Montenegro

EUROPEAN UNION
DELEGATION TO MONTENEGRO
Government of Montenegro
Ministry for Human and Minority Rights
Empowered lives.
Resilient Nations.
POVEANJE UEA ENA U POLITICI:
PRIMJER PRAKTINE POLITIKE ZA EVROPU
I NEZAVISNE DRAVE KOMONVELTA
Ovaj dokument je proizveden uz nasijsku podrku Evropske unije
Vlada Crne Gore
Ministarstvo za ljudska i manjinska prava
Program rodne ravnopravnosti
IPA 2010
1
POVEANJE UEA ENA U POLITICI:
PRIMJER PRAKTINE POLITIKE ZA EVROPU I
NEZAVISNE DRAVE KOMONVELTA
Copyright 2010
UNDP Regionalni biro za Evropu i nezavisne drave Komonvelta. Sva prava zadrana.
ISBN 978-92-95092-02-0
Stavovi izneeni u ovoj publikacije ne odravaju nuno miljenje Ujedinjenih nacija, niti
miljenje UNDP-a i zemalja lanica.
2
PREDGOVOR
Procesi tranzicije i razvoja u regionu Evrope i nezavisnim dravama Komonvelta (eng. Eu-
rope and Commonwealth of Independent States - ECIS) odvijaju se uz odsustvo punog
uea ena, slabei na taj nain njihovu poziciju u politikom i drutveno-ekonomskom
ivotu. Ove trendove je potrebno mijenjati kako bi se osiguralo da ene i mukarci ravno-
pravno daju svoj doprinos procesu tranzicije i ostvaruju korist od istog, naroito u dijelu
gdje se oekuje da e tranzicija dovesti do inkluzivnije demokratije. Udio ena u parla-
mentu u veem dijelu regiona postepeno se poveava. Ipak, sa regionalnim prosjekom od
tek neto vie od 15 odsto, udio ena u parlamentu jo uvijek je ispod kritine take od 30
odsto koja se smatra neophodnom za znaajniji doprinos ena politikom ivotu. Meutim,
poveanje uea ena u politici, takoe, treba izdii iznad samih brojki, obezbjeujui
uslove da rodna pitanja postanu neodvojivi dio politikih agendi. Ravnopravno uee
ena u donoenju odluka nije samo pitanje ljudskih prava ve, takoe, jedan od predus-
lova za stvaranje demokratskog drutva u kojem se, prilikom odluivanja, podjednanko
uzimaju u ozbir interesi, potrebe i brige i ena i mukaraca. Unapreenjem rodnog bal-
ansa u upravljakim institucijama, osnaivae se upravljake strukture, koje e na taj nain
biti manje ugroene u kriznim situacijimama, ukljuujui i vremena ekonomske krize.
Ovaj primjer Praktine politike za Evropu i nezavisne drave Komonvelta, pod imenom:
Poveanje uea ena u politici namjerava da prui odgovor na potrebu za donoenjem
neophodnih mjera kojim bi se odgovorilo na pitanje niskog uea ena u politikom
odluivanju. Oslanjajui se na analizu regionalnih podataka i detaljne ishode sa est na-
cionalnih okruglih stolova (Bosna i Hercegovina (BiH), Gruzija, Kirgistan, Poljska, Turska
i Ukrajina) odranih u 2008.g. i regionalnu konferenciju odranu u Istambulu u decem-
bru iste godine, ova Politika je namijenjena lanovima/cama parlamenta, dravnim
slubenicima na mjestima odluivanja i organizacijama civilnog drutva -promoterima
demokratskog upravljanja u regionu sa naglaskom na naine promovisanja i jaanja
uea ena u politici, prilagoenim regionalnom kontekstu. Ova publikacija ilustruje
praktine vrijednosti parlamentarnog / vladinog angaovanja u promovisanju uea
ena u politici. Ima za cilj da unaprijedi institicionalne kapacitete parlamenta usmjerene
na promovisanje uea ena u politici i daobezbijedi lanicama i lanovima parlamenta
primjere ostalih drava iz regiona. Konano, ovaj primjer Praktine politike svojevrstan
je izvor za praktiare angaovane na programima za jaanje uea ena u politici.
Uee ena u politici je meunarodno priznato pravo ena iz domena ljudskih prava.
Konvencija o eleminisanju svih oblika diskriminacije ena (eng. Convention on the Elimi-
nation of All Forms of Discrimination against Women - CEDAW) predvia ravnopravnost
izmeu ena i mukaraca u pogledu, pristupa, i mogunosti u, politikom i javnom ivotu,
ukljuujui pravo glasa i kandidovanja na izborima. Kako se ove godine obiljeava 30-
ta godinjica Konvencije, oekuje se da ova Praktina politika prui podrku u izradi i
3
usvajanju mjera kojim bi se dodatno unaprijedila puna primjena Konvencije. ene na vlasti
i u odluivanju je takoe identifkovana kao jedna od 12 oblasti od znaaja u Pekinkoj
deklaraciji i platformi za akciju iz 1995.g. (eng. 1995 Beijing Platform for Action - BPfA).
Ovaj instrument se oslanja na ekspertizu lanica i lanova parlamenta, vladinih
zvaninica/kai predstavnica/ka civilnog drutva koji su uestvovali u est nacionalnih
okruglih stolova i ire, kao i strunjakinja i strunjaka iz UNDP-a. Izrada ove Praktine
politike zahtijevala je angaovanje i posveenost velikog broja ljudi. Ovim putem
izraavamo najdublju zahvalnost svim onima koji su podijelili svoja iskustva, znanje i
vienja kako bi ovu publikaciju uinili jednom bogatom kompilacijom znanja i podataka.



Jens Wandel Winnie Byanyima
Zamjenik regionalnog direktora,
Biro za Evropu i nezavisne
drave Komonvelta
i Direktor, UNDP Regionalnog
centra u Bratislavi
Direktor, Tim za ravnopravnost
polova, UNDP Biro za razvoj
politika
4
IZRAZI ZAHVALNOSTI
Veliki broj ljudi dao je doprinos izradi ove Praktine politike. Dokument su pripremili Koh
Miyaoi (Menaderka tima za rodnu ravnopravnost), Louise Sperl i Paula Jojart. Njih troje
zajedno ine Tim za rodnu ravnopravnost UNDP Regionalnog centra u Bratislavi (BRC).
Izvjetaj je prvobitno zapoela Barbara Limanowska, koja je bila na mjestu
menaderke Tima za rodnu ravnopravnost u periodu od 2007-2008. Klelija Bal-
ta iz kancelarije UNDP-a Bosna i Hercegovina koordinirala je poetnom fazom pro-
jekta. Wendy Harcourt sprovela je istraivanje i napisala kljune djelove publikacije.
Za ovaj dokument Praktine politike od velike koristi bili inputi i komentari koje su dali
kolege/inice iz ove oblasti u procesu revizije, kao i uesnice i uesnici est nacionalnih
okruglih stolova sprovedenih u 2008.g. i regionalne konferencije odrane u Istambulu/
Turska iste godine, uz doprinose i savjete: Selma Acuner/Ayse Gonuglu, Medea Ba-
dashvili, Jasminka Dzumhur, Malgorzata Fuszara, Kateryna Levchenko i Anara Moldo-
sheva (nacionalni izvjestioci); Nurgul Asylbekova, Klelija Balta, Ilaria Carnevali, Natia
Cherkezishvili, Ulrika Richardson-Golinski, Orria Goni, Larysa Kobelyanska, Asli Sahin,
Leyla Sen (UNDP predstavnice iz zemalja uesnica), Blerta Cela, Randi Davis, Annie
Demirjian, Erika Kvapilova, Osnat Lubrani, Louise Nylin, Agi Veres i Rastislav Vrbensky
(lanovi/ce Savjetodavnog odbora); Anita Vandenbeld (IKNOWPOLITICSmrea); kao i
Beata Balinska, Paulina Kaczmarek, i Mamura Nasirova. Peter Serenyi je lekturisao tekst.
Winnie Byanyima, direktorka UNDP Tima za rodnu ravnopravnost i Jens Wandel, RBEC Zamje-
nik direktora Regionalnog biroa u Bratislavi pruili su vostvo i podrku u procesu izrade.
5
SADRAJ
Predgovor ......................................................................................................................................................... 2
Izrazi zahvalnosti ........................................................................................................................................... 4
Lista skraenica .............................................................................................................................................. 6
Kratak sadraj .................................................................................................................................................. 7
Uvod ................................................................................................................................................................ 11
Regionalni pregled .................................................................................................................................... 13
ta se krije iza brojki: specifne prakse koje se odnose
na uee ena u politici u dravama u ECIS regionu .................................................................. 31
Pravni i institucionalni okvir za promovisanje uea ena u politici ...................................... 31
Mehanizmi i strategije za promociju uea ena u politici ....................................................... 43
Partnertva za poveanje uea ena u politici: organizacije
civilnog drutva i mediji ........................................................................................................................... 53
Preporuene mjere za unapreenje ravnopravnosti polova i
uea ena u politici ................................................................................................................................ 61
Preporuke za pravne i institucionalne okvire za promociju
uea ena u politici ................................................................................................................................ 61
Preporuke mehanizama i strategija za promovisanje
uea ena u politici ................................................................................................................................ 63
Preporuke za partnerstva za poveanje uea ena u politici: 0rganizacije
civilnog drutva i mediji .......................................................................................................................... 66
Lista izvora .................................................................................................................................................... 68

6
SKRAENICE
BiH Bosna i Hercegovina
CEE Centralna i istona Evropa
CIS Nezavisne drave Komonvelta
CSO Organizacije civilnog drutva
ECIS Evropa i nezavisne drave Komonvelta
EU Evropska unija
CEDAW Konvencija o eliminaciji svih oblika diskriminacije ena
GEL Zakon o rodnoj ravnopravnosti
IDEA Meunarodni institute za demokratiju i izbornu podrku
ILO Meunarodna organizacija rada
MDGs Mijenijumski razvojni ciljevi
MEP lan/ica Evropskog parlamenta
MP lan/ica parlamenta
NGO Nevladina organizacija
ODIHR Kancelarija za demokratske institucije i ljudska prava
OSAGI UN Kancelarija specijalnog savjetina za pitanja rodne ravnopravnosti u
napredovanje ena
OSCE Organizacija za bezbjednost i saradnju u Evropi
UNDP Program Ujedinjenih nacija za razvoj
UNECE Ekonomska komisija Ujedinjenih nacija za Evropu
UNFPA Fond Ujedinjenih nacija za aktivnosti stanovnitva
UNIFEM Razvojni fond Ujedinjenih nacija za ene
UNHCR Visoki komesar Ujdinjenih nacija za izbjeglice

7
KRATAK SADRAJ
ene su svjedokinje da se njihov status
znaajno poboljao u protekloj deceniji u
Evropi i nezavisnim dravama Komonvel-
ta (ECIS). Zakonodavne i izborne reforme
sprovedene tokom procesa tranzicije
uinile su drutva ukljuivijim. Jedan ve-
liki broj ena danas uestvuje u procesima
odluivanja kao parlamentarke, lanice
politikih partija, vie dravne slubenice, i
kao predstavnice civilnog drutva i medija.
Uspostavljeni su pravni i politiki okviri za
unapreenje i zatitu graanskih, politikih,
ekonomskih i socijalnih prava ena.
Ipak, nijedna drava u ECIS regionu nije
dostigla rodni balans u tijelima odluivanja
na visokom nivou. tovie, integrisanje
rodnih prespektiva u procesu formulacije
javnih politika bilo jenedovoljno i nedjelot-
vorno. Znaajno uee ena u javnom
ivotu zahtijeva vie od samog dodat-
nog broja ena na vidljivim i odgovornim
pozicijima. Zahtijeva osnaene kapacitete
i kreatora politika(eng. policy makers), npr.
parlamentaraca i parlamentarki, vladinih
zvaninika/ca da primjenjuju politike koje
promoviu rodnu ravnopravnost. Zahtije-
va, takoe, ojaane kapacitete organizacija
civilnog drutva i medija da podre ambi-
jent u kojem su ene ohrabrene da trae i
ostvaruju pravo na uee u javnom ivotu.
Ovaj dokument Praktina politika predstav-
lja niz praktinih preporuka koje e donosi-
ocima odluka omoguiti da ojaaju uee
ena u politikom ivotu u ovom regionu.
Ove mjere su proizvod est nacional-
nih okruglih stolova organizovanih u
2008.g. u Bosni i Hercegovini, Gruziji, Kir-
gistanu, Poljskoj, Turskoj i Ukrajini, kao i
regionalne konferencije koja je iste go-
dine u decembru odrana u Turskoj.
Kao jedan sveobuhvatan niz
praktinih i relevantnih smjerni-
ca za region, ove mjere jasno poka
zuju naine kako dalje promovisati uee
ena u politici. Ovaj dokument, takoe,
predstavja trenutan statusi mogunosti
uea ena u rukovoenju i odluivanju u
regionu. Na osnovu dokaza i podataka na
nivou regiona koji su prikupljeni i analiz-
irani za vrijeme odravanja est nacional-
nih okruglih stolova i prateom regional-
nom konferencijom u 2008.g. kao zavrnim
dogaajem, ova Praktina politika je nami-
jenjena lanicama i lanovima parlamenta,
vladinim zvaninicima, zakonodavcima,
lanicama i lanovima politikih stranaka,
organizacijama civilnog drutva koje rade
na poveanju uea ena u politikom
ivotu i medijima uz preporuene
praktine politike i mogunosti djelovanja:
-Pravni i institucionalni okviri za
poveanje uea ena u politici;
-Mehanizmi i strategije za
poveanje uea ena u politici; i
-Partnerstva za uee ena u politici:
organizacije civilnog drutva i mediji.
Ove preporuke imaju za cilj da podre
uklanjanje barijera za uee ena u poli-
tiici. Da bi se stvorio povoljan ambijent koji
enama omoguava da potpuno i ravno-
pravno uestvuju javnom ivotu na svim
nivoima, neophodno je: 1) poveati uee
i zastupljenost ena u formalnoj politici; 2)
pruiti podrku enama da postanu djelot-
vorni akteri na politikoj sceni; 3) obezbi-
jediti da su vlade odgovorne enama; i 4)
integrisati aspekte rodne ravnopravnosti
i socijalne ukljuenosti u sve politike.
8
Pravni i institucionalni
okviri za osnaivanje uea
ena u politici
Formulisanje Zakona o rodnoj ravno-
pravnosti da slui kao jedna vrsta sveo-
buhvatnog obavezujueg okvira koji
saima sve sfere ivota i stavlja u praksu
zakone o rodnoj ravnopravnosti na svim
nivoima preduslov je za stvaranje ambijen-
ta koji enama omoguava da u znaajnoj
mjeri uestvuju u politikom ivotu.
Zakoni o politikim partijama i izbor-
no zakonodavstvo su dodatni potporni
stubovi koji snano utiu na uee ena
u politikom ivotu u regionu. Regionalne
baze podataka koje prikupljajuzakone o
rodnoj ravnopravnosti prate legislativu
rodne ravnopravnosti, njenu primjenu i
najbolje prakse, mogu pomoi u daljem
unapreenju slinih politika i napora.
Usklaivanje nacionalnih zakona sa Zakoni-
ma o rodnoj ravnopravnosti, meunarodnim
standardima koji promoviu i unapreuju
rodnu ravnopravnost, i primjenjuju pre-
poruke Odbora za eliminaciju diskrimi-
nacije ena (CEDAW) od kljunog je
znaaja za jaanje pravnog i institucio-
nalnog okvira za uee ena u politici.
Dodjelom odgovarajuih ovlaenja na-
cionalnim mehanizmima za ostvarivanje
rodne ravnopravnosti moe biti jedan
od naina da se djelotvorno prevaziu
postojei izazovi u oblasti praenja i
primjene nacionalnih obaveza izoblasti
rodne ravnopravnosti. Tamo gdje pos-
toje, radna tijela za rodnu ravnopravnost
pokazala su se kao kljuni mehanizmi za
praenje dostignua iz oblasti rodne ravno-
pravnosti ukljuujui rodni paritet u ok-
viru izvrne, zakonodavne i sudske vlasti.
Pored toga, snana i aktivna javnost i civil-
no drutvo i dalje ostaje jedan od predus-
lova da se vlade dre odgovornim za na
cionalni zakon o rodnoj ravnopravnosti.
Privremene posebne mjere od su velikog
znaaja za jaanje uea ena u politici,
ali u regionu su potrebne dodatne ak-
tivnosti usmjerene na jaanje razumije-
vanja privremenih posebnih mjera kao
neodvojivi dio napora za dostizanje rodne
ravnopravnosti i demokratskog upraval-
janja. Kvote-zakonske, ustavne i dobro-
voljne sve vie se usvaju i ve daju pozi-
tivne rezultate u regionu, iako je vano
kontinuirano pratiti njihovu primjenu.
Ovo je naroito vano u vrijeme fnansi-
jskih i ekonomskih kriza, koje potencijalno
mogu dodatno pogorati rodnu nejed-
nakost. Promovisanje ravnopravnosti
ena i mukaraca u odluivanju, takoe,
zahtijeva snaniju posveenost i part-
nerstva na svim politikim nivoima.
Fiziko i psihiko nasilje moe umanjiti
sposobnost ena da uu u politiku ili os-
tanu u politici. Takvo nasilje moe poprim-
iti razliite oblike, ukljuujui oteavanje
napora enama da obavljaju zvanine
dunosti, ili uutkivanje ena, ubijanje nji-
hovog karaktera i vrijeanje, zlostavljanje
putem medija, uvrede i klevete, seksulano
nasilje, napad, degradirajui tretman, kao
i napad na njihovu rodbinu i simpatizere.
Mehanizmi i strategije za
osnaivanje uea ena u
politici
Dobrovoljne kvote na kandidatskim lis-
tama kao i rodna ravnopravnost i agenda
osnaivanja ena u partijskim izbornim plat-
formama moe znaajno ojaati status ena
u politikim partijama. Ovo druge moe
biti unaprijeeno razmjenom uspjenih
iskustava onih partija u regionu koje su
uvele strategije rodne ravnopravnosti ili
uspostavili ogranke ena u okviru partija.
9
Politike partije mogu dalje raditi na rodnom
paritetu promovisanjem ena u izvrnim
organima u okviru partijskih struktura.
Uspostavljanje saveza izmeu razliitih
politikih stranaka pokazali su se kao jedna
od kljunih strategija za unapreenje rodne
ravnopravnosti u politikom ivotu, kroz us-
postavljanje formalinijih radnih tijela do ne-
formalnijih dijaloga. enski ogranci u okviru
politikih partija pokazali su se kao vani
mehanizmi za vrenje uticaja na partijske
politike i podsticanje uea ena u politici.
Politike usmjerene na promovisanje ravno-
pravnog uea ena i mukaraca u proces-
ima odluivanja treba da odgovore na kom-
pleksne ekonomske, fnansijske, drutvene
barijere sa kojima se ene susrijeu u
politikom ivotu. Meutim, ene u politici,
takoe, zahtijevaju dalju podrku u raz-
voju svojih kapaciteta da bi djelotvornije
ostvarivale svoje uloge i prevazile bari-
jere zasnovane na rodu i prepreke sa koji-
ma se suoavaju prilikom preuzimanja
rukovodeih pozicija. ene politiarke tre-
ba osnaiti da se njihov glas uje na javnim
forumima i unaprijede njihovi kapaciteti
da bi promovisale politiku rodne ravno-
pravnosti. U ovom kontekstu, mobilizacija
i oslanjanje na postojee znanje i kapac-
itete kojima raspolau organizacije civilnog
drutva moeposluiti kao pokretaka sna-
ga za odgoj jedne nove generacije liderki.
Oni takoe mogu uticati na podizanje
svijesti o vanosti uea ena u politikom
ivotu kao i skretanja panje na prepreke sa
kojima se ene suoavaju u javnom ivotu.
Meutim, adekvatni i odrivi fnansijski
resursi su i dalje od kljunog znaaja. Ovo
govori u prilog nacionalnim programima i
akcionim planovima koji promoviu rodnu
ravnopravnost i osnaivanje ena, nacional-
nim instrumentima za rodnu ravnopravnost
i osnaivanje ena, partnerima iz civilnog
drutva za izgradnju platformi za vee
uee ena u politici, kao i izgradnji enskih
saveza izvan partijskih linija (koje ine ene
iz razliitih politikih partija) kako bi udruile
snage u cilju promovisanja i ispunjavan-
ja agende rodne ravnopravnosti, kao i u
prilog kandidatkinjama da bi osigurale rod-
no izbalansiranu zastupljenost na izborima.
Posljednje ali ne i manje vano, potrebne
su mjere i politike usmjerene na promo-
visanje postizanja ravnotee u privat-
nom i poslovnom ivotu, to bi uticalo
na stvaranjepovoljnog ambijenta za
ukljuivanje ena u politikom ivotu: ovo
ukljuuje adekvatne politike i zakone koji
promoviu ravnomjeran udio muaraca i
ena u porodinim obavezama u svim sek-
torima (ukljuujui fnansijske podsticaje
za mukarce da preuzmu veu odgovor-
nost u porodinom ivotu), odgovarajue
ustanove i slube za staranje, poreske
olakice, socijalna davanja, feksibilne radne
aranmane, roditeljsko odsustvo, koji su
prilagoeni linim i profesionalnim potre-
bama ena kako bi im se pruila mogunost
da budu aktivnije u politikom ivotu.
Partnerstva za politiku par-
ticipaciju ena: organizacije
civilnog drutva i mediji
Promovisanje ravnopravnosti ena i
mukaraca u odluivanju zahtijeva snana
partnerstva izmeu vladinih i nevladinih
aktera na svim nivoima. Prednosti takvih
partnerstava u ovom regionu su naroito
bila oigledna u ubrzanom napretku koji
je postignut u ostvarivanju rodne ravno-
pravnosti i osnaivanju ena u periodu
uoietvrte svjetske konferencije o enama
odrane 1995.g. Znaajan doprinos os-
tvaren je u potovanju meunarodnih
obaveza i sporazuma o ueu ena u
politici potvrenih kroz UN procese.
Ukljuivanje organizacija civilnog drutva
u procese odluivanja od sutinskog
jeznaaja za ukljuivanje briga i potreba
10
ena u formulisanju politika i njihovoj
primjeni, kao i za dalju razmjenu znanja
i zajedniko planiranje na nacionalnom
i lokalnom nivou meu enama u par-
lamentu, vladi, na politikim i javnim
funkcijama i predstavnicima organizacija
civilnog drutva koje se bave pitanjem
rodne ravnopravnosti i osnaivanja ena.
Nevladine organizacije koje se iskljuivo
bave promovisanjem rodne ravno-
pravnosti i osnaivanjem ena, takoe,
mogu igrati kljunu ulogu u jaanju ka-
paciteta liderki kao i u podizanju svijesti
o vanosti drutvenog i politikoguea
ena u modernim demokratijama.
Obezbjeujui im sigurne i odrive
fnansijske resurse uprkos potekoama
uzrokovanim nedavnom fnansijskom kri-
zom dae vie uspjeha u postizanju rod-
no odgovorne, demokratske vladavine.
Jaanje postojeih mrea politiarki, orga-
nizacija civilnog drutva, medija i akadem-
ska zajednica irom zemalja moe unapri-
jediti uee ena u politici kroz razmjenu
nauenih lekcija i najboljih praksi. Ovo,
takoe, ukljuuje mogunosti za razmjenu
iskustava i umreavanje meu liderkama u
regionu kao i sa meunarodnim i region-
alnim strunjacima i strunjakinjama koji
se bave pitanjima rodne ravnopravnosti.
Medijske organizacije imaju snanu ulogu
u prikazivanju ena kao politiarki i kreator-
ki politika na politikim i javnim pozicijama
fokusirajui se na njihovu strunost i politika
dostignua umjesto odravanja tradiciona-
lnih rodnih stereotipa. Mediji, takoe, imaju
vanu ulogu u obezbjeivanju ravnomjerne
zastupljenosti ena i mukara politikih
liderki i lidera u debatama o javnim poli-
tikama. Pokazalo se da medijske kampanje
imaju vitalnu ulogu u propitivanju nega-
tivnog ili stereotipnog portretisanja ena
Mediji, u partnerstvu sa organizacijama
civilnog drutva, takoe, igraju vanu ulogu
u dranju vlada i politikih partija odgov-
ornima za stavljanje pitanja rodne ravno-
pravnosti na dnevni red. Mediji, takoe,
mogu promovisati izborna dostignua
ena i njihove politike vizije, to mogu
biti vane mjere za podizanje javne svijesti
o diskriminaciji ena u politici i medijima.
11
UVOD
Ova publikacija nastala kao Praktina
politika za jaanje uea ena u politici
u Regionu za Evropu i nezavisne drave
Komonvelta (ECIS), namijenjena je parla-
mentarcima i parlamentarkama, vladinim
zvaninicima, zakonodavcima, lanovima
i lanicama politikih partija, organizaci-
jama civilnog drutva i medijima kao
podrka njihovom nastojanju da promoviu
vee uee ena u upravljanju.
U ovom kratkom dokumentu govori
se o statusu, preprekama, izazovima i
mogunostima za ensko liderstvo i njiho-
vo uee u politici i odluivanju u regionu.
Dokument predstavlja svojevrstan put
naprijed (smjernice) za vlade, zakonodavce,
parlamentarke i parlamentarce, politike
partije, organizacije civilnog drutva, privat-
ni sektor, sindikate i medije da ponovo raz-
motre izazove tranzicije i unaprijede pro-
cese koji se odvijaju u regionu bez punog
uea ena, slabei time poziciju ena u
politikom i drutveno politikom ivotu.
Ovaj vodi, koji predstavlja prakse o ueu
ena u politici u regionu, zasnovan je na jed-
nom dubinskom istraivanju podataka i lit-
erature o ueu ena u politici kao i na est
okruglih stolova odranih u Ankari, Turska;
Bikeku, Kirgistan; Tbilisiju, Gruzija; Varavi,
Poljska; Sarajevu, Bosna i Hercegovina; Ki-
jevu, Ukrajina i meunarodnoj Konferenciji
o enama i vlasti u Istonoj Evropi i neza-
visnim dravama Komonvelta, odranoj u
Istanbulu, Turska. Dogaaji su organizo-
vani u periodu od septembra do decem-
bra 2008.g. (http://europe- andcis.undp.
org/gender/genderandgover- nance).
Region, gdje u prosjeku 16,4 odsto ena
uestvuje u radu parlamenta, zaostaje iza
globalnog prosjeka od 18 odsto, a daleko
je ispod cilja od 30 odsto koji je defnisan
Platformom za akciju u Pekingu 1995. Ovo
je, takoe, od posebne vanosti s obziron
na predstojeu reviziju cilja u 2010.g. Pored
cilja od 30 odsto, kljuna mjerila za posti-
zanje ravopravne zastupljenosti ena u
javnom ivotu podrazumijeva donoenje
i primjenu zakonodavstva o rodnoj ravno-
pravnosti kao i rodni partitet u vladinim
organima, organima javne uprave i sud-
stva. U ECIS regionu, udio enske moi
u izvrnoj grani vlasti je nizak, pa ak
jo i nii u zakonodavnim organima. U
veini drava u regionu, ene zauzimaju
manje od 15 odsto ministarskih pozicija.
Ovaj Praktina politika identifkuje raz-
loge koji karakteriu nisko uee ema i
politici i nudi preporuke za podrku veem
angaovanju ena u politikim procesima
u regionu. Ova publikacija ima za cilj da
ponudi podatke i informacije koje mogu
pomoi vladama u primjeni zakona o rod-
noj ravnopravnosti i mehanizama koji
podravaju izbor ena u okviru politikih
partija i parlamenta.Takoe su predstav-
ljeni i naini za mobilizaciju javnih kam-
panja o paritetu za podrku ueu ena u
politici i praktine naine da se animiraju
i organizacije civilnog drutva i medija i
obezbijedi njihova podrka u izgradnji
politike volje neophodne za rjeavanje
pomenutih izazova. Poveanje uea ena
u politikom ivotu zahtijevakako napore
da se odgovori na prepreke (ekonomske, so-
cijlane, kulturne, vjerske prirode) koje stoje
12
na putu ukljuivanja ena u politiku, tako i
inicijative usmjerene na osnaivanje ena i
razvoj njihovih kapaciteta da uestvuju u
krugu politikih prostora kako formalnih
(nacionalnih i lokalnih) tako i neformalnih.
Dokument je podijeljen u etiri dijela. U
prvom dijelu dat je kontekstualni pre-
gled uea ena u politici u regionu,
predstavljajui aktuelne trendove u
politikim, ekonomskim i socijalnim ra-
zlikama izmeu mukaraca i ena u re-
gionu, naroito u Bosni i Hercegovini, Gru-
ziji, Kirgistanu, Poljskoj, Turskoj i Ukrajini.
Drugi dio uvodi specifne prakse konkret-
nih drava koje se odnose na uee ena
u politiici: nain na koji ene pokuavaju
da preuzmu veu ulogu u politikim pro-
cesima. Ovaj dio ureen je na nain to 1)
prouava pravni i institucionalni okvir za
promovisanje veeg uea ena u politici,
prouava zakone o rodnoj ravnopravnosti,
izborno zakonodavstvo, i druge specifne
zakone koji reguliu uee ena u politici
poput zakona o nasilju na polnoj osnovi, i
rodnog zakonodavstva Evropske zajednice;
2) obezbjeuje primjere strategija za pro-
movisanje uea ena u politici poput kvo-
ta i proporcionalne zastupljenosti, iskljuivo
enskih partija i saveza koji ine ene iz
razliitih politikih partija, predstavljajui
na taj nain uspjene modele i iskustva kao i
postojee izazove; i 3) istraivanjem partner-
stava za uee ena u politici, prouavajui
naine na koje organizacije civilnog drutva i
mediji mogu podrati promovisanje uee
ena u politici, predstavljajui uspjene
modele i iskustva kao i postojee izazove.
Trei dio predstavlja niz preporuka koje se
odnose na rodnu ravnopravnost i politiku
participaciju ena upuenih vladama, za-
konodavcima, parlamentarcima i parlamen-
tarkama, politikim partijama, organizaci-
jama civilnog drutva, medijima, privatnom
sektoru i sindikatima ucilju promovisanja
uea ena u sljedeim oblastima: 1) prav-
ni i institucionalni okviri za promovisanje
politike participacije ena; 2) strategije za
promociju enske politike participacije; i 3)
partnerstva za politiku participaciju ena,
poput organizacija civilnog drutva i medija.
U etvrtom dijelu dat je spisak resursa na
interentu sa linkovima za UNDP publikacije
i druge UN i institucionalne publikacije i In-
ternet stranice o irenju politikog uea
ena, na regionalnom i globalnom nivou.
13
I. REGIONALNI
PREGLED UEA
ENA U POLITIKOM
IVOTU U ECIS-U
Konvencija o eliminaciji svih oblika dis-
kriminacije ena (CEDAW) nalae postojanje
ravnopravnosti izmeu ena i mukaraca u
pogledu pristupa, i jednakih mogunosti u,
politikom i javnom ivotu, ukljuujui pravo
glasa i kandidovanja na izborima. Sutinski
kvalitet poveanja uea ena u politikom
ivotu,takoe, je sadran u Pekinkoj de-
klaraciji i Platformi za akciju iz 1995.g.
Milenijumski razvojni ciljevi (MDG) poziva-
juna predstavniku primjernu demokratiju
kao klju dobrog upravljanja. Vanost da se
osigura zastupljenost ena u demokratiji
od kljunog je znaaja za postizanje MDG
i uvoenja promjena u strukturama upravl-
janja. Kratak pregled politike participacije
ena u regionu prestavlja odreene vodee
trendove u pogledu politikih, ekonom-
skih i socijalnih razlika izmeu mukaraca
i ena koje utiu na uee ena u politici.
Ovaj pregled se prvenstveno oslanja na
detaljne nacionalne studije iz Bosne i Her-
cegovine, Gruzije, Kirgistana, Poljske, Tur-
ske i Ukrajine. Pored ovoga, ovaj pregled
takoe obuhvata i relevantne primjere i
nauene lekcije iz ostalih zemalja u regionu.
Pregled obuhvata uee ena u politici i na
rukovodeim pozicijama u demokratskoj
tranziciji, zakonodavni okvir i sisteme
kvota kao i ekonomske i socijalne izazove
uea ena u politici. U ovom dijelu dat je
pregled ekonomskih i drutvenih promje-
na za vrijeme perioda tranzicije poev
od 1989.g, osvrui se na njihov uticaj na
politiko liderstvo i uee ena u regionu.
Ekonomske i politike promjene popri-
male su razliite oblike irom regiona.
Nove drave lanice Evropske unije imaju
za cilj da usklade nacionalna zakonod-
avstva sa veoma sofsticiranim zakonima
i mjerama Evropske unije u oblasti rodne
ravnopravnosti. U Smjernicama (mapa
puta) Evropske unije za ravnopravnost
izmeu ena i mukaracadefniu se prior-
iteti za period od 2006-2010.g. EU Smjer-
nice predviaju rodno specifne inicijative
kao i ukljuivanje perspektivarodne ravno-
pravnosti u sve EU politike i aktivnosti (eng.
gender mainstreaming). Nasuprot tome,
Centralna Azija se suoava sa siromatvom
i politikom nestabilnou i radi na elim-
inisanju diskriminacije ena i uspostavl-
janju demokratskih procesa. Juni Kavkaz
je pretrpio ekonomske i drutvene prevrate
sa nejednakim rezultatima za demokratiju i
uee ena u politici. Jugoistona Evropa
doivjela je snane nasilne konfikte koji su
prouzrokovali geopolitike, ekonomske i
socijalne poremeaje iz kojih se drave jo
uvijek nastoje izvui, sa negativnim poslje-
dicama za politiku participaciju ena. Rusija
i Zapadne CIS drave doivljavaju znaajne
promjene na geopolitikom nivou, koje su
obiljeili izazovi po pitanju prirodnih resur-
sa, rastueg drutvenog i ekonomskog jaza
i nejednakog razvoja za mukarce i ene.
Turska se javlja kao ekonomski lider o emu
svjedoi brzo rastue trite i karakteriu je
progresivni enski pokreti, kao i tradicio-
nalne i drutvene ekonomske strukture.
Pomenute strukture i dalje ograniavaju
uee ena u politici i oteavaju rast broja
ena u lokalnom i nacionalnom parlamentu.
14
Terminologija i koncepti: rod i rodna ravnopravnost
1
:
Rod: se odnosi na drutvene karakteristike i mogunosti koje se odnose na muku i
ensku ulogu, i odnose izmeu mukaraca i ena i djevojica i djeaka, kao i odnose
meu enama i odnose meu mukarcima. Ove karakteristike, mogunosti i odnosi
(odnosno rodne uloge) su drutveno konstruisani i ue se kroz procese socijalizacije.
Rodne uloge se mogu mijenjati u specifnim kontekstima i vremenskim periodima.
U svakodnevnom ivotu, rod odreuje ono to se oekuje, dozvoljava ili vrednuje kod
jedne ene ili mukarca u datom kontekstu. U veini drutava postoje razlike i nejedna-
kosti izmeu ena i mukaraca u odgovornostima koje se dodjeljuju, aktivnostima koje
se preduzimaju, pristupu i kontroli nad resursima, kao i mogunostima odluivanja.
Drugim rijeima, rod je dio ireg drutveno-kulturnog konteksta i kao takav, rodni sistem
je institucionalizovan kroz obrazovne sisteme, politike i ekonomske sisteme, zakono-
davstvo i kulturu i tradiciju. Korienjem rodnog pristupa, fokus nije usmjeren na enu
ili mukarca ve na sistem koji odreuje rodne uloge/odgovornosti, pristup i kontrolu
nad resursima, i mogunosti odluivanja. Drugi vani kriterijumi za drutveno-kulturnu
analizu podrazumijevaju klasu, rasu, stepen siromatva, etniku grupu ili starosnu dob.
Ravnopravnost ena i mukaraca (rodna ravnopravnost): odnosi se na jednaka
prava, odgovornosti i mogunosti ena i mukaraca i djevojica i djeaka. Jednakost ne
znai da e ene i mukarci postati isti ve da prava ena i mukaraca, njihove odgov-
ornosti i mogunosti nee zavisiti od toga da li su roeni kao muko ili ensko. Rodna
ravnopravnost podrazumijeva da se uzmu u obzir interesi, potrebe i prioriteti kako ena
tako i mukaraca, prepoznajui raznolikost razliitih grupa ena i mukaraca. Rodna
ravnopravnost nije ensko pitanje ve se tie i mukaraca i zahtijeva puni angaman i
mukaraca i ena. Ravnopravnost ena i mukaraca smatra se pitanjem ljudskih prava i
preduslovom za odrivi razvoj i pokazateljem odrivog razvoja usmjerenog ka ljudima.
Rodna ravnopravnost ima i kvantitativne i kvalitativne aspekte. Kvantitativni aspekt
podrazumijeva ravnomjernu raspodjelu ena i mukaraca u svim drutvenim sfera-
ma, poput obrazovanja, rada, rekreacije i pozicije moi. Kvalitativni aspekt podra-
zumijeva da se znanju, iskustvu i vrijednostima i ena i mukaraca daje podjed-
naka teina i da se koriste da obogate i usmjeravaju sve drutvene oblasti i napore.
1
Za zvanine defnicije rodne ravnopravnosti vidjeti UN Kancelarija specijalnog savjetnika Generalnog sekretara za rodna
pitanja i napredovanje ena (eng. Offce of the Special Adviser on Gender Issues and the Advancement of Women-OSAGI),
www.un.org/womenwatch/cibceotabddefubutuibs.html as well as http//www.un.org/winebwatch/osagi/pdf/factsheet2.pdf
15
Uee ena u politici i demokratska tranzicija
Uprkos ekonomskim i drutvenim izazovima, ostvaruje se napredak u postavljanju
ena na politikim pozicijama. Udio enskih lanica parlamenta u veini drava u re-
gionu se postepeno poveava, iako je i dalje ispod kritine brojke od 30 odsto koja
se smatra neophodnom da bi ene ostvarile znaajan uticaj u politikim debatama.
Slika 1. pokazuje radikalne promjene u regionu koje su obiljeile period tranzicije u di-
jelu mogunosti ena da uestvuju u politikim procesima. Prosjean broj ena lanica
nacionalnih paralmenata u ECIS regionu iznosi tek neto iznad 15 odsto. Meutim,
na slici se ne vide znaajne razlike u regionu. ene u Gruziji i Albaniji zauzimaju samo
6-7 odsto mjesta u parlamentu, dok ene u Kirgistanu, Bivoj jugoslovenskoj republici
Makedoniji
2
i Bjelorusiji ene zauzimaju neto manje od 30 odsto mjesta u parlamentu.
Slika 1. Regionalno poreenje uea ena u politici u Donjem domu parlamenta
u ECIS regionu (1998, 1994 i 2008)
3
2
U daljem tekstu: Makedonija
3
Podaci preuzeti od IDEA, 2008.g. http//www.idea.int

