Linearni ravenki

1. Voved
Logi~noto mislewe i rabotata se osnova za `ivotot i svetot. Logikata e temel na matematikata i taa ne mo`e da postoi bez logikata. Matematikata e edna od najstarite nauki. Se koristi nasekade vo svetot. Jazikot na matematikata, pretstaven preku broevite, go koristat site. Taa se sozdava dolgo vreme kako rezultat od potrebite na ~ovekot. Najstarite i osnovni granki na matematikata se: aritmetikata, algebrata i geometrijata. Site ostanati granki proizleguvaat od ovie tri. Algebrata ima golema primena vo praktikata. Vo sekojdnevniot `ivot, na primer, koga kupuvame kola, go ureduvame na{iot dom, nie ja koristime matematikata. So pomo{ na algebrata go planirame na{iot buxet, igrame razni igri na sre}a so presmetuvawe na {ansite za dobivka. So eden zbor taa se koristi nasekade. Eden matemati~ar rekol: Dokolku se razvie matemati~koto mislewe, rabotite okolu nas bi bile kristalno jasni. Vo osnova na algebrata se nao|aat linearnite ravenki. So cel da gi objasnam podobro linearnite ravenki, }e po~nam od poimite za ravenstvo, identitet i ravenka, koi se bazi~ni poimi vo linearnite ravenki, kako i vo site ostanati vidovi na ravenki vo algebrata. Taa e tesno vrzana i za drugite prirodni nauki kako: hemijata, fizikata, informatikata i dr.

2. Poim za ravenstvo, identitet i ravenka.

Nepoznata vo matematikata e simbol za nekoj broj. Taa pretstavuva nekoj broj. Obi~no za nepoznata gi upotrebuvame bukvite n, t, ili x, y, z. Koga rabotime so nepoznati, podobro e da upotrebime bukva koja }e uka`uva {to ili koj, nepoznatata zastapuva, na primer: neka t e brojot na to~ki vo ramninata. Izraz pretstavuva matemati~ka re~enica koja sodr`i broevi, nepoznati ili pak dvete zaedno. Na primer: 2 , x , 3 + 7 , 2y + 5 , 2 + 6(4 - 2) , z + 3(8 - z) Ili pak preku tekstualna prezentacija: Marija e te{ka 70 kilogrami, a Mile te`i k kilogrami. Izrazot koj }e ja pretstavuva nivnata zaedni~ka te`ina }e bide: 70+k. Dva izrazi svrzani so znakot na relacijata = (ednakvo), obrazuvaat ravenstvo. Na primer: 2=2 17 = 2 + 15 x=7 7=x t+3=8 3n +12 = 100 w + 4 = 12 - w y - 1 - 2 9,3 = 34 3(d + 4) - 11 = 321 - 23 Ili pak nekoj tekstualen problem da se zapi{e vo vid na ravenstvo. Na primer: Posle 20 godini }e imam 4 pati od godinite koi gi imam sega namaleni za 10. Ako brojot na godinite koi gi imam sega, gi ozna~am so g, ravenstvoto bi izgledalo vaka:

g + 20 = 4g - 10 Kaj ravenstvata razlikuvame leva i desna strana. Ako dvete strani na ravenstvoto sodr`at samo broevi ili brojni izrazi, toga{ tie se narekuvaat brojni ravenstva. Tie mo`at da bidat vistiniti ili nevistiniti. Na primer prvoto i vtoroto ravenstvo se vistiniti. Ravenstvoto na dve funkcii, koi dobivaat ednakvi brojni vrednosti za sekoj proizvolen sistem na dopu{teni brojni vrednosti na argumentite, se vika identitet. Na primer: 3 x x = 2 x Ravenstvoto kaj koe brojnite vrednosti na dvete strani se ednakvi samo za opredeleni dopu{teni brojni vrednosti na argumentite, se vika ravenka. Ravenkite mo`at da bidat: od prv stepen ili linearni ravenki, od vtor stepen ili kvadratni ravenki, od tret stepen ili kubni ravenki itn. vo zavisnost od stepenot na polinomite koi gi sodr`at. Dodeka spored brojot na nepoznatite mo`at da bidat so edna nepoznata, so dve, so tri itn. Jas }e se zadr`am na linearnite ravenki so edna nepoznata i na na~inot na nivno re{avawe.

