler Tarihi, Dernei Yay., 20-21, Konya, Kasm, 1998. Hatipolu, Mehmet S., Diyaloun Neresindeyiz?, slmiyt III, say: 4, s. 9-10, Ankara, 2000. Hcks, L., Abraham, IDB, I, s. 14-20, Newyork: Abingdon Press, 1962. bn Cerir et-Taberi, Eb Cafer Muhammed (. 310/923), Cmiul-Beyan f TefsirilKuran (Tefsirut-Taberi), Darl-Fikr, Beyrut, 1884. .........., Tarihut-Taber: Tarihul-mem vel-mluk, thk: Muhammed Ebul-Fazl brahim, Daru Sveyda, Beyrut, 1967. bn Hacer, Ahmed b. Ali el-Askaln (. 852/1448), Fethul-Br bi erhi SahihilBuhr, Darr-Reyyan lit-Tras, 2. bsk., Kahire,1987/1407.. bn Hazm, Eb Muhammed Ali b. Ahmed (. 456/1064), el-Fasl fil-milel vel-ehv ven-nihal, Mektebetl-Msenna, Badat, 1903. bn Hiam, Cemleddin Abdlmelik b. Hiam (. 213/828), Sretn-Nebi, thk: Muhammed Abdlhamit, Darl-Fikr, Beyrut, Tarihsiz. bn shak, Eb Abdullah Muhammed b. shak b. Yesar (. 150/768), Sret bn shak, (thk: Muhammed Hamidullah), Hayra Hizmet Vakf Yay., Konya, 1981.

177

bn Kesir, mduddin Ebul-Fida smail ed-Dimek (. 774/1373), Tefsiru bni Kesir, Darl-Endels, Beyrut, 1966/1385. ............., el-Bidye ven-Nihye, Mektebetl-Maarif, 4. bsk., Beyrut, 1981. ., es-Sret'n-Nebeviyye thk. Mustafa Abdlvahid, Beyrut : Dar'l-Ma'rife, 1976. bnl-Cevz, Ebul-Ferec Cemalddin (. 591/1201), Zdl-Mesr fi lmit-Tefsir, 4. bsk., Beyrut, 1987/1407. bnl-Esr, Ebul-Hasen Ali b. Muhammed b. Abdlkerm (. 630/1233), el-Kmil fitTarih, Beyrut, 1979/1399. bn Mce, Eb Abdillah Muhammed b. Yezid el-Kazvin (. 275/887), Snen bn Mce, thk: Muhammed Mustafa Azami, eriketTbaatil-Arabiyye, Riyad, 1984. bn Manzr, Cemalddin Muhammed b. Mkerrem (. 711/1311), Lisanl-Arab, Darus-Sadr, Beyrut, Tarihsiz. bn Meymun, Eb mran Mamondes Musa b. Meymun b. Yusuf (. 601/1204), Delletl-Hirn, (thk: Hseyin Atay), Ankara, 1974. bn Sad, Ebu Abdillah Muhammed (. 230/845), et-Tabaktl-Kbra, thk: Ali Muhammed mer, Mektebetl-Hanc, Kahire, 2001/1421. bnn-Nedim, Muhammed b. shak b. Eb Yakub, el-Fihrist, Beyrut, Tarihsiz. slamolu, Mustafa, srailoullarndan mmet-i Muhammede Yahudileme Temayl, Denge Yay., 7. bsk., stanbul, 1998. Johnson, Paul, Yahudi Tarihi, (ev: Filiz Orman), Pozitif Yay., stanbul, 2000. Kahraman, Ahmet, Mukayeseli Dinler Tarihi, Marifet Yay., 6. bsk., stanbul, 1993. Knal, Fruzan, Eski Mezopotamya Tarihi, Ankara, 1983. King, L. W., Ur of the Chaldees, DB, Ed: James Hastings, Edinburgh, 1914. Kodosh, David; David, Eli, Abraham n Jewish Philosophy, Ejd, II, s. 118-119, Jerusalem. Kohler, Kaufman, Abraham, JE, I, s. 83-87, Newyork, 1964. Kur'n- Kerim ve Trke Aklamal Meali = el-Kuranil-Kerim ve tercemetu maanihi ilel-lugatit-Trkiyye / haz. Ali zek ...[ve te.] ; yeniden gz. ge. nr. haz. Abdullah Mbeir et-Terazi. Medine : Mcemmal-Melik Fahd li-TbaatilMushafi-erif, 1992/1412 .