enenarukovodeimpozicijama

U cijelom regionu, ene zauzimaju neznatan broj politikih pozicija na viem nivou. Brojke se
kreu u rasponu od preko 30 odsto ena na ministarskim pozicijama u Bugarskoj, 28 odsto u
Poljskoj,doRumunijeiTurskegdjejemanjeod10odstoenanapozicijamaministarki(iakosu
dvijepotpredsjedniceparlamentauTurskojene). UKirgistanu,triene zauzimajurukovodee
pozicijeu izvrnoj vlasti ( zamjenica predsjednika vlade,ministarka rada idrutvenog razvoja, i
predsjedavajua Dravne agencije za migracije i zapoljavanje). ene, takoe, zauzimaju
sljedee funkcije u Kirgistanu: predsjednica Vieg suda, Ustavnog suda i Nacionalne akademije
nauka. Od maja 2009.g, ene predsjedavaju parlamentima u sljedeim dravama: Albanija,
Estonija,BosnaiHercegovina,Maarska,Rumunija,Srbija,TurkmenstaniUzbekistan.
4

PrimjerizUkrajine:LiderkeuUkrajini:
Ukrajina je rangirana na 110. mjestu od 188 zemalja po broju ena u parlamentu. Udio ena
porastao je sa 4 odsto u 1994.g, na 8,4 odsto u 1998.g. Ipak, nakon izbora odranih 2002.g,
zastupljenost ena je opala na 5,1 odsto, da bi se opet neznatno poveala nakon vanrednih
parlamentarnih izbora 2007.g, na 8,5 odsto ena lanica parlamenta. U 2009.g, razlika u broju
ena i mukaraca meu predstavnicima naroda varirala je u odnosu na stepen odgovornost i
moi koje pozicije povlae za sobom, pri emu su ene bile vie zastupljene na niim nivoima.
Na primjer, u 2006.g, ene su inile 8,5 odsto od ukupnog broja predstavnika nacionalnog
parlamenta, dok je procenat ena u regionalnim savjetima bio 12 odsto, u savjetima distrikata
21odsto,ugradskimsavjetima24odstoi40odstouseoskimsavjetima
5
.

4
www.ipu.org/wmnel/speakers/htm.
5
Vidi:KaterynaLevchenko,eneimenadment:ueeenaupolitikimprocesimaieneliderkeuUkrajini.
PrezentovanonaUNDPokruglomstolueneliderkeiueeenaupolitikomivotuUkrajine,6.novembar
16
ene na rukovodeim
pozicijama
U cijelom regionu, ene zauzimaju neznatan broj politikih pozicija na viem nivou.
Brojke se kreu u rasponu od preko 30 odsto ena na ministarskim pozicijama u Bu-
garskoj, 28 odsto u Poljskoj, do Rumunije i Turske gdjeje manje od 10 odsto ena na
pozicijama ministarki (iako su dvije potpredsjednice parlamenta u Turskoj ene). U
Kirgistanu, tri ene zauzimaju rukovodee pozicije u izvrnoj vlasti ( zamjenica pred-
sjednika vlade, ministarka rada i drutvenog razvoja, i predsjedavajua Dravne agen-
cije za migracije i zapoljavanje). ene, takoe, zauzimaju sljedee funkcije u Kir-
gistanu: predsjednica Vieg suda, Ustavnog suda i Nacionalne akademije nauka. Od
maja 2009.g, ene predsjedavaju parlamentima u sljedeim dravama: Albanija, Es-
tonija, Bosna i Hercegovina, Maarska, Rumunija, Srbija, Turkmenstan i Uzbekistan.
4

Primjer iz Ukrajine: Liderke u Ukrajini:
Ukrajina je rangirana na 110. mjestu od 188 zemalja po broju ena u parlamentu. Udio ena
porastao je sa 4 odsto u 1994.g, na 8,4 odsto u 1998.g. Ipak, nakon izbora odranih 2002.g,
zastupljenost ena je opala na 5,1 odsto, da bi se opet neznatno poveala nakon vanrednih
parlamentarnih izbora 2007.g, na 8,5 odsto ena lanica parlamenta. U 2009.g, razlika u bro-
ju ena i mukaraca meu predstavnicima naroda varirala je u odnosu na stepen odgovor-
nost i moi koje pozicije povlae za sobom, pri emu su ene bile vie zastupljene na niim
nivoima. Na primjer, u 2006.g, ene su inile 8,5 odsto od ukupnog broja predstavnika na-
cionalnog parlamenta, dok je procenat ena u regionalnim savjetima bio 12 odsto, u sav-
jetima distrikata 21 odsto, u gradskim savjetima 24 odsto i 40 odsto u seoskim savjetima .
5
Primjer iz Bosne i Hercegovine: Uee ena u politici u Bosni i Hercegovini. Rat u
bivoj Jugoslaviiji u periodu od 1992-1995.g. imao je za posljedicu masovna zatvaranja
i ubijanja, silovanja i druge vidove torture nad civilima. Prema nekim procjenama, vie
od 200 000 ljudi je ubijeno. U jednom trenutku, gotovo 50 odsto stanovnitva ostalo je
bez svojih domova. Oruani konfikt u novembru 1995.g. i Opti okvirni sporazum za mir
u Bosni i Hercegovini, poznatiji kao Dejtonski mirovni sporazum, transformisao je zem-
lju u jednu kompleksnu i decentralizovanu dravu koja se sastoji od dva entiteta, Feder-
acije Bosne i Hercegovine i Republike Srpske i distrikta Brko. Iako su ene bile aktivne
uesnice mirovnog procesa, jedva da su bile zastupljene u novim politikim struktura-
ma. U 2008.g, ene su inile 13,33 odsto predstavnika Doma naroda i samo 11,90 odsto
predstavnika u Predstavnikom domu Parlamentarne skuptine Bosne i Hercegovine .
6

4
www.ipu.org/wmn-el/speakers/htm.

5
Vidi: Kateryna Levchenko, ene i menadment: uee ena u politikim procesima i ene liderke u Ukrajini. Prezentovano
na UNDP okruglom stolu ene liderke i uee ena u politikom ivotu Ukrajine, 6. novembar 2008.g, Kijev, Ukrajina
(eng. Women and Management: Participation in Political Processes and Womens Leadership in Ukraine. Presented at the
UNDP Roundtable Women Leadership and Participation of Women in the Political Life of Ukraine,6th November 2008,
Kiev, Ukraine) http://europeandcis.undp.org/gender/gendermainstream- ing/show/A40239DE-F203-1EE9-BE0F195553D2-
CDA9.

6
Jasminka Dumhur, Istraivanje o politikoj participacije ena u BiH. Sarajevo/Bosnia & Herzegovina, 11. novembar
2008.g
17
Ministarkama se ee dodjeljuju oblasti
koje se odnose na drutveno kulturne
funkcije (drutvena pitanja, zadravstvo,
ene i djeca, sport, mladi, stari, obrazo-
vanje, nauka, kultura, rad) nego na oblast
ekonomije (fnansije, trgovina, industrija,
poljoprivreda), infrastrukture (saobraaj,
komunikacije, ivotna sredina) ili osnovne
funkcije (vanjski i unutranji poslove, od-
brana, pravda. Ovo je, takoe, naglaeno
pregledom stanja u EU dravama u re-
gionu
7
koje pokazuje da su gotovo polovi-
ni ministarki dodijeljene odgovornosti za
drutveno-kulturne funkcije dok je manje
od 15 odsto ena bila povjerena ekonomi-
ja ili osnovne funkcije. iroko je raspros-
tranjeno vienje da su odbrana, policija i
bezbjednost muka pitanja. ene gener
alno popunjavaju administrativne
pozicije i uestvuju u radu odbora
kada suna dnevnom redu pitanja koja
se smatraju odgovarajuim za ene.
Tipino, niti policija niti vojska se sma-
traju zanimanjima pogodnim za ene.
Takoe, na parlamentarnom nivou,
planiranje reforme policije esto je
ogranieno na lidere politikih partija, nad
kojima ene imaju malo moi ili uticaja.
ene su vie zastupljene u regionalnim
skuptinama, parlamentima ili savjetima,
iako je teko napraviti ire poreenje s
obzirom na to da u razliitim dravama
postoje razliiti nivoi regionalnih i loka-
lnih struktura. Nema liderki regionalnih
skuptina u Republici ekoj i Slovakoj.
U dravama u kojima postoji izvrni or-
gan koji ine lanovi/ice nominovani od
strane izabranih predstavnika/ca, manje
je zastupljeno ena nego mukaraca. U
2007.g, na primjer, broj ena u izvrnim
organima u Slovakoj i Maarskoj bio
je ispod 15 odsto, ali je preko 30 odsto
ena bilo na izvrnom nivou u Letoniji
8
.
7
Evropska komisija, ene i mukarci u odluivanju, analiza situacije i trendovi, 2007. (eng. European Commission,
Women and Men in Decision-Making, Analysis of the Situation and Trends, 2007 http://ec.europa.eu/employment_social/
publications/2008/ke8108186_en.pdf.)
8
Evropska komisija, ene i mukarci u odluivanju, analiza situacije i trendovi, 2007. (eng. European Commission,
Women and Men in Decision-Making, Analysis of the Situation and Trends, 2007 http://ec.europa.eu/employment_social/
publications/2008/ke8108186_en.pdf.)
18
Primjer Turske: Politiki status ena u Turskoj
9
Turska ima i moderne i tradicionalne drutvene, ekonomske i politike strukture. Osni-
vanjem Turske kao Republike 1923.g, modernizacija je dovela do kljunih drutvenih
transformacija. Jedan od vanih instrumenata pokreta modernizacije bilo je stvaran-
je moderne ene kao modela na koji se treba ugledati, krei na taj nain tradiciona-
lne drutvene norme. Republika je podsticala prisustvo ena u obrazovanju, zdravstvu
i dravnoj slubi. Dok je veliki broj ovih politika bio uspjean, uee ena u lokalnoj i
nacionalnoj politici i njihovo prisustvo u kljunim dravnim tijelima i dalje ostaje na
niskom nivou. Zastupljenost i uee ena u politici predstavljao je izazov. ene u Tur-
skoj dobile su pravo glasa 1934.g. to je bilo mnogo ranije nego u veini evropskih
drava. 1935.g, godina kada su odrani prvi izbori kada je ovo pravo i ostvareno, u par-
lament je ulo 4,6 odsto ena. Ovaj procent je ostao isti sve do optih izbora odranih
2007g. Stopa zastupljenosti ena, koja je iznosila 4,36 odsto prije izbora, poveala se
na 50 ena, dostiui 9,1 osto od ukupnog broja mjesta u parlamentu. Iako je ovaj po-
rast daleko od 17 odsto cilja koji je vlada postavila u okviru Cilja 3 MDG do 2015.g,
ovo predstavlja pozitivan napredak ka ostvarivanju ravnopravnosti ena i mukaraca, i
takoe predstavlja jasan korak naprijed u poreenju sa jednim brojem drava iz regiona.
Stanje po pitanju uea ena u politici predstavlja jo vei izazov na lokalnom ni-
vou. Nasuprot ostatku regiona, stopa zastupljenosti ena mnogo je manja u lokalnim
skuptinama nego u parlamentu. Na osnovu podataka sa lokalnih izbora 2009.g. samo
0,9 odsto gradonaelnica su bile ene (26 od 2877), 3,5 odsto ena bile su lanice provin-
cijskih savjeta (115 od 3166) i 4,5 odsto su bile lanice optinskih savjeta (1471 od 30921).
Primjer Gruzije:Pad uea ena u politici u Gruziji
10
Tokom perioda tranzicije,broj ena u parlamentu Gruzije je opao. Od 1992.g, odrano je est
parlamentarnih izbora i tri na lokalnom nivou, uz veoma mali broj ena izabranih u parlamen-
tu. ak ni Revolucija rua iz 2003.g. nije osigurala aktivno ukljuivanje ena u politikom
ivotu drave. Tokom borbi za prevlast koje su dominirale gruzijskom politikom scenom,
veliki broj lica, naroito ena, demotivisan je po pitanju uea u politici. U 2008.g. ukupan
broj ena u parlamentu opao je na 5 odsto. Broj ena u organima lokalne samouprave takoe
se smanjivao sa svakim narednim izborima. Na lokalnim izborima, postotak ena opao je
sa 14 u 1998.g. na 12 odsto u 2002.g. U maju 2006.g, nijedan grad u Gruziji nije imao enu za
gradonaelnicu, na mjestupredsjednika 66 lokalnih uprava nije bila nijedna ena, i samo 5,5
odsto predsjedavajuih lokalnih savjeta bile su ene. Nakon izbora 2006.g, koji su odrani
po novom izbornom zakonu, samo 11,14 odsto izabranih predstavnika/ca bile su ene.

9
KADER.Uee ena u politici i njihovo liderstvo u istonoj Evropi i nezavisnim dravama Komonvelta, Ankara, oktobar
2008.
10
Medea Badashvili. Izvjetaj iz Gruzije o enama i upravi: uee ena u politici i ensko liderstvo u Gruziji. Tbilisi, de-
cembar 2008.g. (eng. Country Report on Women and Governance: Political Participation of Women and Womens Leader-
ship in Georgia. Tbilisi, December 2008)
19
Primjer: Izazovi i mogunosti u novim i starim dravama lanicama Evropske unije
Dok je pretpristupni period moda nudio primamljive prilike za sprovoenje refor-
mi, mjere rodne ravnopravnosti i institucije u novim dravama lanicama nijesu uvijek
uivale snanu podrku od strane postojeih politikih grupacija. Veina novih drava
lanica promovisala je nekolicinu predvodnika u oblasti rodne ravnopravnostikoji
su nastavili aktivno da se bave ovim pitanjima i nakon ulaska u EU. Zaista, injenica
da se vrlo esto u parlamentu pretravalo preko zakona iz oblasti rodne ravno-
pravnosti ostavljajui malo vremena za diskusiju,pogoravala je probleme nastale us-
ljed neadekvatne podrke koja je dolazila iz domaih izbornih jedinica. Veliki broj
organa zaduenih za pitanja rodne ravnopravnosti u novim dravama lanicama
postali su svjedoci smanjena njihovih uloga i bueta, ili predmet kritike vlade.
Iako se Evropska unija obavezala na uvoenje rodne perspektive u sve svoje aktivnos-
ti, nije postojao konsenzus kako bi to trebalo uiniti. Sliku rodne ravnopravnostiu no-
vim dravama lanicama karakterie neujednaenost u pogledu primjene i napretka.
Samo pristupanje je poetak, prije nego kraj, jedne debate o ulozi Evropske unije kao
promotera ravnopravnosti u centralnoj i istonoj Evropi. Potrebno je, takoe, nastaviti
diskusije u okviru starih drava lanica o budunosti politike rodne ravnopravnosti
izmeu ostalog i zbog poveane zavisnosti tih drava od imigranata koji dolaze iz novih
drava lanica kako bi popunili praznine na tritu rada, najee na slabo plaenim
zanimanjima, uz ozbiljne posljedice po porodice i domai ivot. Nedavni pokuaji da
se proiri djelokrug rodne politike Evropske unije kako bi obuhvatila domae nasilje
i zdravlje zahtijevaju razvoj ireg i inkluzivnijeg procesa. Meutim napredak u oblasti
rodne ravnopravnosti u okviru drava lanica i drava kandidata zavisie od poste-
pene evolucije stavova, javnih institucija i ponaanja. Unaprijeena statistika, novi za-
koni i propisi, i novi organi za rodnu ravnopravnost pomoi e taj napredak, meutim,
da bi dolo do istinskih pomaka neophodni su zajedniki napori velikog broja aktera
11
.
11
Fiona Beveridge,Rod i proirenje Evropske unije potencijali i napredak, objavljen u: biltenu Razvoj i tranzicija, br:
08/2007: Rod u tranziciji (eng.Gender and EU Enlargement - Potential and Progress., In: Development and Transition
Newsletter, Issue Number: 08/2007: Gender in Transition),http://www.developmentandtransition.net/index.cfm?module=Act
iveWeb&page=WebPage&DokumentID=662.
20
Zakonska regulativa koja
regulie uee ena u politici
Zakonom o rodnoj ravnopravnosti
utvrujese vana osnova za obezbjeivanje
enskih prava i uea ena u poltici u
regionu. Tokom perioda tranzicije, u ve-
likom broju zemaljau regionu usvojenisu
zakoni o rodnoj ravnopravnosti. U ovom
trenutku, potrebno je staviti naglasak na
usklaivanju zakonodavstva i povezanih
procedura i institucija da bi se osigurala
primjena zakona o rodnoj ravnopravnosti.
Tabela 1: Zakonodavni i nacionalni institucionalni okviri za ravnopravnost polova i
uee ena u politici
12

Zakonskaregulativakojaregulieueeenaupolitici

Zakonom o rodnoj ravnopravnosti utvrujese vana osnova za obezbjeivanje enskih prava i

uea ena u poltici u regionu. Tokom perioda tranzicije, u velikom broju zemaljau regionu
usvojenisu zakoni o rodnoj ravnopravnosti. U ovom trenutku, potrebno je staviti naglasak na
usklaivanju zakonodavstva i povezanih procedura i institucija da bi se osigurala primjena
zakonaorodnojravnopravnosti.

Tabela1:Zakonodavniinacionalniinstitucionalniokvirizaravnopravnostpolovaiuee
enaupolitici
12

12
lzvori:quotaproject.org;http://www.stopvaw.org. Vebsajtovi posjeceni na ljeto 2009.
Drava Primjeri
afirmativne
akcije
Zakonio
ravnoprav
nosti
polova
Zakonorodno
zasnovanom
nasilju
Institucionalniokvirza
postizanje
ravnopravnostipolova
Bosna
iHercegovina
Sistemikvotau
izbornom
zakonu
/Parlamentarna
Skuptina;
zakonskakvota/
podnacionalni
nivo
Zakon
oravnopra
vnosti
spolova
Bosnei
Hercegovi
ne(2003)
Zakon o zatiti od
nasilja (Federacija
Bosna i
Hercegovina) i
Zakon o zatiti od
nasilja(Republike
Srpske),2005
Agencijazaravnopravnost
spolova,EntitetskiGender
centri,Rodnekomisijeu
optinama,Komisijeza
ravnopravnostpolovau
parlamentimaBosnei
Hercegovine(Parlament
nadravnomientitetskim
nivoima)
Gruzija Ne
Dravni
koncept o
ravnopravn
osti polova
(2006)
Gruzijskizakono
zatitiodnasilja
(2006)
VladinaKomisijao
ravnopravnostipolovai
parlamentarniSavjetza
rodnuravnopravnost
Kirgistan Predsjednika
uredbao
mjeramaza
unapreenje
rodnihpolitika:
ciljanjena
uvoenjekvote
od30%zaene
napolitikim
pozicijama,2006
Zakon o
osnovnim
dravnim
garancijama
za
ostvarivanje
rodne
ravnopravn
osti(2003)
Zakonosocijalnoj
ipravnojzatiti
protivnasiljau
porodici(2003)
Nacionalnisavjetzaene,
porodicuirodnapitanjau
okviruinstitucije
predsjednikainjegovog
radnogtijela.
Poljska Nemaustavnih
kvota/Nacionalni
parlament;
nemasitema
kvotau
Izbornom
zakonu/nacional
niparlament.
Ipak,tripolitike
paritjeusvojile
sudobrovoljno
kvote
Odredbe
koje
reguliu
pitanja
ravnopravn
osti u
Zakonu o
radu
(usklaivanj
e sa
zahtjevima
postavljeni
modstrane
EU(2002))
Zakon o zatiti od
nasilja u porodici
(2005)
VladinaKancelarijao
ravnopravnim
mogunostimaenai
mukaracauPoljskoj.
12
Izvori:quotaproject.org;http://www.stopvaw.org. Vebsajtovi posjeeni na ljeto 2009.
21
Posebne privremene mjere
Rezultati na posljednjim izborima u re-
gionu potvruju da proporcionalna zas-
tupljenost u kombinaciji sa odreenim
vidom sistema kvota i prateim mjerama
usmjerenim na eleminisanje preprekaza


vee uee ena u politici, kljune su za iz-
bor ena u parlamentu. U cijelom regionu,
sa izuzetkom Bjelorusije
13
, drave koje im-
aju najvei broj ena na politikim pozici-
jama (Makedonija, Kirgistan i Moldavija)
kombinuju proporcionalnu zastupljenost
sa odreenim vidom sistema kvota.

13
Bjelorusija nema usvojen sistem kvota, ve jednostavan veinskih/pobjedniki sistem. Za vie informacija o Bjelorusiji i
ravnopravnosti polova, vidi UNDP projekat o ravnopravnosti polova u Bjelorusiji http/un.by/en/undp/focus-areas/women/
o
Drava Primjeri
afirmativne
akcije
Zakonio
ravnopravno
stipolova
Zakoniorodno
zasnovanom
nasilju
Institucionalniokvirza
ravnopravnostpolova
Turska Zakonza
ustanovljavanj
eKomisije
jednakih
mogunostiu
parlamentu.
Akcioniplan
za
ostvarivanje
rodne
ravnopravnost
iGeneralnog
direktorataza
statusenaza
period
20082013.g.
Izmjene
Ustavau
dijelupitanja
kojimase
regulie
ravnopravno
stenai
mukaraca.
Zakonozatitiod
nasiljauporodici.
(1998).
Generalnidirektoratza
statusena
Ukrajina Ne Zakon
Ukrajineo
obezbjeivan
jujednakih
pravai
mogunosti
enai
mukaraca
Zakonozatitiod
nasiljauporodici
(2001)
Ministarstvozaporodicu,
mladeisport,Odjeljenje
zaporodinapitanjai
ravnopravnostpolova.
(usvojenu
parlamentu
2005.g).
Dravni
programo
obezbjeivan
ju
ravnopravno
stipolovau
ukrajinskom
drutvu
(20062010)
usvojenu
Kabinetu
ministara
2006.g.

22
Ekonomski izazovi politikog uea ena
Prije 1989.g, ene su iskoristile iroki pristupobukama za struno usavravanje
iostvarivale visok udio u zapoljavanju u velikom broju drava u regionu, iako
su imale manji pristup pozicijama moi i resursima u odnosu na mukarce.
Primjer iz Kirgistana: U Parlamentu Kirgistana najvei procenat ena u Centralnoj Aziji
Na izborima 2005.g. u Kirgistanu, nijedna ena nije bila izabrana u parlamentu. Kvote uz
dugotrajan angaman organizacija civilnog drutva, uticale su na poveanje uea ena
u politici. Zahvaljujui sistemu kvota i novom Izbornom zakonu usvojenom 2007.g, ene
danas ine 26,6 odsto od ukupnog broja poslanika u parlamentu, ime Kirgistan zauzima
prvo mjestu po broju ena u parlamentu u Centralnoj Aziji i drugo mjestu u CIS regionu
14
.
Sovjetski period intenzivne industrijalizacije, urbanizacije i nauno-tehnoloke revolucije
bio je izgraen na principima ravnopravnosti mukaraca i ena u ekonomskoj i socijalnoj
sferi. enskim pitanjima bavili su se enski odbori koji su putem zakona pribavljali legitim-
itet ravnopravnosti mukaraca i ena u obrazovanju i profesionalnim aktivnostima. Veliki
broj ena inio je radnu snagu. U regionu, ene ine veinu u profesijama poput nastavnica,
ena ljekara i ininjera. Porodiljsko odsustvo i briga o djeci omoguili su enama da rade.
Ekonomska tranzicija koja je poela 1989.g. uzrokovala je veliki pad uea ena na
tritu rada. Velika razlika u zaradama izmeu ena i mukaraca, i smanjenje pristu-
pa poslovima poklopile su se sa poveanjem tereta obaveza u kui za ene, us-
ljed smanjenja izdvajanja za mree socijalne zatite i institucije za brigu o djeci.
Prema podacima Ekonomske komisije Ujedinjenih nacija za Evropu (UNECE), veliki broj
ena doivio je pogoranje ekonomske situacije, u vidu porasta siromatva i nezaposle-
nosti, kao i u vidu rastue ekomomske nesigurnosti i eksploatacije
15
. Pojedini nacionalni
izvjetaji o milenijumskim razvojnim ciljevima iz regiona skreu panju na nevidljive barijere
(Prim. prev. - pojam stakleni plafon (eng. glass ceiling) odnosi se na nevidljive barijere koje
sprjeavaju napredovanje ena u organizacijama i zaustavljaju ih na odreenom nivou, iako
formalno i u naelu i ene i mukaci imaju priblino iste anse da dou do vrha) u biznisu
i potrebi da za podsticanjem interesovanja ena za angaovanje na javnim funkcijama
16
.