3. Re{enie na ravenka
Re{enieto na ravenkata e brojot za koja taa ravenka preminuva vo identitet. Ili, sekoj podreden par od dopu{teni brojni vrednosti na argumentite (x,y), koj ja zadovoluva ravenkata se vika re{enie na edna ravenka ili koren na ravenkata. Koga barame re{enie na ravenka, mora da gi koristime osnovnite pravila za poednostavuvawe na ravenkata. Tie se slednite: 1) Ako vo ravenkata imame zagradi, stepeni, proizvodi, koli~nici, zbirovi i razliki, re{avaweto e po voobi~aenoto pravilo na prednost(kako {to se navedeni).

2) 3)

Sli~nite izrazi se kombiniraat. Toa zna~i sobirawe i odzemawe na nepoznatite od ist vid. Mo`eme da dodademe ili odzememe koja bilo vrednost od dvete strani na ravenkata. Toa povlekuva deka ako vo dvete strani na ravenkata ima ednakvi ~lenovi so isti znaci, tie mo`at da se poni{tat t.e. izostavat. Ili pak, sekoj ~len na ravenkata mo`e da se prenese od ednata strana na ravenkata na drugata, a pritoa negoviot znak da se promeni vo sprotiven. Mo`eme da gi pomno`ime ili podelime dvete strani na ravenkata so koj bilo broj, osven nulata. Ova povlekuva deka, po potreba znacite na ravenkata mo`at da se promenat vo sprotivni, dokolku dvete strani na ravenkata gi pomno`ime so -1. Ili, vo ravenka so drobno numeri~ki koeficienti ako site ~lenovi na ravenkata gi pomno`ime so najmaliot zaedni~ki sodr`atel na imenitelite, taa }e se transformira vo ravenka so celi koeficienti. Kako i, ako dvete strani na ravenkata imaat zaedni~ki mno`itel, koj{to ne ja sodr`i nepoznatata i e rali~en od nula, toga{ so nego mo`at da se podelat stranite na ravenkata bez taa da se promeni.

4)

Na primer, da ja re{ime slednava ednostavna ravenka: x - 12 + 20 = 37 Bidej}i na levata strana imame sli~ni termini (- 12 + 20) tie mo`eme da gi presmetame. Ravenkata }e dobie oblik: x + 8 = 37 Ako od dvete strani na ravenkata odzememe 8: x + 8 + (-8) = 37 + (-8) ili x + 0 = 29 x = 29

4. Linearna ravenka so edna nepoznata. Diskusija na re{enijata.

Ravenka od prv stepen so edna nepoznata e sekoja ravenka vo oblik:

ax + b = 0

kade {to a i b se koi bilo dadeni realni broevi ili izrazi {to ne zavisat od nepoznatata x. Ovoj vid na linearna ravenka so edna nepoznata se narekuva op{t vid, kade a e koeficient pred nepoznatata, a b e sloboden ~len. Da gi ispitame mo`nite re{enija na ravenkata vo zavisnost od vrednostite na a i b: 1) Ako a = 0 . Vo toj slu~aj ravenkata }e izgleda:
0 x + b = 0

ili
0 x = b
0 = b

0 =b

(*)

Toga{, mo`ni se dva slu~aja: a) Ako b 0 , ravenkata nema re{enie. (da re~eme b=2, toga{ ako zamenime vo (*) bi dobile 0=2)

b) Ako b=0, ravenkata e zadovolena za sekoja vrednost na x. So drugi zborovi, taa ima beskone~no mnogu re{enija. Vo toj slu~aj velime deka ravenkata e neopredelena. 2) Ako a 0 . Ako b go prefrlime na desnata strana, a potoa dvete strani na ravenkata gi podelime so a 0 , }e ja dobieme ekvivalentnata ravenka: x = , a so toa i baranoto re{enie. Koli~nikot
b a b a

e ednozna~no opredelen, bidej}i operacijata

b }e zavisi od znacite na a i b i a

delewe (so broj razli~en od nula) sekoga{ dava edinstven rezultat. Znakot na re{enieto t.e. toa: ako a i b imaat isti znaci, re{enieto }e bide negativen broj
b < 0 , a ako a i b imaat razli~ni znaci, re{enieto }e bide a b pozitiven broj t.e. > 0 . a

I dokolku b=0, toga{ re{enieto }e bide nula, t.e.

b 0 = = 0 = 0 . a a

Diskusijata na edna ravenka ja pravime so cel da utvrdime: a) ravenkata b) ravenkata Za koi vrednosti na nepoznatata i parametrite ima smisla. Pod kakvi uslovi i za koi vrednosti na parametrite ima edno re{enie.

v) Za koi vrednosti na parametrite ravenkata nema re{enie, a za koi ima beskone~no mnogu re{enija.