178

Kutsal Kitap (Kitab- Mukaddes), Kitab- Mukaddes irketi ile Yeni Yaam Yay., 1. bsk., stanbul, 2002. Kutub, Seyyid b. brahim (. 1386/1966), Fi Zilalil-Kuran, 11. bsk., Beyrut: Daruruk, 1985. Kuzgun, aban, slam Kaynaklarna Gre Hz. brahim ve Haniflik, Seda Yay., Ankara,1985. ..........., Dinler Tarihi Dersleri, I, Erciyes niv. Yay., Kayseri, 1993. .........., Hanif, DA, XVI, s. 33-39; stanbul, 1997. Kk, Abdurrahman, Hristiyanlkta Misyon Anlay, Yeni Yaklamlar ve Dinleraras Diyalog, Dinler tarihi aratrmalar : 2000. ylnda Hristiyanlk (dn, bugn ve gelecei), Sempozyum, 09-10 Haziran, Dinler Tarihi Dernei Yay., Ankara, 2001. Lambelin, Roger; Durant, Will, Yahudi Tarihi ve Siyon nderlerinin Protokolleri, (ev: Sami Sabit Karaman), Ankara, 1943. Levinas, Emmanuel, Yahudilik, (ev: Fatih Tatan), Tezkire, say: 38-39, Austos, 2004, s. 136, Licht, Jacob, Abraham, Apocalypse of, Ejd, II, Jerusalem. Malik b. Enes, Eb Abdullah el-Asbah el-Himyer (. 179/795), el-Muvatta, Marib: Darul-Afakil-Cedide, Beyrut, 1992/1412. Mtrd, Muhammed b. Muhammed (. 333/944), Kitbt-Tevhid, Terc: Bekir Topalolu, SAM Yay., Ankara, 2002. Mesud, Ebul-Hasen Ali b.Hseyin (. 345/956), Murcuz-Zeheb ve MeadinulCevher, thk: Muhammed Muhyiddin Abdlhamit, Mektebett-TicaretilKbra, Yersiz, 1994. ............., et-Tenbih vel-raf, Badat, 1938. Mevdd, Seyyid Eb l-Al (. 1399/1979), Tefhiml-Kuran, 6. bsk., Merkez-i Mektebi slm, Delhi, 1993. ............, Tarih Boyunca Tevhid Mcadelesi, (ev: N. Ahmed Asrar), 3. bsk., Pnar Yay., stanbul, 1992. ............, tikad, ktisad, Siyasi, Sosyal ve Fkh Meseleleri Fetvalar, trc: A. Hamdi Chohan, Mahmut Osmanolu, Nehir Yay., stanbul, 1992. Mchel, Thomas, Papa II. John Paulun Mslmanlara Yapt Konumalarda slam Hakknda Syledikleri, DEF Dergisi, say: 6, zmir, 1989, s. 553-557.

179

Mslim, Ebul-Hseyn b. el-Haccac el-Kueyr en-Nsbr (. 261/875), Sahih-i Mslim, ner: Muhammed Fuad Abdlbaki, Daru hyail-Ktbil-Arabiyye, Kahire, 1955/1374-1956/1375. en-Nedv, Ebul-Hasen Ali el-Hseyn, es-Siretu Nebeviyye, 2. bsk., Daru-uruk, Cidde, 1979. Nesa, Ebu Abdirrahman Ahmed b. uayb b. Ali (. 303/915), Snen-i Nesa, Daru hyait-Trasil-Arab, Beyrut, 1988. Newman, Lous I., The Talmudic Anthology, 1945, Amerika. Nickelsburg, George W. E., Jewish Literatre Between The Bible and The Mishnah, 1981, Amerika. Numan, Mevln ibl (. 1332/1914), Siretn-Neb, ev: Yusuf Karaca, z Yay., stanbul, 2003. Nreddin es-Sbn, Ahmed b. Mahmd (. 580/1184), Mtrdyye Akaidi, terc: Bekir Topalolu, Diyanet leri Bakanl Yay., 7. bsk., Ankara, 2000. zen, Adem, Yahudilikte badet, Ay Kitaplar, stanbul, 2001. Polat, brahim Ethem, Hanif airlerin iirlerinde Monoteist Yap, Nsha: arkiyat Aratrmalar Dergisi, Yl: 1, Say:1, s. 124-133, Bahar 2001. Polat, Mahmut, Harranl Sabi Ediplerden Hill b. el-Muhassin ve Garsn-Nime, HF Derg., HF Yay., say: 6, anl Urfa 2001. Ragb el-sfehan, Ebul-Kasm Hseyin b. Ahmed (. 502/1108), el-Mfredt fi Garibil-Kuran, ner: Muhammed Ahmed Halefullah, Mektebetl-EnclolMsriyye, Kahire, 1970. Reid Rza, Muhammed (. 1354/1935), Tefsirul-Menr, 4. bsk., Darl-Menr, Yersiz, 1954. Ryle, H. E., Abraham, A Dictionary of the Bible, Ed: James Hastings, I, Edinburgh, 1903. Sbn, Muhammed Ali, en-Nbvve vel-enbiy, leml-Ktb, Beyrut, 1985. Salam, Bahaddin, Gemi ve Gelecek Arasnda Tevrat, Tebli Yay., stanbul, 1998. Saleb, Ebu shak Ahmed b. Muhammed b. brahim en-Nsbr (. 427/1035), Ksasul-Enbiy (Araisil-Mecalis), 4. bsk., Darl-Ktbil-lmiyye, 1985. Sarkolu, Ekrem, slam Hristiyan Diyalouna Genel Bir Bak, OMF Derg., say: 4, s. 7, Samsun, 1990.