14
Vidi takoe: Anara Moldosheva.Nacionalni izvjetaj o enama&upravljanju. Bikek, novembar 2008. (eng. Kyrgyzstan
National Report on Women & Governance. Bishkek, November 2008).
15
UNECE, Drave u brojkama, http://www.unece.org/stats/profles2009/Welcome.html, jun 2009.g; i Evropska komisija,
http://www.unece.org/stats/gender/genpols/keyinds/genpols-2work.htm, June 2009.
16
Npr, vidi projekat Proiri javni proctor za ene u Bjelorusiji kao dio 2006-2020 Nacionalnog akcionog plana o ravno-
pravnosti polova u Bjelorusiji.Projekat je imao za cilj da privue panju javnosti na problem diskriminacije ena i da
rodno osvijesti medije kroz obuke za lokalne novinare u Bjelorusiji: http://europeandcis.undp.org/poverty/mdghdpm/show/
A4CC9CFB-F203-1EE9-BC7CA9898E0D574B.
23
Primjer iz Kirgistana: Zapoljavanje ena u tranziciji
U Kirgistanu, ekonomska tranzicija uzrokovala je poveanje ekonomske marginalizaci-
je ena. ene moraju raditi teke i naporne poslove, naroito u seoskim podrujima.
ene obino zarauju manje a primorane su da rade u neformalnom sektoru u sek-
toru maloprodaje. Visok stepen siromatva meu enama i nedostatak pristupa
ekonomskim resursima iskljuili su ene iz privatizacije i preraspodjele sredstava
17
.
Terminologija i koncepti Uravnoteenost izmeu poslovnog i privatnog ivota u
kontekstu Evropske unije
Iako su ene jo uvijek nedovoljno zastupljene na ekonomskim i pozicijama politikog
odluivanja u novim dravama lanicama, udio njihove moi u protekloj deceniji se
poveao. Ipak, podjela porodinih dunosti i dalje ostaje neravnomjerno raspodijeljena
izmeu ena i mukaraca i rizik od siromatva je i dalje vii kod ena nego kod mukaraca.
Ravnopravno uee ena i mukaraca u politikom odluivanju bio je prioritet tokom
predsjedavanja Slovenije u 2008.g, kao dio nastavka Pekinke deklaracije i Platforme
za akciju. Drave Evropske unije usmjerile su panju na bolje iskoritavanje prednosti
enskih i mukih vjetina, ukljuujui obezbjeivanje vee ravnotee izmeu prvatnog i
poslovnog ivota. Dostizanje ravnotee izmeu privatnog/poslovnog ivota lei u samoj
osnovi Evropske strategije za rast i nova radna mjesta, a Evropski parlament je konzis-
tentno pozivao na vie akcije u cilju ostvarivanja balansa izmeu privatnog i poslovnog
ivata, kao to su inile i nacionalne vlade u Savjetu Evrope. Politika Evropske komisije i za-
konodavni pomaci u dijelu uea ena u politici oslanjaju se na naine pruanja podrke
veem balansu izmeu poslovnog i privatnog ivota ukljuujui odredbe koje reguliu
adekvatnu porodiljsku zatitu, porodino odsustvo koje se razlikuje od porodiljskog
odstustva, politike kojima se reguliu porodina pitanja, kao i pitanja uravnoteenosti
porodinog i privatnog ivota. Cilj ovih poilitika je pruiti podrku u postizanju
uravnoteenosti izmeu poslovnog, privatnog i porodinog ivota, unapreenje kvaliteta
ivota ena i mukaraca i poveanje uea na tritu rada, naroito ena. Politike podrke
uspostavljanju ravnotee izmeu privatnog/poslovnog ivota ukljuuju porodiljsko
odsustvo za majku/oca, jednak tretman za samozaposlene i suprunike, postojanje
odgovarajuih ustanova za brigu o djeci, pravo na odsustvo i feksibilno radno vrijeme
18
.
17
UNDP Okrugli sto: ene i upravljanje: politiko uee i ensko lidersvo, 25. Septembar 2008.g, Bikek, Kir-
gistan. Diskusiju je vodila, Ainura Kenjebaeva, lanca parlamenta, Irina Karamushkina, lanica parlamenta, Cholpon
Baekova, Zamjenica Predsjednika Parlamenta Kirgistana: http://eu- ropeandcis.undp.org/gender/gendermainstreaming/
show/66F1EDBD-F203-1EE9-B3F12FEA5C87F079.
18
Evropska komisija, IP/08/1449 i MEMO/08/592, Brisel 3.oktobar2008.
24
Finansijske prepreke na putu
ukljuivanja ena u politicii
njihovog kandidovanja
ene esto nemaju pristup odgovarajuim
sredstvima, ime se umanjuje njihova spo-
sobnost da se kandidiju za politiku funkc-
iju. Isto,vai i za ECIS region, gdje enama
nedostaju ekonomski resursi i korporativne
i poslovne mree, koje mukarcima slue za
prikupljanje sredstava. ene se esto dre
van postojeeg partijskog establimenta,
njihovih profesionalnih sakupljaa sred-
stava i politikih mrea. Pored toga, so-
cijalizacija, ponekad, ene ini nevoljn-
ima da trae novac, stiu vjetine i
iskustvo iz oblasti prikupljanja sredstava
19
.
Finansijska i ekonomska kriza
i njene implikacije na uee
ena u politici
Kao to je napomenuo veliki broj eksper-
ata, odnosno ekspertkinja i organizacija
20
,
ekonomska kriza e imati ozbiljne posljedice
za ene. Kriza e poremetiti dosadanji
napredak koji je ostvaren u pogledu os-
tvarivanja ravnopravnosti polova. Iako
aktuelna globalna fnansijska kriza i dalje
traje, i suvie je rano da bi se u potpunosti
sagledale drutvene posljedice
21
, rodno
specifan uticaj ove krize mogao se odraziti
na ene u oblastima kao to su zapoljavanje
i sigurnih drutvenih mrea, neplaeni rad
u domainstvu, zdravstva, obrazovanja, mi-
gracije, kao i u oblasti rodno zasnovanog
nasilja
22
. Sve ovo takoe ozbiljno utie na
podsticajno okruenje, koje je od temeljnog
znaaja za uee ena u javnom ivotu.
19
Vidi iKNOWpolitics, Saetak E-diskusije sa foruma o fnansiranju ena u politici (22-29. oktobar, 2008), http://www.
iknowpolitics.org/en/node/7944 .
20
Vidi, npr. 53. Sesiju UN Komisije o status ena, mart 2009.g; Svjetska Banka, Globalna fnansijska kriza.Procjena
ugroenosti za ene i djecu, 2009.g; Silvija Velbi, Rod i fnansijska kriza. Dokument za UNESCO Projekat o rodu i fnan-
sijskoj krizi, april 2009. (eng. 53rd Session of the UN Commission on the Status of Women, March 2009; World Bank,The
Global Financial Crisis. Assessing Vulnerability for Women and Children, 2009b; Sylvia Walby, Gender and the Financial
Crisis. Paper for UNESCO Project on Gender and the Financial Crisis, April 2009).
21
Pisana izjava dostavljena od strane ShamikaSirimanne interaktivnom panelu strunjaka Komisije o statusu ena, 53.
Sesija o aktuelnom pitanju: Rodne perspective i fnansijska kriza, 2-13. Mart 2009.g. str2.http://www.un.org/womenwatch/
daw/csw/csw53/panels/fnancial_cri-sis/Sirimanne.formatted.pdf.

22
Vidi takoe Louise Sperl, Kriza i njene posljedice po ene, u biltenu Tranzicija i razvoj 2/2009, (eng. The Crisis and its
Consequences for Women, in: Development and Transition Newsletter, 2/2009) http://www.developmentandtran- sition.net/
index.cfm?module=ActiveWeb&page=WebPage&DokumentID=728.
25
Tabela 2: Ekonomski status ena prema OECD Bazi podataka o rodu, institucijama i
razvoju iz 2009 (GID-DB) (od najveeg rodnog jaza u prihodima ka najmanjem)
23

24 NijesudostupnipodaciopojedinanimdravamauokviruOECDBazepodatakaorodu,institucijamai
razvojuiz2009.g.(GIDDB)zaCrnuGoruiSrbiju.

Drava Udio
procijenjenog
zaraenog
dohotkaenau
odnosu na
zaraeni
dohodak
mukaraca

Procijenjeni
zaraeni
dohodak(PPP
US$),ene
Procijenjeni
zaraeni
dohodak(PPP
US$),
mukarci
enestrunei
tehnike
radnice(%u
odnosuna
ukupanbroj)
Turska 28% 4,959 17,988 33%
Gruzija 33% 2,044 6,185 62%
Makedonija 49% 5,184 10,643 51%
Jermenija 55% 3,524 6,420 65%
Albanija 55% 4,171 7,599
SrbijaiCrnaGora
24
56% 6,752 12,133 56%
Kirgistan 58% 1,333 2,306 62%
Ukrajina 58% 4,648 8,045 64%
Tadikistan 58% 1,182 2,041
RepublikaSlovaka 59% 13,311 22,583 58%
Republikaeka 60% 16,603 27,585 53%
Poljska 60% 11,084 18,466 61%
Uzbekistan 60% 1,646 2,727
Slovenija 62% 19,246 31,010 56%
Estonija 63% 15,122 23,859 68%
Ruskafederacija 63% 10,360 16,474 64%
Moldavija 63% 1,865 2,969 64%
Turkmenistan 64% 3,461 5,420
Bjelorusija 64% 7,722 12,028
Azerbejdan 66% 4,915 7,495 51%
Bugarska 66% 8,219 12,459 62%
Maarska 67% 14,658 21,951 61%
Letonija 67% 12,530 18,704 64%
BosnaiHercegovina 67% 5,282 7,866
Kazakstan 68% 8,039 11,782 67%
Hrvatska 69% 11,753 17,025 51%
Rumunija 70% 8,648 12,286 57%
Litvanija 72% 13,265 18,533 71%
23
Izvor podataka: rod, institucije i razvoj baze podataka 2009.g (eng. Gender, Institutions and Development Database 2009
- GID-DB), http://stats.oecd.org/Index.aspx?DatasetCode=GID&lang=en# (navigacija: drutvena i razvojna statistika/rod-
na, institucionalna i razvojna baza podataka 2009.g/Politiki i ekonomski status ena). Podaci preuzeti 2.Septembra 2009.g.
24
Nijesu dostupni podaci o pojedinanim dravama u okviru OECD Baze podataka o rodu, institucijama i razvoju iz 2009.g.
(GID-DB) za Crnu Goru i Srbiju.
26
Ekonomska i fnansijska kriza 1990tih u
istonoj Evropi naroito je snano pogodila
ene, kao jednu od drutveno najugroenijih
grupa. ene su se naroito nale pod veim
teretom neplaenog rada. Vjerovatno e se
ovaj scenario ponoviti i u vrijeme dananje
krize s obzirom na to da su mjere vlada u re-
gionu usmjerene na smanjenje potronje,
jer su rast i budetski prihodi u padu. Kako
bi se izbjegao slian scenario, neophodna
je podrka sistemu socijalne zatite, uz
odgovarajue makroekonomske politike.
U skladu sa dokumentom koji je priprem-
ljen za 53. sesiju UN Komisije o statusu
prava ena 2009: Ekonomska recesija
stavlja nesrazmjeran teret na ene, koje
rade na ugroenim radnim mjestima (eng.
vulnerable employment), za koje pos-
toji vea vjerovatnoa da e biti nezapos-
lene nego mukarci, koje obino imaju
nie naknade za nezaposlene i socijalno
osiguranje, i koje imaju nejednak pristup
i kontrolu nad ekonomskim i fnansijs-
kim resursima.ene, takoe, preuzimaju
dodatne dunosti da obezbijede ne-
trine zamjene za trine proizvode koje
njihove porodice vie ne mogu sebi da
priut
25
.U tekim vremenima, porodice
se, takoe, esto oslanjaju na ene koje se
staraju o bolesnima, starima i iroj familiji.
To podrazumijeva due radno vrijeme i vie
posla za ene
26
. Ovaj drutveno reproduk-
tivni rad vjerovatno e u veini sluajeva
staviti pred ene teak izbor o tome kako
uskladiti rad u domainstvu i van njega
27
,
to enama dodatno oteava mogunost
da se bave politikom.U svojoj publikaciji,
Globalni trendovi zapoljavanja za ene
2009.g
28
, Meunarodna organizacija rada
(ILO) upozorila je da se oekuje da e se
globalna kriza koja ima za posljedicu neza-
poslenost snano pogorati u 2009.g.
Globalna ekonomska kriza e postaviti
nove prepreke na putu ka odrivom razvoju
i drutveno uravnoteenom rastu, inei je-
dan pristojan posao za ene sve teim
29
. ILO
Izvjetaj, takoe, naglaava jaz u platama
izmeu mukaraca i ena. U ILO analizi trita
radau Evropi iCentralnoj Aziji, zakljuuje se
da iako je smanjenje rodnog jaza u plata-
ma kljuni politiki cilj za vlade i socijalne
partnere, napredak se sporo ostvaruje, a sa
krizom e se situacija dodatno pogoravati.
Opti izazov je kako pronai efkikasne i
odrive odgovore na fnansijsku krizu i
neizbjean ekonomski pad i kako sman-
jiti viestruki kratkoroni i dugoroni
uticaj na ekonomske i drutvene uloge
ena. Problemi koji prate ravnopravnost
polova treba da budu integrisani u
defnisanje odgovora na date izazove.
25
53. Sesija Komisije o statusu ena, aktuelnim pitanjima, trendovima i novim pristupima problemima koji pogaaju status
ena ili ravnopravnost izmeu ena i mukaraca. http://www.un.org/womenwatch/daw/csw/csw53/papers/Emerging%20is-
sue-%20fnancial%20crisis%2023Feb09.pdf.
26
Sirimanne, str. 5.
27
Sakiko Fukuda-Parr,Ljudski uticaj fnansijske krize na siromane i obespravljene narode i drave (eng. The Human Impact
of the Financial Crisis on Poor and Disempowered People and Countries), 2008, str. 5.http://www.un.org/ga/president/63/
interactive/gfc/sakiko_p.pdf.
28
Meunarodna organizacija rada, Globalni trendovi o zapoljavanju ena 2009.g, eneva, mart 2009, www.cinterfor.org.
uy/public/english/region/ampro/cinterfor/temas/gender/doc/trends09.htm.
29
Kanaga Raja,Ekonomska ostavlja jo vie ena bez posla ove godine, (eng. Economic Crisis to Put more Women out of
Work this Year, South-NorthDevelopment Monitor (SUNS, No. 6655, 9 March 2009).
27
Ravnopravno uee ena i mukaraca u pro-
cese odluivanja je demokratska i ekonom-
ska nunost. U doba trenutne ekonom-
ske krize potrebno je mobilisati vjetine i
mukaraca i ena. Finansijska i ekonomska
kriza bi mogle pruiti vanu mogunost za
ulaganje u regionu, ispravljajui rodni balans
u vladi, poslovnom sektoru i menadmentu
kako bi se unaprijedile institucije uprav-
ljanja, korporativnog upravljanja i proft-
abilnost. Ovo, takoe, podrazumijeva da
je vano strukture upravljanja uiniti manje
ugroenim, naroito u vrijeme ekonomske
i fnansijske krize. Vea ravnopravnost u
podjeli moi ini drutvo otpornijim jer se
iri ekonomska odgovornost, i ekonomski
resursi se raspodjeljuju na jedan iri i sveo-
buhvatniji nain. Partnerstva izmeu vlada
i organizacija civilnog drutva e biti od
kljunog znaaja za identifkovanje lokalnih
odgovora na krizu, jaanje i razvoj kapac-
iteta potrebnih u datom kontekstu drave.
Drutveni izazovi za uee
ena u politici
U cijelom regionu, politike usmjerene na
promovisanje ravnopravnog uea ena
i mukaraca u procesima i pozicijama
odluivanja moraju uzeti u obzir kako prom-
ijeniti postojee stereotipe i shvatanja koja
ugroavaju uee ena u politikom ivotu.
Ti stereotipi utiu na neravnomjernu pod-
jelu radnog vremena izmeu mukaraca
i ena, dohotka i porodinih odgovor-
nosti. Stereotipi takoe utiu na stvaranje
prepreka za napredovanje ena u karijeri
i postavljanje na mjestima odluivanja.
Tranzicija ka modernoj demokratiji daje
mogunost pruanja odgovora na rodne
stereotipe kroz rodno osvijetene poli-
tike (eng. gender mainstreaming), na taj
nain utiui na izmjenu vidljivih i nevi-
dljivih diskriminatornih praksi i struktura.
Uvoenje rodno osvijetenih politika ima
za cilj da utie na promjenu rodnih ste-
reotipa i shvatanja, koja su ukorijenjena u
tradicionalnim preprekama koje oteavaju
uee ena u politikom ivotu. Stereo-
tip da eni nije mjesto u politici oteava
enama mogunost da zauzmu politike
pozicije. Pretpostavlja se da je politika
jedno neprijateljsko okruenje za enu,
pri emu je svijet politike ureen od
strane mukaraca i prilagoen njihovom
nainu ponaanja, tzv. old boys network,
odnosno neformalna muka druenja, u
kojima jednostavno nema mjesta za ene.
Terminologija i koncepti
uvoenje rodno osvijetenih
politika
Savjet Evrope defnie rodno osvijetene
politike (eng. gender mainstreaming) kao
(Re)organizaciju, unapreivanje, razvoj i
evaluacijuprocesa politika, tako da per-
spektiva ravnopravnosti polova bude
ukljuena u sve politike na svim nivoima i
fazama od strane inilaca koji su uobiajeno
ukljueni u donoenje politikih odluka.
28
UN su defnisale koncept gender main-
streaming-a kao proces procjene posljedi-
ca svih planiranih akcija na ene i mukarce,
ukljuujui zakonodavstvo, politike ili pro-
grame, u svim oblastima na svim nivoima.
To je strategija kojom se ukazuje da je
potrebno probleme i iskustva kako ena
tako i mukaraca uiniti neodvojivom di-
menzijom prilikom kreiranja, primjene,
praenja i procjene politika i programa u
svim politikim, ekonomskim i drutvenim
sferama, od kojih bi ene i mukarci pod-
jednako imali koristi ikoje ne bi dalje
propagirali neravnopravnost. Krajnji cilj
je ostvarivanje rodne ravnopravnosti
30
.
Porodine obaveze su jo jedan razlog
zbog ega se majke ne opredjeljuju za poli-
tiku kao profesiju. Njihove porodice esto
ne prihvataju zahtjevno radno vrijeme i
putovanja. Kao rezultat toga, veliki broj
politiarki eka da navri preko 50 godina
starosti, kada su lanovi njihovih porodica
ve odrasli, da bi ule u politiku. Domi-
nantan model politikog rukovoenja je
onaj tradicionalni konkurentan i muki
koji ograniava mogunosti ne samo
ena ve i mlaih mukaraca koji se nalaze
nie u hijerarjihi partrijarhalnog autorite-
ta. ene i dalje tradicionalno ostaju skon-
centrisane na niim nivoima odluivanja
kao i na niim nivoima u dravnoj upravi.
Primjer iz Albanije: Rodno osvijetene politike u Nacionalnm izvjetaju o
Milenijumskim razvojnim ciljevima
31
Kroz podrku UNDP-ija prilikom izrade nacionalnog Izvjetaja o Milenijumskim raz-
vojnim ciljevima (MDG) iz 2004.g., uvoenje rodno osvijetene politike je identifko-
vano kao jedan od etiri vladina pristupa za ostvarivanjeMilenijumskih razvojnih cilje-
va. MDG Izvjetaj istie rodnu neravnopravnost kao jednu od kljunih prepreka za
razvoj drave, i predlae posebne mjere za poveanje zastupljenosti ena u organima
odluivanja, u cilju osnaivanja ena da uestvuju u ekonomskom razvoju i smanjena
stope naputanja kole kod djevojica, naroito u seoskim podrujima. Organizacije civil-
nog drutva su aktivno uestvovale u formulisanju lokalnih ciljeva i razvojnih prioriteta.
Izvor: http://intra.undp.org.al/ext/elib/download/?id=659&name=Albania%20Nation-
al%20MDG%20Report%202004%20%28English%29.pdf.
30
UN Kancelarija specijalnog savjetina za rodna pitanja i napredovanje ena (OSAGI); Gender mainstreaming: Pregled,
Nju Jork, 2001.g. (eng. UN Offce of the Special Advisor on Gender Issues and the Advancement of Women (OSAGI), Gen-
der Mainstreaming. An Overview. New York, 2001) www.un.org/womenwatch/osagi/conceptsandefnitions.htm.
31
Program Ujedinjenih nacija za razvoj, Rodno osvijetene poliitke u praksi: Prirunik (DIO I), 2007, str. 143 (eng. United
Nations Development Programme, Gender Mainstreaming in Practice: A Toolkit (part I)
29
Nasilje nad enama u politici
Nasilje, ili prijetanja nasiljem, je identifko-
vana kao znaajna prepreka koja oteava
uee ena u politici. Dok kriminal i nasilje
nad enama u politici dobijaju sve veu
meunorodnu panju, ta panja je esto
ograniena na sluajeve visokog profla, dok
opte razmjere takvog nasilja ukljuujui
nasilje koje se deava na lokalnom ni-
vou ostaje nedovoljno zastupljeno u
izvjetajima i nedovoljno dokumentovano
32
.
Glavni uzroci nasilja prema enama u
politici ukljuuju ouvane kulturne stero-
tipe, zloupotrebu vjerskih i tradicionalnih
praksi, patrijarhalne drutvene strukture i
ulogu koju su ene kroz istoriju igrale kao
sljedbenice mukih lidera. ene mogu
postati rtve nasilja u politikom ivotu,
samo zato to su ene. Nasilje moe po-
primiti iroki niz oblika, kako psihikih tako
i psiholokih. To ukljuuje ometanje ena
u obavljanju njihovih dunosti i njihovo
uutkivanje,ubijanje karaktera i klevatan-
je, medijsko ikaniranje, uvrede i klevete,
seksulalno nasilje, napade, ekonomsku
kontrolu, porodino nasilje, degradirajui
tretman, nezakonitu zamjenu pozicija i
ciljanje roaka i simpatizera. ene sede
factoesto izostavljaju iz kljunih proc-
esa odluivanja, npr. onih koji se deavaju
tokom neformalnih okupljanja van re-
dovnog radnog vremena. Nedostatak mo-
bilnosti ena usljed porodinih obaveza
esto stoji na putu njihovog uea u takvim
neformalnim okupljanjima, to je podlono
instrumentalizaciji od strane drugih.
Neki strunjaci prave razliku izmeu nasilja
prema enama koje se koristi kao sredstvo u
borbi za politiku mo i nasilja koje se ispol-
java prema enama jer pokuavaju da us-
postave tzv. transformativnu politiku [prim.
prev. politike usmjerene na transformaciju,
odnosno, preobraaj institucija ili struk-
tura (drutvenih, politikih, ekonomskih,
kulturnih itd), s ciljem lakeg i breg posti-
zanja potpune ravnopravnosti polova)]
33
U konfiktu koji je nastao kao rezultat ras-
pada bive Jugoslavije, nasilje nad enama,
ukljuujui sistemska masovna silovan-
ja, bilo je korieno kao sredstvo u bor-
bama za politiku mo meu mukarcima.
Meutim, nasilje nad enama se, takoe,
koristi da bi se uutkaleene koje sli-
jede transformativne politike agende. Na
primjer, kada su ene aktivistkinje govor-
ile protiv rata u bivoj Jugoslaviji, bile su
satanizovane kao nacionalni izdajnici
34
.
Primjena zakona u cilju prevencije
rodno zasnovanog nasilja jeste pre-
duslov za obezbjeivanje pozitivne
sredine za ostvarivanje rodne ravno-
pravnosti i prevazilaenje prepreka
koje oteavaju uee ena u politici,
kao i za mobilizaciju ena da posta-
nu vie ukljuene u politikom ivotu.
32
iKNOW Politics,Konsolidovani odgovor iz E-diskusije o nasilju prema enama u politici:http://www.iknowpolitics.org/
fles/Consolidated%20reply%20_violence%20against%20women%20in%20politics_.pdf.
33
Vidi npr. Sonja Lokar,uhttp://www.iknowpolitics.org/fles/Consolidated%20reply%20_violence%20against%20women%20
in%20politics_.pdf.
34
Isto.
30
Primjer iz Turske: Nasilje nad enama u Turskoj
Nedavna studija o nasilju nad enama u Turskoj ukazuje na revolucionarno pomjeranje u
pravnom pristupu takvom nasilju. Glavni pokretai ovih reformi bili su zapravo napori jednog
snanog enskog pokreta. Reforme nijesu samo promovisale znaajne zakonske novine,
ve su dovele do vidljivog pomjeranja u pogledu javne diskusije i usmjeravanja panje na
nasilje nad enama kao i suoavanje i reagovanje na preovlaujue stavove i konstrukte.
Primjeri ukljuuju i jedan sluaj iz aprila 2007.g. koji se tie seksualnog uznemiravanja
na radnom mjestu, kada je Vii sud osudio poinioca na osmomjesenu kaznu zatvora
uz novanu kaznu od US$ 5,000. Ovo je bio presedan jer ena nije imala svjedoka koji
bi potvrdio uznemiravanje. U aprilu 2008.g., silovanje u braku po novom kaznenom za-
koniku potvreno je od strane Vieg suda i poinilac je osuen na deset godina zatvora.
Parlamentarna komisija je formirana 2006.g. radi istrage sluajeva nasilja nad enama,
naroito u sluajevima ubistava iz asti, i izdala je izvjetaj. Kao rezultat toga, premijer je
izdao zvanini cirkular svim javnim institucijama o borbi protiv nasilja nad enama, i Gen-
eralni direktorat je pokrenuo program obuka za policiju i osoblje u zdravstvu (2008)
35
.
Saetak
Iako nejednak i neizvjestan u pojedinim
trenucima, ECIS region ostvario je napredak
u postizanju rodne ravnopravnosti
tokom protekle decenije. Istovremneo,
obezbjeivanje ravnomjernog uea ena
u politikim procesima i dalje ostaje izazov,
naroito to se neformalani kriterijumiza
postavljanje na politike pozicije uspostavl-
jaju na naine koji mogu iskljuiti ene. ene
jo uvijek nijesu ravnomjerno zastupljene
na mjestima odluivanja na svim nivoima.
Ipak, politika i ekonomska tranzicija
uvela je zakonske i izborne reforme radi
ukljuivanja ena, u skladu sa demokrats-
kim principima pluralizma i ukljuenosti.
ene sve vie uestvuju u politikim proces-
ima kao parlamentarke, lanice politikih
partija i dravne slubenice na nivoima
odluivanja. Takoe su sve vie angaovane u
organizacijama civilnog drutva i u medijima.
35
Pinar llkkaracan i Liz Ercevik Amado,Dobre prakse u zakonodavstvu o nasilju nad enama u Turskoj i problemi u
primjeni (eng. Good Practices in Legislation on Violence against Women in Turkey and Problems of Implementation, EGM/
GPLVAW/2008/EP.13). Predstavljene na sastanku eskperstke grupe orgnaizovane od strane UNDAW/DESA i UNODC o do-
brim praksama u zakonodavstvu o nasilju nad enama, Be, Austrija, 26 to 28. maj 2008, http://www.un.org/womenwatch/
daw/egm/vaw_legislation_2008/vaw_legislation_2008.htm).
31
II. TA SE KRIJE IZA
BROJKI: SPECIFINE
PRAKSE KOJE SE
ODNOSE NAUEE
ENA U POLITICI U
DRAVAMA U ECIS
REGIONU
Ovo poglavlje govori ospecifnim praksa-
ma u pojedinim dravama koje se odnose
na uee ena u politici u ECIS regionu.
Prvo, bavi se prouavanjem zakonskog
i institucionalnog okvira za promov-
isanje uea ena u politici kroz analizu
postojeih praksi, uspjeha i izazova Za-
kona o rodnoj ravnopravnosti, izbornog
zakonodavstva i drugih posebnih zakona
koji reguliu uee ena u politici poput
zakona o politikim partijama i zakona koji
se odnose na rodno zasnovano nasilje kao
i evropskog rodnog zakonodavstva. Drugo,
ovo poglavlje se takoe bavi mehanizmima
i strategijama kojima se promovie uee
ena u politici poput kvota i proporciona-
lne zastupljenosti, iskljuivo enskih partija
i saveza koji prevazilazi stranake granice.
Konano, ovo poglavlje bavi se i partnerst-
vima za uee ena u politici posmatrajui
kako organizacije civilnog drutva i medi-
ji mogu podrati promovisanje uea
ena u politici predstavljajui uspjene
modele i iskustva kao i postojee izazove.
II.1. PRAVNI I
INSTITUCIONALNI OKVIRI ZA
PROMOVISANJE UEA ENA
U POLITICI
Zakonodavna reforma je od kljunog
znaaja za osnaivanje enskih prava,
naroito u regionu koji je jo uvijek u
procesu ekonomske i politike tranzicije, i u
kojem se pojedine drave jo uvijek oporav-
ljaju od nasilnih konfikata. Zakoni o rodnoj
ravnopravnosti pruaju jednu vanu osnovu
za obezbijeivanje enskih prava i uea
ena u politici u regionu, pratei zahtjeve
koji proistiu iz meunarodnih obaveza i
sporazuma poput Konvencije o eliminisan-
ju svih oblika diskriminacije ena (CEDAW),
Pekinku deklaraciju i platformu za akciju i
Milenijumske razvojne ciljeve (MDG 3. cilj
posveen rodnoj ravnopravnosti) koji slue
kao osnova. Nakon to je zapoeo proces
tranzicije, zemlje ECIS regiona poele su
sa utvrivanjem Zakona o rodnoj ravno-
pravnosti. Sada se zahtijeva da se posebna
panja usmjeri na primjenu ovih zakona.
Zakonodavstvo o rodnoj
ravnopravnosti
Zakoni o rodnoj ravnopravnosti garan-
tuju jednak tretman po osnovu pola,
zabranjujui direktnu i indirektnu dis-
kriminaciju po osnovu pola, reproduk-
tivnog statusa (trudnoa), branog statusa
ili porodinog statusa. Ovi zakoni esto
ukljuuju specifne djelove koji reguliu
uee ena u javnom ivotu. U EU, zakoni
o rodnoj ravnopravnosti su defnisani ev-
ropskim zakonodavstvom ravnopravnosti
polova, koje je jasno zapisano u zakonod-
avstvu i strukturama nacionalnih institucija
zaduenih za postizanje ravnopravonsti.
Zakoni o rodnoj ravnopravnosti su us-
vajani u razliitim trenucima u regionu,
esto uz snanu podrku UN agencija i or-
ganizacija civilnog drutva, i u razliitim
su fazama kada je primjena u pitanju.
32
Terminologija i koncepti Konvencija o eliminaciji svih oblika diskriminacije
(CEDAW)
36
Od trenutka kad je Konvencija o eliminaciji svih oblika diskriminacije ena (CEDAW)
usvojena na sjednici UN Generalne skuptine u decembru 1979.g. ratifkovana je od strane
186 drava. lanom 7 CEDAW-a utvruje se da sve drave lanice koje rati-
fkuju Konvencijupreduzimaju sve odgovarajue mjere ukidanja diskrimi-
nacije ena u politikom i javnom ivotu zemlje, a posebno su dune
da osiguraju, pod jednakim uslovima kao i mukarcima, pravo ena da:
(a) glasaju na svim izborima i javnim referendumima i da budu birane u svim tijelima
koja se biraju putem javnih izbora;
(b) uestvuju u kreiranju i sprovoenju vladine politike i da zauzimaju rukovodee poloaje
i obavljaju sve javne funkcije na svim nivoima vlasti;
(c) uestvuju u radu nevladinih organizacija i udruenja koja se bave javnim i politikim
ivotom u zemlji.
Poljska je uspostavljena kao popu-
larni demokratski reim 1989.g. Poljs-
ka je 16. aprila 2003.g. potpisala
Ugovor o pristupanju Evropskoj uniji i post-
ala lanica Evropske unije 1. maja 2004.g.
Novi Ustav Republike Poljske us-
vojen je 1997.g. i uspostavlja jedna-
kost pred zakonom u nekoliko odredbi
37
Kao jedna od lanica EU, Poljska se
obavezala da potuje direktive Evropske
unije. Vrhovni organ Poljske za ostvarivan-
je ravnopravnog statusa ena i mukaraca
najvanije je sredstvo kojim se osiguralo da
zakoni drave slijede EU direktive koje se
odnose na rodnu ravnopravnost. 1992.g.
vladin Vrhovni organ je izradio nacrt Vla-
dinog akcionog programa za unapreenje
poloaja ena, djece i porodica. To je dovelo
do izrade Nacionalnog akcionog programa
za ene na osnovu konanih preporuka
Pekinke deklaracije iz 1995.g. koji je Savjet
ministara usvojio 1997.g. Vrhovni organ za
ravnopravni poloaj ena i mukaraca uveo
je rodnu ravnopravnost na dnevni red vla-
dine zakonodavne agende i sproveo neko-
liko projekata za vrijeme pretpristupnog pe-
rioda i nakon sticanja lanstva, ukljuujui
obuavanja sudija, tuilaca, policijskih
slubenika/ca i zvaninika/ca iz javne up-
rave o prinicipima na kojima poiva rodno
osvijetena politike i rodna ravnopravnost.
Od 2008.g, vladinom politikom rodne
ravnopravnosti rukovodile su dvije
kancelarije Odjeljenje u okviru Mini-
starstva rada i socijalne politike, i Vla-
din Vrhovni organ za ravnopravni tret-
man. Vrhovni organ ima ulogu jednog
od lanova kabineta predsjednika Vlade.
Pored koordinacije aktivnostima vlade
usmjerenim na rodnu ravnopravnost, ova
dva organa prate situaciju u oblasti rodne
ravnopravnosti i analiziraju zakonske pred-
loge iz perspektive rodne ravnopravnosti.
37
lan 32 : 1. Svi su pred zakonomjednaki. 2. Svi imaju pravo na jednak tretman od strane javnih vlasit. 3. Niko ne smije biti
predmet diskriminacije u politikom, drutvenom ili ekonomskom ivotu iz bilo kog razloga.lan 33 kae: 1. Mukarci i ene
imaju jednaka prava u porodinom, politikom, drutvenom i ekonomskom ivotu u Republici Poljskoj. 2. Mukarci i ene
uivaju jednaka prava, naroito, koja se odnose na obrazovanje, zapoljavanje i promovisanje, i imaju pravo na jednaku
naknadu za rad sline vrijednosti, na socijalnu sigurnost, da budu birani/e i na primanje javnih poasti i odlikovanja. Pored
toga, lan 47 jemi svakome pravo napravnu zatitu svog privatnog i porodinog ivota, asti i dobre reputacije i na
odluivanje o linom ivotu.
33
Zakon o rodnoj ravnopravnosti u Bosni i
Hercegovini usvojen je 2003.g. nakon dug-
og perioda javnog zalaganja enskih nev-
ladinih organizacija. Zakonom je uspostav-
ljena Agencija za rodnu ravnopravnost kao
dravni mehanizam za ostvarivanje rodne
ravnopravnosti. Na entitetskom nivou,
postoje Gender centri Federacije Bosne
i Hercegovine i Gender centri Republike
Srpske. Jedna od kljunjih uloga ovih cen-
tara je praenje primjene Zakona o rodnoj
ravnopravnosti i dunosti koje se odnose
na praenje ispunjavanja obaveza drave
koje proistiu iz CEDAW-a. Zakonom se
zabranjuje direktna i indirektna diskrimi-
nacija po osnovu roda i jeme se jednake
mogunosti u privatnom i javnom do-
menu. Zakon promovie afrmativnu akciju,
i zakonske mjere koje se mogu preduzeti
u sluaju rodno zasnovane diskriminaci-
jepo osnovu pola. Zakonom se takoe
regulie jedan irok niz pitanja iz oblas-
ti obrazovanja, zapoljavanja, socijalne
zatite, uea u odluivanju, i modaliteta i
odgovornosti koji se tiu primjene zakona.
Akcioni plan rodne ravnopravnosti Bosne
i Hercegovine, usvojen u septembru
2006.g. ukljuuje jedno posebno poglav-
lje koje se odnosi na rodno budetiranje
koje sadri posebne preporuke. Rodno
odgovorni Budetski okvirni dokument
(srednjeroni okvir rashoda) pripremljen
je po prvi put za period od 2006-2008.g. i
intenzivirao je napore na uvoenju rod-
nog budetiranja u nekoliko optina.
Zakonom o rodnoj ravnopravnosti
regulie se prikupljanje, evidentiranje i
obrada podataka razvrstanih po polu i
zahtijeva da prikupljanje podataka raz-
vrstanih po polu bude prioritet u skladu
sa Zakonom o rodnoj ravnopravnosti.
U Gruziji, Savjetodavna komisija za rodnu
ravnopravnost, koju su sainjavali lanovi
i lanice parlamenta, predstavnici/ce vlade
i nevladinih organizacija, uspostavljena je
u Parlamentu Gruzije 2004.g. uz podrku
UNDP projekta Rod i politika u junom
Kavkazu. Komisija je imala mandate da
osigura usvajanje rodnog zakonodavstva
u skladu sa meunarodnim sporazumima
i konvencijama kojima se regulie rodna
ravnopravnost i osnaivanje ena. U feb-
ruaru 2005.g. Vladina Komisija za rodnu
ravnopravnost i Savjetodavna komisija za
rodnu ravnopravnost Parlamenta Gruzije,
uz podrku UN agencija (UNDP, UNIFEM,
UNFPA) uspostavili su radnu grupu sastav-
ljenu od lanova i lanica vladine Komisije
i parlamentarne savjetodavne Komisije,
vladinih predstavnika/ca, lanica enskih
NVO-a i predstavnika Kancelarije ombuds-
mana. Radna grupa je elaborirala Strategiju
rodne ravnpravnosti Gruzije koja je postala
Dravni koncept rodne ravnopravnosti koji
je usvojen u parlamentu 2006.g. Dravni
koncept rodne ravnopravnosti uvodi defn-
icije pojmova roda, rodne ravnopravnosti
i rodno osvijetenih politika u skladu sa
CEDAW Konvencijom i defnicijama Sav-
jeta Evrope. Usvajanje koncepta u parla-
mentu uspostavlja rodnu ravnopravnost
kao okvir javne politike izvrne grane vlasti.
Koncept je pomogao razvoju kapaciteta
Dravne komisije za razradu dravne poli-
tike za razvoj ena. Takoe je doveo do
rodne senzitizacije zakonodavnih i mini-
starskih programa, osnivanje centara za in-
formisanje o rodnoj ravnopravnosti; i cen-
tralnog rodnog resursnog i informacionog
centra za obuke, istraivanje, usluge sav-
jetovanje o politikama, i javno zastupanje.
34
U septembru 2007.g, vlada je usvojila
trogodinji akcioni plan za primjenu mjera
rodne ravnopravnosti, zajedno sa prepo-
rukama za uspostavljanje stalnih meha-
nizama za praenje i koordinaciju pitanja
rodne ravnopravnosti. Uz podrku UNDP-
evog projekta Rod i politika, Savjetodavna
Komisija za rodnu ravnopravnost u ok-
viru Parlamenta Gruzije, pokrenula je raz-
radu (detaljnu reviziju) Zakona o rodnoj
ravnopravnosti. Radna grupa zaduena za
pripremu nacrta zakona o ravnopravnosti
bila je sastavljena od poslanica i poslanika
iz Savjetodavne Komisije, enskih NVOa,
pravnih i rodnih eksperata/akademskih
strunjaka i UN agencija (INDP, UNIFEM,
UNFPA, UNHCR). Kada bude usvojen u Par-
lamentu Gruzije, Zakon o rodnoj ravno-
pravnosti e predstavljati snaan mehani-
zam za ostvarivanje rodne ravnopravnosti.
Zakon i politika o rodnoj ravnopravnosti
Kirgistana usvojene su nakon to je Kir-
gistan potpisao Pekinku deklaraciju i Plat-
formu za akciju (BPFA) 1995.g. i Konven-
ciju o eliminaciji svih oblika diskriminacije
ena (CEDAW) 1997.g. kao i Mijenijumsku
deklaraciju 2002.g, gdje je Kirgistan ima
ulogu pilot drave u programu Milenijum-
ski izazov (eng. Milleniom Challenge
38
).
Zakon o osnovama dravnih garancija za
ostvarivanje rodne ravnopravnosti usvojen
je u parlamentu u proljee 2003.g. Zakon
obezbjeuje jednaka prava i mogunosti
mukarcima i enama u drutvenom,
politikom, ekonomskom, kulturnom i
drugim aspektima ivota. Cilj mu je da
zatiti ene i mukarce od diskriminacije
po osnovu pola; da promovie progresivne
demokratske odnose izmeu mukaraca
i ena po osnovu nacionalne tradicije; i
da obezbijedi dravne garancije ravno-
pravnosti i jednakosti osobama oba pola.
Kirgistan je, takoe, razvio nacionalne pro-
grame za rodnu ravnopravnost. Dravna
komisija za ene i porodina pitanja os-
novana je od stranevlade, i Naciona-
lni program (Ay- alzat) za napredovanje
ena usvojen je za period 1996-2000. U
2003.g.usvojen je Zakon o drutvenoj i
pravnoj zatiti od porodinog nasilja, a
2006.g. potpisan je predsjedniki Dekret
o mjerama za poboljanje rodne poli-
tike, koji preporuujue kvotu za ene
od 30 odsto za popunjavanje mjes-
ta odluivanja u izvrnim agencijama.
Dalja unapreenja u oblasti rodne ravno-
pravnosti ostvarena su kroz Strategiju
razvoja Kirgistana za 2007-2010.g, koja
ukljuuje odredbe rodne ravnopravnosti
sa ciljem uspostavljanja rodnog pariteta u
dravnoj slubi. Od avgusta 2008.g, 41, 9
odsto dravnih slubenika su bile ene. U
vladi ima 5 ena od ukupno 23 lana/ica,
(pomonica ministra za socijalna pitanja,
minstarka fnansija, ministarka obrazo-
vanja, predsjedavajua dravnog odbora
za migracije, rad i zapoljavanje) inei
21,7 odsto od ukupnog broja zaposlenih
u vladi. U avgustu 2008.g, predsjednik je
potpisao amandman na Zakon o dravnim
garancijama jednakih prava za ene i
mukarce u Republici Kirgistanu, kojim
su uvedene nove mjere za poveanje zas-
tupljenosti ena u izvrnim agencijama.
38
Program Mijenijumski izazvo je kooperativna strategija Vlade SAD-a za pruanje pomoi zemljama u razvoju za promov-
isanje dobre uprave i borbu protiv korupcije. Programom je obezbijeeno 18 miliona dolara Republici Kirgistan u 2008.g.
Za vie detalja, vidi: www.mcc.gov ukljuujui pokazatelje uspjenosti .g.
35
U Ukrajini, Ustavom su zagarantovana jed-
naka prava enama i mukaricma. lan
24 garantuje jednakost prava i sloboda
za sve graane bez diskriminacije po os-
novu pola, navodei da su jednaka prava
enama i mukarcima osigurana jednakim
mogunostima za ene i mukarce u javnim,
politikim i kulturnim aktivnostima, u obra-
zovanju i profesionalnom obuavanju, na-
knadama. Zakonom o jednakim pravima i
mogunostima za ene i mukarce (2005)
defniu se koncepti poput jednaka prava
ena i mukaraca, jednake mogunosti
za ene i mukarce, diskriminacija po os-
novu pola, rodna ravnopravnost i druge.
Takoe se navode glavni pravci dravne
politike koja se odnosi na jednaka prava i
mogunosti za ene i mukarce, dodjeljuje
uloge i odgovornosti za osiguranje jednak-
ih prava i mogunosti za ene i mukarce
posebnim javnim organima, instituci-
jama i organizacijama. lan 15 naroito
garantuje jednaka prava i mogunosti za
kandidate i kandidatkinje na izborima.
U Turskoj su u posljednjoj deceniji,
predvoene organizacijama civilnog
drutva, donoene vane izmjene zakona
ukljuujui one koji se odnose na politike
partije i izbore. 22. novembra 2001.g. Par-
lament Turske ratifkovao je novi Graanski
zakonik (br. 4721), zamjenjjujui Graanski
zakonik iz 1926.g. (br. 743). U prethod-
nom Graanskom zakoniku, ene su bile
podreene porodici, to je pokrenulo itav
jedan pokret za izmjenu diskriminatornih
odredbi. Graanski zakonik iz 2001.g. uveo
je veliki broj izmjena koje se odnose na
poloaj ena u porodici
39
. U maju 2004.g,
Turska je usvojila amandmane na Ustav koji-
ma se osigurava ravnopravnost mukaraca
i ena (Akt br. 517040). Garancije protiv dis-
kriminacije takoe su kodifkovane u drugim
zakonima. Odredbe o rodnoj ravnopravnos-
ti koje se odnose na porodini zakon, zdrav-
lje majke, brigu o djetetu, diskriminaciju,
radno zakonodavstvo, minimalne zarade,
ubistva iz asti, i rodno zasnovanonasilje
po osnovu roda usvojene su ukljuujui:
Uspostavljanje porodinog suda koji se
bavi sluajevima i pitanjima iz porodinog
zakonika; Fakultativni protokol kojim se
defniu prava na podnoenje individualnih
pritubi CEDAW Odboru u sluaju krenja
obaveza drave koje proizilaze iz CEDAW;
Novi Zakon o radu je usvojen i ostvarene
su vane koristi u oblasti enskih prava i
jednakih mogunosti u poslovnom ivotu
ukljuujui nediskriminatorski tretman,
direktan ili indirektan, po osnovu roda ili
trudnoe;
Usvojen je Zakon o turskom dravljanstvu
koji je poboljao uslove za graane, kao i
zakon kojim se zabranjuje diskriminacija
prilikom zapoljavanja kadrova;
Novi Zakon o optinama koji uvodi obav-
ezu za optine koje imaju preko 50 000
stanovnika da uspostave sklonita za ene
i djecu, kao i plaeno porodiljsko odsustvo
i pravila kojima se ureuju radni odnosi i
zatita porodice.
39
Stari pravni pristup, koji je enama pripisivao zakonski podreenu poziciju u porodici sa pravima i dunostima
defnisanim u odnosu na mua, naputen je u prilog onome kojim se porodica defnie kao zajednica zasnovana na ravno-
pravnom partnerstvu. Mu vie nije bio glava porodice; suprunici su ravnopravni partner, koji zajedno vode branu
zajednicu sa jednakim moima odluivanja. Koncept nezakonite djece, koji je bio u upotrebi za djecu roenu van brane
zajednice, ukinut je.
40
Istrajnost enskog pokreta koji je zastupao afrmativnu akciju doprinijela je privatanju amandmana na Ustav koji su pod-
nijti u maju 2004.g.
36
Pored toga, nacionalni Akcioni plan za
ravnopravnost za 2008-2013.g. koji jeus-
vojen od strane kabineta predsjednika
Vlade, a koji je pripremio Generalni direk-
torat za poloaj ena, ukljuuje konkretne
akcije za promovisanje ena u organi-
ma odluivanja. U aprilu 2009.g. Zakon
o uspostavljanju Komisije za jednake
mogunosti usvojen jeu parlamentu
41
.
Uprkos datim garancijama, jo uvijek su
potrebne dodatne zakonske reforme. NVO
Izvjetaj iz sjenke iz 2004.g.o podnoenju
izvjetaja Turske CEDAW-u, naglasio je
potrebu za mjerama afrmativne akcije kako
bi se obezbijedila ravnopravnost polova.
Izvjetaj iz sjenke insistirao je na privremen-
im posebnim mjerama za poveanje uea
ena u politici, poput uvoenja sistema
rodnih kvota
42
. U Zakljunim komenta-
rima na dravni izvjetaj Turske, CEDAW
Komitet je preporuio uvoenje privre-
menih posebnih mjera za poveanje broja
ena u parlamentu, u optinskim organima
i na viim nivoima u diplomatskoj slubi
43
.
Izborni zakoni
Zakonodavstvo rodne ravnopravnosti
usklaeno sa Pekinkom deklaracijom i
platformom za akciju, CEDAW Konven-
cijom i treim Milenijumskim razvojnim
ciljem ukljuuje i izborni zakonik i zakone
koji su kljuni za osiguranje politike partic-
ipacije ena. Izborni zakoni u regionu nal-
aze se u razliitim fazama implementacije.
Kljuni izazov u njihovoj primjeni je obez-
bijediti da Izborni zakon bude usklaen
sa Zakonima o rodnoj ravnopravnosti i
meunarodnim sporazumima, naroito
u pogledu ispunjavanja MDG 3 cilja.
To zahtijeva da se zakonima obezbijedi da
se vie ena bira u paralmentu i da vei broj
ena zauzima pozicije odluivanja u javnoj
upravi, sudstvu, i dravnim kompanijama
koristei mehanizme i strategije, kao to
su privremne posebne mjere, ukljuujui
kvote. U CEDAW preporukama takoe se
zahtijeva od drava lanica da rodno os-
vijeste privatna preduzea, sindikate i
politike partije da promoviu ene u pro-
cesu odluivanja. lan 7 CEDAW-a
44
obav-
ezuje sve strane u dravi da preduzimaju
sve odgovarajue mjere ukidanja diskrimi-
nacije ena u politikom i javnom ivotu
zemlje, i da osiguraju da ene i mukarci
uivaju jednaka prava u politikom i
privatnom ivotu. Obaveza defnisana u
lanu 7 proiruje se na sve oblasti javnog
i politikog ivota. Politiki i javni ivot
jedne drave predstavlja jedan irok kon-
cept. Odnosi se na vrenje politike moi,
naroito vrenje zakonodavne, izvrne
i sudske moi. Ovaj pojam obuhvata
sve aspekte javne uprave i formulaciju i
sprovoenje politika na meunarodnom,
nacionalnom, regionalnom i lokalnim
nivoima. Koncept takoe obuhvata brojne
aspekte graanskog drutva, ukljuujui
javna tijela i lokalne savjete i aktivnosti or-
ganizacija poput politikih partija, sindika-
ta, profesionalnih ili privrednih udruenja,
organizacija civilnog drutva, organizacija
zasnovanih u zajednici i drugih organizacija
koje se bave javnim i politkim ivotom
45
.
Turska nema zakon o rodnoj ravnopravnosti, iako je nedavno Turska usposavila parlamentarnu Komisiju o jednakim pra-
vima ena i mukaraca, koja e moda otvoriti put za usvajanje zakona o rodnoj ravnopravnosti. Izvor: UNDP Turska.
Za vie informacija o izvjetaju iz sjenke vidi: www.wwhr.org/images/shadowreport.pdf ihttp://www.stopvaw.org/Turkey.
html. Za kompletak tekst izvjetaja iz sjenke, vidi: http://www1.umn.edu/humanrts/iwraw/resources.html.
UN Komitet o ukidanju diskriminacije ena, zakljuni komentari: Turska (2005), CEDAW/C/TUR/CC/4-5, http://www.undp.
org.tr/GenderinDevelopmentDokuments/CEDAW-CC-TUR-0523813E.PDF.
lanom 7 (politiki i javni ivot) utvruje se da sve drave lanice koje ratifkuju Konvenciju preduzimaju sve
odgovarajue mjere ukidanja diskriminacije ena u politikom i javnom ivotu zemlje, a posebno su dune da osiguraju, pod
jednakim uslovima kao i mukarcima, pravo ena da:
(a) glasaju na svim izborima i javnim referendumima i da budu birane u sva tijela koja se biraju putem javnih izbora;
(b) uestvuju u kreiranju i sprovoenju vladine politike i da zauzimaju rukovodee poloaje i obavljaju sve javne funkcije na
svim nivoima vlasti;
(c) uestvuju u radu nevladinih organizacija i udruenja koja se bave javnim i politikim ivotom u zemlji.http://www.
un.org/womenwatch/daw/cedaw/recommendations/recomm.htm.
UN Komitet za ukidanje diskriminacije ena, CEDAW, Opta preporuka br. 23 (16. sjednica, 1997)http://www.un.org/wom-
enwatch/daw/cedaw/recommendations/recomm.htm#recom23.
37
U oktobru 2007.g, u velikoj mjeri nastao kao
rezultat lobiranja od strane organizacija
civilnog drutva u Kirgistanu, novi lan 13
Ustava usvojen je obezbjeujui enama i
mukarcima jednaka prava i slobode i jed-
nake mogunosti. Ovaj lan je primijen-
jen u novom izdanju Izbornog zakonika
Kirgistana koji je uveo rodne kvote na iz-
bornim listama politikih partija koje su
uestvovale na parlamentarnim izborima.
Kao rezultat, na nacionalnim izborima u
decembru 2007.g, 23 ene poslanice (26,6
odsto) izabrane su u Parlament Kirgistana.
Uz ratifkaciju od preko 30 meunarodnih
konvencija, ukljuujui CEDAW i njen
Fakultativni protokol, i iroku lepezu
domaeg zakonodavstva, temelju za rod-
nu ravnopravnost vrsto su uspostavljeni
u prvoj deceniji nezavisnosti Kirgistana
46
.
U Ukrajini jednako pravo glasa zagaranto-
vano jeUstavom, zabranjujui privilegije ili
ogranienja kandidatima po osnovu rase,
boje koe, politikih, vjesrskih ili drugih
opredjeljenja, pola, etnikog ili drutvenog
porijekla, mjesta boravka, jezika i drugih
osobina. Zakoni poput Zakona o izboru
lanova Parlamenta Ukrajine (lan 3) i
Zakona o izboru lanova parlamenta Au-
tonomne Republike Krim, efovalokalnih
savjeta, seoskih,optinskih i gradskih (lan
4) propisuju jednako pravo glasa. Zakon o
garantovanju jednakih prava i mogunosti
za ene i mukarce iz 2005.g. prua pravne
garancije na jednaka prava i mogunosti
enama i mukarcima, zabranjuje rodnu
diskriminaciju, i omoguava primjenu
posebnih privremenih mjera za postizanje
rodne ravnopravnosti. Dravni Program o
obezbjeivanju rodne ravnopravnosti u
ukrajinskom drutvu do 2010.g. ukljuuje
jednu taku koja se odnosi na pripremu i
uvoenje amandamna na Izborni zakon da
se uvedu kvote. Meutim, do sada, ukrajin-
ski zakonodavni okvir ne obezbjeuje bilo
kakve posebne mjere za ostvarivanje rodne
ravnopravnosti u oblasti politike zastu-
pljenosti jer napori da se uvede sistem kvo-
ta nijesu podrani od strane parlamenta.
Izborni zakoni ne podravaju uvijek uee
ena u politici. Izborni sistem u Bosni i Herce-
govini je bio zasnovan na kvotama 1998.g.
Situacija iz 1998.g. bila je poboljanje u
poreenju sa izborima odranim 1990. i
1996.g kada nije bilo kvota. Problem se
javio kada su uvedene otvorene liste na iz-
borima 2002.g, kada nije dovoljno podrke
prueno kandidatkinjama. Nijesu imale
prostora u medijima i nijesu bile promov-
isane na odgovarajui nain od strane nji-
hovih poliitkih stranaka. Ovaj problem
nije bio samo pitanje kvota ili lista, ve
nedostatak prostora datog enama u ok-
viru politikih partija, u medijima i man-
jak povjerenja u ene politiarke u tran-
zicionom i post-konfiktnom periodu
47
.
U Bosni i Hercegovini, od izbora
odranih 2002.g. primjetan je pad pro-
centa ena izabranih u vladinim organ-
ima, ali je sistem kvota pomogao da se
46
UN Komitet za ukidanje diskriminacije ena, Zakljuni komentari: Kirgistan, http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/
cedaw30/ KyrgyzstanCC.PDF.
47
Razgovarano na UNDP okruglom stolu ene i upravljanje u istonoj Evropi i CIS dravama, 11.november 2008, Sara-
jevo/Bosna & Hercegovina
38
doprinese stavaranju povoljnije klime
za ostvarivanje rodne ravnopravnosti
enske grupe za zagovaranje rade sa
razliitim vladinim organima poput Odbora
za ljudska prava pozivajui na usklaivanje
sistama kvota sa Zakonom o rodnoj ravno-
pravnosti i primjenu posebnih mjera u
kombinaciji sa ustavnim kvotama kako
bi se postigla vea zastupljenost ena u
svim zakonodavnim i izvrnim organima.
Glavni izazov za uee ena na izborima
u Gruziji, 2008.g, bio je taj to su Ustav i
Ujedinjeni izborni zakonik promijenili iz-
bornu administraciju, pravila kampanje i
procedure za albe i pritube. Noviz Izbor-
ni zakonik osujetio je anse ena da budu
izabrane u parlamentu: smanjio je uku-
pan broj lanova/ca parlamenta, ime je
enama ostavljana manja ansa da zauzmu
mjesta na vrhu partijskih lista. Takoe, u
izbornim jedinicama sa jednim manda-
tom, ene imaju manje mogunosti da
uestvuju na izborima. Na parlamentarnim
izborima odranim 2008.g. u Gruziji, svi
gore pomenuti aspekti, zajedno sa rastuim
politikim faktorima (opozicione stranke su
bojkotovale novi parlament), uzrokovali
su pad u broju poslanica sa 10 na 6 odsto.
Ostvaren je pad uprkos vanim kampan-
jama o rodnoj ravnopravnosti i upravl-
janju koje su podrane od strane orga-
nizacije Vorld vin Gruzije (eng. World
Vision) i fnansirane od strane Evropske
unije i Savjeta Evrope. Ove kampanje im-
ale su za cilj da podstaknu ene da glasaju
na nacionalnim izborima 2008.g. Prema
miljenjima strunjaka, razozi nedovoljne
zastupljenosti ena na izborima 2008.g.
bili su viestruki, i veinom povezani za ne-
dostatak stimuliueg normativnog okvira
kao i nedostatak primjene mjera uvoenja
rodno osvijetenih politika (eng. gender
mainstreaming policies) u politike partije.
Zakonodavstvo o rodno
zasnovanom nasilju
Kao to je navedeno u Poglavlju I,
primjena zakona sa ciljem prevencije
rodno zasnovanog nasilja od kljunog
je znaaja za obezbjeivanje pozitivne
sredine za ostvarivanje rodne ravno-
pravnosti i prevazilaenje odreenih
prepreka za uee ena u politici, poput
psihikog i fzikog nasilja sa kojim se
mogu sresti ene u politici.Rodno zasno-
vano nasilje je regulisano ili zakonoma o
rodnoj ravnopravnosti ili zakonima koji-
ma se cilja na rodno zasnovano nasilje
48
.
Ovaj region posvetio je znaajnu panju
obezbjeivanju pravne i socijalne zatite
rtvama rodno zasnovanog nasilja. Odgov-
ori vlada su bili kljuni za pruanje podrke
enskim pravima i zatiti ena od nasilja.
15. novembra 2001.g, Parlament Ukrajine
usvojio je Zakon o prevenciji nasilja u po-
rodici. 26. aprila 2003.g, Kabinet ministara
izdao je uredbu pruajui mogunost za
pokretanje procedure za razmatranje i re-
vidiranje izjava o djelima ili prijetnjama
porodinog nasilja (Uredba br. 616)
49
.