5. Primeri na re{avawe i ispituvawe na linearni ravenki so edna nepoznata.

5.1. Celi racionalni ravenki so posebni koeficienti. Primer1: Da se re{i ravenkata

2(3x 7) + 4 (3 x + 2) = 6 (5 x + 9 ) + 3 Prvo se osloboduvame od zagradite a potoa nepoznatite gi prefrluvame na levata strana, a poznatite na desnata:
6 x 14 +12 x + 8 = 30 x + 54 + 3 6 x +12 x 30 x = 54 + 3 8 +14 12 x = 63

Ili ako dvete strani na ravenkata gi pomno`ime so -1 se dobiva:

12 x = 63 63 21 x = = 12 4 1 x = 5 4

koe e re{enie na ravenkata.

Primer2: Da se re{i ravenkata vo odnos na m:

Dvete strani imenitelite

na

ravenkata

gi

mno`ime

so

N.Z.S.

na

(3 i 7) t.e. so 21 }e dobieme:
m 2 2m 21 + 1 = 21 3 7 m 2 2m 21 + 21 1 = 21 3 7 7 (m 2) + 21 = 3 2m

Ako se oslobodime od zagradite i nepoznatite gi prefrlime levo a poznatite desno }e dobieme:

7 m 7 2 + 21 = 6m 7 m 14 + 21 = 6m 7 m 6m = 14 21 m = 7

5.2. Drobno racionalni ravenki so posebni koeficienti. Primer1: Da se re{i ravenkata po z:

Pred da po~neme da ja re{avame ravenkata mora da naglasime deka treba z + 3 0 i z 10 0 , ili ako gi re{ime se dobiva z 3 i z 10 . Za tie vrednosti ako zamenime vo imenitelite se dobiva 0, a so nula ne se deli. Taka, dopu{tenite vrednosti za z }e bidat:

z R \ { 3,10} .

Zna~i, ako vo re{enieto dobieme edna od ovie vrednosti, toga{ bidej}i ne mo`e da primi takva vrednost, velime deka ravenkata nema re{enie. Prvo barame N.Z.S. na imenitelite, a toa e: (z+3)(z-10) i dvete strani na ravenkata gi mno`ime so N.Z.S.:
2z 3 ( z + 3)( z 10) + 2 ( z + 3)( z 10) = z + 3 z 10 3 ( z 10) 2 z = ( z + 3)( z 10) + 2( z + 3)( z 10) z 10 2 z 2 20 z = 3( z + 3) + 2( z 2 7 z 30)

Po osloboduvaweto od zagradite dobivame:

Zna~i re{enieto e z =

17 2 ili z = 5 . 3 3

Primer2: Da se re{i ravenkata

Prvo kvadratnata ravenka da ja razlo`ime na mno`iteli:

2 x = x + 2 ( x + 2)( x + 3)

Pred da po~neme da ja re{avame da razgledame za koi vrednosti na x ravenkata nema smisla. Ako x=-2 ili x=-3, vo imenitelite se dobiva 0. Zna~i dokolku re{enieto e edno od ovie dve, velime ravenkata nema re{enie. Barame N.Z.S. na imenitelite i toa e: (x+2)(x+3) pa dvete strani na ravenkata gi mno`ime so N.Z.S.:

Dobivme deka re{enieto e x=-2 no taa vrednost za x ne be{e dozvolena, pa vo ovoj slu~aj ravenkata nema re{enie.

5.3. Celi i drobni racionalni ravenki so parametri. Kaj ovoj vid na linearni ravenki, va`no e da se naglasi koi nepoznati vo ravenkata se parametri, za da znaeme vo odnos na {to da ja re{avame ravenkata. Obi~no vo ravenkite se bara da se najde kolku e x a ostanatite nepoznati pretstavuvaat parametri. Primer1: Da se re{i ravenkata parametri.
x x c + = , kade {to a i c se c a c a c

najmaliot zaedni~ki sodr`atel za imenitelite se dobiva:

(a c) x + cx = c 2

Prvo da zabele`ime deka ravenkata }e ima smisla ako c 0 i a c 0 . Ako gi pomno`ime dvete strani na ravenkata so

koja posle osloboduvaweto od zagradite i prefrluvaweto na nepoznatite na levata strana se transformira vo:
ax = c 2 .

Ako a 0 , ravenkata ima re{enie:

x= c2 . a

Re{enieto zavisi od promena na parametrite. Vo ovoj slu~aj parametrite treba da gi zadovoluvaat slednive uslovi:
c 0, a 0 i a c.

