Adrian Berry _ Sonsuzluun Kylar Sonsuzluun Kylar bilim dnyasndan artc ama gerek ykler Adrian Berry V TBTAK

POPLER BLM KTAPLARI TBTAK Popler Bilim Kitaplar 158 Sonsuzluun Kylar - Bilim Dnyasndan artc Ama Gerek ykler Galileo and the Dolphins - Amazing But True Stories from Science Adrian Berry .''.:' , eviri: Asl Bien Adrian Berry 1996 Resimler Jovan Djordjevic 1996 Trkiye Bilimsel ve Teknik Aratrma Kurumu, 2001 Bu yaptn btn haklar sakldr. Yazlar ve grsel malzemeler, izin alnmadan tmyle veya ksmen yaymlanamaz. Trke yayn haklar Kesim Ajans aracl ile alnmtr. TBTAK Popler Bilim Kitaplar 'nm seimi ve deerlendirilmesi TBTAK Yayn Komisyonu tarafndan yaplmaktadr. ISBN 975 - 403 - 281 - 5 ilk basm Ocak 2002'de yaplan Sonsuzluun Kylar bugne kadar 17.500 adet baslmtr. 3. Basm ubat 2005 (.2500 adet) Yayma Hazrlayan: Bar Bak Grafik Tasarm: Cemal Tngr Sayfa Dzeni: inci Yaldz TBTAK Popler Bilim Kitaplar letme Mdrl Atatrk Bulvar No: 221 Kavakldere 06100 Ankara Tel: (312) 467 72 11 Faks: (312) 427 09 84 e-posta: kitap@tubitak.gov.tr ' / Internet: kitap.tubitak.gov.tr Sistem Ofset - Ankara Sonsuzluun Kylar bilim dnyasndan artc ama gerek ykler Adrian Berry eviri Asl Bien TBTAK POPLER BLM KTAPLARI Manevi olum [enjamin'e "lkemizin bire bir lekli bir haritasn yapmay baardk!" Peki ok kullandnz m?" diye sordum. "Bugne dek hi almad." dedi Mein Herr. "iftiler itiraz etti. Haritann btn lkeyi kaplayacan ve gne n engelleyeceini sylediler. Bu nedenle imdilik haritas yerine lkenin kendisini kullanyoruz ve sizi temin ederim, en az harita kadar iimizi gryor." Lewis Carroll, Sylvie and Bruno indekiler 1 Gemiin zinde 1 Galileo ve Yunuslar . 3 Varlmz Mucize 7 lahi Dzenbazlk 11 ldren Aalar lk Byk Ulusal Yarlar Morinalar Bulan Ama Japonya'y Bulamayan Adam teki Byk Patlama Hazine Seven Bir Canavar Edmond Halley, "Pembeli Korsan" Bizim Gibi empanzeler , ,47 Nasl Bir Yar Kaybedip Dnyay Kazandk En ldrc Silah Ata Patlamas Bir Arkeolog Olarak Napoleon 15 19 23 27 31 35 39 Sahte Kefen... < 43 ...Ve Sahte Uzayllar 51 55 59 61

Gerontokratlar ; 65 Nostradamus Gazeteciydi Khin Deil 71 Tarihin Sahibi Kim? 75 Volkanlar ve Devrimler 79 Msr'n Beyaz ehri 83 2 imdiki Yaam Tarzmz 87 ilingirin Kz 89 Antarktika'ya Giden Turistleri Durdurun! 93 ldrc Dozlar 97 Firkin, Kilderkin, Hogshead ve Dierleri . 101 u eytan Jonglrler , , 105 10 GOTO 10 Denizdeki Dokunalar Zmrde Hcum Benzerlik ve lmcl Hatalar Beyazperdede Samalk Al Ortadan Kaldrmak Geri Kalm ngiltere Hrs Bar Tehdit Ediyor Paskalya Adas'nda Yanl Alarm Yaam Biliminin lm Uursuzluktan Uzak Durmak Emekliye Ayrl Mehur Ol! nmzdeki Binyln Teknolojisi "Faydasz" Aratrmalar Bilgisayarn Senaristi ldrd Gn Herkese Yedek Para Uzaydan Gelen Deva... ... Ve Hastanede Teleskoplar Pirin Tanesi Kadar Bir Otomobil Uykunun Laneti Benim Gazetem Sadede Gelelim Majesteleriyle Dans Snrsz Enerji Oturma Odanzdaki Sinema Salonu Kutsal Bilgisayarlar Srcsz Otomobiller "Geri Dneceim!" Orak ve Sarmak Uzaya Giden Teleferik eytann Rakamlar 4 ,-.-... Sonsuzluun Kylar Evrenler Denizi Eski arpmalarn zleri Ne Yazdna Dikkat Et! 1 109 i 1 Neden Kurtadam Olmuyoruz? 249 113 i 1 Souun da Souu 253 11Z1 1 Parlan da Parla 257 1211 1 Kn de K 261 125.1 1 Gne'e Uzun Bir Yolculuk 265 131 i 1 Bodrum Katnda Evrenler 269 135 1 1 Mars'ta Akar Su 273 14li 1 Byk Kuyrukluyldzlar 277 145 1 1 En Hassas Saat 281 149 1 1 Burada Kimse Yok 285 153 i 1 Hem Eri Hem de Dz Bir Koridor 289 157 1 ok Renkli Evren 291 1 1 Bir Solucan Deliinden Yldzlara Bakmak 295 I 1 En Byk Patlamalar 299 161i 1 Zaman Tneli 303 163 1 1 Baka Uydular 307 1671 1 :,.;;,- ..- . -..; r:. ,-.... 173 1 177 1 Tuhaf inanlar '; , .'i -:<'>:. 311 181 1 1 Evrenin "Irzna Geen" Adam: Newton 313 185 i 1 Doast Rastlantlar 317 189 1 1 Frank Tipler'le Yeniden Dirilin 321 193 1 1 Fred Hoyle'un Hikyesi 325 197 i 1 Dr. Gore 329 199 1 1 Kozmik Efendilere taat Edin . , 333 205 1 209 1 1 Dizin " 337 213 i 217 1 1 221 1 225 1 229 1 1 233 i 237 1 239 i I 241 i 245 i 1 > Teekkr

Literary Review un editr Auberon Waugh'a, ilk olarak onun dergisinde yaymlanan "Geri Kalm ngiltere" adl makaleyi tekrar yaymlamama izin verdii iin minnettarm. Astronomy Novv'nyaz ileri mdr Steven Young'a ve Pole Star Publications Ltd. a da o dergideki stunumda yazdm birok makaleyi tekrar yaynlamama izin verdikleri iin teekkr ederim. Yazlarn yayma hazrlanmasnda hatalar saptamakta yardmc olan Daily ve Sunday Telegraph editrleri Harry Coen, Seamus Potter, Robert Cowan, Veronica Wadley, Mark Law, David Johnson, Dr. Roger Highfield, Gulshan Chunara'ya ve Astronomy Now'in editr Pam Spence'e de teekkr bor bilirim. Geriye kalm olabilecek btn hatalarn tek sorumlusu benim. Gemiin zinde Galileo ve Yunuslar ransa sahili aklarndaki bir deniz kazasnda bir grup balky kurtaran drt yunus byk aknlk uyandr-A~ mt. Kaptan yunuslarn bu yaptn "inanlmaz bir ey" olarak tanmlamt. Hayvanlarn ikisi teknenin kna ikisi de bana geerek ka- ** zaya urayan tekneyi kaldrm, rzgrn savurduu kayalklardan uzaklatrmak iin yarm saat abalamt. leri bitince de yzp gitmilerdi. Yunuslar inceleyen ve onlarn gezegenimizdeki en zeki ikinci memeli unvan iin ekitiklerini dnen bilim adamlarn hi artmad bu olay. Baz yunuslar Amerikan Donanmasna ait Trident denizaltla-rm sabotajc balkadamlara kar koruyacak ekilde eitilmitir. Yzcleri kendi doal dmanlar olan kpekbalklarndan kurtardklar kantlanmtr. Bazlar otistik ve Down sendromundan mustarip ocuklarn tedavisine yardm edecek ekilde eitilmitir. Bir yunus da Norve'te bir feribota k olmasyla nam salmtr. Yaklak drt metre uzunluundaki k yunus Hanna, Norve'in bat sahilindeki adalar arasnda ileyen 50 metre uzunluundaki Voksa adl feribotu 10 gn boyunca tavlamaya almt. Hatta gemiyi limana kadar takip etmi, orada souk elik gvdeye usul usul srtnmt. "Gemiye gerekten k olduuna dair bir kant yok. " diyor Santa Cruz'daki Kaliforniya niversitesinden emekli yunus uzman Ken Norris. "Yolcular artmak ve elendirmek iin k rol yapm olabilir. Kimse bir yunusun gerekten ne dndn bilemez. Sesleri ve vcut ritimleriyle birbirleriyle konuabilirler, bellekleri de hayret vericidir. Bir keresinde eitilmemi bir yunus grubunun, eitilmi bir grubun karmak akrobatik gsterisini izlediine ahit olmutum. sene sonra, bir eitim ya da prova olmakszn, eitimsiz grup gsteriyi hemen hemen btn ayrntlaryla tekrar etmiti." Zihinsel zrl ocuklara yunuslarla birlikte yzmeleri retilerek, eitimlerinde byk baar salanyor. Miami'deki Yunus Aratrma Merkezi'nden psikolog David Nathanson, bu ocuklarn renmeleri nndeki en byk engelin dikkatlerini odaklayamamalan olduuna inandndan yunuslarla oyun oynamann ilgilerini ekebileceini dnm. ok da baarl olmu: nde gelen konuma terapistlerinin kendisini konumaya ikna etme abalarna karlk vermeyen yandaki bir ingiliz ocuk ilk szcn sylemi. Bu szck "Tina "ym, oyun oynad yunusun ad. Ama en olaanst yunus hikyesi yunuslarn davranlarna deil politika ve bilim tarihine dair. Galileo'nun yarglanmasndan bir yunusun daha dorusu bir yunus simgesinin sorumlu olduuna inanldn anlatyor bu hikye. Scientific Amehcan'm Kasm 1986 saysnda ortaya atlan ve bilim tarihileri tarafndan giderek benimsenen bu kuram, imdiye kadar inanlmas g grnen bir gerei 70 yandaki zararsz bir adamn, sadece Jpiter'in uydular olduunu ve Dn-yann Gne'in evresinde dndn syledii iin ikence ve yaklarak ldrlmekle tehdit edildiini aklyor. Matbaann, Balca iki Dnya Sisteminin Diyalogu kitabnn i kapandaki yunuslu simgesine takan engizisyoncularn Galileo'nun Protestan bir politik casus olduuna inandklar syleniyor. Sene 1632'ydi. Otuz Yl Savalar tm hzyla sryordu ve kat bir skolastisizme saplanm olan Katolik din brokratlar paranoyaya kaplmt. Yunus! Bu