48
Primjer za prvi scenario je sluaj Kirgistana; primjer za drugi slaj je primjer Ukrajine. Za vie detalja vidi kasnije
djelove ovog segmenta.
39
Terminologija i koncepti Pravo Evropske unije u oblasti ravnopravnosti polova
Ravnopravnost ena i mukaraca zatiena je Ugovorom Evropske zajednice i pravom
Evropske unije. Drave lanice Evropske unije dune su da slijede demokratske princi-
pe i brane ljudska prava, naroito ona koja se tiu prava i mogunosti ena i mukaraca.
Drave lanice EU slijede direktive EU u okviru tzv.acquis communautaire(termin koji se
koristi u pravu Evropske unije i odnosi se na na ukupne pravne tekovine Evropske unije)
ukljuujui i one koje se odnose na postizanje ravnopravnosti izmeu mukaraca i ena.
Evropsko pravo se dijeli na primarne izvore prava, kojima je uspostavljena Evropska za-
jednica (Ugovor) i sekundarne izvore prava, koji proizilaze iz ugovora (direktive i regula-
tive). Postoji takoe i meko pravo, koje usvaja EU, kojim se rukovode nacionalne politike
sadanjih drava lanica u oblasti zapoljavanja, socijalnih pitanja i ravnopravnosti polova.
Rodno pravo Evropsko unije odnosi se na ogroman broj evropskih zakonskih tekstova
posveenih ravnopravnosti izmeu mukaraca i ena. Sastoji se od razliitih odredbi ugo-
vora, direktiva o pristupu zapoljavanju, jednakoj plati, zatiti materinstva, porodiljskom
odsustvo za oeve, socijalnoj sigurnosti i radnoj socijalna sigurnosti, teretu dokaza u
sluajevima diskriminacijei samozapoljavanja. Politike i zakonodavstvo EU o ravnopravnos-
ti izmeu mukaraca i ena dio su paketa, koji drave kandidati usvajaju prije ulaska u EU.
lanovi 2,3,13 i 141 integrisani u Ugovor iz Amsterdama, koji je usvojen 1997.g, stvorili su
pravni osnov za akciju i obavezu da se promovie ravnopravnost. U skladu sa lanovima 2 i 3
EZ ugovora (ravnopravnost polova i rodno osvijetene politike) kao i lna 141 (ravnopravnost
izmeu ena i mukaraca u oblasti zapoljavanja) i lan 13 (diskriminacija po osnovu pola i
drugi vidovi diskriminacije na radnom mjestu i van njega), cilj je ukidanje neravnopravnos-
ti i promovisanje ravnopravnosti izmeu mukaraca i ena irom Evropske zajednice.
U pogledu politike zastupljenosti, jo uvijek ne postoji odredba u Evropskim ugo-
vorima za paritetnu demokratiju (50/50 zastupljenost mukaraca i ena) ili ravno-
pravne zastupljenosti ena i mukaraca u odluivanju. Ipak, rodno pravo EU prua je-
dan vaan primjer pravne i institucionalne prakse za itav region, naroito u oblasti
zapoljavanja i zanimanja i za one drave koje su trenutno u procesu pristupanja EU.
40
Zakonom se nasilje u porodici defnie kao
svaka namjerna radnjakoju je poinio lan
porodice prema drugom lanu porodice,
ime se kre ustavna prava i slobode lana
porodice kao graanina/ke i ugroava
njeno/njegovo psihiko, mentalno ili mor-
alno zdravlje ili razvoj djeteta. Defnicija
pojma seksualno uznemiravanje po prvi
putse nala u zakonodavstvu Ukrajine u
Zakonu o obezbjeivanju jednakih prava i
mogunosti enama i mukarcima, koji je
stupio na snagu 1. januara 2006. Ipak, svijest
javnosti o pravnom okviru u oblasti rodne
ravnopravnosti i dalje je niska. Prema jed-
nom istraivanju meu Ukrajnicima spro-
vedenom 2007.g, 61 odsto ispitanika/ca
nikada nije ulo za Zakon o obezbjeivanju
jednakih prava i mogunosti enama i
mukarcima, i samo 5 odsto ispitanika/ca
bilo je upoznato sa sadrajem zakona
51
.
lan 4 Zakona o ravnopravnosti spolo-
va Bosne i Hercegovine defnie pravno
znaenje pojmova: rod, nasilje po osnovu
spola, uznemiravanje i seksulano uznemir-
avanje. U lanu 17 ovog zakona, zabranju-
je svaki oblik nasilja u privatnom i javnom
ivotu po osnovu pola.Pravni okvir za bor-
bu protiv nasilja u porodici unaprijeen je
u Federaciji Bosne i Hercegovine i Republici
Srpskoj 2005.g. Agencija za ravopravnost
polova Bosne i Hercego vine, zajedno sa en-
titetskim Gender centrima i organizacijama.
civilnog drutva, izradila je nacrt dravne
Strategije za borbu protiv nasilja u porodici
Ovaj nacrt dostavljen je Savjetu ministara
na odobrenje. Seksualno uznemiravnje
zabranjeno je zakonom, ali i dalje ostaje kao
ozbiljan problem koji stanovnitvo jedva
da razumije. Krivini zakonik kanjava polni
odnos sa nemonim osobama, maloljetnici-
ma i polni odnos zloupotrebnom pozicije.
Mehanizmi za sprjeavanje nasilja po os-
novu pola tek treba da budu razvijeni
52
.
Vlada Poljske pripremila je program za
sprjeavanje nasilja u porodici, koji je naz-
van Protiv nasilja Obezbijedi jednake
anse, koji je sproveden uz podrku UN-
DP-ja kasnih 1990-tih. Program je imao
za cilj da uspostavi sveobuhvatan sistem
pomoi rtvama porodinog nasilja. Vla-
dino Vrhovno tijelo takoe je izradilo Za-
kon o sprjeavanju nasilja u porodici, kao
samostalnu regulativu koja je pripremljena
sa ciljem poveanja zatite rtava nasilja.
Ovaj zakon je usvojen u parlamentu 29. jula
2005.g. Nacionalni program za sprjeavanje
nasilja u porodici usvojen je 25. Septembra
2006.g
53
. Nacionalni program ima za cilj
da koordinira naporima i obezbijedi inter-
disciplinarni pristup sprjeavanju nasilja
u porodici. Nacionalni program e imati
koristi od evaluacije, pri emu or-
gani zadueni za njegovu primjenu
imaju mogunost da uvedu
modifkacije i nova rjeenja.
50
Prema ovom zakonu, seksualno uznemiravanje podrazumijeva radnje seksualne prirode, izraene verbalnim putem (prijet-
nje, ucjene, neprimjerene opaske) ili fzikim (udaranje, tapanje) koje poniavaju ili vrijaaju ljude. Zakonom se obavezuje
poslodavac da preduzme mjere da se okonaju sluajevi seksualnog uznemiravanja. Ipak, zakonom nije defnisano koje se
tano mjere moraju preduzeti, niti su jasno navedene institucije koje su nadlene u u sluaju krenja.
51
Vidi Kateryna Levchenko,ene i upravljanje: uee u politikim procesima i ensko liderstvo u Ukrajini. (eng. Women
and Management: Participation in Political Processes and Womens Leadership in Ukraine). Predstavljeno na okruglom
stolu UNDP-a: ensko liderstvo i uee ena u politikom ivotu Ukrajine, 6. novembar 2008.g, Kijev, Ukrajina: http://
europeandcis.undp.org/gender/gendermainstreaming/show/A40239DE-F203-1EE9-BE0F195553D2CDA9.
52
Vidi Evropski Parlament, Napomena o situaciji ena na Balkanu (eng. Note on the Situation of Women in the Balkans),
http://www.europarl.europa.eu/sides/getDoc.do?language=EN&reference=A60435/2008.
53
Rezolucija br.162/2006 Savjeta ministara u skladu sa lanom 10 Zakona usvojenog 29. jula 2005.g. o sprjeavanju nasilja
u porodici.
41
Prvi gruzijski Zakon o nasilju u porodici,
stupio je na snagu 9. juna 2006.g. U ovom
zakonu, defnicija nasilja u porodici pre-
vazilazi fziko nasilje i ukljuuje psihiko,
ekonomsko i seksualno nasilje.Zakonom se,
meutim, eksplicitno ne kriminalizije nasilje
u porodici. Umjesto toga, poinioci nasilja
u porodici gone se po osnovu postojeih
krivino-pravnih odredbi, poput zabra-
na zlostavljanja i silovanja. Zakonom se
doputa sudu da izrie mjere zatite u vidu
sudskih naloga i sudskih zabrana kao i polici-
ji da prui direktnu atitu rtvama nasilja.
U Turskoj, Institut za istraivanja u oblasti
porodinih pitanja u okviru Kabineta pred-
sjednika vlade izjavio je da je nasilje u po-
rodici jedan od najeih vidova nasilja nad
enama u Turskoj. Tradicionalni stavovi i
koncepti porodice dodatno pogoravaju
problem nasilja u porodici. Ubistva iz asti
su jo jedan vid krenja enskih ljudskih
prava. Seksualni napadi su, takoe, ozbil-
jan problem. Tradicionalni stavovi i neus-
pjeh da se adekvatno istrae sluajevi
oteava situaciju enama koje su rtve silo-
vanja. Novi turski Krivini zakonik ukljuio
je savremene odredbe kojima se regulie
oblast ravnopravnosti polova i nasilja nad
enama. Kao rezultat toga, uspostvaljena
je parlamentarna komisija 2005.g, da bi
istraila sluajeve ubistva iz asti I nasilja
nad enama i djecom, i identifkovala naine
kako reagovati u ovakvim sluajevima. U
julu 2006.g. objavljena je Komunikacija
predsjednika Vlade 2006/17 o mjerama
koje treba preuzeti da se sprijei nasilje
nad djecom i enama i ubijanje iz asti
U Kirgistanu, otmica mlade (kirg. jez. ala
kachuu), koja podrazumijeva uzimanje
mlade ene protiv njene volje od strane
mladog mukarca u svrhu sklapanja braka
bez njenog pristaka (tzv. nekonsenzualnog
braka) i dalje je preovlaujua pojava. Kid-
napovanja se deavaju u seoskim i grad-
skim podrujima. Procjenjuje se da je do
1/3 od ukupnog broja etnikih Kirgianki u
Kirgistanu moda stupilo u nekonsenzualni
brak kidnapovanjem mlade. Zakon o rod-
noj ravnopravnosti Kirgistana primjenjuje
se na lanove porodice i roake koji borave
sa lanom porodice (lan 5) od kojeg trpe
fziko, psihiko, ili druge vidove nasilja
54
. U
2004.g, Komitet CEDAW-a izrazio je zabri-
nutost zbog irko rasprostranjenog nasilja
u porodici i zatraio je da mu se dostvi de-
taljan izvjetaj o seksualnom nasilju nad
enama u narednom izvjetaju Kirgistana.
Komitet je izrazio snanu zabrinutost da
patrijarhalna tradicija i diskriminatorne
praske sve vie dolaze do izraaja, naroito
poligamija i kidnapovanje ena. Komitet je
snano izjavio da je ukidanje takvih diskrim-
inatornih praksi i borba protiv stereotipa
od kljunog znaaja za ukidanje diskrimi-
nacije ena u drutvu
55
. U svojoj preporuci
iz 2007.g, Komitet CEDAW-a izjavio je da
zadravanje patrijarhalnih struktura i op-
stanak kulturnih stereotipa i dalje oteavaju
napredak ena
56
.Komitet preporuuje
pokretanje iroke javne kampanje za podi-
zanje svijesti protiv nasilja u porodici,
posebno protiv kidnapovanja, i zatraio
da drava odmah pone sa primjenom
zakona, koji kanjava takve postupke.
54
U lanu 1 defnisan je pojam nasilja u porodici, fzikog nasilja u porodici, psihikog porodinog zlostavljanja i seksual-
nog nasilja u porodici.lanovima 23 i 24 utvruju su privremene mjere zatite, odnosno sudske zabrane, i lanovima 25 i 27
mjere zatite u vidu sudskih naloga. Policija i sudstvo su nadleni za praenje primjene zakona.
55
See http://www.wilpf.int.ch/publications/CEDAW_Report_Jan_2004.html
56
Rezolucija br.162/2006 Savjeta ministara u skladu sa lanom 10 Zakona usvojenog 29. jula 2005.g. o sprjeavanju nasilja
u porodici.
42
Izazovi i kljuna pitanja
Iako su pravni instrumenti i institucionalni
mehanizami za promociju uea ena u
politici uspostavljeni, jo dosta posla osta-
je da se uradi na njihovom unapreivanju
i primjeni zakona u praksi. U mnogim
sluajevima, slabo sprovoenje zako-
na o ravnopravnosti polova, ukljuujui
odsustvo odredbe za usklaivanje privat-
nog/poslovnog ivota, za posljedicu
ima nisko uee ena u politikim pro-
cesima. Vee uee ena u parlamen-
tu i drugim organima za donoenje
odluka, zajedno sa njihovom snanom
zastupljenosti u organizacijama civilnog
drutva, potrebne su kako bi se osigur-
ala odgovornost vlade prema zakonod-
stvu iz oblasti rodne ravnopravnosti.
Politike usmjerene na promovisanje ravno-
pravnog uea ena i mukaraca u procesi-
ma donoenja odluka treba da uzmu u obzir
kompleksne ekonomske, fnansijske i soci-
jalne prepreke sa kojima se ene suoavaju.
Pored diskriminatornih praksi, rodne poli-
tike takoe treba da uzmu u obzir i rodne
stereotipe koji oteavaju pristup ena
odgovornim i rukovodeim pozicijama.
Ovo naroito vai u vremenima fnansijske i
ekonomske krize, to moe poveati rodne
nejednakosti. Privremene posebne mjere,
kao to su zakonske kvote, mogu pomoi
u ostvarivanju ravnopravnosti polova.
Izborni sistemi utiu na uee i zastu-
pljenost ena. Politike stranke i naciona-
lne parlamente u regionu treba ohrabriti da
ukljue vie ena i unaprijede zastupljenost
ena i mukaraca na izbornim listama, i
meu kandidatima za izborne funkcije.
Nasilje nad enama u politikoj areni je
izazov koji umanjuje sposobnosti ena da
uu u politiku. Ono moe poprimiti irok
niz oblika, i fzikog i psihikog nasilja.
Obim takvog nasilja je daleko od toga da
je u potpunosti dokumentovan. Institucije
su u obavezi da sprijee rodno zasnovano
nasilje, kako u politikom ivotu tako i ire.
43
Zakoni o ravnopravnosti polova postoje, ali zahtijevaju vie sredstava, bolju primjenu
i adekvatnije politike koje uvaavaju nacionalne potrebe kao i paljivo razmatranje i
praenje u parlamentu. Pored toga, potrebno je uvoenje rodno osvijetenih politika na
svim nivoima. Ne samo vlada, ve politike partije i organizacije civilnog drutva, mediji i
obrazovne institucije treba zajedno da rade na primjenii zakona o ravnopravnosti polova.
Izborni zakoni: Izborni zakoni su na snazi, ali treba da budu usklaeni sa za-
konima o rodnoj ravnopravnosti u skladu sa Konvencijom o eliminisan-
ju diskriminacije ena i da se radi na ostvarenju Cilja 3. u okviru Milenijum-
skih razvojnih ciljeva - promovisanjeravnopravnosti polova i osnaivanje ena.
Zakoni o politikim partijama: djelotvornije zakonodavstvo o ueu ena
u politikim strankama je potrebno - ukljuujui privremene posebne mjere
da bi ene prevazile prepreke koje im stoje na putu enskog liderstva.
Zakoni o rodno zasnovanom nasilju su kljuni za ostvarivanje rodne ravno-
pravnost i prevazilaenje odreenih prepreka za uee ena u politici.
Pravo Evropske unije o rodnoj ravnopravnosti pomae u uspostavljanju snanije kulture
svijesti o ravnopravnosti polova, kroz zakonodavstvo o usklaivanju privatnog/poslovnog
ivota kao i uvoenje ekonomskog pariteta u primarnim i sekundarnim izvorima prava.
U velikoj mjeri uticalo je na aktivnosti u oblasti rodne ravnopravnosti u ECIS regionu.
II.2. Mehanizmi i strategije
za promociju uea ena u
politici
Jedan broj zemalja u regionu razvio je
uspjene strategije za poveanje uea
ena u politici. Ove strategije zahtijeva-
ju vie podrke od vlade i fnansirajuih
institucija. Kvote, proporcionalna zas-
tupljenosti, mjere za jaanje poloaja
ena u politikim strankama, formiranje
politikih stranaka ena, formiranje ogran-
ka ena u stankama, kao i podsticanje
trans-stranakih saveza (prim.prev. savezi
koji okupljaju ene iz razliitih politikih
partija) pokazali su se kao vane strategije
za promovisanje uea ena u politici.
Kvote i proporcionalna
zastupljenost
Kvote za poboljanje zastupljenos-
ti ena se sve ee sprovode. Rodne
kvote obezbjeuju enama da ine je-
dan odreeni broj ili procenat lanova
odreenog tijela, bilo da se radi o listi
kandidata, parlamentarnoj skuptini, od-
boru ili vladi. Postoje razliiti tipovi kvota,
pri emu je glavna razlika izmeu zakon-
ske i ustavne kvote, s jedne strane, i do-
brovoljnih partijskih kvotas druge strane.
Zakonske i ustavne kvote su zasnovane na za-
konskim odredbama, zvanino zahtijevajui
od svih politikih subjekata koji uestvuju
u izborima da ih jednako primjenjuju.
44
Dobrovoljne partijske kvote utvrene
su od strane politikih partija, u
cilju garantovanja kandidovanja
odreenog broja ili procenta ena.
Kvote se mogu primijeniti u procesu kan-
didovanja ili mogu biti zasnovane na re-
zultatima, kao to su kvote koje zaviseod
broja mandata koje je stranka osvojila.
U cilju boljeg razumijevanja tipova najd-
jelotvornijih kvota, njihovu upotrebu treba
razmotriti u kontekstu izbornog sistema
57
.
Najdramatinija poboljanja u regionu
dogodila su se kada su vlade donijele
zakone koji podravaju ene na izbo-
rima ili na partijskim listama i koji su dali
enama jednaku vidljivost na kandidats-
kim listama i uz pomou kvota sistema.
Kvote mogu biti presudne za poveanje
uea ena u politici. Meutim, one
takoe mogu biti sporne. Jedan broj ljudi
dovodio je u pitanje sposobnost kvota
da obezbijede poveanje broja kvalifko-
vanih enskih kandidata. U ECIS regionu,
kvote su se pokazale od kljune vanosti za
poboljanje politikog uea ena, naroito
kada su bile praene dodatnim aktivnosti-
ma koje utiu na poveanje razumijevanja
javnosti privremenih posebnih mjera, kao
to su kvote, kao neodvojivi dio napora
usmjerenih na postizanje ravnopravnos-
ti polova i demokratskog upravljanja.
U Poljskoj, kvote su se pokazale djelot-
vornim mehanizmom za poveanje broja
ena u parlamentu. Izborima u Poljskoj,
odranim2001.g, prethodila je velika kam-
panja za poveanje uea ena koja je
rezultirala poveanjem sa 13 na 20 odsto.
Uspjeh je ostvaren uglavnom usljed tri
faktora: 1) Tri partije su garantovale zas-
tupljenost najmanje 30 odsto ena na
izbornim listama, 2) Na izborima je vie
ljeviarskh partija osvojilo veinu, nego
desniarskih stranaka, pri emu su ove
druge u veoj mjeri teile da promoviu
tradicionalne rodne uloge; 3) enski lobi je
dobio na snazi jer su organizacije civilnog
drutva radile sa politiarkama da poveaju
njihovu vidljivost meu birakim tijelom.
Ove izbore obiljeila je promjena u stavo-
vima javnosti prema enama u politici
jer se javno mnjenje pomjerilo ka prihva-
tanju ena na rukovodeim poloajima.
Najdjelotvornija strategija za poveanje
broja ena u parlamentu bila je uvoenje
kvota na listama kandidata. Ove kvote su
primjenjivale politike partije, ne parlament.
Prva grupa koja je primijenila sistem kvota
na optim izborima u Poljskoj bila je Unija
rada (UP), koja je jo 1993.g. odluila da30
odsto mjesta na listi na parlamentarnim
izborima bude rezervisano za ene. Go-
dine 2002, Unija rada i Savez demokratske
ljevice(SLD) potpisali su Sporazum kojim su
se obavezali da najmanje 30 odsto mjesta
na listama kandidata rezerviu za ene.
Godine 2000, Savez je izmijenio svoj doku-
ment da bi garantovao minimum 30 odsto
mjesta za oba pola, kako meu potencijal-
nim kandidatima/kinjama, tako i na kandi-
datskim listama. Slian princip ustanovio
je Savez demokratske ljevice u svom kon-
stitutivnom dokumentu Statutu partije
(lan 16, paragraf 1 i 2). Kao rezultat toga,
na kandidatskim listama koalicije SLD - UP
za izbore 2001.g, bilo je zastupljeno vie od
36 odsto ena, iako je u pojedinim izbornim