Primer2: Da se re{i ravenkata

x b x c c ( x + a ) 2a 2 = x+a xa x2 a2

kade a, b i c se parametri. Prvo, na levata strana na ravenkata vo imenitelot imame izraz od vtor stepen koj mo`e da se razlo`i na linearni mno`iteli. Ravenkata posle razlo`uvaweto }e izgleda vaka:
x b x c c ( x + a ) 2a 2 = x + a x a ( x a )( x + a )

Gi razgleduvame dopu{tenite vrednosti na nepoznatite. Vo ovoj slu~aj x ne mo`e da primi vrednost a i a, bidej}i ako gi zamenime tie vrednosti dobivame nula vo imenitelite, pa ravenkata nema da ima smisla. Sega ja mno`ime ravenkata od dvete strani so najmaliot zaedni~ki sodr`atel, koj iznesuva: (x-a)(x+a). Taa }e go dobie sledniov oblik:
( x b)( x a ) ( x + a )( x c) = c( x + a ) 2a 2 x 2 bx ax + ab ( x 2 + ax cx ac) = cx + ac 2a 2 x 2 bx ax + ab x 2 ax + cx + ac = cx + ac 2a 2

10

ili posle dobivame:

krateweto

na

sli~nite

monomi( x 2 x 2 , cx, ac )

bx ax + ab ax = 2a 2 2ax bx = 2a 2 ab

ako celata ravenka ja pomno`ime so (-1), se dobiva:

2ax + bx = 2a 2 + ab

od levata strana }e izvadime x pred zagrada, a od desnata a:

( 2 a + b ) x = a ( 2a + b )

Ako e 2a + b 0 , toga{ x =

a ( 2a + b) ili x=-a. No, ve}e vidovme ( 2 a + b)

deka toa ne e dozvolena vrednost za x, pa ravenkata nema re{enie, dokolku 2a + b 0 . Ako 2a + b = 0 , toga{ ravenkata }e dobie oblik 0 x = a 0 , t.e. taa e zadovolena za sekoe x osven ako x = a .

6. Grafi~ko re{avawe na linearnite ravenki

Da se re{i grafi~ki ravenkata ax+b=0 zna~i da se odredi apscisata na presekot na pravata y=ax+b i x oskata. Vrednosta na taa apscisa se vika nula na funkcija, bidej}i taa e onaa vrednost za koja funkcijata se anulira. Da gi ispitame mo`nite re{enija na op{ta linearna ravenka. a) Ako a 0 , grafikot na funkcijata y=ax+b ja se~e x-oskata samo vo edna to~ka. Tuka postojat dve opcii vo zavisnost od toa kakov broj e b. Ako i b 0 , grafikot na funkcijata ja se~e xoskata vo to~ka ~ija apscisa ne e nula. Vo toj slu~aj ravenkata ax+b=0 ima samo edno re{enie i toa x = (sl.1).
b a

11

y=ax+b:

x y

b 0 a

Slika1.

b) Ako pak b=0, ravenkata ima oblik ax=0, a grafikot na funkcijata y=ax minuva niz koordinatniot po~etok. Re{enie na ravenkata ax=0 e apscisata na koordinatniot po~etok, t.e. x=0. (sl.2)
0 x +b = 0. v) Ako a=0 i b 0 , ravenkata dobiva oblik Grafikot na funkcijata y=0x+b ili y=b e prava paralelna so xoskata, pa spored toa ne mo`e da ima zedni~ki to~ki so nea (sl.3). Ovaa funkcija e konstantna pa ne treba tabela, bidej}i za koe bilo x taa dobiva vrednost b. Vo toj slu~aj ravenkata nema re{enie.

12

g) Ako a=0 i b=0, ravenkata dobiva oblik 0x=0. Toga{, funkcijata y=ax+b preminuva vo y=0, {to pretstavuva grafik na xoskata. Vo takov slu~aj y=ax+b i x-oskata imaat beskone~no mnogu zaedni~ki to~ki. Ili ravenkata ima beskone~no mnogu re{enija. y=ax:

x y

0 0

1 a

Slika2.

13

Slika3.

Primer1: Da se re{i grafi~ki ravenkata 2x-5=x+1. Edna ravenka mo`e da se re{i grafi~ki na dva na~ina. 1)Da gi nacrtame graficite na funkciite y=2x-5 i y=x+1 vo ist koordinaten sistem. To~kata S vo koja se se~at ima apscisa x=6 koe e baranoto re{enie na ravenkata. (sl.4) Prvo, izrabotuvame tabela za y=2x-5, pa za funkcijata y=x+1: y=2x-5:

x y

0 -5

-2,5 0

y=x+1:

14

x y

0 1

-1 0

Slika4.