szck bile onlar ileden karmaya yeterdi. Yunuslar Delfi'deki Apollon tapmayla zdeletiriliyordu. Homeros'un Uyadasmda Apollon Truvallarn balca ilahi destek-isiydi. Truva'dan kurtulanlardan biri olan Francus, Fransz hanedannn kurucusuydu. "Yunus" ayn zamanda "dauphin" yani Fransz tahtnn vrisi anlamna da geliyordu. O sralarda ft Fransa Protestanl destekliyordu. Dolaysyla bir Katolik iin yunus imgesi ihanet demekti. Biz yunuslar byleyici bulabiliriz. Ama Galileo onlara kar daha kark hisler beslemi olmal. Varlmz Mucize nsanolunun var oluu kimsenin aklnn hayalinin alamayaca kadar inanlmaz bir olay. Aslnda iki milyarda birlik bir olasln gereklemesi sonucu burada bulunuyoruz. Earth and Planetary Science Leffers'daki bir yaz 65 milyon yl nce Dnyaya arpp dinozorlar ldren asteroit hakknda ok ilgin baz bilgileri gn na karyor. Dinozorlar ldren arpmann kendisi deil, meydana geldii blgeydi. nk 20 kilometre apndaki cisim Meksika'daki Yucatan yarmadasnda Chicxulub denilen bir yere dt ve denizin altmda (felaketle ilgili ilk kantlarn bulunduu 1980 ylndan sonra olay yerinin bulunmasnn ve incelenmesinin ok zor olmasnn nedeni de bu) 300 kilometre apnda bir krater meydana getirdi. :. .. ....*. , Chicxulub'un kkrt asndan ok zengin bir blge olduunu sylyor yazarlar. Asteroidin evreye kkrt dalmasna ve atmosferin alt katmanlarnn kkrt dioksitle dolmasna yol at ve daha ykseklerde slfirik asit bulutlan yaratt ak. Bu olay, gne nlarnn Dnyaya ulamasn engelleyerek, birka on yl sren ksa bir buzul a balatm olmal. Bunun nedeninin ge ykselen ve senelerce orada asl kalarak "kozmik ka" sebep olan byk miktardaki toz ve kurum olduu zannediliyordu. Ama byle bir eyin meydana gelmi olamayacana artk kuku yok. Toz alt ay iinde yere inerdi - o kadar ok hayvan ldren kresel karanln olumas iin ok ksa bir zaman bu. Oysa bilgisayar simlasyonlar, slfrik asit taneciklerinin tozdan daha hafif olduklar iin gkyznde 30yl kadar kalm ve gezegeni kaplayan kesif bir sis yaratm olabileceini gsteriyor. Bu sre zarfnda scaklk sfrn altna dt iin otul dinozorlarn beslendii bitkilerin ou lm olmal.

"Bu asteroit Dnya nm baka herhangi bir yerine arpm olsayd,'' demi Kaliforniya, Pasadena'daki Jet tki Laboratuvar bilim adamlarndan Kevin Baines, "dnya apnda ykc bir iklim deiikliine neden olacak ekilde atmosfere yaylan muazzam miktarda kkrt ortaya kmazd." Aslnda dinozorlar ortadan kalkt iin biz varz. "Biz insanlar varlmz, bu arpma blgesinin esizliine borluyuz." demi Baines. nk etil dinozorlar gezegende kol gezdii mddete bizim insansmaymun benzeri atalarmzn evrimlemesi imknszd. Zeki olabilmeleri iin hayvanlarn belli bir bykle ulamas gerekir - o bykle ulaamadan hepimiz oktan yenmi olacaktk. imdi kkrt grece az bulunur bir element. Evrende en ok bulunan elementler arasnda dokuzuncu ve yerkabuunun sadece % 0,06'sn oluturuyor. Dinozorlarn soylarnn tkenmesini bir de istatistiksel olaslk hesaplarnn nda dnn. 20 kilometre apnda bir asteroidin Dnyaya ka ylda bir arpabileceini kimse bilmiyor ama 100 milyon ylda bir, makul bir tahmin gibi grnyor. yle diyelim, arpsa bile kkrtl bir blgeye arpma olasl ok az. Baines'in deerlendirmesine gre bu olaslk yirmide bir. Yaygn kannn aksine kkrt birikintileri volkanik etkinlik sonucu olumuyor, uzun zaman nce lm canllarn arkada brakt kalsiyum slfat kalntlarndan oluuyor. Deniz olsun, kara olsun Dnyann 500 milyon kilometrekarelik yzeyinin ancak yirmide birinin byle birikintilere sahip olduu tahmin ediliyor. Bu yzden de kkrtn neden olaca bir kozmik kn meydana gelme olasln hesaplamak iin, 100 milyonda biri yirmide birle arpyoruz. Sonuta byle bir ey olma olaslnn iki milyarda bir olduu ortaya kyor. Sz konusu asteroit Chicxulub'a arpmasayd Dnya zerinde zeki yaam formlar ortaya kabilir miydi? Baz bilimkurgu yazarlar dinozorlarn eitli alt trlerinin yksek teknolojiye ulaacak ekilde evrimleebileceini ne srmtr. Ama bu biraz pheli. Madem byle bir atlm yapabileceklerdi, 140 milyon yllk varlklar boyunca neden yapmadlar? Chicxulub tr olaylarn gerekleme olaslnn ok dk olmas, Samanyolu Galaksisinde zeki yaam formlarnn izini neden bulamadmz da aklyor. Dinozorlarn ortaya kma olaslnn ne kadar olduunu kimse bilmiyor ama eer yok olma olaslklar ok dkse, dier tm bakmlardan yaamaya elverili dier yabanc gezegenlerde zeknn ortaya kabilmesi pek de mmkn grnmyor. ok ansl hayvanlarz. lahi Dzenbazlk rlmemi bir skandal gn na karld. ki st dzey devlet memuru koca bir serveti zimmetlerine geirdikten sonra, dier memurlara da rvet vererek gizliden gizliye byk bir inaat iine girimi. Bunda tuhaf bir ey yok diye dnebilirsiniz. Tek tuhaflk amalarnda: Kendilerini tanr yapmak istemiler. Kutsallk korsanl yapmak iin kurulmu bu olaand dzenin 4000 yl kadar nce Eski Msr'da meydana geldiini sylyor, Sakkara piramitlerinde baz ipular ele geiren bir grup arkeolog. ki ahlakszn plan gayet basitti ve onlara gre baarlyd da. Ama i br dnyaya gelince, o ayr konu... Resmi Msr dinine gre firavunlar lnce otomatik olarak tanrya dnyordu. Bunun nedeni, kraliyet mezarlnda ya10 tanlarn onlar ziyarete gelen ruhlar tarafndan kral addedilmesi ve hemen ilahi konuma terfi ettirilmesiydi. ki grevli, Ihy ve Hetep adlarnda st dzey iki rahip, yzlerce yl nce lm ve tannlam firavun Teti'ye (M 2325-2310) "hizmet etmek"ya-ni onu korumaktan sorumluydu. Teti'nin kutsal mezar alan iinde gizliden gizliye kendi mezarlarn ina etmeye baladlar. Kendilerine piramit yapacak kadar ileri gitmediler, bu her eyi ak etmek olurdu. Ama Teti'ye tapanlarn mezara getirdii hediyeleri aldlar ve kendi mezarlarn ve bu mezarlara uzanan gizli koridoru yaptracaklar ta ustalarn ve tezyincileri tutmak iin bunlar takas ettiler. Msr uzmanlar daha nce hi byle bir keif yapmamt. Bakalarnn mezarlarna kendi isimlerini kazyarak ruhlar kandrmaya alan szde tanrlara rastlanmt ama kendi mezarn yutturmaya alanlar hi grlmemiti. Kraliyete mensup bir Msrly bekleyen ahret yaamnn keyfini srme arzusu, Westminster Abbey e defnedilmeyi garantilemek iin "nfuzlarn kullanan " mhim ahsiyetlerin bildik "gmlme snobluu'ndan ok farklyd. Ihy ve Hetep bu dnyada ebedi hret deil, br dnyada ebedi keyif istemiti. "Her Msrly olabildiince rahat bir ahret yaam beklerdi ama bir kraln ahret yaam lks ve ihtiam asndan her eyin tesindeydi." demi Boston'daki Gzel Sanatlar Mzesi arkeologlarndan Rita Freed. "Daimi bir ziyafet ve sevimeyle ya da dnyadayken en keyif aldn eyle dolu bir yaam. Ama hi hazmszlk ekmiyor, akamdan kalmyor ya da hastala yakalanmyordun. Asla yalanmyor, imanlamyordun. Kardei Setle mcadele eden Osiris gibi, bir savann muzaffer rolnn keyfini srebiliyordun. Ama asla ldrlmyor, yaralanmyordun ve her zaman kahramanca bir imgen vard, bir taarruzun ban ekiyor ya da tek bana dzinelerce dman ldryordun. Hep kazanyordun." "Ama Msrl bir sper-tannnn yaamnn tek bir sakncas vard." demi Philadelphia'daki Pennsylvania niversitesi mze mdr David Silverman. "Bu dnyadaki rahipler sana tapmay braktklar anda yaamn sona eriyordu. Byle iki vaka grlmt. Firavun Akhenaton'un (M 1353-1335) ve Kralie Hatepsut'un (M 1473-1458) lmlerinden sonra, kraliyete leke srdklerine karar verilmiti. Akhenaton Gne'e tapmay icat etmi, Msr'n geri kalan btn tanrlarn ortadan kaldrmaya almt, zavall Hatepsut'un halefleri ise onun kadn olduu iin zaten tahta kmam olmas gerektiine karar vermiti. Bu iki tanrya tapnmak resmen yasaklanm, bunun zerine tanrlklar sona ermiti." Ayn ekilde, Ihy ve Hetep'in de hevesleri kursaklarnda kalacakt. Tek bir kanlmaz ama lmcl hata yaptlar. Koridorlarn ve mezarlarn yapsnlar ve tanr arayan ruhlar kandrmak iin mezarlara koyulacak "kraliyet metinlerini" yazsnlar diye tuttuklar yardmclarn btn hikyeden haberdar olmas gerekiyordu.