57
See http://www.iknowpolitics.org/en/taxonomy/term/5
45
okruzima udio ena bio manji od 30 odsto.
Meutim, treba napomenuti, da je meu
prvih pet mjesta na listi koalicije bilo samo
17 odsto ena. Na tim izborima,mandate
koalicije osvojilo je 161 poslanik i 55
poslanica (50 iz Saveza demokratske
ljevice i 5 iz Unije rada), ukupno 25 %.
Od 2008. g, poljska vladajua stranka nije
uvela sistem kvota. Meutim, prije izbora
odranih u 2007.g, usvojena je rezolucija
koja nalae daena mora zauzimati jedno
od prva tri mjesta na svakoj listi kandida-
ta. U praksi, 34 od 41 izbornog okruga su
primijenila ovo pravilo, a tri druga su enu
postavila na etvrto mjesto na listi kandi-
data. Strategija se pokazala uspenom i
ene su zauzele 21 odsto mjesta na kandi-
datskim listama, i inile su 23 odsto lanica
u poslanikom klubu u parlamentu. Samo
je Partija zelenih 2004.g, usvojila sistem
pariteta za izbore u stranakim organima
i u sastavu kandidatske liste: na izborima
2004.g, na kandidatskim listamaPartija zele-
nih za unutarstranake izbore i opte izbore
naizmjenino su se smjenjivala imena ena i
mukaraca, pri emu su enama dodjeljiva-
na neparna mjesta na listi, tako da je uvijek
ena bila na prvoj poziciji na kandidatskoj
listi. Meutim, na izborima 2004.g, Partija
zelenih nije osvojila minimalni procenat
glasova neophodnih za ulazak u parlament.
Jedan broj autora dovodiu sumnju sistem
kvota, tvrdei da je enamakoje su bile pov-
ezane sa organizacijama civilnog drutva
bilo veoma teko da se nau na listama
nakon uvoenja kvota. Politike stranke su
najee birale ene koje nijesu imale nikakve
veze sa organizacijama civilnog drutva
58
.
U Kirgistanu je porastao broj ena poslan-
ica u parlamentu u 2000.g, zbog uvoenja
stranakih lista. Iako ukupan broj izabranih
ena poslanica nije bio znaajan - ukupno
est ena osvojile su mandate u dvodom-
nom parlamentu, od ega su tri ule u par-
lament po osnovu partijskih lista. Ovakvi
rezultati, podstakli suorganizacije civilnog
drutva da se zalau za uvoenje propor-
cionalnog sistema, kao sistema koji najvie
pogoduje ueu ena. Meutim, ovaj sistem
ukinut je ustavnom reformom iz 2003.g.
U 2005. g, po novom Ustavu, politike parti-
je ponovo su imale priliku da nominuju kan-
didate/kinje za parlament. Politike partije
kandidovale su samo devet ena u parla-
mentu (od 38 poslanika), to je inilo oko 20
odsto od ukupnog broja kandidata. Od 38
kandidatkinja, nijedna nije osvojila mjesto
u parlamentu 2005. g. Iz ovoga je postalo
jasno da je bilo potrebno uvesti privremene
posebne mjere za prevazilaenje de
facto iskljuivanja ena iz parlamenta.
Organizacije civilnog drutva lobirale su
za ustanovljavanje privremenih posebnih
mjera kako bi se osiguralo uee ena u
politici
59
. Kao rezultat toga, sljedee mjere
su realizovane: predstavnik Predsjednika
o rodnim pitanjima imenovan je u parla-
mentu (2005); Predsjednika uredba ko-
jom se ureuje da najmanje 30 odsto ena
bude zastupljeno u javnoj upravi usvojena
je (2006); princip rodne ravnopravnosti u
upravljanju trebalo je da bude ukljuen u
nacionalne strategije razvoja; a kvote su
uvedene (za grupe koje su bile nedovolj-
no zastupljene - ene, omladina i etnike
manjine) na parlamentarnim izborima
58
Malgorzata Fuszara, Kobiety w polityce [ene u politici], Warszawa 2007.
59
Women Watch,Uee ena u Kirgistanu: Analiza parlamentarnih izbora 2005.g. iz rodne prespektive i specifnosti
enskih NVO-a, 2005.g. (eng. Womens Participation in Kyrgyzstan: Analysis of Parliamentary Elections 2005 from a Gen-
der Perspective and Specifcs of Women NGOs, 2005.)
46
na osnovu partijskih lista (svako etvrto
mjesto na listi). Ostvaren je veliki uspjeh:
oko 27 od 90 ena izabrano je u parla-
ment u decembru 2007.g, to je najvei
broj meu zemljama Centralne Azije.
Prije 1989.g, Biva Socijalistika Fed-
erativna Republika Bosna i Hercegovina
imala je sistem rezervisanih mjesta za
ene zvaninike. ene su inile 27 odsto
(tokom 1980-ih) lanstva Komunistike
partije. Takoe su bile dobro zastu-
pljene u drugim politikim organizaci-
jama, poput Socijalistike lige (50 odsto)
i sindikata (35 odsto). Zbog sistema
rezervisanih mjesta koji je usvojila
Komunistika partija da bi podrala zastu-
pljenosti ena u 1986.g, ene su inile 24,1
odsto lanova Skuptine naroda Repub-
like Bosne i Hercegovine i 17,3 odsto
lanova lokalnih ili optinskih parlamenata.
Na prvim slobodnim viestranakim iz-
borima odranim ranih 1990-ih, gubitak
rezervisanih mjesta na ovim izborima re-
zultirao je nestankom ena iz izabranih
politikih organa i dravnih institucija. Od
240 izabranih predstavnika/ca u Skuptini
naroda Republike Bosne i Hercegovine,
bilo je samo sedam ena (2,9 odsto). U
skuptinama optina, ene su osigur-
ale 315 od 6,299 mjesta (5 procenata)
60
.
Ovo se nastavilo sve dok nije ustanov-
ljen sistem kvota 1998.g. To je poboljalo
situaciju, ali uspostavljanje sistema
otvorenih lista, 2000.g. dovelo je do
drastinog smanjenja zastupljenosti ena
u poreenju sa 1998.g. Samo tri ene
(17 odsto) su izabrane u Predstavnikom
domu Bosne i Hercegovine, nasuprot 39
mukaraca. Slian nivo zastupljenosti ena
postignut je i na nivou entiteta, kao i u
skuptinama optina (od 17 do 18 odsto).
Na sluaju Bosne pokazalo se da su zatvorene
liste veoma problematine za osnaivanje
ena i njihovo uee u politici. Isto tako,
otvorene liste mogu dovesti do drastinog
smanjenja zastupljenosti ena kada u zem-
lji nema povoljnog, odnosno stimuliueg
okruenja za kandidatkinje. Glavna lekcija
nauena iz bosanskog iskustva je da ako
se uvodi sistem kvota, on mora biti praen
drugim mjerama, kao to su: podrka
enama u izbornim kampanjama, edu-
kacija ena o tome kako da vode kampanje,
podrka medijima da obrate vie panje
na kandidatkinje, kao i edukacija biraa.
U Ukrajini, jo uvijek nije usvojen sistem
kvota. Zakon o obezbjeivanju jednakih
prava i mogunosti enama i mukaracima
garantuje jednaka prava i mogunosti za
ene i mukarce u politikom ivotu, ali ne
defnie kako da se primijene ove odredbe.
Nikada nije inkorporiran u odgovarajue
zakonske instrumente, kao to je izborno
zakonodavstvo. Nikakav poseban mehani-
zam za promovisanje ena i rodne ravno-
pravnosti kroz sistem kvota nije dogovoren
61
.

60
Besima Boric,Primjena kvota: pravne reforme i njihova primjena u Bosni i Hercegovini, Dokument predstavljen na
meunarodnom institute za demokratiju i izbornu podrku (IDEA)/CEE Mrea za rodna pitanja, konferencija, Budimpeta,
oktobar 2004.g. http://www.quotaproject.org/CS/CS_BiH-boric.pdf.
61
Sprovedeno je istraivanje o kvotama koje je pokazalo odreenu podrku meu ukrajnskom javnosti. Vidi, Nacionalni uni-
verzitet Kijeva-Mohyla Academija, Istraivanje o politikoj participaciji ena. Rodne kvote: Miljenja i stavovi ukrajniskog
naroda. 2005 - 2008. Informaciju obezbijedila Svetlana Oksamytna u djelu: Kateryna Levchenk,ene i upravljanje: Uee
u politiim procesima i ensko liderstvo u Ukrajini, prireeno za okrugli sto UNDP-a: ensko liderstvo i uee ena u
politikom ivotu Ukrajine, 6.novembar 2008, Kijev, Ukrajinahttp://europeandcis.undp.org/gender/gendermainstreaming/
show/A40239DE-F203-1EE9-BE0F195553D2CDA9.
47
Bilo je pokuaja da se sprovedu promjene
uvoenjem rodne kvote, ali bez uspjeha.U
2006. i 2007.g. bio je pripremljen predlog
zakona koji je mogao izmijeniti izborni za-
kon Ukrajine, na primjer, zahtjev da se kan-
diduje najmanje jedna osoba suprotnog
pola u svakoj grupi od pet kandidata. Pred-
log zakona nije dobio podrku poslanika.
Rukovodstvo politikih
partija
irom regiona, politike partije ne
promoviuesto ene na rukovodee
poloaje. Politike partije su kljune za
obezbjeivanje politikog uea ena. Rad
partija ureuje se iznutra i spolja, ponekad
pravilima i propisima koji znaajno utiu
na ulogu ena. Spoljna pravila koja utiu
na ene mogu ukljuiti rodne kvote i druge
mehanizame odabira kandidata ustanov-
ljenih kroz ustavne ili partijske zakone.
U mnogim sluajevima, partije regru-
tuju ene, angaujui ih u organiza-
cionom radu, naroito u izbornim
kampanjama. Meutim, ene se esto
prikazuju kao da imaju malo politikog
znanja, politikog iskustva ili vjetina.
To stvara nepovoljan ambijent za uee
ena u politici i rodnu ravnopravnost. Kao
posljedica toga, mnoge ene su lanice
politikih partija, ali malobrojne su one
koje su u stanju da zauzmu pozicije moi.
Bosna i Hercegovina ima veoma malo
liderki u politici i na dravnom i lokalnom
stranakom nivou. iroko je rasprostran-
jena praksa da se kljune odluke donose
u politikim partijama, a ne u zakonod-
avnim i izvrnim organima, uz nametan-
je jake partijske discipline, koja u praksi
esto dovodi do marginalizacije ena.
ene u politici u Kirgistanu ini nekoliko njih
koje su zadrale svoje pozicije u nacional-
nim partijama jo iz doba bivih sovjetskih
vremena, ene regionalne liderke koje su
iskoraile da zauzmu mjesta upranjena od
strane mukih kolega koji su se preselili na
nacionalni nivo (koji se smatra prestinijim),
a zatim od 2005.g nova lica koja su izgla-
sana, ponekad i sa nedostatnim politikim
iskustvom. Na posljednjim izborima, 90
odsto ena koje su se nalazile na izbornim
listama politikih stranaka nijesu bile
lanice partija i bile su povremeno regruto-
vane na brzinu pred izbore, kako bi se ispu-
nile obavezne kvote od 30 odsto za ene.
Preostali izazovi za Kirgistan su uticaj klano-
va i tradicionalno muko rukovodstvo koje
moeovjekovjeiti autoritarne oblike vlada-
vine i doprinijeti ponovnom pojavljivanju
stereotipa
62
. Drugi izazov je nizak nivo in-
stitucionalnih i organizacionih kapaciteta
kad su u pitanju lokalne enske grupe.
Karakterie ih slabo umreavanje meu
enskim grupama na lokalnom nivou i ne-
dostatak programa i politika usmjerenih
na razvoj kapaciteta enskog liderstva.
62
Anara Moldosheva, Nacionalni izvjetaj Kirgistana o enama i upravljanju, Bikek, novembar 2008.
48
U Ukrajini, izazov u politikim partijama je taj
to tradicionalne partije imaju razliit prist-
up predlaganju kandidata za parlament. Na
parlamentarnim izborima 2007.g, broj ena
kandidatkinja kretao se od 39 procenata
(Progresivna socijalistika partija Ukrajine)
do 9 procenata (Seljaki Blok AgrarneUkra-
jine). Na poslednjim izborima, pet stranaka
prelo je cenzus od 3 odsto i ulo u parla-
ment. Partija regiona osvojila je veinu
mjesta sa samo 11 odsto ena poslanika.
Komunistika partija osvojila je najmanji
broj mandata (17 odsto ena poslanika).
ene liderke stranaka u Ukrajini se ne sma-
traju dijelom enskog pokreta. Primjeri su
Progresivna Socijalistika partija Ukrajine
[na elu sa Natalijom Vitrenko (Natalya Vit-
renko)], Batkivshchyna stranka na elu sa
[Julijom Timoenkom (Yulia Tymoshenko),
koja je istovremeno liderka bloka stranaka
koji nosi njeno ime)], i Agrarna partija Ukra-
jine [na elu sa Katerinom Vauk (Kat-
erina Vashchuk)].Godine 2007, uspostav-
ljene su Seljaki blok agrarne Ukrajine [pod
vostvom Lidija Porekine (Lidiya Porech-
kina)] i Partija Viche (Inna Bogoslovska). Pa
ak i u partijama pod vostvom ena, veoma
mali broj ena je zastupljen na kandidatskim
listama. Jedan od razloga za odsustvo ena
parlamentarki je visok nivo predrasuda u
izboru kandidata/kinja - proces u kojem
ene nijesu u mogunostida se takmie
sa mukarcima pod jednakim uslovima,
zbog stereotipa, manjeg pristupa novcu,
nedjelotvornim drutvenim mreama,
kojima tradicionalno dominiraju mukarci.
Istraivanje sprovedeno u Turskoj meu
lanovima/lanicama politikih partija i
parlamenata u okviru projekta Poveanje
uea ena u politici i odluivanju na loka-
lnom nivou, kao i istraivanje percepcije
javnosti koje je sprovedeno meu graanima
pred opte izbore 2007.g, naglasilo je
tekoe u promovisanjuena na odgov-
ornim poloajima. Umjesto toga, uloge koje
se daju politiarkama replika su onih uloga
koje su imale u kui i svojim zajednicama
63
.
Istraivanje o percepciji javnosti ispitivalo
je stavove javnosti o ukljuenosti ena u
politici u Turskoj. Istraivanje je pokazalo
da bi razumijevanje percepcije javnosti po
pitanju uea ena u politici moglo biti
odluujue na optim izborima 2007.g,
naroito za one stranke koje nijesu dobile
potreban minimalan procenat glasova.
Slijede glavni nalazi istraivanja:
-Sedamdeset - sedamodsto ispitanika/ca
izjavilo je da je najvaniji razlog zato su
ene zastupljene u malom broju u politici
taj to enama nije data ansa. Trideset-
dva (32)odsto ispitanika/ca je izjavilo da
bi voljeli da se povea broj ena u politici;
-Dvadeset pet (25)odsto biraa bi svoj
glas opredijelilo za stranku koja ima
vei broj kandidatkinja u poreenju
sa ostalim politikim partijama;