2) Dadenata ravenka prvo ja doveduvame vo op{t vid x-6=0, a potoa go crtame grafikot na funkcijata y=x-6. Apscisata na 6 na prese~nata to~ka M na grafikot na funkcijata y=x-6 so xoskata e baranoto re{enie na dadenata ravenka. (sl.5) Naj~esto se koristi prviot na~in za grafi~ko re{avawe na linearna ravenka. Pa vo sledniot primer ravenkata }e ja re{avame spored prviot na~in.

y=x-6:

15

x y

0 -6

6 0

Slika 5.

Primer2: Da se re{i grafi~ki ravenkata 2x+5=2x. Ako gi nacrtame graficite na funkciite y=2x+5 i y=2x, }e zabele`ime deka tie se dve pravi {to se paralelni i nemaat zaedni~ka to~ka (sl.6). Spored toa, ne postoi vrednost za x za koja tie dve funkcii se ednakvi. Toga{ velime deka ravenkata nema re{enie.

16

y=2x+5:

x y

0 5

-2,5 0

y=2x:

x y

0 0

1 2

Slika 6.

17

7. Primena na linearni ravenki so edna nepoznata.

Vo razli~ni oblasti na naukata, tehnikata i sekojdnevniot `ivot ima mnogu zada~i, koi te{ko se re{avaat po ~isto aritmeti~ki pat. Nivnoto re{avawe zna~itelno se olesnuva so primena na ravenkite. Vo 1707 godina, Isak Wutn napi{al: Za da re{ime nekoj problem so broevi ili apstraktni odnosi me|u goleminite, treba da go prevedeme problemot od maj~iniot jazik vo jazik na algebrata. Preveduvaweto }e go ilustriram preku primer. Primer1: Nekoj trgovec ima odredena suma na pari. Sekoja godina toj tro{i po 100 den. za izdr`uvawe na semejstvoto, a ostanatite pari gi zgolemuva za edna tretina so pomo{ na razvieniot trgovski biznis. Posle 3 godini toj zaklu~il deka ima dva pati pogolema suma otkolku po~etnata. So kolkava suma raspolagal trgovecot na po~etokot? Da ja obele`ime baranata suma so x. Trgovecot ima odredena suma pari Vo prvata godina toj potro{il 100 den. Ostatokot go zgolemuva za edna tretina Slednata godina povtorno potro{il 100den. Ostatokot go zgolemil za edna tretina Tretata godina povtorno potro{il 100 den.
( x 100) +

x x 100
x 100 4 x 400 = 3 3

4 x 400 4 x 700 100 = 3 3 4 x 700 4 x 700 16 x 2800 + = 3 9 9 16 x 2800 16 x 3700 100 = 9 9

18

I toj ostatok go zgolemil za edna tretina Ima 2 pati pogolema suma otkolku po~etnata

16 x 3700 16 x 3700 64 x 14800 + = 9 27 27 64 x 14800 = 2x 27

Ostanuva samo da se re{i poslednata ravenka. Ako dvete strani na ravenkata gi pomno`ime so 27, }e se dobie: 64x 14800 = 54x Nepoznatite gi prefrlame levo, poznatite desno i se dobiva: 10x = 14800 x = 1480. Zna~i toj raspolagal na po~etokot so 1480 den.. Re{avaweto na zada~i od razli~ni oblasti ~esto pati se sveduva na re{avawe na linearna ravenka so edna nepoznata. Re{avaweto na krajnata ravenka e mnogu lesno, te{kiot del e preveduvaweto na jazikot na algebrata vrz osnova na ve}e prethodno zadadeni podatoci. Primer2: Koj broj treba da se zgolemi za negovata tretina za da se dobie brojot 100? Ja postavuvame zada~ata:
x+ x = 100 3

Ako dvete strani na ravenkata gi pomno`ime so najmaliot zadni~ki sodr`atel, se dobiva:

3 x + x = 300
4 x = 300 x = 75

19

Zna~i baraniot broj e 75.

Sodr`ina:

1. Voved..................................................................... ...................................1

2. Poim za ravenstvo, ravenka..........................................2

identitet

3. Re{enie na ravenka...............................................................................3

4. Linearna ravenka so edna nepoznata. Diskusija na re{enijata..5

5. Primeri na re{avawe i ispituvawe na linearni ravenki so edna nepoznata....................................................................... .................6

6. Celi racionalni ravenki koeficienti......................6

so

posebni

20

7. Drobno racionalni koeficienti.................7

ravenki

so

posebni

8. Celi i drobni parametri.........................9

racionalni

ravenki

so

9. Grafi~ko re{avawe ravenki.................................11

na

linearnite

10. Primena na linearni nepoznata.........................17

ravenki

so

edna

Koristena literatura:
1. 2.

21