iki adam yardmclarn ldrtecek kadar akllyd belki ama bunu yapamazlard, o zaman cenaze trenlerini kim yapard? rreed'e gre sonu tam da beklenecei gibi oldu. Tanr adaylar lmlerinden sonra kendi kazdklar kuyuya dt. Mezarla12 13 rn yerini bilen yardmclar, efendileri lr lmez mezarlar yamalad. Bu "gangsterler harikalar diyarnda" mitolojisinde, taze tanr iki dzenbaz, oktan lm ilahlar Teti'yle birlikte, tapmlma-nn nimetlerinden mahrum kalm ve tanrlklar annda sona ermi olmal. 14 ldren Aalar slar dalarda dmesine kar yardmsever koruyucular olan ve doann ho bir paras saylan yaprak .. .. dkmeyen yksek aalar bir zamanlar "katil"di. Dnya zerindeki yaamn ounu yok eden, yinelenen kitlesel yokolulardan sorumluydular. 400 ila 350 milyon yl nce ilk olarak gnmzde Devon ve Corn-wall denilen yerlerde bulunan fosillerin ve kayalarn kendilerine has zelliklerinden yola klarak verilen isimle Devoniyen Dnem'de meydana gelmiti bu olay. Dnya tarihi hayvanlarn tmnn ya da ounun aniden ld kitlesel yokolularla doludur. Bunlarn en bilineni 65 milyon yl nce dev bir asteroidin ya da bir kuyrukluyldzn Dnya ya arpmasyla dinozorlarn ortadan kalkmasdr. 15 Ama imdiye kadar esrarn korumu, o kadar iddetli bir sebebi olmayan daha eski baka yokolular da vard. Sanki devasa bir grnmez el gklerden inmi ya da derinlerden km, ardnda nasl bir ey olduuna dair hibir ipucu brakmadan atalarmz ortadan kaldrmtr. Devoniyen Dnem, yaklak 100 milyon yl sonra ortaya kacak olan dinozorlarn hkmranlk devrinden ok daha nceye rastlar. Ama 500 milyon yl nce Kambriyen Dnem de gerekleen byk "yaam patlamas" denizleri mercanla ve bol miktarda dier ilkel deniz canllanyla doldurmutu. Dnya imdikinden ok farklyd. Ay imdi olduundan daha yaknd ve bu Dnyann dnn o kadar hzlandryordu ki bir gn yaklak 2J saatti, bu yzden bir yl yaklak 400 gn ekiyordu - bu durum topran anma hzn da byk lde artrmt. Avrupa'yla Kuzey Amerika arpmt. Bunun sonucunda oluan ve sk sk meydana gelen volkanik patlamalarla byyen dalar, Dnya nn imdiki gibi yzde 70'ini deil yzde 85'ini kaplayan okyanuslarn kabarmasna neden olmutu. New Sci-entist'e gre sekiz kere tekrarlanan Devoniyen "krizlerin" nedeni, karada imdiki amlarn, ladinlerin, kknarlarn, karaamlarn atalar olan yaprak dkmeyen yksek aalarn evrimleme-siydi. Devasa okyanuslarn ve onlara akan nehirlerin kylarnda hzla oaldlar. Ohio'daki Cincinnati niversitesinden jeokimyac Thomas Algeo "Kk trmanc bitkilerden yksek aalara evrimlemeleriyle sorun patlak verdi." diyor. "Kkleri derinlere uzand ve daha nce plak olan blgelere yayldlar. Kkleri bugnk aa kkleri gibi topra tutma zelliine sahip deildi; derinlere iledike yzeyi ve kayalar paraladlar, topra erozyona ak hale getirdiler." Yamur ard arkas kesilmeyen toprak kaymalarna neden oldu. Toprak paracklar ve ayrm besinler tepelerden nehirlere ve okyanuslara akt ve orada su yosunlarnn ve bakterilerin saysnda ok byk bir arta neden oldu. ; Bu organizmalar ldkten sonra rrken okyanuslarn de-rinlerindeki oksijeni tketti ve deniz canllar szcn tam anlamyla bouldu. Bu kuram evrim ve ilk kozalakl aalarn yaylmas hakknda bilinenlere uyuyor. Her yokoluun ardndan, aalarn nfusunda bir sonraki yokolua neden olan bir patlama meydana geliyordu. Devoniyen Dnemde olumu, yosunsu maddelerle dolu siyah eyi ka-yalara da dikkat ekiyor Algeo. Ama bu kitlesel yokolu ve daha sonraki kitlesel yokolular bir felaket miydi yoksa bir nimet mi? Zeki yaam formlarnn ortaya kn geciktirdiler mi, hzlandrdlar m? Algeo ikincisinin doruluuna inanyor. "Her kitlesel yokolu, yok olan canllarn yaam alanlarnda yeni yaamlarn yaylmasna olanak tanr. lmlere neden olan aalarn karalarn ilerine sokulmas, plak alanlar grbz bir bitki yaamnn ele geirmesine ve btn gezegeni kaplamasna neden olmutur. Bu da, sonunda iinde byk kara hayvanlarnn var olabilecei bir ortam domasna yol amtr." ok daha sonralar dinozorlarn yok olmasna gelince, o da dinozorlarn yaratt boluu primat atalarmzn doldurmasna olanak tanyarak insann ortaya kmasn mmkn klmtr. (Bkz. Varlmz Mucize, s. 7) Bugn Dnyann souk ve dalk blgelerini kederli gzellikleriyle dolduran kozalakl aalara minnettar olmak iin ok sebebimiz var. 16 lk Byk Ulusal Yarlar t yar/ tutkunlar bu sporun en azndan drt bin yl nceye, Avrupallarn atalarnn ilk iki tekerlekli sava L arabasn yapt zamana dayandn bilmeyebilir. Gnmzde at yarlarnda kullanlan kimi deyimler bile ilk olarak, Avrupa dillerinin ounun atas olan bir dil konuan bu insanlarn dzenledii yarlarda kullanlmt. Adlarn, Kazakistan'da kalntlarnn bulunduu bir blgeden alan Sintata-Petrovka halk yle baarl olmutur ki torunlar hem Avrupa hem Asya'da hkim konuma gelmitir*. Kahramanlk hikyeleri ve efsaneleri, bin yl sonra yazlan ve Hinvjnmzde bu blgede en nefret edilen insanlardan biri, bu atlarn torunlarn sosis yaplmalarn" emrederek ortadan kaldrtan eski Sovyet diktatr Nikita Kru-ev dir. 'in Central Asia, a Desert Horse Gallops Back from Soviet Abyss", International Herald Tribune, 11-12 Kasm, 1995. 19 distan'da hl kutsal metin kabul edilen Sanskrite Veda'lar-da mevcut.