63
KADER.Uee ena u politici i njihovo vostvo u istonoj Evropi i nezavisnim dravama Komonvelta, Ankara, oktobar
2008.
Za vie informacija o aktivnostima jaanja uea ena u politici u Turskoj, vidi:http://www.undp.org.tr/Gozlem2.
aspx?WebSayfaNo=86.
49
-esnaest (16)odsto graana/ki koji su
glasali na optim izborima 2002.g. iz-
razili su nezadovoljstvo stavovima
partija koje su podrali a koji su se ti-
cali pitanja ravnopravnosti iprava ena
64
.
Kroz istraivanje, otvoreno se poelo razgov-
arati o izazovima na putu uea ena u politi-
ci i po prvi put ova tema je u velikoj mjeribila
iroko zastupljena u predizbornom procesu.
enski ogranci politikih
stranaka
enski ogranci politikih stranaka imaju za
cilj da ujedine ene lanice unutar partije.
Oni mogu biti vana tijela za ene da izvre
vei uticaj na partijske platformei pod-
staknu uee ena u politici. Uspostavljan-
je enskih organa unutar stranke zahtijeva
stvaranje odgovarajueg pravnog okvira i
strukture, identifkovanje mogunosti fnan-
siranja, i dobro planiranu strategiju kako da
regrutuju nove lanice i zadre postojee
65
.
U Kirgistanu ene ine 10 odsto visoko
rangiranih partijskih lidera. U toku su
pripreme, u politikim partijama, na
kreiranju enskih ogranaka, kao odgo-
vor na uvoenje rodnih kvota u iz-
borni sistem na osnovu partijskih lista.
Primjer iz Hrvatske: Socijaldemokratska
partija Hrvatske
Socijaldemokratska partija Hrvatske nas-
tala 1994.g, nakon spajanja nekoliko
ljeviarskih partija. Na poetku, ene su
nailazile na otpor lanova partije da us-
postave enski ogranak ili da se organizu-
ju u okviru stranke. Meutim, do januara
1995.g, aktivistkinje su osnovale Forum
ena SDP-a. Forum je postao dio unutranje
stranake strukture i bio je u skladu sa statu-
tom partije koji je doputao enama koje su
zainteresovane za vrijednosti i rad foruma
da postanu lanice foruma, a da ne budu
lanice partije. Forum je odrao niz semina-
ra pod nazivom ene to mogu, po ugledu
na ene u norvekim politikim strankama.
U poetku, strategija je bila da se
formiraju kancelarije u svakom mjestu
gdje ve postoji organak partije. U roku
od dvije do etiri godine, gotovo 100
ogranaka formirano je irom zemlje.
Strategija izgradnje kapaciteta i poveanja
zastupljenosti ena u okviru partije bili su od
sutinskog znaaja za Forum kako bi se uti-
calo na nacionalni program i sprovele poli-
tike rodne ravnopravnosti nakon to partija
formira vladu 2000.g. Kao vodea partija
u koalicionoj vladi, SDP je u velikoj mjeri
bila zasluna za postizanje zastupljenosti
od 34 odsto ena u parlamentu 2000
66
.
64
Vidi iKNOW Politics, Konsolidovani odgovor o enskim ograncima politikih stranaka:http://www.iknowpolitics.org/fles/
consolidatedresponsewomenspartysection iknow- politics.pdf.
65
See iKNOW Politics, Consolidated Response on Womens Party Sections: http://www.iknowpolitics.org/fles/consolidat-
edresponsewomenspartysection iknow- politics.pdf.
66
Odlomak Karolina Leakovi,Partijske kvote u Socijaldemokratskoj partiji Hrvatske, Meunarodna IDEA, http://iknowpoli-
tics.org/en/node/3302.
50
Iskljuivo enske stranke
Bilo je nekoliko eksperimenata sa formiran-
jem iskljuivo enskih stranaka u situaci-
jama kada stranke u kojima preovlauju
mukarci ne uspiju da promoviu ene ili
da na dnevni red postave pitanja rodne
ravnopravnosti. enske stranke imaju za
svrhu da promoviu potrebe ena, ali esto
se pokazalo da su privremenog karaktera i
da ne mogu biti djelotvorne na duge staze.
Devedestih godina prolog vijeka, neko-
liko enskih stranaka bilo je formirano u
Ukrajini: ene Ukrajine, ene za budunost,
Partija solidarnost ena Ukrajine, i Partija
hriansko-demokratskih ena. Jednu od
njih predvodila je Valentina Dovenko,
tadanja ministarka za porodicu, omladinu
i sport. Partija je uestvovala na izborima
dva puta, ali nije dobila dovoljan broj gla-
sova. Partiju solidarnosti ena Ukrajine
predvodila je Valentina Goovska, koja je
zauzimala visoke pozicije u vladi (poslanica,
pomonica ministra za odbranu, zamjenica
efa Savjeta za nacionalnu bezbjednost i
odbranu). Meutim, iskustvo iz Ukrajine
pokazuje da iskljuivo enske stranke nijesu
mogle osvojiti dovoljno podrke od biraa.
Prva odluka od strane novoformirane Partije
ena Gruzije bila je da pozovu na uvoenje
kvota uoi parlamentarnih izbora u maju
2008.g, kada je Koalicija ena Gruzije upu-
tila parlamentu 32 000 potpisa za podrku
amandmanima na nacionalni izborni za-
kon. Stranka koju je, u martu 2008.g, os-
novao Guguli Magradz, bivi poslanik i lan
Savjetodavne komisije za ravnopravnost
polova, imala je 80 odsto ena i 2.700
lanova/ca. Partija ena formirana je kao dio
Izbornog bloka tradicionalista - Naa Gru-
ziji i Partija ena, to je bio savez nekoliko
politikih stranaka. Ovaj blok kandidovao
je jedna enu na svakih pet kandidata.
Partija ena Gruzije zalae se za
unapreenje obrazovnih i drutvenih
mogunosti za ene, radei na podi-
zanju politike svijesti lokalnih zajednica
meu ruralnim i urbanim biraima, kao i
za stvaranje prostora za ene da zauzmu
pozicije odgovornosti i moi unutar partije.
U Kirgistanu, takoe, imamo jedan broj
primjera enskih stranaka, ukljuujui
ensku demokratsku stranku (iz1994.g,
preimenovana u 2005.g. u Demokratsku
stranku ena i omladine, Nova snaga) i Stran-
ka ena El-Ene (2000), to doslovno znai:
majka naroda. Pored toga, ene liderke
osnovale su: El Muras (Narodno nasljee
2002), Sporazum (2002) i Komunistiku
partiju Kirgistana (2000). Na parlamen-
tarnim izborima 2000.g, Demokratska stran-
ka ena osvojila je dva mjesta u Zakonod-
avnoj skuptini. Jedna od dvije poslanice
- gospoa Toktokan Borombaeva - postala
je snana zagovornica dva vana zakona o
ravnopravnosti polova Zakon o dravnim
garancijama za jednaka prava i mogunosti
za mukarce i ene i Zakon o socijalnoj
i pravnoj zatiti od porodinog nasilja,
koji su usvojeni u parlamentu 2003.g.
51
Transpartijski savezi ena
Jo jedna strategija u nekim dravama re-
giona usmjerena na poveanje uea ena
u politici bilo je formiranje transpartijskih
saveza (saveza iji su lanovi bili pripadnici/
ce razliitih stranaka) najee uz podrku
i doprinos organizacija civilnog drutva.
Akcioni plan Gruzije za unapreenje socijal-
nog, ekonomskog i politikog osnaivanja
ena ukljuivao je formiranje poslanike
grupe ena, pripadnica razliitih politikih
partija. Parlamentarni klub ena u parla-
mentu Gruzije osnovan je u junu 1997.g.
Klub je posebnu panju posvetio ulozi
ena u mirovnim procesima na Kavkazu
i problemu nezbrinute djece. Okosnica
Parlamentarnog kluba ena bio je Kon-
sultativni savjet, koji su inile ene za-
poslene u izvrnoj vlasti, bive poslanice,
poslanice u savjetima autonomnih re-
publika i odbornice u lokalnim samou-
pravama, kao i liderke organizacija civil-
nog drutva. Ovo se pokazalo kao odlian
primjer saradnje izmeu zakonodavne i
izvrne grane vlasti i nevladinog sektora.
U Poljskoj je formirana Parlamentarna
grupa ena 1991.g, sa ciljem da ujedini
ene iz razliitih politikih partija. Grupa je
bila pogonska snaga promjena, naroito
u poetku. Prema nekim strunjacima,
kasnije je, u izvjesnoj mjeri, izgubila svoju
reputaciju kao grupe izdignute izvan parti-
jskih linija razdvajanja. Grupa je postajala
manje vidljiva, postepeno se udaljavala od
organizacija civilnog drutva. Upravo e to i
predstavljati izazov za grupu, da postane ak-
tivnija u budunosti, posebno da se ponovo
povee sa organizacijama civilnog drutva.
U Turskoj, enski pokret je radio na us-
postavljanju mree enakoju ine ene
iz razliitih politikih partija. To je dovelo
do uspostavljanja Komisije jednakih
mogunosti u parlamentu u 2009.g.
Znaajna mrea koja prua podrku
enama u politici u centralnoj i istonoj
Evropi jeste Mrea centralne i istone Ev-
rope za jednakonst polova (CEE Network)
koja ima za cilj da se pozabavi pitanjem
nejednakog napretka ka ostvarivanju
ravnopravnosti polova u periodu tranzicije.
Ciljna grupa Mree su organizacije civilnog
drutva, ene poslanice, i liderke partija iz
centralne i istone Evrope. Mrea ima za
cilj da uvede rodnu perspektivu u politiku
jednake zastupljenosti, podri posebne
privremene mjere poput kvota, i prui
enama mogunost da poveaju svoje ka-
pacitete u pogledu donoenja politikih
odluka u partijama. I na kraju, ali ne manje
vano, mrea promovie ukiljuivanje rod-
nih pitanja u proces proirenja Evropske
unije kroz zastupanje, formulisanje poli-
tika, postavljanje strategija i partnerstava.
Jedan veliki uspjeh Evropske mree za
rodnu ravnopravnost je njen program
ene u politici sproveden u osam pristup-
nih drava Estonija, Litvanija, Letonija,
Maarska, Slovenija, Republika eka,
Slovaka i Poljska kako bi se osiguralo da
ene zauzmu svoje mjesto u Evropskom
parlamentu . Prosjean broj ena poslanica
iz tih osam zemalja poveao se sa 14 pro-
cenata u bivem Evropskom parlamentu
na 29,5 procenata izabranih poslanica u
sadanjem Evropskom parlamentu, sa pet
zemalja koje su dale svoj doprinos sa vie
52
od 30 procenata (30,3 odsto): Slovenija
(42 odsto) , Litvanija (38 odsto), Slovaka
(33 odsto), Maarska i Estonija (33 odsto).
Od deset EU komesara (2004-2009), koje
su ene, etiri dolaze iz Bugarske, Letoni-
je, Litvanije i Poljske. U 2007.g, Mrea CIE
poela je iroko lobiranje za pan-evropsku
kampanju o paritetu u zakonu zajedno sa
Evropskim enskim lobijem i Evropskim
forumom za demokratiju i solidarnost.
Evropska mrea za rodnu ravnopravnost
blisko sarauje sa Ekspertskom grupom
Evropske komisije o enama u politikom
odluivanju, koja je uspostavljena u junu
2008.g. Ova visoko proflisana mrea na ni-
vou EU prua platformu za razmjenu dobrih
praksi i uspjenih strategija za unapreenje
rodnog balansa na pozicijama odluivanja.
67
Kljuna pitanja i izazovi
ene u politikim partijama suoavaju se
sa brojnim izazovima. Na primjer, rijetka je
promocija ena na vie partijske pozicije,
nemaju pristup fnansiranju, ne privlae
panju medija niti imaju drutvenu podrku
da se promoviu na odreenu funkciju.
Neki od razloga za njihovo iskljuivanje su
sljedei: patrijarhalna tradicija, staranje i
obaveze u domainstvu koje se smatraju
enskim dunostima, kao i psihiki i fziki
zahtjevi prebacivanja fokusa sa materin-
stva. Politike usmjerene na promovisanje
ravnopravnog uea ena i mukaraca
u procesima donoenja odluka i njihovih
stavova treba da se pozabave glavnim
uzrocima problema. Rodno osvijetene
politike promovisae vee uee ena
u donoenju odluka kroz odgovarajue
politike i mjere, planove rodne ravno-
pravnosti, mentorstvo i ciljane obuke.
Drugi izazov je ubijediti politike partije da
su osiguranje (pune primjene) enskih prava
i liderskih mogunosti od kljunog znaaja
za demokratski razvoj, i da na taj nain
partije bolje integriu mjere za ostvarivanje
rodne ravnopravnosti u svojim struktura-
ma ili platformama, ili oboje. Angaovanje
mukaraca kao zastupnika i saveznika
moe takoe biti od kljunog znaaja za
efkasniju promociju uea ena u politici.
Izazov je raditi na izgradnji politike kul-
ture, naroito tokom predizbornih kam-
panja, da ene promoviu zajedno sa
mukim kandidatima. Klju je da se
osigura da partijske liste potuju sistem
kvota jednom kada se ustanove, i da pre-
vazilaze mogui minimum zastupljenos-
ti ena koja je predviena zakonom.
anse kandidata na izborima, bilo da se
radi o enskom ili mukom kandidatu, za-
vise u velikoj mjere od politikih partija i
koalicija. Partije i koalicije odluuju o tome
ko e biti na listi kandidata i na kom mjes-
tu. Takvi ishodi zavise od naina na koji
se biraju kandidati/kinje na listi. Stoga je
vano ohrabriti politike partije da ene
kandidate pozicioniraju visoko na partijs-
kim listama i na odgovornim pozicijama.
67
http://www.europeanforum.net/gender_network/cee_network_for_gender_issues.
53
Kvote i proporcionalna zastupljenost: Kada pogoduju izbornom sistemu i kada
se paljivo kontroliu, kvote predstavljaju vaan mehanizam za poveanje zastu-
pljenosti ena. Treba nastaviti sa reformama za poboljanje sistema kvota kroz bolju
primjenu i, po potrebi, izmjene i dopune zakona zajedno sa sredstvima usmjerenim
na podrku kandidatkinjama. Pored toga, treba promovisati svijest o vanosti pi-
tanja ravnopravnosti polova za demokratsko upravljanje u parlamentima i vladama.
Bolja zastupljenost ena u partijama: politika kultura kojom dominiraju mukarci
treba da se promijeni uvoenjem odgovarajuih mjera i politika, kao to su stranake
kvote, fnansiranje i izgradnja kapaciteta ena kandidata i ena lanica politikih partija.
Iskljuivo enske stranke: Ova vrsta stranaka potrebna je u sredinama u kojima pos-
toje snane predrasude prema enama u politici, ali ih treba posmatrati kao privreme-
ni, i ne najefkasniji mehanizam za ostvarivanje ravnopravnosti polova na duge staze.
enski ogranci u partijama: mogu biti vani mehanizmi za vrenje veeg uti-
caja na partijske platforme i politike i podsticanje uea ena u politici u cjelini.
Transpartijski savezi: ova strategija je veoma vana kako unutar tako i van parlamenta,
za izgradnju kulture rodne ravnopravnosti u politikom ivotu, kroz odbore, sasluanja
i dijalog. Uravnoteenost poslovnog/privatnog ivota: potrebno je obezbijediti bolju
ravnoteu izmeu privatnog i poslovnog ivota i u parlamentu i u vladi, da bi se ene
ohrabrile da se kandiduju za rukovodee pozicije i da se obezbijedi njihovo uee.
kada te ene preuzmu politike pozicije, or-
ganizacije civilnog drutva mogu ih drati
odgovornim. U tom smislu, organizacije
civilnog drutva deluju kao organizacije
za nadzor, koje prate kako se zakoni o
rodnoj ravnopravnosti i druge politike
koje utiu na ene primjenjuju u praksi.
Organizacije civilnog drutva obezbjeuju
umreavanje, podrku i fnansijsku pomo.
Takoe razvijaju kapacitete ena da podre
rodno-senzitivne politike. One pomau
kandidatkinjama da se suoe sa nevidljivim
barijerama stvarajui neformalne mree, na
koje se politiari najee oslanjaju. Takve
mree su od kljune vanosti u pruanju
podrke enama da uspostave ravnoteu
izmeu brojnih sati koje zahtijeva politiki
II.3. PARTNERSTVA ZA
POVEANJE UEA ENA U
POLITICI: ORGANIZACIJE CIVIL-
NOG DRUTVA I MEDIJI
Aktiviranje organizacija civilnog drutva
u svrhu poveanja uea ena u politici
irom regiona, organizacije civilnog drutva
promovisale su enske politike programe i
pruale podrku kampanjama za ene. Orga-
nizacije civilnog drutva rade na podizanju
svijesti ena kandidatkinja promoviui ih u
politici i javnom ivotu. Njihove kampanje
dovode u pitanje stereotipe pokazujui
da ene mogu da preuzmu liderske uloge.
Organizacije civilnog drutva takoe proiz-
vodi jake kandidatkinje. Onog trenutka
54
rad sa zahtjevima porodice. Organizacije
civilnog drutva, takoe, pomau rodnom
osvjeivanju politikih lidera stranaka.
U Poljskoj se broj organizacija civilnog
drutva poveao munjevitom brzinom
za vrijeme tranzicijie, na preko 300 orga-
nizacija civilnog drutva koje su registro-
vane u 2008. Veina ovih organizacija bavi
se pitanjima rodne ravnopravnosti, iako bi
moda mogle da se fokusiraju na specifna
pitanja kao to su reproduktivna prava,
trgovina enama, nasilje, i pravnu pomo.
Organizacije civilnog drutva uspjeno su
saraivale sa vladom za vrijeme priprema
etvrte svjetske konferencije o enama u
Pekingu (1995). Radni aranmani sa vladom
institucionalizovani kroz Forum za sarad-
nju vladine komisije za porodina i enska
prava i enske nevladine organizacije. Fo-
rum je uspjeno saraivao sa Vladom u
pripremi Nacionalnog akcionog programa
za ene koji je sproveden poslije Pekinga.
Forum je zatim svoj fokus premjestio na rad
sa Parlamentarnom grupom ena,2001.g,
a saradnja je procvjetala kada je koalicija
stranaka formirana na elu sa Demokrats-
kim savezom ljevice (SDL) ukljuujui i UP
(Uniju rada). Organizacije civilnog drutva
blisko su saraivale sa liderkama na us-
postavljanju Kancelarije za ostvarivanje
ravnopravnog statusa ena i mukaraca.
U okviru Foruma, rukovodstvo se rotiralo
kako bi se sprijeilo da jedna organizacija
monopolizuje Forum. Jedan izazov je to
forum nema stalno vladajue tijelo da bi se
obezbijedila odrivost. Naalost, poslije iz-
bora 2005.g, saradnja izmeu Vlade i orga-
nizacija civilnog drutva znatno je oslabila.
Godine 1995, na kraju rata u Bosni i Herce-
govini, organizacije civilnog drutva koje su
se bavile pitanjima ravnopravnosti polova,
drutvenog razvoja, demokratije, ljudskih
prava i mira postale su jedan dinamian dio
civilnog drutva. Kao i u Poljskoj, odnosi
izmeu organizacija civilnog drutva i ena
u politikim partijama i vlade se mijenjao.
U poetnoj fazi, nakon okonanja rata, bio
je vidljiv aktivizam ena unutar i van vlade,
sa fokusom na izgradnji institucija kako
bi se obezbijedilo uee ena u politici.
Tokom 1998-2003, partnerstva su obiljeila
bliska saradnja izmeu organizacija civil-
nog drutva i vlade, to je rezultiralo
donoenjem Zakona o ravnopravnosti
polova, uvoenjem rodnih mehanizama,
i usvajanjem Strategije za sprjeavanje
trgovine ljudima, i relativno visokom
zastupljenou ena u vladi. Sadanju, na-
suprot tome, karakterie manje intenzi-
van i strateki orijentisan odnos izmeu
vlade i organizacija civilnog drutva.
Organizacije civilnog drutva odigrale su
vanu ulogu u pruanju podrke i promo-
visanju ena na politikim listama. to se
tie edukacije biraa, odigrale su kljunu
ulogu kontaktirajui birae koristei kam-
panju od vrata do vrata. Organizacije civil-
nog drutva su bile najjae kada su dobi-
jale znaajnu podrku od meunarodne
zajednice. Povlaenje meunarodnih
organizacija iz Bosne i Hercegovine,
praeno neuspjehom organizacija civil-
nog drutva u Bosni i Hercegovini, zajed-
no sa neuspjehom organizacija civilnog
drutva da osiguraju odrivo fnansiranje,
primoralo je organizacije da se fokusiraju na
sopstveni opstanak, umjesto da neometa-
no rade na postizanju ravnopravnosti polo-
va. Meunarodne organizacije su pruale
podrku organizaciji civilnog drutva za
vrijeme i nakon rata, ali nijesu stvoreni
odrivi mehanizmi fnansiranja iz dravnih
izvora. Budunost civilnog drutva i dalje
je nejasna. Osim toga, organizacije civil-
nog drutva rijetko se uputaju u uee u
javnim raspravama o kljunim pitanjima,
kao to su izrada zakona ili politika koje bi
mogle osnaiti ene, dijelom to nemaju
vremena, a dijelom zbog toga to nemaju
55
Primjer Poljske: Izvjetaj iz sjenke CEDAW-a u Poljskoj
Izvjetaje iz sjenke koje su pripremale organizacije civilnog drutva esto su veoma vana
protivtea zvaninim izvjetajima koje dostavlja Vlada. Glavna prednost pripremanja
izvjetaja iz sjenke je u tome to oni predstavljaju vane alternativne izvore informaci-
ja za meunarodne forume. Oni su u stanju da otkriju informacije koje nijesu dostupne
u izvetajima vlade i prue vrijedne uvide u zajednice koje su esto predmet vladinih
izvjetaja. Nakon Pekinke konferencije, organizacije civilnog drutva i dalje koriste me-
hanizme alternativnog izvetavanja za pozivanje vlasti na odgovornost po pitanju ispun-
javanja obaveza koje proistiu iz Konvencije o ukidanju svih oblika diskriminacije ena.
U Poljskoj, na primjer, pisanje Izvjetaja iz sjenke bilo je veoma vidljiva i podsti-
cajna vjeba. Tokom priprema za Pekinku konferenciju, 1995.g, pripremljena su
dva izvjetaja iz sjenke: jedan su izradile organizacija civilnog drutva i aktivist-
kinje, a drugi organizacije povezane sa anti-abortus pokretom. Ovaj drugi izvjetaj
bio je fokusiran na tradicionalnu ulogu ene kao majke i supruge, i naglaavao je
da ene treba da izvuku zadovoljstvo i drutveni presti iz ispunjavanja ovih uloga.
Ova dva nacrta izvjetaja istakla su snanu polarizaciju izmeu progresivnih enskih orga-
nizacija i konzervativnih organizacija koje su esto povezane sa rimokatolikom crkvom,
a koje istiu tradicionalne rodne uloge
68
. Deceniju kasnije, kada je poljska vlada dostavila
izvjetaj o primjeni Konvencije u 2006.g, nekoliko organizacija civilnog drutva (Feder-
acije za ene i planiranje porodice, Pro Femina Udruenje, PSF fondacija enskog centra,
Centar za prava ena, La Strada Fondacija) podnijele su zajedniki izvetaj u sjenci. Izvetaj
je istakao nekoliko oblasti u kojima vlada nije uspjela da ispuni svoje obaveze kako je
navedeno u Konvenciji. Kritine primjedbe sadrane u preporukama Komiteta poljskoj
vladi poklopile su se sa preporukama forulisanim od strane organizacija civilnog drutva.
su usvajanje zakona o rodnoj ravnopravon-
sti, ukljuujui i Zakon o obezbjeivanju
dravnih garancijaza postizanje rodne
ravnopravnosti (2003) i Zakono o socijalnoj
i pravnoj zatiti od nasilja u porodici (2003),
koji su usvojeni nakon to su organizacije
civilnog drutva prikupile 30,000 pot-
pisa. Takoe su bili inicijatori okupljanja u
2005.g, kada na parlamentarnim izborima
nije izabrana nijedna ena (dijelom i zbog
toga to je trijema enama koje su bile
izabrane, sud oduzeo mandate). Zajedno
su usvojili Zajedniku platformu za akciju,
kapaciteta za analizu socijalnih i ekonom-
skih efekata na dati zakon ili politiku.
U Kirgistanu, organizacije civilnog drutva
koje se bave pitanjima ravnopravnosti polo-
va i osnaivanja ena ine 20 procenata od
9,000 zvanino registrovanih nevladinih or-
ganizacija. ene se nalaze na elu preko 60
odsto svih nevladinih organizacija. Kao i u
Poljskoj, organizacije civilnog drutva u Kir-
gistanu fokusirale su se na pisanje izvetaja
u sjenci
69
koje dostavljaju CEDAW-u koja
je ratifkovana u Kirgistanu jo 1997.g.
Organizacije civilnog drutva promovisale
68
Informacija koju je obezbijedila Malgorzata Fuszarana Okruglom stolu o enama i upravljanju: Uee ena u politici i
ensko liderstvo u Poljskoj, u organizaciji UNDP-a, 13. Novembar 2008.g.
56
koja je uspjela u uspostavljanju Specijal-
nog predstavnika predsjednika u Parla-
mentu Kirgistana (Jogorku Kenesh) o rod-
noj ravnopravnosti. Od tada se primjenjuju
posebne mjere za podrku rodne ravno-
pravnosti, koje su praene konsultacijama
na visokom nivou ukljuujui vladu, orga-
nizacije civilnog drutva i multilateralu.
Organizacije civilnog drutva su takoe
odgovorile na direktno krenje ljudskih pra-
va i prava ena. Posebno su djelovale kada
su napori da se legalizuje poligamija prijeti-
li da dovedu u pitanje ustavnu odvojenost
drave i religije. Uz meunarodnu
pomo, grupa lokalnih enskihNVO
uspjela je da zaustavi ovu inicijativu.
ene u Kirgistanu su razvile, irom zem-
lje, cijelu mreu za napredovanje ena u
politici pod nazivom ene to mogu. U
2008, Savez zakonodavne inicijative ena,
koordiniran od strane Agencije za soci-
jalne tehnologije, uspostavljen je sa ciljem
da ojaa koalicije kojesu formirane tokom
kampanje za promociju ena u politici u
toku 2005-2008. Savez okuplja ene par-
lamentarke, zaposlene u dravnim insti-
tucijama i nevladinim organizacijiama.
Ove mree i savezi formirani su u jednoj
novoj tradiciji koja je bila nova Kirgistanu.
Kao rezultat toga, oni jo uvijek zavise od
vanjske espertize i fnansiranja. Oni ug-
lavnom djeluju na nacionalnom nivou, dok
su i dalje slabe mree regionalnih i lokalnih
ena, kako politiki tako i fnansijski. Vie se
moe uraditi na polju izgradnje regionalnih
i lokalnih inicijativakako bi se unaprijedilo
uee ena u politici na ovim nivoima, i
kako bi se ojaale informativne i obrazovne
kampanje usmjerene na mobilizaciju ena
da se ukljue u politiku na lokalnom nivou.
U Kirgistanu, kao iu Bosni i Hercegovini,
organizacije civilnog drutva oslanjale
su se na tzv. sendvi strategijuda bi uti-
cale na zakone o rodnoj ravnopravnos-
ti, zbog ega lobiraju kod vlade da mi-
jenjaju zakone usljed pritiska odozdo
(organizacije civilnog drutva), i odozgo
(meunarodne konvencije i sporazumi).
Razliiti profli organizacija civilnog drutva
u Turskoj daju sliku jedne sloene drutvene
strukture, koja ukljuuje i enske grupe koji
se bave seksualnou do konzervativnih
grupa, koje promoviu svoje tradicionalne
rodne uloge. Organizacije civilnog drutva
odigrale su vanu ulogu na posljednjim
optim izborima, odranim 2007.g, kada
su pomogle poveanju politike zastu-
pljenosti ena na nacionalnom nivou.
Solidarnostmeu enama koje rade u NVO
sektoru i organizacijama enskih pokreta
u uspostavljanju kontakata sa enama iz
politikih partija pokazala se kao veoma
vana. enska koalicija - mrea aktivistkinja
ustanovljena da promovie ene u politici
- bila je od kljunog znaaja. Mrea se sas-
toji od nezavisnih organizacija graanskog
drutva i strunjakinja enskih prava.
U 2007.g, politike partije i organizaci-
je civilnog drutva radile su zajedno da
udvostrue broj ena u parlamentu na 9,1
odsto. Izbornu kampanju vodio je KADER,
organizacija civilnog drutva koja se os-
lanjala na druge grupe civilnog drutva i
meunarodnu zajednicu i medije, uspjela je
da ostvari kljunu podrku za kandidatkin-
je. Organizacije civilnog drutva koje rade u
razliitim oblastima pred izbore su zajedniki
fokus stavile na zastupljenost ena u politi-
ci. Formirale su ensku koaliciju, koja je na-
dzirala ponaanje politikih stranaka pre

69
Vidi NVO Forum ena Kirgistana za Izvjetaj u sjenci o nasilju nad enama i politiko uee, 2008.g, http://www.iwraw-
ap.org/re- sources/pdf/42_shadow_reports/Kyrgyzstan_SR_%20Forum.pdf. Po pitanju politikog uea, u izvjetaju se
navodi: Glavni problem u oblasti uea ena u politici je taj to ene i dalje imaju ogranien pristup u vrenju zakono-
davne, izvrne i upravn moi. ene su neodvoljno zastupljene u organima donoenja odluka, nedostatak mogunosti za
sprovoenje obuka za ene kako bi ojaale liderske kapacitete, kao i manjak fnansija (str. 12).
57
ma kandidatkinjama i pripremila izvetaj
pod naslovom Karta politikih partija.
enske grupe su takoe vodile kam-
panju na lokalnom nivou sa ostalim gru-
pama civilnog drutva. Na primjer, loka-
lna agenda 21. skuptine ena sprovela je
kampanju o kvotama. Sve ove aktivnosti
vrile su pritisak na politike partije da
ukljue vie ena na listama kandidata to
e rezultirati veim brojem ena u politici.
U Ukrajini, organizacije civilnog drutva
pomogle su osnaivanju institucija koje
promoviu rodnu ravnopravnost, kao i
ene i porodicu. One su aktivno ukljuene
u veinu vanih pitanja sa kojima se ene
suoavaju. Na primjer, u 1996.g, orga-
nizacije civilnog drutva lobirale su za os-
nivanje Sektora za porodicu i omladinu;
pomogle su u organizaciji prvog parlamen-
tarnog sasluanja o pitanjima rodne ravno-
pravnosti u 1995.g; uspjeno podrale us-
vajanje zakona o garantovanju jednakih
prava i mogunosti za mukarce i ene;
i nacionalnu kampanju i forum Reci NE
nasilju. Organizacije civilnog drutva Ukra-
jine na nacionalnom i lokalnim nivoima,
radile su na programima za unapreenje i
poboljanje enskog liderstva u politici.
70
Organizacije civilnog drutva su odigrale
kljunu ulogu u organizovanju parlamen-
tarnih sasluanja o rodnim pitanjima koja
su odrana od sredine 1990-ih godina.
Ove rasprave izmeu parlamenta i civil-
nog drutva, uz podrku UNDP Programa
za jednake mogunosti, doveli su do us-
vajanja preporuka za ostvarivanje ravno-
pravnosti polova u parlamentu. Nedavno,
parlament je vodio raspravu o Ulozi ena
u Ukrajini: sadanjost i budunost (2004
i 2006), o izmjenama Zakona o nasilju u
porodici i djelova Krivinog zakonika Ukra
jine o kanjavanju za trgovinu ljudima, i
usvajanje Zakona o obezbjeivanje jed-
nakih prava i mogunosti za mukarce i
ene (2006). Kao rezultat sasluanja, je-
dan broj preporuka je usvojen, mada sa
ogranienjima. U ljeto 2008.g, organizova-
no je sasluanja u okviru specijalnog parla-
mentarnog Odbora za ljudska prava, nacio-
nalne manjine, i meunarodne odnosi, koje
je, takoe, ukljuilo nevladine organizacije.
U Gruziji, kao i u drugim zemljama, CE-
DAW i Pekinka deklaracija i platforma za
akciju pokazale su se kao vano stjecite
okupljanja za organizacije civilnog drutva.
Parlamentarni Klub ena Parlamenta Gru-
zije, koji je osnovan u junu 1997.g, foku-
sirao je posebnu panju na problem djece
beskunika i ulogu ena u mirovnim pro-
cesima na Kavkazu. Uspostavljen je Kon-
sultativni savjet, koji su inile predstavnice
ena koje rade u izvrnoj grani vlasti,
lanovi/ce prethodnih parlamentarnih sazi-
va, kao i poslanici/e nacionalnih savjeta au-
tonomnih republika i lokalnih organavlasti,
kao i lideri organizacija civilnog drutva.
Ovo je bio odlian primjer saradnje izmeu
nevladinog sektora i zakonodavne i
izvrnegrane vlasti. Savjetodavna komisi-
ja za rodna pitanja Parlamenta Gruzije,
takoe, okuplja razliite aktere iz vlade i
civilnog drutva, ukljuujui i lanove gru-
zijskog parlamenta, predstavnike izvrne
vlasti, gruzijskog dravnog tuioca, jedan
broj enskih NVO, i akademiju. Ovakav ok-
vir prua mogunost razliitim zaintereso-
vanim stranama da svoje probleme i pitan-
ja stave pred jednog predstavnika i ujedine
napore za uspostavljanje uinkovitog di-
jaloga zasnovanog na javnim politikama.
Slino Kirgistanu, umreavanje i izgradnja
saveza izmeu enskih grupa i dravnih
institucija je relativno novo za Gruziju.
Iako jo u ranoj fazi, ove inovacije ve
70
Primjeri uspjenih modela su Diya, Grad Kijev, enski centar, enska unija Ukrajine, Liga ena glasaa 50/50, uz poje-
dine dravne uprave oblasti.
58
su dovele do bolje razmjene informaci-
ja i konsultacije izmeu enskih grupa i
onih vladinih agencija koje rade na pro-
movisanju mira i ravnopravnosti polova.
Koalicija enskih nevladinih organizaci-
ja (sa 200 registrovanih lanova) os-
novana je u Gruziji uz podrku lokalne
Kancelarije za demokratske institucije i
ljudska prava (ODIHR / OEBS). Koalicija
je obezbedijedila prostor za organizaci-
je civilnog drutva da rade zajedno na
promociji ukljuivanja ena u politiku.
Uz podrku UNIFEM-a, organizacije civilnog
drutva, takoe, su formirane mree mira
pod nazivom Jedinstvo ena za mir kojesu
okupile vie od 100 organizacija i pojedina-
ca irom Gruzije. Cilj je bio postizanje pozi-
tivnog i odrivog mira uz uee ena i rodne
ravnopravnosti. Mrea je pozvala na bolju
primjenu Rezolucije Savjeta bezbjednosti
UN 1325 o enama, miru i bezbjednosti.
Uloga medija
Uloga medija je kljuna za poveanje
uea ena u politici. irom regiona mediji
nastavljaju da nude i mogunosti i izazove.
Kljuni izazov pred izbore je taj to mediji
ne posveuju istu panju enama kao i
mukarcima. Osim toga, kada obraaju
panju na kandidatkinje, fokusiraju se na
njihov izgled i privatan ivot, to uman-
juje ozbiljnost politike agende kandi-
datkinje. Shodno tome, politiarkama je
potrebno vie obuka za rad sa medijima -
bilo da se radi o tampanim medijima, in-
ternetu, televiziji ili radiju - da bi se borile
protiv suptilne, ali esto veoma tetne
diskriminacije po osnovu pola koja je
prikazana u tampi ali i na radio-talasima.
Uz podrku UNDP-a, kapaciteti ena prilikom
odluivanja bili su razvijeni da bi se na taj
nain olakalo njihovo uee u politikim
procesima, kao i da bi se odrao dijalog
o rodnim pitanjima u okviru politikih
struktura. Rodne grupe / enski klubovi
su podrani kroz tehniku pomo i pro-
grame izgradnje kapaciteta. Umreavanje
i koordinacija odbornica u lokalnim parla-
mentima je podrana. Forum odbornica na
lokalnom nivou uspostavljen je i njegovi
su kapaciteti ojaani za pruanje podrke
izradi lokalnih rodno osjetljivih politika.
Brkovi kampanja koju je predvodio KAD-
ER, organizacija civilnog drutva iz Tur-
ske, vrlo uspjeno koristi medije da zapita
javnost: Da li je potrebno biti mukarac
da bi bio izabran u parlamentu? Po prvi
put, zbog fokusa medija na kampanju
brkovi, na svim nivoima drutva rasprav-
ljalo se pitanje uea ena u politici.
U Poljskoj, studije o izbornim kampanja-
ma ukazuju na to da politike partije ner-
avnomjerno rasporeuju vrijeme emito-
vanja izmeu ena i mukaraca. Detaljne
analize izbornih programa na televiziji
pokazuju da partijekoje dizajniraju TV spo-
tove uglavnom promoviu mukarce
71
. :
Partije dodjeljuju 80-90 odsto vremena
emitovanja izbornim izjavama mukaraca.
To znai da kandidatkinje imaju manje
mogunosti da promoviu svoje kandida-
ture u javnosti. Ako ene hoe da poboljaju
uspjeh u kampanjama, vano je promijeni-
ti ovu pristrasnost i omoguiti enama i
mukarcima jednaka vremena emitovanja.
Prema Helsinkom parlamentu graana,
ni jedna jedina ena nije se pojavila u de-
batama izmeu stranaka na Radio tele-
viziji u Republici Srpskoj / Bosni i Herce-
govini tokom posmatranog nedjeljneg
perioda prije optinskih izbora 2004.g,
71
Renata Siemienska (ed.): Ptec, wybory, wtadza [Gender, elections, power], ScholarWarszawa 2005 and Sylwia
SpurekKobiety, partie, wybory [Women, parties, elections], Centre of Womens Rights, todz 2002..
59
iako Izborni zakon garantuje ravnopravnu
zastupljenost u medijima svim politikim
strankama i nezavisnim kandidatima.
Maksimalna zastupljenost kandidatkinja
u odnosu na njihove muke kolege je 12
odsto u dnevnim novinama Osloboenje.
Ova pristrasnost prema politiarkama
ogleda se u optoj pristrasnosti po osnovu
pola od strane medija. Prema istraivanjima
sprovedenim u Bosni i Hercegovini,
praenjem TV dnevnika pokazalo se da se
ene pojavljuju u izvetajima o zdravstvu
i kulturi (35,7 odsto), obrazovanju (28,5
odsto), ivotnoj sredini (27 odsto) i soci-
jalnim pitanjima (23,6 odsto). ene su se
pojavljivale samo u 6,3 odsto izvetaja o
pravosuu, policiji i vojnim pitanjima i 9,1
odsto izvetaja o dravnom i entitetskim-
institucijama, komisijama i agencijama. U
razgovorima o ekonomiji, ene se pojav-
ljuju kao analitiarke i strunjakinje, a ne
kao politike fgure u ulozi odluivanja.
Ipak, mukarci se pojavljuju kao strunjaci
ili komentatori 10 puta ee nego ene.
U Kirgistanu, prema podacima iz Global-
nog gender monitoringaiz 2006.g, ene
ine 12,5 odsto ispitanica u tampanim
medijima. U okviru UNDP / SIDA projekta
Promocija ena u dravnoj slubi i politici,
praenje 12 medijskih kua, kao i Naciona-
lnog kanala sprovedeno je u 2007. Kljuni
podaci su bili veoma pesimistini:ene su
inile samo 3 odsto od ukupnog broja go-
vornika na kanalu vijesti koji se prikazuju
na Nacionalnomprogramu. Poslije serije
obuka organizovanih za novinare, ure-
dnike i kamermane u trajanju od preko
18 mjeseci, broj ena u medijima koji su
bili obuhvaeni pilot projektom povean
je na 34 odsto na televizijskim vijes-
tima i 27 odsto u tampanim medijima.