180

Sarna, Naum, Abraham, Ejd, II, s. 111-115, Jerusalem. Scholem, Gersham G., Zohar, (ev: Ebru Yeti), Drahma Yay., stanbul, 1994. Seters, John Van, Abraham, ER, I, s. 13-17. Sinanolu, Mustafa, Kitab- Mukaddes ve Kuran- Kerimde Nbvvet, (MSBE Baslmam Doktora Tezi), stanbul 1995. .........., brniler: sriloullarnn Atalar Olan Eski Bir Yar Gebe Bat Sm Kavmi, (Baslmam Makale). Skinner, J. Abraham, DB, Ed: James Hastings, Edinburgh, 1914. Solak, Fatih, Kitab- Mukaddes ve Kuran- Kerimde Hz. brahim, (Baslmam Yksek Lisans Tezi, Ankara, 2000.) Stendahi, Krister, Hristiyanlk Asndan Musevilik ve slam, brahim Dinlerin Diyalogu, Ed: smail Raci Faruki, (ev: Mesut Karaahan), Pnar Yay., 2. bsk., s. 47-51, Kasm 2003. ehristan, Ebul-Feth Taceddin Muhammed b. Abdlkerim (. 548/1153), el-Milel ven-Nihal, thk: Muhammed Seyyid Kylan, Darl-Marife, Beyrut, 1961. Tantav Cevher, Tantav b. Cevheri el-Msr, (. 1358/1940), el-Cevhir fi TefsirilKuranil-Kerim, 2. bsk., Msr: Mustafa el-Babi el-Halebi,, 1350. Tanyu, Hikmet, Tarih Boyunca Trkler ve Yahudiler, I, stanbul, 1979. .............., Ahdi Cedid, DA, I, s. 501-507, stanbul, 1998. Ta-Shama, Israel Moses, Abraham n The Aggadah, Ejd, II, Jerusalem. Tapnar, smail, Duvarn teki Yz, Gelenek Yay., stanbul, 2003. The Gospel of Barnabas, 3. bsk., Printed at: Fazleesons, Karachi, 1974. Tirmiz, Ebu sa Muhammed b. sa b. Serve (279/892), Cmis-Sahih, thk: Ahmed Muhammed akir, 2. bsk., Kahire: Mustafa el-Bb el-Haleb, 1975. Topalolu, Bekir, Kelm lmi Giri, Damla Yay., 5. bsk., stanbul, 1996. ............, slm Kelmclarna ve Filozoflarna Gre Allahn Varl, Diyanet leri Bakanl Yay., 8. bsk., Ankara, 1998. Toy, Crawford Howel, Abraham, JE, I, s. 85-91, Newyork, 1964. Toynbee, Arnold J., Hristiyanlk ve Dnya Dinleri, (ev: Mehmet Aydn), Dinbilimleri Yay., Konya, 2000.

181

Ulucan, Yusuf, Kitab- Mukaddes: eski ve yeni ahit, dorular, ayrlklar, elikiler, Deiim Yay., 2004. Unger, F. Merril, Ungers Bible Dictionary, Chicago, 1980. Urbah, Ephram E., The Word and Wisdom of The Rabbis of The Talmud The Sages, 4. bsk., 1995. lken, Hilmi Ziya, Yahudi Meselesi, niversite Kitabevi, stanbul, 1994. Vecdi, Ferid, Muhammed brahim (. 1373/1954), Dairetul Karnir-Rbi Aara ila rin, 3. bsk., Beyrut: Dairul-Maarife, 1971. Wensinck, A. J., brahim, A, V/II, MEB Yay., s. 478-479, stanbul, 1988. Wyschogrod, Michael, Musevilik Asndan slam ve Hristiyanlk, brahim Dinlerin Diyalou, Ed. smail Raci Faruki, (ev: Mesut Karaahan), Pnar Yay., 2. bsk., Kasm 2003. Yldrm, Suat, Mevcut Kaynaklara Gre Hristiyanlk, Ik Yay., 2. bsk., zmir, 1996. ..........., Kuran- Kerim ve Kuran limlerine Giri, Ensar Yay., 4. bsk., stanbul, 1996. Yiit, smail, Peygamberler Tarihi, Kayhan Yay., stanbul, 2004. Yksel, Emrullah, Sistematik Kelm, z Yay., stanbul, 2005. Zebid, Muhibbuddin Ebil-Feyz es-Seyyid Muhammed Murtaza (. 1205/1790), Tcul-Ars min Cevahiril-Kmus, Matbaatl-Hayriyye, Kahire, 1888/1306.

182