Sava arabalarna yar kutsal bir stat vermilerdi, sahipleri ldnde arabalarn da onlarla birlikte gmyorlard. Sinta-ta-Petrovka'da bir sava arabasnn kalntlarnn bulunduu bir mezarn incelenmesi, bu ilk arabaclarn ayn zamanda ata binen ilk insanlar olduunu ortaya kard. Moolistan ve Karpatlar arasnda uzanan usuz bucaksz yeil ovalarda yaayan bu gebelerin sava arabas yarlar, Rigveda adndaki kutsal metinde ayrntl olarak anlatlr. Arabalarn eitli amalar urunayartnrlard. Spor bu amalarn en nemsiziydi belki. Yasal anlamazlklar zmek, sulanan birinin sulu olup olmadna karar vermek ve cenaze trenleri dier amalard. Ilyada'da anlatlan, Akhilleus'un cenaze treninde dzenlenen sava arabas yar daha ileriki tarihlerden bir rnektir. Ama en nemlisi sava arabalarnn savata bir r am olmas. Drtnala giden bir atl tarafndan kolayca gerilip atlabilen ksa yayn icadna kadar sava arabas ideal askeri arat. New York, Oneonta'daki Hartwick College'dan arkeolog David Anthony "Sava arabasnda ayakta duran bir sava hedefine iyice yaklaarak mzrak frlatabilir ya da byk yayla ok atabilir, sonra da hemen uzaklard. ' diyor. Bu sava arabalarnn, Ortadou'da ortaya kmalarndan en az iki yzyl nce Kazakistan'da var olduunu gsteren mezar alanlarnda tarihleme almalar yapan Anthony, sava arabalarnn "Avrasya steplerinde, grece uygarlamam halklar tarafndan " icat edildiini sylyor. Gnmz alkanlklarna benzer tek alkanlklar kumara olan dknlkleriydi. Fndklar zar olarak kullanrlard. Rigvec/a'da, karsnn kendisini terk etmesine ramen alkanlndan vazgeemeyen bir kumarbaza yaklan at yer alr. Bin yldr sava arabas en stn askeri silaht. Sonralar Hi-titlerin, Msrllarn ve Mikenlilerin zaferler elde etmesini mmkn kld. Ancak M birinci bin ylda yerini svarilere brakt. 20 Atn evcilletirilmesi ve sava arabalarnn icad insan tarihindeki en nemli gelimelerden birine neden oldu, insan kendinden daha hzl ve gl hayvanlarn "klesi" olmaktan "kral" olmaya terfi ettirdi. Kiev'in 200 kilometre gneyinde tarihnce-sinden kalma bir ky olan Dereivka'da bulunan at dilerinin incelenmesi sonucunda da bu ilerlemenin kantlarna rastland. Yedi sekiz yalarnda bir aygrn kemiklerinin yannda, gem olarak kullanld anlalan ve zerinde dizgin olarak deri kaylar olan bir geyik boynuzu paras bulundu. Kk azdile-rinin mikroskopta incelenmesi atn aznda gemin yaratt anmay ortaya kard. Atlar ve sava arabalar, ilk Avrupallarn yaamlarnn hemen hemen her alannda devrim yaratmt nk atllar otlaklarda bir gnde yayalara nazaran kat daha hzl yol alabiliyordu. Sintata-Petrovka halk icatlarndan yle memnundu ki grne gre ya atlarna ya da at bal bir tanrya tapyorlard. Rigveda kutsal ikizlerin nasl bir rahibin ban kesip yerine l bir atn ban koyduklarn anlatr. Kafas kesilen rahip atn bandan konumutur. Byle sahnelerin gerekten de yaand anlalmaktadr. Anthony inceledii bir mezarlkta, kurban edilen bir insann bann yerine bir at ba konduunu grmtr. suAma M yaklak bin yllarnda arabaclarn yerini alan variler bu deiiklikten pek de holanm olamazlar. nk MS 4. yzyla yani Hunlarm Asya'dan kna kadar, Bat zengiyle tanmamt. zengisiz bir at srmek bir sava arabasnda ayakta durmaktan ok daha rahatszlk verici bir durum olmal. 22 Morinalar Bulan Ama Japonya'y Bulamayan Adam ngiltere'nin, Kuzey ve Gney Amerika'ya giden nc kifi John Cabot'm ilk seyahatinin 500. yln anmak iin, gemisi Matthew'min hemen hemen tpks, seyahati aynen tekrarlamak iin Bristol'den yola kacak. Cabot'm seyahati Anglo-Amerikan tarihindeki nemi dolaysyla bu ekilde anlmay hak ediyor - gnmzde yalnzca Kolomb'un ilk seyahati ve bir de Mayflowerm seyahati benzer ekilde tekrarlanmtr. ngiliz halefleri Kuzey Amerika ktasnn byk blmn kefeden ve smrgeletiren Cabot olmasayd o usuz bucaksz topraklar spanya'nn eline geebilir, bu da insanlk iin kestirilmesi imknsz sonular dourabilirdi. Cabot'm, aristokrat kkenleri bir iire de ilham veren Mas-sachusetts'h nl bir ailenin kurucusu olduuna inanlyor: 23 te gzel Boston, Fasulyeyle morinann vatan. Lowell'lar bir tek Cabot'larla konuur, Cabot'lar bir tek Tanryla. Uluslararas Deniz Festivali kapsamnda Helical Bar emlak \ -irketinin sponsorluunda 1997de denize alan Alatthew nun } modern taklidi, aslyla tpatp ayn olmayacak. Kukusuz Cabot! ve 17 kiilik mrettebatn sahip olmad tuvaletleri ve dular olacak. Modern bir mutfa da olacak. Mrettebat sigara imeyenlerden oluacak, asl seyahat yaplrken ttn henz kefedilmemi olduundan bu gayet yerinde; sefer gvenlii yasalarna uymak iin bir telsizi ve acil durumlar iin bir motoru olacak. Ama yatak olmayacak ve henz seilmemi maal mrettebatn kendi deklerini getirmeleri ve yerde uyumalar gerekecek. j. Venedikli Giovanni Caboto'nun byleyici bir hikyesi var. j| Genliinde, o zamanlar sadece bir hac yeri olmayan, ayn zamanda, Douyla Bat arasndaki mal dei tokuunun yapld dnyann en byk pazar olan Mekke'ye gitmi. Dou baharatlarnn, parfmlerinin, ipeklerinin ve deerli talarnn nereden geldiini sorduunda Asya'nn kuzey dou ucundan geldiklerini renmi. Bu mallara bu pazarda fahi fiyatlar de-mektense, Avrupallarn Asya'ya sefer dzenleyip dorudan ticaret yapmalar gerektiini dnm hemen. Kolomb gibi tu- tulacak en iyi rotann batya gitmek olduuna karar vermi. | Bylece Avrupa'ya nclk edecekmi. ispanya ve Portekiz tarafndan reddedilince ismini Ingilizle-tirmi ve ingiltere Kral VII. Henry'nin desteini kazanmay baarm. Kral ona "bugne kadar Hristiyanlarn bilmedii, putperest ve kfirlerin yaad adalar, lkeleri, blgeleri ve yreleri arayp bulmas" ve kralla katmas iin bir imtiyaz belgesi vermi. Kral ganimetlerin bete birini, Cabot geri

kalann alacakm. 1497 Maysnda yelken aan Matthew 52 gnde Newfoundlands ulam, Cabot da be yl nce Kolomb'un inand gibi Asya'ya geldiine inanyormu. Ama tek faydal kefi Grand Banks aklarndaki denizin zenginlikleri olmu. Mrettebat sadece suya sepet sallayp sonra da yukar ekerek saysz morina yakahyormu. Cabot ingiltere adna el koyduu pek ok yeni ada bulmu ama Newfoundland'de bir Dou kltrnn olmay onu hayrete drm. Yerliler, Mekke'de grd zarif eyleri yapamayacak kadar ilkel grnyormu. 1498de ikinci bir seyahate km. Kral birinciden ok memnun kald iin bu sefer alt geminin parasn vermi. Jao Ilav-rador adndaki biri Cabot'a Grnland'n aslnda Asya'nn bir paras olduunu sylemi. Grnland'n kuzey batsndaki buzlu blgelere doru giderse zengin Japon krallna ulaacan iddia etmi. Ama Cabot m yolunu buzdalan tkam. Yardmc kaptanlar onu isyanla tehdit etmi ve Cabot istemeye istemeye dnmeye raz olmu. Bu, byk kiflerden biri olmasn engelleyen zaafm gsteriyor: Cabot sonralar hem Macellan'n hem de Francis Drake in sergileyecei o merhametsizlie sahip deildi. Macellan benzer bir isyanla karlatnda anlamazla neden olan sorunlar grmek iin iki elebay gemisine davet etmi, sonra birinin kafasn kesmi, tekini de ssz bir adaya brakmt. Aslna baklrsa Cabot'n ikinci seyahatinin elle tutulur tek baars Labrador a ad verilmesi oldu. Bu ad bilgisiz akl hocas Jao Ilavrador'un adndan geliyordu. 