Najee se u vijestima, ene predstavljaju
u nekoj guvi, kao pozadina ili objekat dis-
kusije. Nekih 54 odsto ena su prikazane kao
prolaznice, susjede, ili stanovnice; nekih 28
odsto kao menaderke ili liderke; 15 odsto
kao dravne slubenice i samo 15 odsto
poslanice. Prema rezultatima praenja, ak-
tivnosti ena uglavnom su usmjerene na
zdravlje, obrazovanje i socijalnu zatitu.
Kljuna pitanja i izazovi
Cijeli region se suoava sa istim izazovom:
kako organizacije civilnog drutva ohrabri-
ti da se ukljue u politiku izvan njihovog
djelokruga rada, poput nasilja po osnovu
pola, seksualnih i reproduktivnih prava,
obrazovanja i jednakosti na radnom mjestu.
Nema mnogo enskih grupa koje rade na
poveanju uea ena u politici sa snanom
agendom o ravnopravnosti polova. Zbog
fnansijske krize, (ve smanjena) sredstva za
organizacije civilnog drutva vjerovatno da
e biti sve manja. Stoga je izuzetno vano
raditi na podizanju svijesti o tome kako je
rodna ravnopravnost vana za ekonomski i
drutveni razvoj, kao i podsticati organizaci-
je civilnog drutva, ne samo da pruaju us-
luge pomoi u krizi, ve i da se angauju
politiki da pronau nain izlaska iz krize.
Pomjeranja u tradicionalnim izvorima fn-
ansiranja, takoe, su postavila izazove pred
organizacije civilnog drutva. Neke zemlje
vie nemaju prava na dobijanje zvanine
razvojne pomoi, esto same postajui zem-
lje donatori. Umjesto da usmjeravaju sred-
stava ka sopstvenim organizacijama civil-
nog drutva, one pruaju podrku enama
u zemljama u razvoju. Razvijanje domaih
agendi koje su sve zahtjevnije zajedno sa
meunarodnim agendama u regionu je
izazov. Mnoge organizacije civilnog drutva
60
na jedan holistiki i strateki nain, kao i da
se radi na izgradnji koalicija kojima bi se
podrali svi aspekti rodne ravnopravnosti.
Jo jedan veliki izazov je podstai medi-
je da se pozabave rodnim stereotipima.
Mediji, ukljuujui industriju oglaavanja
prenose stereotipne informacije, naroito
o enama na pozicijama odluivanja.
Treba se suoiti sa tim i mijenjati situaciju.
Sve u svemu, mediji treba da imaju veu
svijest o znaaju rodne ravnopravnosti irom
Evrope i nezavisnih drava Komonvelta.
se sve vie moraju natjecati izmeu sebe za
sredstva koja se smanjuju, to moe dovesti
do problematinih a ponekad i suparnikih
odnosa. Slino tome, pronalaenje sred-
stava za edukaciju javnosti o rodnoj ravno-
pravnosti i znaaju uea ena u politici je
teko i moe se takmiiti za sredstva za fn-
ansiranje drugih rodnih pitanja, koja moda
mogu djelovati prioritetnija (kao to su rod-
no zasnovano nasilje, siromatvo i obrazo-
vanje). Izazov je kako da se poveu pitanja
Partnerstva i dijalog: Organizacije civilnog drutva su najuspjenije kada razvijaju platforme
koje omoguavaju konstruktivnu interakciju izmeu vlade, civilnog drutva i meunarodnih orga-
nizacija na nacionalnom i regionalnim nivoima na naine usmjerene na poveanje uea ena u
politici.
Struno-tehniko znanje (know-how) organizacija civilnog drutva: organizacije civilnog
drutva su istraivale lokalne i nacionalne uslove i imaju iskustvo i ekspertizu, kao i veze sa
meunarodnim mreama ena.
Zastupanje rodne ravnopravnosti i veeguea ena u politici:organizacije civilnog drutva
su kljuni pokretai za vrenje uticaja na donosioce odluka na nacionalnom, kao i regionalnom
nivou, da podre sporazume o politikom ueu ena (kao to su Konvencija za eliminaciju
diskriminacije ena i Pekinka deklaracija i platforma za akciju) kao i da se bore protiv negativnih,
stereotipnih slika ena uopte i ena politiarki u medijima.
Mobilizacija javnog mnjenja oko rodno zasnovanog nasilja: organizacije civilnog
drutva su odigrale vanu ulogu u podizanju svijesti o negativnim posljedicama rodno zasno-
vanog nasilja na ekonomski, socijalni i politiki napredak u regionu kroz multimedijalne kam-
panje.
Edukacija i razvoj kapaciteta za uee ena u politici: Organizacije civilnog drutva igraju
kljunu ulogu u razvoju kapaciteta ena lidera i podizanja svijesti javnosti o vanosti drutvenog i
politikog uea ena u modernim demokratijama.
Manjak sredstava za organizacije civilnog drutva:usljed fnansijske krize, organizacije civil-
nog drutva moraju imati smanjenu ulogu; odnosno, osim ako vlade i politike partije ne obnove
posveenost pravima ena i rodnoj ravnopravnosti i prepoznaju vanu ulogu organizacija civil-
nog drutva za demokratsko upravljanje.
Mediji utiu na javno mnjenje: bolja pokrivenost ena u politici je od kljunog znaaja za
poveanje izbornih ansi ena.
Mediji enama u politici pruaju vane mogunosti da promoviu svoje izborne programe
i predstavljaju kandidature. Kako sada stvari stoje, vrijeme u medijima nejednako je raspodi-
jeljeno u korist mukaraca.
Mediji mogu da dovedu u pitanje rodne stereotipe i da ih mijenjaju: medijske kampanje su
se pokazale od vitalnog znaaja za otklanjanje tradicionalnih stereotpia o enama i mukarcima,
kao i za smanjenje seksistikog imida ena.
Mediji mogu da dre lidere odgovornima za ekonomska, politika i socijalna prava ena.
Mediji su odigrali kljunu ulogu, posebno kada su radili u partnerstvu sa organizacijama civilnog
drutva da dre vladu i politike partije odgovornim za stavljanje pitanja rodne ravnopravnosti na
dnevni red.
61

III. PREPORUKE MJERA
ZA POVEANJE RODNE
RAVNOPRAVNOSTI
I UEA ENA U
POLITICI
Ovaj dio predstavlja skup mjera za
podsticanje ravnopravnosti polova i
uea ena u politici sa detaljnom lis-
tom preporuka za vlade, zakonopisce,
parlamentarce/ke, politike partije, orga-
nizacije civilnog drutva, medije, privatni
sektor i sindikate u sljedeim oblastima:
Pravni i institucionani okviri za promov-
isanje uea ena u politici;
Mehanizmi i strategije za promovisanje
uea ena u politici;
Partnerstva za uee ena u politici: orga-
nizacije civilnog drutva i mediji.
Preporuke imaju za cilj da odgovore na
prepreke koje sprjeavaju ene da uestvuju
u politici i stvorepodsticajan ambijent za
ene da uestvuju u politikom ivotu na
svim nivoima, posebno za: 1) poveanje
uea i zastupljenosti ena u politici, 2)
pomo enama da postanu djelotvorne
politike akterke, 3) poveanje vladine
odgovornosti prema enama, i 4) usmjer-
avanje upravljanja, rodnog i drutvenog
ukljuivanja u sve vladine politike.
U naprijed prikazanim tabelama
podorganizacijama civilnog drutva
podrazumijevaju se sve nevladine orga-
nizacije koje iskljuivo promoviu ravno-
pravnost polova i osnaivanje ena.
III.1. Preporuke za pravni i
institucionalni okvir za
promociju uea ena u
politici
Iako su uspostavljeni zakoni i institucije
koje promoviu rodnu ravnopravnost,
dosta toga treba da se uradi da bi se sprov-
eli u djelo. U cilju prevazilaenja rodnih
stereotipa i suprotstavljanja otvorenim i
prikrivenim oblicima diskriminacije, zakoni
o ravnopravnosti polova i njihova primjena
zahtijevaju veu podrku. Da bi se povealo
uee ena u politici, mora se stvoriti pod-
sticajno okruenje. Vlada mora biti odgov-
orna prema nacionalnom zakonodavstvu
u oblasti ravnopravnosti polova, to zahti-
jeva nadzor od strane organizacija civil-
nog drutva. Uee ena u politici treba
da bude zasnovano na snanim zakonima
i institucijama, pri emu su zakoni o rod-
noj ravnopravnosti usklaeni sa izbornim
zakonima,a resursi dostupni i rezultati se
prate tako da se politike koje promoviu
ene u politici efkasno sprovode.
Privremene posebne mjere (kao to su
kvote) i odreena vrsta izbornog sistema
(kao to je proporcionalna zastupljenos-
ti) mogu ispraviti disbalanse u politikoj
zastupljenosti. Izborne reforme mogu
da olakaju enama uee u politikim
procesima. Pored toga, politike partije
treba da promoviu ravnopravnu zastu-
pljenost i uee ena u upravljakim ti-
jelima kako bi se omoguilo enama da
znaajno doprinesu politikim procesima.
62

o
Preporuke Kljuniakteri&partneri
1.Istraivanjeianalizauspjenihpraksipogodnihzaprenoenje
Razviti(ilidoprinijetiunapreenjupostojeih)bazepodatakau
regionuobuhvatajuizakoneorodnojravnopravnosti,najbolje
prakse o primjeni i relevantne prozivode znanja
(npr.www.iknowpolitics.org).
Vlade,organizacijecivilnog
drutva,akademskazajednica
Analizirati primjere inovativnih zakonskih propisa o rodnoj
ravnopravnosti u regionu za promovisanje ravnopravnosti
polovaidemokratskoueeena.
Vlade,organizacijecivilnog
drutva,akademskazajednica
Identifikovati prepreke koje se susrijeu prilikom usvajanja i
primjenezakonodavstvaorodnojravnopravnosti.
Vlade,organizacijecivilnog
drutva,akademskazajednica
2.Formulisanjezakonodavstvaorodnojravnopravnosti
Uiniti process izrade participativnim i ukljuivim,
ukljuivanjem strunjaka iz akademske zajednice, graanskog
drutva,privatnogsektoraisindikata.
Vlade, zakonopisci,
parlamentarci/ke, organizacije
civilnog drutva, privatni
sektor,sindikati
Uiniti da proces izrade bude usklaen sa meunarodnim i
evropskim standardima i prilagoditi razliite uspjene modele
zakonodavstvaspecifinostimalokalnogkonteksta.
Vlade, zakonopisci,
parlamentarci/ke, organizacije
civilnog drutva, privatni
sektor,sindikati
Formulisati ZRR da budu u slubi jednog svobuhvatnog
obavezujuegokvirakojiobuhvatasvesfereivota.
Vlade, zakonopisci,
parlamentarci/ke, organizacije
civilnog drutva, privatni
sektor,sindikati
Modifikovati sve relevantne zakone da ukljue specfine
odredbe o rodnoj ravnopravnosti (rodno osvijetene politike)
u oblastima poput zapoljavanja, obrazovanja, porodinih
odnosa, informacionih i komunikacionih tehnologija, medija,
izbora i politikih partija, finansiranja, zatite ivotne sredine,
industrijeitd..
Vlade, zakonopisci,
parlamentarci/ke, organizacije
civilnog drutva, privatni
sektor,sindikati,mediji
Primijeniti u praksi zakone o rodnoj ravnopravnosti na svim
nivoima.
Vlade, zakonopisci,
parlamentarci/ke, politike
partije, organizacije civilnog
drutva, privatni sektor,
sindikati,
Razmotriti ukljuivanje odredbi afirmativne akcije u ZRR (vidi
naprijed),izbornizakoniiZakoniopolitikimpartijama.
Vlade, zakonopisci,
parlamentarci/ke, organizacije
civilnogdrutva,privatnisektor
U okviru ZRR, obezbijditi zatitu od nasilja nad enama u
javnomivotu.
Vlade, zakonopisci,
parlamentarci/ke, organizacije
civilnogdrutva
3.Usklaivanjesameunarodnimstandardima
Uskladiti nacionalne zakone u skladu sa meunarodnim
standardima koji promoviu i unapreuju ravnopravnost
polova, i primijeniti preporuke organa definisanih
Meunarodnim ugovorima o ljudskim pravima ukljuujui
Komitetoeliminacijidiskriminacijeena(CEDAW).
Vlade, zakonopisci,
parlamentarci/ke, organizacije
civilnogdrutva
Jasno se pozvanti na zahtjeve o rodnoj ravnopravnosti u
procesu pristupa EU, i uspostaviti mehanizme za praenje i
utvrivanjeodgovornostizanjihovuprimjenu.
Vlade, zakonopisci,
parlamentarci/ke, organizacije
civilnogdrutva
4.OdgovornostVladadapromoviuravnopravnostpolova
Dodijeliti odgovarajua ovlaenja nacionalnim
institucionalnim mehanizmima za rodnu ravnopravnost da
djelotvorno prate i primjenjuju nacionalne obaveze iz oblasti
rodneravnopravnosti.
Vlade, zakonopisci,
parlamentarci/ke, organizacije
civilnogdrutva
Institucionalizovati procedure za praenje, izvjetavanje i
dotavljanje izvjetaja o progresu u primjeni preporuka organa
uspostavljenihMeunarodnimugovorima oljudskimpravima,
ukljuujui Komitet za eliminiaciju diskriminacije ena
(CEDAW).
Vlade,zakonopisci,
parlamentarci/ke,politike
partije,organizacijecivilnog
drutva,sindikati
63
Zaustavljanje nasilja nad enama treba i
dalje da bude glavni cilj u regionu, ne samo
kao osnovno ljudsko pravo, ve i kao pre-
duslov za poveanje ansi enama da uu
u politiku. To je vana agenda za okupljanje
i mobilizaciju sa kojom ene treba da uu
u javne forume, jer ih osnauje i podstie
da zagovaraju da Vlada uspostavi insti-
tucije i okvire koji mogu sprijeiti nasilje
nad enama u politikom ivotu i ire.
Vano je da sve strane sistemski rade na
borbi protiv diskriminacije u svim oblicima.
III.2. Preporuke za mehanizme
i strategije za promovisanje
uea ena u politici
U ovom regionu, neophodno je ra-
diti na izgradnjipolitikekulture koja
boljereaguje na rodna pitanja, naroito
tokom predizbornih kampanja, da bi
se kandidatkinje promovisale rame
uz rame sa svojim mukim kolegama.
Kvote i druge privremene posebne mjere
mogupoveati broj ena u politici. Ono to
je u tom dijelu kljuno jeste da se osigura
da partijske liste potuju sistem kvota, da
stavljaju ene visko na partijskim listama i
odgovornim pozicijama, uz aktivan sistema
regrutovanja ena. Planovi zasnovani na
prinicipima ravnopravnosti, mentorstvo
i ciljana obuka, takoe, su se pokazale
efkasnim strategijama za poveanje uea
ena u politici. Da bi kvota i druge posebne
mjere bile djelotvorne, neophodno je te-
meljno praenje, odnosno monitoring.
Ogranci ena u partijama mogu da utiu
na partijske platforme i politike, i mogu
podstai uee ena u politici. Savezi iz-
van partijskih linija (tzv. trans-partijski
savezi) pokazali su se kao vana strategija
za promovisanje uea ena u politici.
Angaovanje mukaraca kao zastupnika
i saveznika moe ojaati napore na pro-
movisanju uea ena u politici. Da se bi
se unaprijedio poloaj ena u politikim
partijama, kandidatkinjima treba vei
pristup fondovima, medijima i podrka
u promovisanju kandidatura. Da bi kan-
didatkinje prikupile novac, one moraju

72ViditakoeUNKomitetoeliminacijidiskriminacijeena,Optapreporukabr.25,clan4,paragraf1Konvencijeo
eliminaciji svih oblika diskriminacije ena o privremenim posebnim mjerama.
http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/recommendations/General%20recommendation%2025%20(Engli
sh).pdf.
Preporuke Kljuniakteri&partneri
Uspostavljanjekomisijazarodnuravnopravnostuparlamentu
da prate dostignua u oblasti ravnopravnosti polova
ukljuujui rodni paritet u okviru izvrnih, zakonodavnih i
sudskihorgana.
Vlade,zakonopisci,
parlamentarci/ke,organizacije
civilnogdrutva
5.Privremeneposebnemjerezapromovisanjeueaenaupolitici
Usvojiti i primijeniti privremene posebne mjere za
promovisanjeueaenaupolitici.
72

Vlade,zakonopisci,
parlamentarci/ke,politike
partije,organizacijecivilnog
drutva
Sprovesti aktivnosti podrke usmjerene na poveanje
razumijevanja privremenih posebnih mjera, kao to su kvote,
kaoneodvojividionapora zapostizanje ravnopravnostpolova
idemokratskogupravljanja.
Vlade,zakonopisci,
parlamentarci/ke,politike
partije,organizacijecivilnog
drutva,mediji
Sprovesti korektivne mjere u sluajevima kada privremene
posebnemjerenijsunasnazi.
Vlade,zakonopisci,
parlamentarci/ke,politike
partije,organizacijecivilnog
drutva
6.Orodnjavanjepolitikihpartija
Promovisanje jednake zastupljenosti i uea ena u
upravljakimorganimapolitikihpartija.
Politikepartije,vlade,
zakonopisci,parlamentarci/ke
72
Vidi takoe UN Komitet o eliminaciji diskriminacije ena, Opta preporuka br. 25, clan 4, paragraf 1 Konvencije o
eliminaciji svih oblika diskriminacije ena o privremenim posebnim mjerama. http://www.un.org/womenwatch/daw/cedaw/
recommendations/General%20recommendation%2025%20(English).pdf.
64
prevazii prepreke kao to su: zatvorena
politika kultura i socijalizacija ena da ne
pitaju za novac. Da bi se prevazila ova situ-
acija potrebne je sprovesti sljedee mjere:
Obezbijediti podrku obukama nami-
jenjenim enama o tome kako pristupiti
javnim fondovima;
Uspostaviti partijske fondove za kandidat-
kinje;
Izmijeniti izborne zakone tako da kandi-
dati mogu traiti poreske olakice na raun
trokova kampanje;
Uvesti poreske olakice za doprinose
kampanji;
Garantovati jednak pristup javnim emi-
terima;
Obezbijediti ravnopravanu dodjelu javnih
sredstava politikim stranakama;
Uvesti podsticaje za politikepartije da
kandiduju vie ena;
Uvesti ogranienje trokova u izbornim
kampanjama;
Eliminisati takse registracije za politike
kandidate/kinje;
Pored toga, mjere i politike za promovisan-
je ravnotee izmeu privatnog i poslovnog
ivota su potrebne radi stavaranja podstica-
jnog okruenja za ene da bi se bavile poli-
tikom: ovo ukljuuje adekvatne politike i za-
kone koji promoviu ravnopravnu podjelu
porodinih obaveza, pristupane politike,
ukljuujui ustanove za brigu o djeci, poreske
podsticaje, fnansijske naknade, feksibilne
radne aranmane, i roditeljsko odsustvo,
prilagoeno linim i profesionalnim potre-
bama ena da bi im se pruila mogunost
da budu aktivnije u politikom ivotu

Preporuke Kljuniakteri&partneri
1.Promocija&jaanjeprivremenihposebnihmjerauokvirupolitikihpartijaiparlamenta
Zagovarati donoenje kvota u politikim partijama i
parlamentu, raditi na nadogradnji dobrih praksi iz razliitih
izbornihsistema.
Organizacijecivilnogdrutva
Podsticati politike partije da uvedu dobrovoljne kvote na
kandidatskimlistamadabisepoveaobrojenauparlamentu.
Politikepartije,
CivilSocietyOrganizations
Zagovarati ukljuivanje rodne ravnopravnosti i pitanja
osnaivanjaenauplatformamaistukturamapolitikihpartija
(npr.razmjenaiskustavasastrankama kojesuuvelestrategije
o ravnopravnosti polova ili osnovale ogranke ena u okviru
partija).

Politikepartije,
Organizacijecivilnogdrutva,
Sindikati
Podstai politike partije da promoviu ene u rukovodeim
organimauokvirupartijskihstruktura.
Politikepartije,vlade
2.Promovisanjeravnopravnostipolovauvladinimorganima&javniminstitucijama
Osigurati balans polova na svim nivoima u upravljakim
strukturama dravnih i javnih institucija, ukljuujui i pozicije
nakojesedolazipolitikimimenovanjem.

Vlada,organizacijecivilnog
drutva,sindikati
Uvesti strategije rodne ravnopravnosti, ili akcione planove u
dravnim i javnim institucijama da bi se osiguralo ukljuivanje
programa ravnopravnosti polova u radu dravnih i javnih
institucija.

Vlada,organizacijecivilnog
drutva,sindikati
Ukljuiti modul o rodnoj ravnopravnosti u programe obuka za
dravne slubenike,i integrisati rodnu perspektivu u opte
programeobuka.
Vlada,organizacijecivilnog
drutva
3.Razvojkapacitetazaueeenaupolitici
Razvijati kapacitete ena da bi bile djelotvorne u svojim
politikim ulogama i da bi se prevazile rodno zasnovane
preprekeupreuzimanjurukovodeihpozicijaupolitici.

Vlade, parlamentarci/ke,
politike partije, organizacije
civilnogdrutva,sindikati
Osnaiti ene da osiguraju da se njihov glas i brige uju u
procesimapolitikogodluivanja.
Vlade, parlamentarci/ke,
politike partije, organizacije
civilnogdrutva,sindikati
65

Preporuke Kljuniakteri&partneri
Obezbijediti da politiarke budu u ulozi mentorki
novoizabraniminovoimenovanimenama.

Vlade,parlamenti,politike
partije
Izgraditi liderske vjetine kod nove generacije ena koje ele
da uu politiku i javne slube i pruiti im mogunosti
umreavanja.
Politikepartije,organizacije
civilnogdrutva,organizacije
mladih
Doprijetido marginalizovanih enaukljuujui eneiz ruralnih
sredina, manjine i izbjeglice u inicijative razvoja liderskih
vjetina.
Politikepartije,organizacije
civilnogdrutva,organizacije
mladih
Razvijati vjetine ena u politici da promoviu rodno
odgovorneprograme.
Organizacije civilnog drutva ,
politikepartije
Razviti kapacitete vlade, parlamenta, kako na centralnom i
tako i na lokalnom nivou, da promoviu vanost ukljuivanja
veegbrojaenaupolitikimodlukama.
Vlade, politike partije,
organizacijecivilnogdrutva
Razviti kapacitete dravnih i javnih institucija na centralnom i
lokalnomnivoudakreirajuisprovoderodnosenzitivnepolitike

Vlade, politike partije,

organizacijecivilnogdrutva
4.Nadogradnjakapaciteta&znanjadostupnoguokviruenskihpokreta
Mobilisatiiiskoristitiznanjaikapacitetekojisunaraspolaganju
u okviru organizacija civilnog drutva da se promovie
ravnopravnost polova i osnaivanje ena i pripremati novu
generacijaenalidera.
Organizacije civilnog drutva ,
vlade,politikepartije,
Podsticati politike partije da sarauju sa enskim
organizacijama koje se bave promovisanjem ravnopravnosti
polovaiosnaivanjemenaupolitikojareni.

Politike partije, organizacije

civilnogdrutva
5.Zastupanje&podizanjesvijesti
Raditi na podizanju svijesti o vanosti uea ena u politici,
kao i o preprekama sa kojima se ene suoavaju u javnom
ivotu.

Vlade,politikepartije,
organizacijecivilnogdrutva,
mediji
Promovisatimeunarodneinacionalneobavezaisporazumeo
ravnopravnosti polova, ukljuujui i nacionalne zakone o
ravnopravnostipolova,poputCEDAWa,Pekinkedeklaracijei
platformazaakcijuiMilenijumskihrazvojnihciljeva.
Vlade, politike partije,
organizacijecivilnogdrutva
Uiniti dostupnim najsvjeije informacije o tome kako se
pojedine drave pridravaju meunarodnih obaveza, koje
proistiuizCEDAWaiSavjetaEvropeiEvropskeunije.
Vlade, politike partije,
parlamenti,
Poveanje razumijevanja javnosti o preprekama sa kojima se
ene suoavaju u politikoj areni, ukljuujui nasilne i
diskriminatornepraksepremaenamaupolitici.
Vlade, politike partije,
organizacijecivilnogdrutva
Promovisatigraanskovaspitanjezaeneimukarce,kaoiza
djeake i djevojice, da bi se povealo njihovo razumevanje o
vanosti uea ena u politici, obezbeujui uee
marginalizovanih ena, ukljuujui ene iz ruralnih sredina,
manjineiizbeglice.
Vlade, politike partije,
organizacije civilnog drutva,
akademskazajednica
Organizovati parlamentarna sasluanja o rodnim pitanjima da
bi se povealo razumijevanje strategija i mehanizama za
promovisanjeravnopravnostipolovaiosnaivanjeena.
Vlade, politike partije,
organizacije civilnog drutva,
akademskazajednica
6.Obezbjeivanjeadekvatnihfinansijskihresursa
Obezbijedi adekvatna i odriva finansijska sredstva za
nacionalneprogrameiakcioneplanovezapromovisanjerodne
ravnopravnosti i osnaivanje ena sa namjenski i
obezbijeenimsredstvimazanjihovurealizaciju.

Vlade, politike partije,

organizacije civilnog drutva,
akademskazajednica
I

<
<

u
Preporuke Kljuniakteri&resursi
Obezbijediti adekvatna i odriva finansijska sredstava
nacionalnim mehanizmima za ravnopravnost polova i
osnaivanje ena u cilju pruanja podrke mjerama javnih
politikazaunapreenjeravnopravnostipolovaiueaenau
politici.
Vlade
Izdvojiti finansijska sredstva za partnere iz civilnog drutva za
izgradnjuplatformezaveeueeenaupolitici.
Vlade
Sprovoditi rodnoodgovorne budete za praenje i
identifikaciju djelotvornosti nacionalnog finansijskog
planiranjadabisedoprinijelopoveanjuueaenaupolitici.
Vlade,Parlamenti,
Politikepartije,
Organizacijecivilnogdrutva
Obezbijediti finansijska sredstva za podrku savezima ena
koje ine lanice razliitih politiih partija da udrue snage u
sprovoenjuprogramaravnopravnostipolova..
Vlade,parlamenti,politike
partije
Uspostaviti mehanizme za javno finansiranje izbornih
kampanja,ukljuujuipodsticajezastrankedakandidujuene
ifinansirajukandidatkinje.
Vlade,parlamenti,politike
partije
Izdvojitiadekvatnasredstvazafinansiranjekandidatkinjadabi
seobezbijedilarodnobalansiranazastupljenostnaizborima.
Politikepartije
Obezbijediti fer i jednaku finansijsku podrku izabranim
enama i mukarcima, kako bi se osigurao njihov znaajan
doprinospolitikomodluivanju.
Politikepartije
Obezbijediti sredstva za podrku razvoju kapaciteta ena i
mukaraca u parlamentu, vladi i dravnim i javnim
institucijamazasprovoenjeprogramarodneravnopravnosti..
Vlade,parlamenti
7.Podrkauspostavljanjuravnoteeizmeuposlovnog/privatnogivotamukaracaiena
napolitikimijavnimpoloajima
Analizirati postojee zakone, mjere i prakse da bi se
identifikovao njihov uticaj na podjelu odgovornosti u
porodinomivotu.
Vlade,parlamenti
Sprovoditi zakone i politike koje promoviu ravnopravnu
podjelu porodinih odgovornosti mukaraca i ena u svim
sektorima (ukljuujui i finansijske podsticaje za mukarce da
preuzmuveuodgovornostuporodinomivotu).
Vlade,parlamenti
Kreiratiiobezbijeditiodgovarajueprostorijeiuslugezanjegu
dabi sepruilapodrka enama i mukaracima napolitikim i
javnimpoloajimauispunjavanjuporodinihobaveza.
Vlade,parlamenti
Promovisati radno vrijeme koje je pogodne za uspostavljanje
balansa izmeu poslovnog/privatnog ivota koji omoguava
enama i mukarcima da daju ravnopravan doprinos
procesimaodluivanja
Vlade,parlamenti
8.Istraivanjausvrhupodrkepromovisanju/primjenimehanizamaistrategija
Prikupiti, organizovati i iriti razvrstane po polu statistike
podatkeirodneinformacijekojesetiupolitikogueaena
u nacionalnim i lokalnim vlastima, parlamentui politikim
strankama.
Akademskazajednica,vlade,
parlamenti,organizacije
civilnogdrutva
Identifikovatiijavnoobjavitiiniocekojioteavajuveeuee
enaupolitici.
Akademskazajednica,
organizacijecivilnogdrutva,
vlade,parlamenti
Izgraditi bazu zasnovanu na dokazima pokazujui koje su
koristi od veeg uea ena u politici u svim sektorima,
ukljuujui i ekonomsko planiranje, zdravlje, obrazovanje i
bezbjednost.
Vlade,parlamenti,akademska
zajednica,
organizacijecivilnogdrutva
Razviti i koristiti odgovarajue pokazatelje za mjerenje
napretkauostvarivanjuciljevaravnopravnostipolovauoblasti
ueaenaupolitici.
Vlade,parlamenti,akademska
zajednica,
organizacijecivilnogdrutva
66
I.3. Preporuke za izgradnju
partnerstava za poveanje
uea ena u politici: orga-
nizacije civilnog drutva i
mediji
Kao to je navedeno u prethodnim dijelo-
vima, pravni i institucionalni okviri, kao i
mehanizmi i strategije za poveanjeuea
ena u politici uspostavljeni su u cijelom re-
gionu. Meutim, efkasna primjena i dalje
ostaje veliki izazov. U cilju prevazilaenja
ovog postojanog jaza izmeu obaveza i
de facto ravnopravnosti, partnerstva ig-
raju vanu ulogu, I slue kao pokretaka
snaga za mobilizaciju za dalje promjene.
U ECIS regionu, promocija ravnopravnosti
ena i mukaraca u procesima donoenja
odluka i dalje zahtijeva snanija partner-
stvo. Takva partnerstva mogu poveati
razmjenu znanja i djelotvorno zajedniko
planiranje meu enama zastupljenim
u parlamentu, vladi, politikim i javnim
slubama i predstavnicima organizacija
civilnog drutva koje se bave pitanjima
ravnopravnosti polova i osnaivanja ena.
Savezi i umreavanje za uee ena u
politici mogu obezbijediti solidarnost
i znanje i istovremeno obezbijediti
odgovornost i provjeru realne situaci-
je za promovisanje rodno odgovornih
promjena. Jaanje postojeih mrea
politiarki, organizacija civilnog drutva,
medija i akademske zajednice kroz
razmjenu i irenje primjera dobre prakse
i nauenih lekcija je od kljunog znaaja.
Kljuna strategija za podizanje svijesti,
ukidanje stereotipa, i promjenu kulturnih
stavova prema enama u politikom ivotu
jeste uspostavljanje partnerstva sa medi-
jima. Mediji oblikuju percepciju javnosti
o ravnopravnosti polova i uea ena
u politici. Mediji mogu podii profl rod-
nih pitanja, jasno objasniti probleme koji
se tiu rodne ravnopravnosti u odnosu
na drutvene reforme, istiui pozitivne
primjere enskog liderstva, i promoviui
prednosti zakonodavstva orodnoj ravno-
pravnosti i izbalansiranijeg i reprezenta-
tivnijeg upravljanja. Mediji mogu, takoe,
obezbijediti enama platformu za promov-
isanje izbornih kampanja pred licem javnosti.

o
I.3.Preporukezaizgradnjupartnerstavazapoveanjeueaenaupolitici:organizacije
civilnogdrutvaimediji

Kao to je navedeno u prethodnim dijelovima, pravni i institucionalni okviri, kao i mehanizmi i

strategije za poveanjeuea ena u politici uspostavljeni su u cijelom regionu. Meutim,
efikasnaprimjenaidaljeostajevelikiizazov.Uciljuprevazilaenjaovogpostojanogjazaizmeu
obavezaidefactoravnopravnosti,partnerstvaigrajuvanuulogu,Isluekaopokretakasnaga
zamobilizacijuzadaljepromjene.UECISregionu,promocijaravnopravnostienaimukaracau
procesima donoenja odluka i dalje zahtijeva snanija partnerstvo. Takva partnerstva mogu
poveati razmjenu znanja i djelotvorno zajedniko planiranje meu enama zastupljenim u
parlamentu, vladi, politikim i javnim slubama i predstavnicima organizacija civilnog drutva
kojesebavepitanjimaravnopravnostipolovaiosnaivanjaena.

Savezi i umreavanje za uee ena u politici mogu obezbijediti solidarnost i znanje i

istovremeno obezbijediti odgovornost i "provjeru realne situacije" za promovisanje rodno
odgovornihpromjena.Jaanjepostojeihmreapolitiarki,organizacijacivilnogdrutva,medija
i akademske zajednice kroz razmjenu i irenje primjera dobre prakse i nauenih lekcija je od
kljunogznaaja.

Kljunastrategijazapodizanjesvijesti,ukidanjestereotipa,ipromjenukulturnihstavovaprema
enama u politikom ivotu jeste uspostavljanje partnerstva sa medijima. Mediji oblikuju
percepciju javnosti o ravnopravnosti polova i uea ena u politici. Mediji mogu podii profil
rodnih pitanja, jasno objasniti probleme koji se tiu rodne ravnopravnosti u odnosu na
drutvene reforme, istiui pozitivne primjere enskog liderstva, i promoviui prednosti
zakonodavstvaorodnojravnopravnostiiizbalansiranijegireprezentativnijegupravljanja.Mediji
mogu, takoe, obezbijediti enama platformu za promovisanje izbornih kampanja pred licem
javnosti.

Preporuke Kljuniakteri&partneri
1.Promovisanjenacionalnogdijaloga&participativnogodluivanjameuvelikimbrojem
razliitihzainteresovanihstrana
Uspostavljanje i jaanje saveza koji ine ene iz razliitih
partijaradi udruivanja snagaza voenje programa rodne
ravnopravnosti.
Parlamenti,politikepartije,
organizacijecivilnogdrutva
Promovisanje inkluzivnog upravljanja i ukljuivanje
organizacija civilnog drutva u procese donoenja odluka radi
ukljuivanja potreba i briga ena prilikom formulisanja i
sprovoenjapolitika.
Vlade,parlamenti,politike
partije,organizacijecivilnog
drutva
Podati razmjenu znanja i zajedniko planiranje na
nacionalnom i lokalnom nivou meu enama u parlamentu,
vladi, politikim i javnim slubama i predstavnicima
organizacija civilnog drutva koji se bave pitanjima
ravnopravnostpolovaiosnaivanjaena.
Vlade,parlamenti,politike
partije,organizacijecivilnog
drutva
Obezbijediti platformu na lokalnom nivou za odravanje
redovnog dijalogao promovisanju rodne ravnopravnosti i
osnaivanjuenaizmeuizabranihpredstavnikaiirejavnosti.
Vlade,parlamenti,politike
partije,organizacijecivilnog
drutva
Identifikovanjeenaimukaraca,pokretaaipromoterarodne
ravnopravnosti i podrka njihovom angaovanju irokog kruga
zainteresovanih strana da rade na sprovoenju programa
ravnopravnostipolova.
Vlade,parlamenti,politike
partije,organizacijecivilnog
drutva
67

o
Preporuke Kljuniakteri&partneri
2.Promovisanjeregionalnemreeradinadogradnjeprimjeranajboljeprakseuregionu
Ojaati postojee mree politiarki, organizacija civilnog
drutva, medija i akademske zajednice radi poveanja uee
enaupoliticikrozrazmjenuiskustavainajboljihpraksi.
Vlade, parlamenti, politike
partije, organizacije civilnog
drutva,mediji, akademska
zajednica
Pruiti mogunosti za razmjenu iskustava i umreavanje
izmeuliderki u regionu, kao i izmeu meunarodnih i
regionalnihstrunjakazarodnuravnopravnost.
Vlade, parlamenti, politike
partije, organizacije civilnog
drutva,mediji, akademska
zajednica
Podrati razvoj kapaciteta organizacija civilnog drutva kojese
bave pitanjima ravnopravnosti polova da komuniciraju i
predstavljaju rodna pitanja efikasnije kroz inovativne i
kreativne komunikacione strategije, ukljuujui i upotrebu
novihtehnologija..
Organizacijecivilnogdrutva,
mediji
3.Jaanjepartnerstvasamedijima
Poveati vrijeme medijske pokrivenosti politiarki, ukazujui
nanjihovapolitikadostignua.

Organizacijecivilnogdrutva,
mediji
Obezbijediti ravnopravnu zastupljenost ena i mukaraca
politikihliderailiderkiudebatamaopolitikamaumedijima.
Mediji,vlade,parlamenti,
politikepartije,organizacije
civilnogdrutva
Promovisati veu vidljivost ena ukljuenih u politikim
procesima,kaobiraa,komesarkiikandidatkinjanalokalnomi
nacionalnomnivou.
Mediji, organizacije civilnog
drutva, vlade, parlamenti,
politikepartije
Prikazati enenapolitikim ijavnimpozicijamafokusirajuise
na njihove osobine i politike uspjehe kao kreatorki politika
umjestopodsticanjarodnihstereotipa.
Mediji,politikepartije,vlade,
parlamenti,organizacije
civilnogdrutva
Dovoditi u pitanje negativne ili stereotipne slike ena kao
kreatorkipolitikaumedijima.
Mediji, politike partije, vlade,
parlamenti, organizacije
civilnog drutva, akademska
zajednica
Organizovati medijske kampanje za podizanje svijesti o
diskriminacijienaupolitici.
Mediji,politikepartije,vlade,
parlamenti,organizacije
civilnogdrutva,akademska
zajednica
Promovisati korienje multimedijalnih kampanja radi
poveanja transparentnosti, ukljuivanja i odgovornosti
prilikomslijeenjapolitikaravnopravnogueaenaupolitici.
Mediji,politikepartije,vlade,
parlamenti,organizacije
civilnogdrutva,akademska
zajednica
68
III. LISTA IZVORA
U ovom dijelu dat je spisak izvora i linkova
do publikacija UNDP-a i drugih UN agen-
cija, zajedno sa vodiem sa komentarima
kroz internet stranice vlada i organizacija
civilnog drutva koje se bave ueem ena
u politici u regionu i na globalnom nivou.
1. Dokumenti koji su korieni
za izradu izvjetaja
est izvjetaja iz drava nastali suna osnovu
okruglih stolova u organizaciji UNDP-a o
enama i upravljanju u Evropi i nezavisnim
dravama Komonvelta koji su odrani od sep-
tembra do decembra 2008
73
(neobjavljeno).
1. Jasminka Dzumhur.Regionalni izvjetaj
o enama i vlasti: uee ena u politici i
ensko liderstvo u ECIS regionu: Izvjetaj
iz Bosne i Hercegovine. Sarajevo, novem-
bar 2008. (eng. Regional Report on Women
and Governance: Political Participation of
Women and Womens Leadership in the
ECIS region: Report country - Bosnia and
Herzegovina. Sarajevo, November 2008.)
2. Medea Badashvili.Izvjetaj iz Gruzije
o enama i vlasti: uee ena u politici i
ensko liderstvo u Gruziji, Tbilisi, decem-
bar 2008 (eng. Country Report on Women
and Governance: Political Participation of
Women and Womens Leadership in Geor-
gia. Tbilisi, December 2008.)
3. Anara Moldosheva. Nacionalni izvjetaj
iz Kirgistana o enama &vlasti. Bikek, no-
vembar 2008.g. (eng. Kyrgyzstan National
Report on Women & Governance. Bishkek,
November 2008.)
4. Malgorzata Fuszara.Regionalni izvjetaj
o enama i vlasti: uee ena u politici i
ensko liderstvo u Poljskoj (eng. Regional
Report on Women and Governance: Politi-
cal Participation of Women and Womens
Leadership in Poland. Warsaw, November
2008)
5. KADER.Uee ena u politici i njihovo
liderstvo u istonoj Evropi i nezavisnim
dravama Komonvelta (eng. Womens Po-
litical Participation and their Leadership in
Eastern Europe and the Commonwealth
of Independent States. Ankara, October
2008).
6. Kateryna Levchenko. ene i
upravljanje:uee u politikim procesima i
ensko liderstvo, Ukrajina, Kijev, decembar
2008. (eng. Participation in Political Pro-
cesses and Womens Leadership (Ukraine).
Kiev, December 2008)
2. GLOBALNI RESURSI
2a) UN Promovisanje
politikog uea
ena:
Program Ujedinjenih nacija za razvoj,
Osnaene i ravnopravne: Strategija rodne
ravnopravnosti. Nju Jork: UNDP, 2008,
Link: http://www.undp.org/women/docs/
Gender-Equality-Strategy-2008-2011.pdf
73
Roundtables link: http://europeandcis.undp.org/gender/regionalprogramming/show/DCA3E0CF-F203-1EE9-BF59D-
F40A4F1F4DC.
69
Program Ujedinjenih nacija za razvoj. Nju
Jork: Mjerenje demokratsog upravljanja:
Okvir za odabir pro-siromanih i rodno sen-
zitivnih pokazatelja. Nju Jork: UNDP, 2006.
Link: http://www.undp.org/oslocentre/
docs06/Framework%20paper%20-%20en-
tire%20paper.pdf
Razvojni fond Ujedinjenih nacija za ene.
Napredak ena u svijetu? Rod i odgovor-
nost 2008. Nju Jork: UNIFEM, 2008.
Link: http://www.unifem.org/
progress/2008/media/POWW08_Report_
Full_Text.pdf
Program Ujedinjenih nacija za raz-
voj. Osnove Rodnog&Demokratskog
upravljanja, Nju Jork, UNDP: 2007
#1 Kratke osnove osnaivanja ena i ravno-
pravnosti polova u klasterima Demokratskog
upravljanja (eng. Quick Entry Points to
Womens Empowerment and Gender Equal-
ity in Democratic Governance Clusters)
#2 Ravnopravnost polova i praved-
no programiranje: jednak pristup
pravdi za ene (eng. Gender Equal-
ity and Justice Programming:Equitable
Access to Justice for Women)
#3 Izborno fnansiranje za unapreenje
politikog uea ena: Vodi za
UNDP podrku (eng. Electoral Financ-
ing to Advance WomensPolitical Par-
ticipation: A Guide for UNDP Support)
# 4 Rodno odgovorna e-uprava: istraivanje
transformativnog potencijala (eng. Gen-
der Responsive E-governance: Exploring
the Transformative Potential)Link: http://
www.undp.org/women/publications.shtml
2b) Baze podataka
Legislationline.org izradio je OEBS,
omoguava direktan pristup
meunarodnim normama i standardima
koji se odnose na specifna pitanjaljud-
ske dimenzije, kao i domaem zakonod-
avstvu i drugim dokumentima od znaaja
za ova pitanja u Evropi i CIS regionu. Jedna
od odabranih tema fokusira se na rodnu
ravnopravnost koja pokriva pitanja kao
to su javni poslovi, obrazovanje i razvoj,
zapoljavanje, porodica, reproduktivna
prava i pristup sistemu zdravstvene zatite,
kao i nasilje nad enama. Podaci i infor-
macije su namijenjene da pomognu za-
konodavcima irom Evrope i CIS regiona.
Links: www.legislationline.org, gender tema:
www.legislationline.org/topics/topic/7
Globalne baze podataka i kvote za ene:
Ova baza podataka namijenjena je kao
radno istraivaki alat. Prua informacije
o razliitim vrstama kvota koje danas
postoje, nudei detaljan opis procenata i
ciljeva u zemljama u kojima se primjenjuju.
Baza podataka predstavlja zajedniki pro-
jekat Meunarodne IDEA-e i Univerziteta
Stokholm.
Link: www.quotaproject.org
Portal podataka Ujedinjenih nacija:
Ovo je servis podataka na Internetu
kojiobuhvata UN statistike baze poda-
taka na dohvat ruke korisnicima kroz
jednu ulaznu taku iz koje korisnici
mogu da pretrauju i preuzimaju razliite
statistike izvore UN sistema. Obuhvata
specifne statistike podatke o enama i
mukarcima, kao i podatke o indikatorima
Milenijumskih razvojnih ciljeva. Bazom
rukovodi UN statistika divizija (UNSD)
70
Odjeljenja za ekonomske i socijalne
poslove. (DESA) Sprovodi ga statistiki
ured UN (UNSD) Odeljenja za ekonomska
i socijalna pitanja (DESA).Link: http://data.
un.org/
Ekonomska komisija Ujedinjenih nacija
za evropsku rodnu statistiku bazu
podataka (UNECE):
UNECE GSD se uglavnom sastoji od poda-
taka dobijenih od Nacionalnog zavoda za
statistiku kroz mreu Gender statistikih
kljunih kontakata. Rodni statistiki vebsa-
jt UNECE takoe nudi informacije o poli-
tikama i materijale za obuku, anketama,
istraivanja o nasilju nad enama, itd. Link:
http://www.unece.org/stats/gender/data-
base.htm
OECD Rod, institucije i razvoj - baza
podataka (GID-DB):
GID-DB nudi istraivaima i kreato-
rima i kreatorkama politika sredstvo za
odreivanje i analizu prepreka za ekonom-
ski razvoj ena. Pokriva ukupno 160 ze-
malja i obuhvata niz od 60 indikatora o
rodnoj diskriminaciji. Baza podataka je
sastavljena iz razliitih izvora i kombinuje
na jedan sistematian i koherentan nain
postojee naune dokaze koji svjedoe
odrutveno-ekonomskom statusu ena.
Link: http://www.oecd.org/dokument/16/
03343,en_2649_33731_39323280_1_1_1_
1,00.html
Indikatori Milenijumskih razvojnih
ciljeva:
UNportal predstavlja zvanine podatke,
defnicije, metode i izvore za vie od 60 in-
dikatora za mjerenje napretka ka dostizan-
ju MDG. Podaci i analize su proizvod rada
Inter-agencije i ekspertske grupe (IAEG) na
MDG indikatorima, koordinirano od strane
Zavoda za statistiku Ujedinjenih nacija.
Takoe, prua zvanini izvetaj o napretku
i dokumente koja je priredio IAEG.Link:
http://millenniumindicators.un.org
Monitor Milenijumskih razvojnih
ciljeva:
UN portal dizajniran je kao one-stop-shop
za informacije o napretku ka dostizanju
MDG, globalno i na nivou zemlje. Nami-
jenjen je kao alat za politiare/ke, razvojne
praktiare/ke i druge zainteresovane za
MDG i praenje napretka njihovog dosti-
zanja. Portal omoguava praenje nji-
hovog napretka kroz interaktivne mape
i specifne profle zemalja, kao i upoz-
navanje sa izazovima drava i njihovim
dostignuima.
Link: http://www.mdgmonitor.org
Svjetski vodi enama u liderstvu:
Nudi pregled ena efova drava nave-
denih po zemljama, hronoloki spisak
ena na vlasti od 3000.g. pr.n.e. predsjed-
nica vlada, ministarki fnansija, ministarki
odbrane po zemljama, ena predsjednica
parlamenta, guvernerki, predsjednica
vlade i lokalnih liderki po zemljama, parti-
jskih liderki za svaku zemlju, hronoloki
spisak predsjednikih kandidatkinja,
ambasadorki u Ujedinjenim nacijama i
prve ambasadorke za svaku zemlju, liste
rukopoloenja ena za svetenice ili ene
episkope itd.
Link: www.guide2womenleaders.com
Svjetska banka Atlas Milenijumskih
ciljeva razvoja:
Online Atlas MDG nudi inovativnu vizue-
lizaciju Milenijumskih razvojnih ciljeva koji
dopunjuju MDG sajt Svjetske banke. On
omoguava korisniku da se istrauje mape
kljunih indikatora za svaki od osam
71
Milenijumskih ciljeva razvoja, podeava
veliinu zemlje da bi dobio uporedne
vrijednosti, zumira zemlje i brzo pristupi
tabelama pomonih indikatora.
Link: http://devdata.worldbank.org/atlas-
mdg/
Evropska komisija. Baza podataka -
ene i mukarci u odluivanju:
Baza podataka EK o ciframa i procentima
ena i mukaraca na mjestima odluivanja
u svakom od tri domena
(politiki, javni & sudski, i
drutveno&ekonomski domen(na nivou
EU, nacionalnom i regionalnom nivou. TreI
domen obuhvata najvee javno kotirane
kompanije, centralne banke, evropske fn-
ansijske institucije, evropske socijalne part-
nerske organizacije i evropske nevladine
organizacije. Link: http://ec.europa.eu/
employment_social/women_men_stats/
measures_in4_en.htm
3. REGIONALNIIZVORI
Program Ujedinjenih nacija za razvoj.
Rod i tranzicija, razvoj i tradicija Bilten, br.
08/2007. Bratislava, UNDP & Londonska
kola ekonomije, 2007. Link: www.devel-
opmentandtransition.net
3a) Zakonodavstvo
rodne ravnopravnosti
Program Ujedinjenih nacija za razvoj.
Izrada rodno-osvijeenog zakonodavstva:
kako promovisati i zatiti ravnopravnost
polova u centralnoj i istonoj Evropi i u
nezavisnim dravama Komonvelta. Brat-
islava: UNDP RC CEE & CIS, 2006 Link:
http://europeandcis.undp.org/gender/
show/62D2D358-F203-1EE9-B0BB182FB-
C07C8CA
3b) UNDP Nacionalni
izvjetaji po mjeri
ovjeka iz regiona
Program Ujedinjenih nacija za razvoj.
Regionalna saradnja. UNDP Sebija, 2008.
Link: http://hdr.undp.org/en/reports/
nationalreports/europethecis/serbia/
name,13959,en.html
Program Ujedinjenih nacija za razvoj.
Stavovi o rodnoj ravnopravnnosti u
Azerbejdanu. Trendovi i izazovi, UNDP
Azerbejdan, 2007.
Link: http://hdr.undp.org/en/reports/na-
tionalreports/europethecis/azerbaijan/
name,3325,en.html
Program Ujedinjenih nacija za razvoj.
Politike za ene: opracionalizacija Mileni-
jumskih razvojnih ciljeva u Albaniji. UNDP
Albanija, 2005. Link: http://hdr.undp.org/
en/reports/nationalreports/europethecis/
albania/name,3220,en.html
Program Ujedinjenih nacija za razvoj.
Mukarci i ene u Rumuniji: 2000. UNDP
Rumunija, 2000.
Link: http://hdr.undp.org/en/reports/
nationalreports/europethecis/romania/
name,2904,en.htm
Program Ujedinjenih nacija za razvoj.
Siromatvo, drutvena iskljuenost i mar-
ginalizacija. UNDP Slovaka republika,
2000. Link: http://hdr.undp.org/en/reports/
nationalreports/europethecis/slovakia/
name,2918,en.html
72
3c) Izvjetaji i studije o
ueu ena u politici
iz regiona
Evropska komisija.ene u evropskoj politi-
ciVrijeme za akciju.Evropska komisija,
2009. (eng. Women in European Politics
Time for Action)
Link: ec.europa.eu/social/BlobServlet?docI
d=2052&langId=en
Evropska komisija.Izvjetaj o ravno-
pravnosti mukaraca i ena. Evropska
komisija, 2009.g.
Link: http://ec.europa.eu/social/BlobServle
t?docId=2323&langId=en
Evropska komisija. Izvjetaj o ravno-
pravnosti mukaraca i ena. Evropska
komisija, 2008.g.
Link: http://ec.europa.eu/social/BlobServle
t?docId=2033&langId=en
Stina Larserud & Rita Taphorn. Dizajniranje
za ravnorpavnost: najpovoljniji, srednji i
nepovoljne kombinacije izbornih sistema i
rodnih kvota. IDEA; 2007
Link: http://www.idea.int/publications/de-
signing_for_equality/index.cfm
Evropska komisija. ene i mukarci u
odluivanju, Analiza situacije i trendova,
2007.g. Evropska komisija, 2008. Link:
http://ec.europa.eu/social/BlobServlet?do-
cId=2034&langId=en
Julie Ballington&Francesca Binda (eds).
Primjena kvota: evropksa iskustva. IDEA,
2005.
Link: http://www.idea.int/publications/
quotas_ europe/index.cfm
3d) Strategije za
promovisanje
ravnopravnosti
polova u regionu
Evropska komisija. Mapa puta za ost-
variavnje rodne ravnopravnosti ena i
mukaraca 2006-2010.g. Evropska komisi-
ja, 2006.
Link: http://ec.europa.eu/social/BlobServle
t?docId=1987&langId=en
3e) Dobre prakse
Evropska komisija. Odluivanje: Razmjena
dobrih praksih. Evropska komisija, 2007.
Link: http://ec.europa.eu/social/BlobServle
t?docId=2389&langId=en
Evropska komisija. Pomirenje profesion-
alnog i privatnog ivota: razmjena dobrih
praksi. Evropska komisija, 2007. Link:
http://ec.europa.eu/social/BlobServlet?do
cId=2011&langId=en
4. MREE I PORTALI
International Knowledge Network of
Women in Politics (iKNOW Politics)
Zajedniki projekat Programa Ujedinjenih
nacija za razvoj (UNDP), Razvojnog fon-
da Ujedinjenih nacija za ene (UNIFEM),
Nacionalnog demokratskog instituta za
meunarodne poslove (NDI), Interpar-
lamentarne unije (IPU) i Meunarodnog
instituta za demokratiju i izbornu pomo
(Meunarodna IDEA). Njen cilj je poveanje
uea i efkasnosti ena u politikom
ivotu korienjem online foruma koji ko-
risnicima nudi mogunost da pristupe
73
resursima, kao i ekspertizi drugih korisnika/
ca, strunjakai strunjakinja i praktiara/ki;
da kreiraju znanje kroz moderirane disku-
sione forume, razmjenu informacija i kon-
solidovane strune odgovore na pitanja
lanova; i da razmijene iskustva uz pomo
razliitih alatki dizajniranih tako da olakaju
razmjenu nauenih lekcija i najboljih praksi.
Link: http://www.iknowpolitics.org/
Interparlamentarna unija
(IPU):Meunarodna organizacija parlame-
nata suverenih drava. Osnovana je 1889.
Unija je centralno mjesto parlamentarnog
dijaloga na svjetskom nivou i promovie mir i
saradnju meu narodima i vrsto uspostaav-
ljanje predstavnike demokratije. Link:
http://www.ipu.org/english/home.htm
Meunarodna akcija za enska prava
(eng. International Womens Rights Ac-
tion) osnovana je 1985, ima za cilj da
promovie priznavanje enskih ljudskih pra-
va u okviru UN Konvencije o eliminaciji svih
oblika diskriminacije ena (CEDAW). IWRAW
funkcionie kao meunarodni resurs i ko-
munikacioni centar, koji slui aktivistima i ak-
tivistkinjama, naunicima i organizacijama
irom svijeta, sa posebnim osvrtom na ob-
javljivanje i praenje primjene CEDAWKon-
vencije, ukljuujui i podrku organizaci-
jama koje pripremaju Izvjetaje iz sjenke na
Izjvetaje koji vlade alju CEDAW Komitetu.
Link: http://www1.umn.edu/humanrts/
iwraw/
Evropski enski lobi (eng. Europe-
an Womens Women Lobby - EWL):
Evropski enski lobi je najvea krovna or-
ganizacija enskih udruenja u Evropskoj
uniji. EWL radi uglavnom sa institucijama
Evropske unije: Evropski parlament, Ev-
ropska komisija i Savjet ministara EU. EWL
se fokusira na promovisanje enskih prava
i ravnopravnosti ena i mukaraca u EU,
obuhvatajui oblasti kao to su ekonomski i
socijalni poloaj ena, ena u donoenju od-
luka, nasilje nad enama, enska razliitost.
Link: http://www.womenlobby.org/site/
hp.asp?langue=EN
Centralna i istono evropska mrea za
rodnu ravnopravnost (CEE Network)
osnovana je pod pokroviteljstvom Evrop-
skog foruma za demokratiju i solidarnosti
(regionalne NVO pokrenute od strane
Partije evropskih socijalist (PES), 1994.
Formalizovana je u meunarodnu mreu
1998, i ima za cilj da pomogne socijal-
demokratske, socijalistike, radnike i os-
tale stranke, organizacije civilnog drutva
i napredne enske nevladine organizacije
u kreiranju politika, izgradnji kapaciteta
i promociji nacionalne svijesti o rodnoj
ravnopravnosti i ueu ena u politici.
Link: http://www.europeanforum.net/gen-
dernetwork/cee_network_for_gender_is-
sues
Meunarodna mrea rodne ravno-
pravnosti junog Kavkaza (eng. Gender
informational Network of South Cauca-
sus): Ovaj portal nudi informacije o orga-
nizacijama koje rade na promovisanju rod-
nih pitanja i prava ena u junom Kavkazu.
Link: http://www.ginsc.net
Mrea istono zapadnih ena (Net-
work of East-West Women -NEWW):
NEWW je meunarodna mrea komu-
nikacija i resursa koja podstie dijalog,
razmjene informacija i aktivizma meu
onima koji su zabrinuti zbog statusa ena
u centralnoj i istonoj Evropi, novim neza-
visnim dravama, kao i Ruskoj Federaciji.
NEWW koordinira istraivanjima i zas-
tupanjem koje podrava ravnopravnost
ena i njihovo puno uee u svim aspek-
tima javnog i privatnog ivota. NEWW je
nevladina organizacija koja uiva pose
74
ban konsultativni status pri Ekonomskom
i socijalnom savjetu Ujedinjenih nacija.
Sa lanovima u vie od 30 zemalja NEWW
je jedna od najveih mrea u centralnoj i
istonoj Evropi / NIS-u, i predstavlja pouz-
dan izvor ekspertize, resursa i informacija
o ravnopravnosti polova u drutvima koji
prolaze kroz process demokratizaicje.
Link: http://www.neww.org
Radna grupa za rodnu ravnopravost
(Gender Task Force - GTF) je regionalna
inicijativa u jugoistonoj Evropi nastala kao
rezultat apela upuenog uesnicima Pakta
za stabilnost jugoistone Evrope na samitu
u Sarajevu, jula 1999. U apelu se pozivalo na
ravnopravnu i aktivnu ulogu ena u razvoju
i sprovoenju procesa demokratizacije i
stabilizacije regiona jugoistone Evrope.
GTF je podran od strane 150 istaknutih
ena jugostone Evrope, nevladinih orga-
nizacija, vladinih aktera i politikih aktivista
iz Jugoistone Evrope, kao i brojnih pristal-
ica izvan regiona. Misija GTF-a je da unapri-
jedi rodno izbalansirano uee u razvoju
stabilnog, prosperitetnog i demokratskog
drutva u jugoistonoj Evropi. GTF okuplja
vana iskustva ena koje sarauju izvan parti-
jskih linija, i izvanetnikih i dravnih grani-
ca, iskustva u saradnji izmeu nevladinih
organizacija, parlamenata i vlada, iskustva
ena koje posmatraju izbore iz rodne per-
spektive i iskustva na nivou lokalnih zajed-
nica i masovnih medijskih kampanja, kon-
senzusa, zastupanja i socijalnog dijaloga.
Link: www.gtf.hr
Stop nasilju protiv ena (STOPVAW): veb-
sajt forum razvijen od strane Zagovornika
ljudskih prava kao sredstvo za promociju
enskih ljudskih prava u zemljama ECIS.
Ovaj forum za razmjenu informacija, zas-
tupanje i promjene razvijen je uz podrku
UNIFEM-a i OSI Mree enskog programa.
Bavi se nasiljem nad enama kao jednim
od najrasprostranjenijih vidova zloupotrebe
ljudskih prava irom svijeta i prua zagov-
ornicima enskih prava informacije i alate
za zastupanje usmjerene na zaustavljanje
najendeminijeg oblika nasilja nad enama
u regionu, ukljuujui i nasilje u porodici,
seksualno zlostavljanje, seksualno uzne-
miravanje i trgovinu enama.
Link: www.stopvaw.org
5. UN AGENCIES
UN Women Watch:centralni prolaz ka in-
formacijama i resursima o promovisanju
rodne ravnopravnosti i osnaivanju ena
kroz sistem Ujedinjenih nacija, ukljuujui
i Sekretarijat Ujedinjenih nacija, regionalne
komisije, fondove, programe, specijalizo-
vane agencije i akademske i istraivake
institucije.
Link: www.un.org/womenwatch
Divizija za napredovanje ena (eng. Di-
vision for the Advancement of Wom-
en-DAW): DAW se zalae za poboljanje
poloaja ena u svijetu, kao i postizanje
ravnopravnosti sa mukarcima kao ravn
opravnimakterima,partnerima, korisnici-
ma odrivog razvoja, ljudskih prava, mira
i stabilnosti. Zajedno sa vladama, drugim
subjektima sistema Ujedinjenih nacija, i
civilnimdrutvom, ukljuujui nevladine or-
ganizacije, DAV aktivno radi na unapreenju
globalnog programa o enskim pravima,
rodnoj ravnopravnosti i osnaivanju ena,
kao i na obezbjeivanju da se glas ena uje
u meunarodnim planovima javnih politika.
Link: www.un.org/womenwatch/daw
Komisija o statusu ena (eng. The Com-
mission on the Status of Women - CSW)
je funkcionalna komisija Ujedinjenih nacija
Ekonomskog i socijalnog saveta (ECOSOC),
posveena iskljuivo rodnoj ravnopravnosti
i napretku ena. To je glavno globalno
75
tijelo zadueno za izradu politika osnovano
1946.g, koje okuplja predstavnike/ce drava
lanica svake godine u sjeditu Ujedinjenih
nacija u Njujorku da se procijeni napredak u
ostvarivanju rodne ravnopravnosti, identi-
fkuju izazovi, uspostave globalni standardi
i formuliu konkretne politike za promo-
visanje ravnopravnosti polova i napredo-
vanje ena u cijelom svijetu.
Link: http://www.un.org/womenwatch/
daw/csw/
Komitet o eliminaciji diskriminacije ena
(CEDAW):Tijelo nezavisnih eksperata koji
prate primjenu Konvencije u eliminaciji
svih oblika diskriminsvije ena.
Link: http://www2.ohchr.org/english/bod-
ies/cedaw/
UN kancelarija specijalnog savjetnika
generalnog sekretara o pitanjima rodne
ravnopravnosti i napredovanja ena
(eng. UN Ofce of the Special Adviser to
the Secretary- General on Gender Issues
and the Advancement of Women - OSA-
GI). Na njenom elu je specijalni savjetnik
za pitanja rodne ravnopravonsti i podsti-
canje enai obuhvata Glavnu kancelariju za
drutvena pitanja koja je zaduena za rodno
osvijetene politike i kljuni kontaktza ene
u sekreterijatu. Kancelarija je uspostav-
ljena 1997.g. Njena misija je promovisanje
i jaanje djelotvorne primjene Milenijum-
skih razvojnih ciljeva, Pekinka deklaracija i
platforma za akciju etvrte svjetske konfer-
encije o enama odrane u Pekingu 1995.g,
i zakljuni dokument sa specijelne sjednice-
Generalne Skuptine u Pekingu.
Link: www.un.org/womenwatch/osagi
Fond za ene Ujedinjenih nacija (eng.
United Nations Development Fund for
Women - UNIFEM)prua fnansijsku i
tehniku podrku inovativnim programi-
ma i strategijama za pruanje fnansijske i
tehnike pomoi inovativnim programima
i strategijama za poboljanje osnaivanja
ena i rodne ravnopravnosti. UNIFEM-a
je, takoe, pripremao vrijedne izvjetaje
i vodie za javne politike koje se fokusira-
ju izmeu ostalog na pitanja nasilja nad
enama i rodno odgovorno budetiranje.
Links: www.unifem.org
www.unifem.sk (Regionalna kancelarija za
centralnu i istonu Evropu)www.unifemcis.
org (Regionalna kancelarija za nezavisne
drave Komonvelta)
76
Ovaj dokument Praktina politika predstavlja niz praktinih preporuka koje e donosio-
cima odluka omoguiti da poveaju uee ena u politikom ivotu u ovom regionu. Ove
mjere su proizvod est nacionalnih okruglih stolova organizovanih u 2008.g. u Bosni i Her-
cegovini, Gruziji, Kirgistanu, Poljskoj, Turskoj i Ukrajini, kao i regionalne konferencije koja
je iste godine u decembru odrana u Turskoj. Ovaj dokument takoe predstavja trenutan
poloaj i mogunosti uea ena u vostvu i procesima odluivanja u regionu. Na osnovu
prikupljenih i analiziranih dokaza i podataka na regionalnom nivou, ova Praktina politika
namijenjena je lanicama i lanovima parlamenta, vladinim zvaninicima, zakonodavcima,
lanicama i lanovima politikih stranaka, organizacijama civilnog drutva koje rade na
poveanju uea ena u politikom ivotu i medijima uz preporuene praktine politike i
alternativne aktivnosti u sljedee tri oblasti:
Pravni i institucionalni okviri za promovisanje uea ena u politici;
Mehanizmi i strategije za promovisanje uea ena u politici; i
Partnerstva za uee ena u politici: organizacije civilnog drutva i mediji.
UNDP Bratislava Regionalni centar, Grosslingova 35, 811 09 Bratislava Republika Slovaka
Tel.: (421-2) 59337-111 Fax: (421-2) 59337-450 http://europeandcis.undp.org
Ovaj dokument je proizveden uz nasijsku podrku Evropske unije