24 25 teki Byk Patlama iziin konusu olan ve Evren'in balangcnda yer alan Byk Patlamaya deil de, br Byk Patlamaya yani yaklak 500 milyon yl nce birdenbire atalarmz dahil gelimi hayvanlarn oluumuna yol aan biyolojik Byk Patlamaya dair kayda deer, belki de uursuz keifler yaplmakta. Galaksideki uygarlklarn sradan eyler olduunu dnenler Dnya zerindeki yaamn ksa hikyesini bir gzden geirseler iyi ederler. Gezegenimiz yalnzca tarihinin yzde 99,9'un-da zeki yaam formlarndan yoksun olmakla kalmam, bu srenin yzde 90'mda da sadece en ilkel yaam formlarna ev sahiplii yapmtr. Gelecekte yldz kiflerinin, Gne benzeri bir yldzn etrafnda dnen, yaamaya elverili bir gezegene gittik27 terinde Klingonlarla karlaacaklar fikrini pek de desteklemiyor bu durum. 4 milyar yl nce yaamn ilk ortaya kndan Kambriyen Dnem deki karmak yaam formlarna ulaana kadar, biyolojik adan ilgin hibir eyin meydana gelmedii 3,5 milyar yllk bir duraklama vard. Dnya Gne'ten tam da zerinde yaamn gelimesine imkn verecek uzaklktaysa da, baka dnyalardan ziyarete gelen bir uzaygemisi, astronotlar kayalarn arasn yoklamadka, hibir eye rastlamayacak ve gelimi yaratklarn her yerde bulunduu kuramnn yanl olduu sonucuna varacakt kukusuz. Grnen o ki Charles Darwin'in dnd milyonlarca yllk dnemlere yaylm aamal deiimlerin aksine, biyolojik Byk Patlama birdenbire meydana gelmiti. Kambriyen "patlamann" tam tamna 543 milyon yl nce gerekletii konusunda artk btn uzmanlar hemfikir. Ondan nce yalnzca ilkel yaam vard, hemen ardndan da ilk karmak hayvanlar ortaya kt. Kambriyen "patlamann' anahtar, ondan hemen nceki jeolojik dnem olan Vendiyen Dnem de. Okyanuslarda byk nektarlarda oksijen grlmesi bu dneme rastlyor; grne gre karbon bileiklerinin karbon ve oksijen olarak ayrmasna muazzam bir tektonik hareketlilik neden olmu. Hayvanlar ancak oksijenle ok sayda hcre gelitirebilir ve byyebilirdi. Ama Vendiyen tektonik hareketliliin nedeni henz bilinmiyor. Tek bildiimiz meydana gelmi olduklar ve Dnya tarihinin byk gizeminden birinden sorumlu olduklar. Bu gizemlerden birincisi bir kere ilkel yaamn neden ortaya ktdr, ikincisi Kambriyen patlama, ncs de ok sonralar zeknn ortaya kdr. Bu olaylar olmasa biz var olmazdk. Ama o olaysz 3,5 milyar yl dnldnde en azndan ikinci gizemin ortaya kma olaslnn ok dk olduunu, o olmaynca da ncnn lafnn bile edilemeyeceini iddia edebiliriz; bu da gezegenler zerinde zeki yaam formlarnn ok ender rastlanacak bir ey olmas gerektiini iddia etmemizi kolaylatrr. Bu yzden de Enrico Fenninin Samanyolu'ndaki Dnya d uygarlklara dair mehur retorik sorusuna "Neredeler?" bir cevabmz var: Hayvan safhasna hi eriemediler. Yine de bu o kadar kt bir haber olmayabilir. Bize kar duracak hibir uzayl yoksa galaksi bizim demektir. 28 29 Hazine Seven Bir Canavar n korkun efsanevi hayvanlardan biri olan grifon gerekten de yaam olabilir. Gerek kimlii byk olaslkla Titanis olmal. Titanis kendinden kk yaratklar korkuya boarak kol gezen "dev bir kutu". nce efsane. Heredotos, tarihinde, bir zamanlar skitya'da -Krm dolaylar tek gzleri olan, Arimaspianlar diye bir kabilenin yaadn syler. Bu insanlar kartal bal, aslan gvdeli devasa hayvanlar olan gri-ronlar yani "griffin"lerle srekli sava halindeymi. Bu sava fiziksel olduu kadar maddi bir savam. Grifonlann skitya'da bol bulunan altn ve deerli talara kar byk bir sevgisi varm. Ari-maspianlar ne zaman bu deerli eyleri ele geirmek iin yaklaacak olsa grifonlar zerlerine atlayp onlar parampara ediyormu. 31 Szde yalnzca efsanelerde var olan, tehlikeli hayvanlarn bekilik ettii hazine hikyelerine, antik dnem efsanelerinde ska rastlanr. yi bir hikye anlatma frsatn hi karmayan Herodotos da halkn hafzasnda kalanlardan faydalanmt

belki de. Herakles'in on birinci "ii" Hesperidlerin Bahesindeki altn elmalar koruyan ejderhalar ldrmekti. Tolkien'in The, Hobbit'indeki ejderha Smaug, en ok ald bir hazinenin zerinde uyuklarken rahat ediyordu. Grifon efsanesi, Titanis'in "hazinesini" yani yavrularn ya da yumurtalarn korumasndan kaynaklanm olabilir. "Heredotos'un grifon tarifi Titanis'in bilimsel tanmna uyuyor. " diyor ingiliz akademisyen George Clive. "eviklii, aslannkine benzeyen bacaklar, yrtcl ayn hayvan olduklarna inanmamz iin kant tekil ediyor." Titanis'in gagasnn bulunmas vcudunun bir modelinin yaplmasn mmkn kld. Kaliforniya, Berkeley'deki Institute of Human Origins den Larry Marshall "Gelmi gemi en tehlikeli ku. " diye tanmlyor onu. Uamayan, devekuu benzeri bir yaratkt, avn devasa peneleriyle yakalar, kvrk gagasyla paralard. Milyonlarca yl nce Gney Amerika'da ortaya kan bu hayvan benzedii barl devekuundan ok daha lmcld. Zayf kanatlaryla uamayacak kadar ard ama bunu korkun bir hzla koarak telafi ediyordu. Drt metre boyundaki bu ku bir attan daha hzl kouyor, yakalayabildii her hayvan yiyordu. Saldrlarna kar koyabilecek pek az memeli olmal. Glyptodon ad verilen ve baka hi doal dman olmayan dev armadillo benzeri memelileri bile avlyordu. Titanis'in yaayan tek torunu, Paraguay ormanlarnda bulunan Cariama adnda, yaklak bir metre boyunda, uzun boyunlu bir kutur. Kendisinden ok daha byk olan atas gibi koarken saatte krk kilometre hza ulaabilir. Titanis'in Kuzey Amerika'ya, oradan da Arimaspianlarm onlarla karlat Asya'ya nasl g ettii, bir zamanlar eski denizlerin iki yakasn birletiren doal kprlerin jeolojik hikyesinin bir paras. Bu kprler olmasa Dnya hayvan trleri asndan ok daha fakir olurdu. milyon yl kadar nce volkanik gler Venezuela'y kat eden And Dalarnn bulunduu blgeyi ykseltti ve daha nceleri ada olan iki kta, Kuzey ve Gney Amerika, yeni Panama kara kprsyle birbirine baland. Bylece yzlerce byk hayvan tr bu kpry geme ve artk birlemi olan ktada birbiriyle karma imkn buldu. Sonra, son buzul a srasnda Sibirya'y Alaska'dan ayran Bering Denizi zerinde yeni bir kpr ykseldi. Alalan su seviyesi, uzun zamandr sular altnda olan topra aa kararak ok sayda hayvann Asya'ya g etmesine olanak verdi. Kara aynn, oklukirpinin, armadillonun, kanncayi-yenin, atn, kr kurdunun, lamann, kurdun atalar ve korkun Titanis bu kprden geti. O srada insanlar evrimlerini tamamlamlard, kamp atelerinin banda birbirlerine korkun hikyeler anlatyorlard; grifon hikyesi byle nesilden nesile aktarlarak ortaya km olabilir. Soyu tkenmi olan Titanis-grifon bir bakma hl canl. Korkun, gagaya benzeyen kafas armalar sslyor. On yedin32 33 ci yzylda, arma uzman Sir Thomas Browne Pseudodoxia Empidem/ca'da yle yazm: "Griffin bir yiitlik ve yce gnlllk simgesidir nk kartal ve aslandan oluur, yani en asil hayvanlardan. Bu yzden de prenslere, bakanlara, generallere ve btn kahraman komutanlara yarar; yine bu yzden Avrupa'daki asil ailelerin ounun armalarnda yer alr." Ancak gerek grifon, Alice'e deniz altnda ayakkablarn "dil bal ve ylan balndan" yapldn anlatan akac arkadatan ok farklyd. Edmond Halley, "Pembeli Korsan" 34 700 senesinde bir gn bir balk teknesi Newfoundland sahili aklarnda avlanrken eski psk grnl bir tekne tehlikeli biimde stne geldi. Bunun bir korsan teknesi olmasndan korkan balklar ate atlar. Bunun karlnda korsanlarn" reisi, gkbilimci Edmond Halley'nin kfr bombardman altnda kaldlar. Halley sadece kuyrukluyldznn ne zaman grneceini tahmin etmesiyle nl deildi. Ayn zamanda cesur bir kifti de, bilimsel bilgi peinde dnyay dolard. Kaptan Cook'tan bir yzyl nce Antarktika'y bulmaya alrken neredeyse hayatn kaybecekti. Halley nin sadece Kaptan Cook un deil, ksmen kendisinin kkrtt bir isyanla kar karya gelmesiyle Kaptan Bligh'm 35 da habercisi olduunu anlatan bilim tarihisi Ian Seymour, Hal-f ley'nin olaanst maceralarm Astronomy Now'daki bir yaz-j snda gn na kard. , Edmond Halley 1698de balayan ikinci seyahatinde, Krali-j yet Donanmasna ait Paramour Pink adl bir gemiyle yola kt. "Pink "ler yani Pembeler 16 metre uzunluunda 5 metre geniliinde, zellikle s sular iin ina edilmi dz altl gemilerdi.] Donanmada pek bilinmezler ve genellikle baka bayrak altnda;] yol alan korsan gemisi zannedilirlerdi. 20 kiilik mrettebat gemiyi tka basa doldurmutu. Harrison adndaki (deniz kronometresinin mucidiyle ilgisi yok) birincii kaptan, "akademisyen" Halley'i kk gren profesyonel biri denizciydi. "Kendisinden ok ey bekleniyor ama karlnda pek az ey alnyor hatta hibir ey alnmyor." diye yaknarak ona byk hakszlk ediyordu. Aslnda bu seyahat srasnda Halley Dnyann manyetik alanlar zerinde kapsaml gzlemler yapmt. Seymour bu gzlemlerin "bir yzyl akn bir sre gemiler iin vazgeilmez ' olduunu" sylyor. Ama Halley ok berbat bir komutanm. Denizcilik konusunda otorite olmasna ramen hi kimseyi krbalatmam; disiplini alayclk ve kfrle salamaya alrm. Aktan aa bakaldran Harrison, Halley'nin emirlerine kar gelmi ve mrettebata Halley'nin bir baltaya sap olamad- _ iin zengin tandklar sayesinde komutanla getirildiini "j sylemi. Gnn birinde btn mrettebatn nnde Halley'e "sadece Pembe ye deil bir sandala bile komuta edemeyecek kadar yeteneksiz " olduunu sylemi. Halley seyahatin geri kalan blmnde onu kamarasna kapattrm. Seyahat sonras yaplan askeri mahkemede Donanma Komutanl Halley'nin hatalarn da dikkate alma benziyor nk isyankr subay sadece bir uyaryla yakay kurtarm. Bu sefer daha uysal bir birinci kaptanla ve yine bir Pembeyle yaplan bir sonraki seyahatte, Brezilyadaki Recife limannda, sonradan sahtekr olduunu iddia ettii Bay Hardwicke adn-

A ki ngiliz konsolosuyla takm. Hardwicke'e seyahatin amann gney gkyzndeki yldzlar gzlemek olduunu syle. (Gerekten de Halley, Saint Helena nn puslu gndeki %4\ gney yldzn belirledii iin Royal Society'ye seilmiti.) Hardwicke bu hikyenin marnlamayacak kadar gln olduunu beyan etmi. Halley'nin gemisinin pheli bir biimde ortaya ktn ne srerek onun korsanlktan tutuklanmasn emretmi- Halley bir iki saat sonra ehrin valisinin araya girmesiyle salverilmi ama fkeyle ve zrleri kabul etmeden frtnal denizlere alm. Rivayet edilen Kayp Ktay bulmak umuduyla ok gemeden Gney Okyanusu na varm. Gemi gzcleri hibir haritada grlmeyen byk ada grdklerini bildirmi. "Tepeleri dz ve karla kapl olan st beyaz bu adalar dikey yarlar" ile evriliymi. Bu buzdalaryla ve youn bir sisle kuatlan gemi ok gemeden lmcl bir tehlikeyle kar karya kalm. "11 ila 12 gnyiyeceksiz kalmamz halinde," diye yazm Halley seyir defterine, "hepimiz lebilirdik, etrafta tek bir gemi bile yoktu." Geminin manevra yapmasn kolaylatran kkl ve altnn dz oluu sayesinde kurtulmular. 86 yama kadar yaayan Halley gelmi gemi en nemli bilim adamlarndan biriydi. Isaac Newton'un arkadayd bu geimsiz adamn byk olaslkla tek arkadayd ve btn gkyz yasalarnn temelini tekil eden Principia snn yaymlanmasnda etkili olmutu. Ayn zamanda, kadim yldzlaryla evrene bir ya bime giriimlerimizi boa karan bilinen ilk kresel kmeyi de o kefetmiti. Kraliyet gkbilimcisi iken, lkesini ziyarete gelen Rus ar oyk Petro'yu arlamasndan da anlald gibi lem adam- va"la ikisi krktk sarho olup bir hendee yuvarlanmlard. 36 Bizim Gibi empanzeler avala, politikayla, tbbi aratrmalarla uraan yegne hayvan insan deil. empanzelerin de bunlar yapt grlm. "Onlar incelemeye ilk baladmda bizden daha kibar olduklarn dnmtm." diyor deneyimli empanze uzman Jane Goodall. "Ama zamanla bizim kadar kt olabildiklerini grdm." Tanzanya'daki 50 kilometrekarelik Gmbe Ulusal Parknda 30 yl boyunca empanzeleri en yakn kuzenlerimizi izleyen Goodall (yaam hikyesi National Geographic'te yaymland) JJrt Yl Savalar gibi bir olguya ahitlik etmi: Drt yl boyunca iki dman empanze kabilesi birbirlerini sistematik ola-rak takip edip ldrm. 39 On yetikinin ve bunlarn btn yavrularnn hayatlarn kaybettii bu atmada onu en artan ey ilerin sinsi bir profesyonellikle yrtlmesi olmu. (Grne gre savan amac "hain" olan yani bir kabileden ayrlp dierine katlan hayvanlardan intikam almakm.) Hcuma kalkan ya da pusu hazrl yapan savalar, korku ve heyecandan tyleri diken diken, ormanda tek sra halinde ilerliyor, kendilerini ele verecek bir hrt karmamak iin talara basarak ilerliyormu. Kaptklarnda ise iki ordu birbirlerinin etlerini dileriyle ko-paryormu. Ama baka bir sava aleti kullanmyorlarm. Askeri teknoloji, empanzelerin insanvari bir ilerleme gsteremedikleri be alandan biri. Goodall ve meslektalar empanze davrannda u arpc zellikleri gzlemi: Giyim. Ayaklarn dikenlerden korumak iin dal paralarn "sandalet" gibi kullanmay renmiler. politik propaganda iin insan yapm nesneler kullanmak. Mike adnda ufak tefek bir empanze grltl bir gvde gsterisi yapmak ve kendi nemini artrmak iin gaz tenekelerini birbirine vurarak kendi grubunda liderlie kadar ykselmi. Psikoloji. Faben adndaki bir grup liderinin Figan adnda bir erkek kardei varm. Faben ortadan kaybolunca Figan tekileri kiiliklerinin ayn olduuna ikna etmek iin kayp aabeyinin davranlarn ve vcut dilini taklit etmeye balam. Bu sayede baaryla grup liderliini ele geirmi ve on sene boyunca elinde tutmu. Tp. Baz empanzeler karn arsn dindiren ve barsak parazitlerini ldren Aspilia adl bir bitkinin yapraklarn yiyormu. Alet yapm. Sert otlar ince eritler haline getirerek termit yuvalarna sokuyor ve dar kan bcekleri yakalayp yiyorlarm. Korku ve hayranlk. Yksek bir elalenin nnde ayin gibi bir dans yapyor, grne gre ilk insanlar dine ynlendirmi olabilecek duygular sergiliyorlarm. Evlilik. Bir erkekle bir dii, Evered ve Winkle, kendi yavrularn bytmek iin yalnz yayorlarm. Yaamlar boyunca Wilkie'nin kendi oullar olduunu bildiklerini aka gstermiler. Yaramazlk yapmak. Frodo adndaki empanzenin "mark veledi", bir muhabiri tepeden aa itmi, Goodall' ayak bileinden yakalayp yere drm, bir fotorafy da onun zerine devirdikten sonra srtarak uzaklam. Bunlarn hibiri bizi artmamal nk empanzelerin genetik malzemesinin yzde 98i bizimkiyle ayn, dier trlere nazaran ok yksek bir oran bu. Aslnda topu topu alt milyon yl nce yani memelilerin uzun tarihinde bir gz krpmas kadar bir sre nce, insanla empanzenin ortak bir atas vard. i bu ata nasl byle yetenekli torunlarn atas olabildi? aki raporlarda drt bacak zerinde yrmekle iki bacak zerinde yrmek arasndaki o ok derin uurumu aan byk insansmaymunlarm bilinen ilk rnei tanmlanyor. Do40 41 kuz milyon yl nce yaam Dryopithicus laietanus ad veriler insansmaymun dallarda sallanmay aaca trmanan ocuklar i da ve sirk cambazlarnda hl grlen bir alkanlk ve orman| da Tarzan'n yapt gibi kouturmay renmie benziyor. Londra Doa Tarihi Mzesi'nden Peter Andrews "Uzun za-| mandr btn byk insansmaymunlarn yaamsal nem ta-j yan bu ara aamadan getiine inanlyordu." diyor. "Ama s-i panya'da bulunan bir fosilin incelenmesiyle bu ilk defa kant-i land." Sahte Kefen.

42 Torino Kefeninin gerek mi yoksa sahte mi olduunu belirlemek iin 1988'de radyolojik deneyler srp gitmekteyken, gayri resmi bir grup kefenin bilinmeyen bir on drdnc yzyl Fransz ressamnn yapt bir taklit olduuna dair "inkr edilemez kantlar" ne srerek aratrmaclar yaya brakt. imdiye kadar saysz sahtekrl su yzne karan, retmen, eski sihirbaz ve mehur Paranormal ddialarn Bilimsel Olarak Aratrlmas Komitesi yesi Joe Nickell, Fransz bir piskoposun Papa VII. Clement'e 1389'da yapt bir ikyeti incelemekle ie balad. Bu ikyete gre "piskoposluk blgesindeki bir ressam, kiliseye, zerine maharetle bir erkek sureti resmedilmi bir kuma paras getirmi ve bu kuman Hazreti 43 sa'nn mezara gmlrken sarld kefen olduunu iddia etmitir". Piskoposun daha sonraki bir yazsnda, ismi verilmeyen sahtekrn yalann itiraf ettiini belirtmesini gz nnde bulundurarak, Nickell bu sahtekrln nasl yaplm olabileceini kefetmek iin en iyi yolun kendisinin de bir taklit yapmas olduuna karar verdi. Kefendeki sa suretinin sradan bir yalboya resim olmamas, fotoraf negatifine benzemesi yani tmseklerinin koyu, ukurlarnn ak renk olmas onu artt. nananlar bunun Dirili'e elik eden bir enerji patlamasndan kaynaklandn syl- ; yor ama Nickell bunun en eski bask biimi olan pirin-ovma ; tekniine benzer bir teknikle yaplm olup olamayacan me- i rak etti. Bu teknik Kefendeki gibi negatif imgeler yaratr. j "On drdnc yzylda ressamlar negatif imgeler yaratmak- i ta ustayd." demi Nickell. "Ben de onlarn yntemlerini taklit etmeye giritim, sadece o zamanlar var olan malzemeleri ve tek- j nikleri kullanmaya dikkat ettim." Drer'in Yakaran Eller'inin yarm kabartmas zerinde de- j ney yaparak balad ie, kabartmay sv krmz bir boyayla } kaplad. Gzel bir negatif imge ortaya kt. Kefen'dekini an- j diriyordu ama hatlar ok keskindi. Sv krmz katmann, j onun imgeyi oluurken grmesini engellemek gibi bir dezavan- ' taj da vard. Esas ressamn ne yaptn grmek isteyecein- j den emindi. '<'t "Bu yzden de sv krmz yerine bir sarsakz ve sarsabr ] i karm denedim. Ama son tercihim demir oksitten yaplan ve : Kefen'e uygulanan mikroskobik testlerin bulgularyla da uyumlu olan bir toz boyayd. Ekibimizden birinin aldan yapt sa'nn yznn kalbnn yarm kabartmasn yaratarak ie baladm. Sonra slak bir kuma alp krmamasna dikkat ederek yarm kabartmay sardm." Kuma kuruduktan sonra toz boyay kumaa yedirdi. Bylece kuman zerinde, bir eletirmenin syledii gibi "her adan Kefen dekiyle ayn" bir imge elde etti. Nickell Kefen'in, bir ortaa sahtekrl olduunu pheye ver brakmayacak ekilde kantlayan daha baka pek ok can alc zellii olduuna inanyor. Bunlarn en nemlisi imge oluturulduktan sonra boyand aikr olan kan. "Kan krmz, ama yle olmamas gerekir. Siyah olmas gerekir. Kan vcuttan ktktan ok ksa bir sre sonra kararr." Kana dair bir dier tutarszla ise ekibin bir yesi, pek ok ceset incelemi olan eski adli tp uzman Michael Baden iaret ediyor; o da, kann Kefen'deki gibi kk dzgn derecikler halinde akmad. Kan matlar ve kararr. Ama Kefen'de byle bir ey yok. Her ey ok yapay ve artistik, gerek bir cesette olabilecek yaralarla ilgisi yok. "Kefen'in zerindeki kan adli tp testlerine tabi tutulmu ve ok tuhaf bir ey bulunmu. Ortaada ressamlarn yaygn olarak kulland krmz aboyas ierdii anlalm; bu madde kana karrsa ldrc cva zehirlenmesine sebep olur." diyor Nickell. Kefen'in gerek olduunu savunanlar, byk olaslkla bir zamanlar devasa freskli bir tavann altnda asl olduunu ve zerine boya damladn sylyor. Ama bunun nerede ve ne zaman olduunu syleyemiyorlar. Nickell'e gre bu aklama "biraz fazla masumane. Kefen'in zerindeki suretin, kefenin sa'nn bana sarl olmasndan dolay kt varsaylyor. Ama geometri kurallar, bir bezi dz bir yarm kabartmaya deil de gerek, boyutlu bir baa sararsanz baz biim bozukluklar olacan sylyor. O durumda doal olmayan bir biimde arplm bir yzle karlamanz gerekir. Ama bizim elimizde bu dz imge var. Benim deneyimde elde ettiim imgeyle hi ilgisi yok." Ama Nickell ve ekibine gre en etkileyici kant, Kefen'in yaratld varsaylan zamanla ilk olarak sznn getii zaman arasnda 1300 yllk bir boluk olmas. "Bu en kutsal emanetin btn Hristiyanlk leminde bilinmesi gerektiini dnmeden edemiyor insan. Oysa bin yldan 44 45 da uzun bir zaman mehul kalm. Aziz Augustinus sa'nn nasl grndn kimsenin bilmemesine ok dertlenirmi. Ortaan balarnda ressamlar sa'y sakalsz byksz, Apollon'a benzeyen bir gen olarak resmederdi. Sonra on nc ve on drdnc yzyllarda ressamlarn gznde tam da Kefen deki kutsal grnmne brnd." On drdnc yzyln sahte kutsal emanetlere ska rastlanan bir dnem olduu gereini ayn anda en az kilise Mec-delli Meryem'in naann kendilerinde olduunu iddia etmiti gz ard etsek bile, Kefen'in o yzyla ait bir sahtekrlk olduu kuram kantlarla dorulanyor. ... Ve Sahte Uzayllar nya'ya gelmi bir uzaylnn szde otopsisini gsteren filmi "Roswell vakas' adyla anlan olay pek ok kii grmtr, biraz saduyusu olanlar uzaylnn sahte olduunu anlamtr. Ama imdiye kadar cevab verilmemi daha ilgin bir soru var ki o da sahte uzaylnn nasl ya-Pild. Artk bu cehaletimiz son buldu. Madrabazlarla sahtekrlarn korkulu ryas, iki ayda bir yaymlanan Skeptical Inquirer'da. yer alan iki harika yaz, bu iin tam tamna nasl yaplm olabileceini ve kendi yazarlarnn elinden ksa "uzayl "nm nasl daha inandrc olacan gsteriyor.*'

'ne Skeptical Enquirer, yaymcs Paranormal ddialarn Bilimsel Olarak Aratrl-mas> Komitesi, 3965 Rensch Road, Amherst, New York 14228-2743 46 47 UFO folklorunun bu rneinin mazisi gayet iyi biliniyoi New Mexico'da, Roswell'de 1947 Temmuzunda bir hava kazas meydana geldi. Byk olaslkla askeri bir casus uak dt ve ABD hkmeti, dalan paralarn Sovyetler Birliinin eline gememesi iin doal olarak ii rtbas etmeye alt. Ama UFO fanatikleri ok daha baka bir ey olduunu iddia ettij Dnya d bir uzay aracnn yere akldn, iindeki uzaylnr ldn ileri srdler, filmde grlen de onun cesediydi. "Bence ok daha iyi bir sahte uzayl yaplabilirdi." diyor quirer'm yazarlarndan Trey Stokes. Hollywood'da The Abyss, Batman Returns (Batman'in Dn), RoboCop II, The BIob\ gibi filmler iin canavarlar ve uzayllar yaratm olan bir zel efekt sanats olan Stokes, kendisinin bu sahtecilii nasl yapa-j can anlatyor. Yaplmas gerekenler belliydi. Film 1940'larda ekilmi biri belgesele benzemeli. "Uzayl", kafalardaki yaygn uzayl imgesiJ ni neredeyse insan ama tam da deil andrmah ve l yaratk, j insanlarda bulunmayan organlar "kefeden" tp aratrmaclar! rolndeki aktrlerin yapt otopsi srasnda grlmeli. En kolay, bykl ve vcudunun ekli yaplmak istenen | uzaylya benzeyen birini bulmak ve vcudunun plastikten bir] kalbn almaktr. Bylece temel ekil elde edilir. Sonra yarata garip bir grnm vermek iin zeri diilerin di kalb almak iin kulland, hzla donarak elastik bir yar katya dnen macunumsu bir maddeyle kaplanr. Uzaylya altar el ve ayak parma taklr - on biraz fazla sradan olur. Bunu yaparken "ellere " ve "ayaklara" teller konur ki parmaklar uzun ve belirgin olsun. Sonra yze tuhaf bir ifade verilerek ba yeniden ekillendirilir. Sonra kameralar almaya balar ve "aratrmaclar" gvdeyi keserken grlr. Byk olaslkla Bay Stokes'un "kitaptaki en eski numaralardan biri" dedii eyi uygulamlardr. Birisi | bir neterin kameraya bakmayan tarafna kk bir tp ilitirir. Neter keserken uzaylnn "kan" tpten dar szar ve neter rdnda bir iz brakm olur. Sonra aratrmaclar mahalle kasabadan alnp, uygun bir ilemden geirilmi cierleri ya da bbrekleri karndan karr. Bir Hollywood profesyoneli bu ii bu ekilde yapard. Ama, Ohio Cleveland'da alan bir cerrah olan Joseph Bauer filmin son derece beceriksizce olduunu ve "iyiynlendirilmemi amatrlerin" ii olduunu sylyor. Kadavrann etrafndaki balkl adamlar, ne kendi mikroplarnn salmasn ne de uzayl mikroplan almalarn engelleyebilecek arc maskeleri takm. 1952'de Hint Okyanusunda tamamen korunmu halde bulunan tarihncesi bir koelakant incelerken filmleri ekilen balkbilimcilerin dikkatli, bilimsel tavrlaryla alakasz bir kaytszlkla kesip biiyorlar uzayly. "Tecrbesiz ve beceriksiz eller, organlarn yaplarn, birbirleriyle ilikilerini anlamaya ya da incelemeye hi gayret gstermeden rasgele, plansz bir biimde oraya buraya saldryor. Vcudun iindeki tuhaf eyler krlemesine kesilip taslarn iine atlyor." "Bu uzayl gerek olsayd," diye ekliyor Bay Bauer alayla, "film yzyln cinayetinin barbarca bir kasapln ve hem bu deforme yaratk hakknda biraz bilgi edinme frsatnn hem de esiz delillerin yok edilmesinin belgeseli olurdu." ki yazar da yorumlarnn gelecekte bir UFO sahtekrn, dana inandrc filmler ekmeye kkrtmak ve ona bu ii nasl yapacan retmek gibi bir tehlike arz ettiinin farknda. 48 Nasl Bir Yar Kaybedip Dnyay Kazandk 00.000 ila 40.000 yl nce Avrupa ve Ortadou da yaayan ve sonra ortadan kaybolan bir rk olan Neandertal insanna ne oldu? Soylarnn tmyle tkenmesi tarihin en karmak bilmecelerinden biridir; artk bu bilmecenin zmne biraz daha yaklatk. H.G. Wells'in The Grisly Folk adndaki mehur ksa hikyesinde biraz uursuz bir grnm arz eden bu insanlar, bize pek benzemiyordu. O zamanki atalarmz olan Cro-Magnon insanndan (adn 1868'de kalntlarnn bulunduu gney Fran-sa daki kayalk blgeden alyor) biraz daha ksa ve tknazlard. Neandertal insannn -1856'da Almanya'da Neander Vadisineki bir maarada bulunan iskelet yznden bu ad almlar-r~ yz hatlar kaba, eneleri gl, alnlar eimli ve ka ke51 merleri kkt, byk olaslkla klla kapllard. Ksacas hay. vans bir grnmleri vard. Neandertal insannn, Wells'in ne srd gibi, atalarmzn ocuklarn byk olaslkla yemek zere karmak gibi bir alkanlklar olduu iin, onlar atalarmz m katletti? lk insanlar konusunda uzman olan James Shreeve, Disco-ver'da Neandertal insannn uzun yksn paralar ustaca birletirerek anlatyor. Bu iki nermenin de byk olaslkla yanl olduu -zellikle de ldrlen Neandertallere ait toplu mezarlar bulunmad iin- ve ortadan kaybolmalarnn ok daha olaand bir aklamas olduu sonucuna varyor. nce iin arka plan. Btn yaayan insanlarn, yaklak 200.000 yl nce (Bkz. Ata Patlamas, s. 59) Afrika'da yaam (genellikle "Havva'' diye anlan) tek bir kadnn soyundan geldii dnlyor. Tabii onun da kendi atalar vard ama soyun devam bu tek dii bireyden geiyor. 100.000 ila 50.000yl nce Havva'nn torunlar Avrupa'ya ve Asya'ya g etti. Bu onlar Neandertal insanyla dorudan ilikiye geirdi. Bunlar modern insann kuzenleriydi ama rkn ok daha eski bir dalndan geliyorlard. (Grne gre ikisinin de ortak atas, bir milyon ila 700.000 yl nce Afrika'da yaayan Homo erectus'tu ) nsanln iki uzak dal birletiinde ne oldu? Kantlara baklrsa hibir ey olmad. nsan iki rkn ya savaacan ya sevieceini dnyor ama ikisini de yapmadlar. Shreeve bunun artc olduunu kabul ediyor. "nsanlar iftlemeyi sever. Dier alardan gaddarca belirgin olan rklar aras engeller cinsellik sz konusu olduunda erir gider." Kaptan Cook'un denizcilerinin, tenlerinin rengi kendilerininkinden farkl olan Pasifik adalar sakinleriyle nasl tereddtsz

sevitiini ve Aztekleri yenen Cortes'in, politikadan ziyade ak ya da arzu uruna nasl bir Aztek prensesiyle evlendiini hatrlatyor Shreeve. Olaand gerek u ki Cro-Magnon atalarmz 50.000 vl boyunca Neandertal insanyla bir arada yaam ve onlarla hi cinsel ilikide bulunmam. Bunun nedeni, biyolog Ernst Mayr'n tr tanmna gre ("reme asndan dierlerinden yaltlm"), ayn trden olmamalar. Ksacas bir tr, yalnzca kendi trnn bireyleriyle iftleen bir gruptur. Bu tanma gre, Neandertal insan Cro-Magnonlarn ilgisini ekmiyordu o kadar. Onlar cinsel ve toplumsal olarak grmezden geliyor, onlara sadece ilgin olmayan hayvanlar gzyle bakyorlard. Johannesburg'daki Witwatersrand niversitesi'nden Judith Masters bu olguyu hayvanlarda -rnein kularda ve kpeklerde- grlen, sadece kendi trlerinden bireylerin iftleme arlarna karlk verme olgusuna benzetiyor. "Bir trn diisi baka bir trn erkeinin arsn duyabilir ama hibir tepki vermez. Btn bu yaygarann nedenini anlayamaz." Shreeve bu durumun, Dou Afrika'daki krsanms memelilerin, d grnleri ayn olan ama erkeklerinin penisleri deiik byklklerde olduu iin birbirleriyle iftlemeyen iki ayn trnde grlen durumun bir benzeri olabileceini sylyor. Cro-Magnon insan ve Neandertal insan gibi: Birbirlerini gryorlar ama ortak bir "dllenme mekanizmalar" olmadndan birbirlerini hi umursamyorlar. . 52 53 Zenginlik ve baar maddi ilerlemeye bal, o da byk v| karlkl ibirlii yapan bir topluluk gerektiriyor. Kendilerini den daha zeki olan kuzenlerinin oluturduu topluluktan dj lanan Neandertal insan ancak gerilemi ve soyu tkenmi olaJ bilir. En ldrc Silah 54 oollar 1345'te Krm'daki bir Ceneviz kalesini kuattklarnda tarihin en ldrc silahn kullandlar. Silah 75 milyon insan ldrd, o zamanki insan nfusunun yarsndan fazlasn. Bu silah mancnkt. On altnc yzylda yerini topa brakana kadar btn stratejik aletlerin en etkilisi olan, kuatmalarda kullanlan dev sapan. Yukarda anlan olayda kuatmaclar, ehir surlarnn zerinden hyarckl veba virs tadn bilmeden moloz atmt. Sonra Cenevizli denizciler bu hastal Akdeniz limanlarna yayd. Scientific American daki enfes bir makalede, M beinci ya da altnc yzylda in'deki icadndan itibaren mancnn tarih ve islam imparatorluunun ve Mool imparatorluunun ya55 ylmasmdaki rol anlatlyor. Askerlik bilimini, felsefeye benzeyen deersiz bir ura olaral gren ve kmseyen Romallar mancn bilmiyordu. kinci yzylda Romann nde gelen askeri mhendislerinden biri ol Julius Frontinus "Geliimleri bakmndan snra dayanm, artk gelitirilme midi grmediim yeni sava makinelerine dair btn fikirlere kulaklarm tkayacam." diye yazm. Bir iki yzyl sonra Hunlarn stn atl okular onu bu tavrndan vazgeiremese de mancnk vazgeirirdi. Mancnk dzlkte yaplan meydan savalarnda pek ie yaramasa da surlar en gl kalelerin bile savunmasn krmakta olaanst etkili olmutur. 1291'deki Akk kuatmasnda, Memluk sultan el-Eref Ha-: lil tam 72 mancn ayn anda kullanmt. Massachussetts'taki Salem State College da askeri tarihi ve Scientific American da -ki makalenin yazarlarndan biri olan Paul Chevedden "ahitler glleleri kocaman kaya paralar 'uan dalar ve tepeler' ola- ,. rak tarif etmi." diye yazm. Eskiden ngiliz Ordusunda subay olan Hew Kennedy'ni; yapt deneylere gre mancnklar bir ton arlnda bir kayi T" 1 rasm 150 metre ileriye, saatte 140 kilometreden daha hzl f rlatabiliyordu. Kennedy, on nc yzyl mancnklarnn opyasn yapm ve ngiltere krlarnda l bir domuzu, bir tomobili ve bir piyanoy frlatm, sonra da makinelerini askeri tarih zerine bir sergi iin Suudi Arabistan hkmetine satmtMancnklarn kullanm kalelerin geliiminde de nemli bir rol oynad. Gllelere kar koyabilmek iin surlar daha kaln rld, istihkm da savunmada olanlarn kendi mancnklarn zerine koyabilecekleri ekilde kuvvetlendirildi. On nc yzylda Kahire Kalesi bir nkleer sman ortaa eidi halini almt. Glendirilmi atlar ieriyi duvardan aan gllelere kar koruyordu. D surlar devasa kulelerle takviye edilmiti, buralara yerletirilen mancnklar dmann "bataryasn" at menziline getirmesini bile engelliyordu. Btn glleler ldrmek ya da ykmak iin atlmyordu. Mahkmlarn kesik balarn atarak kuatma altndakilerin moralini bozmak ok yaygnd. Tolkien'in roman The Lord of the Rings'te de (Yzklerin Efendisi) Gondor kuatmas srasnda buna benzeyen korkun bir sahne yer alr. ilk mancnklar kas kuvvetiyle alyordu. Glle ortasndan yksee asl bir direin bir ucunayerletiriliyor, sonra askerler direin teki tarafn aa ekiyordu. Bylece glle yaklak 45 derecelik bir ayla havaya frlayarak uzun bir eri iziyordu. Sonraki makinelerin, adalar tarafndan grnleri dolaysyla testisler" ad verilen daha iyi alan arlklar vard. Mancnklar muazzam bir g aa karyordu. Chevedden ne yaptklarn bilmeyenleri mancnk ina etmemeleri konusunda uyaryor. Hernn Cortes ve fatihleri 1521'de Azteklerin Te-nochtitlan ehrini kuatrken bir mancnk

kullanmaya kalk-ITt. ilk kaya dimdik havaya frlayarak, mancn ina edenle-nn kafasna indi. "Mancnk yapmak isteyenlerin dikkatine." 56 57 Ata Patlamas ok daha kkl en azndan ok daha eskilere daya-,nan bir soyaacyla vnebiliriz artk. Kaliforniya, Berkeley deki biyologlar u anda hayatta olan btn insanlarn 200.000 yl nce Afrika'da yaam bir kadmm soyundan geldii sonucuna vard. Birok kii bu iddiaya inanmakta zorland. Byle bir iddia ilk bakta aritmetik bir samalk gibi grnebilir. Zamanda geriye gidildike insann atalarnn says artar. yleyse soyumuzun yaklak 7000 nesil nce yaam tek bir bireye dayandn na-sl varsayabiliriz? yle akl yrtebiliriz: Herkesin bir annesi bir babas oldusUna gre, her nesil iin 30 yllk bir sre tanyarak, herhangi r yuda ka atamz olduunu hesaplayabiliriz. Aradaki yl sa59 ysn 30'a bleriz; 2 zeri bu say kasa ata says da odur. r-'] nein Kralie Victoria'nn 1837'de tahta k bundan yaklak \ be nesil nceye denk gelir. Bylece u an yaayanlarmzn b- j yk byk byk dedeleriyle ninelerinin says 2 zeri 5 yani 32 olur. Tarihte genlere gittike bu hesap olduka iyi bir biimde ii grmeyi srdrr. Kral III. George'un tahta kt 1760 sene^ sinde hepimizin 256 kadar yaayan atas vard, spanyol Do-" nanmas'mn yenildii 1588 ylnda bu say 8192 idi. Buraya kadar iyi, ama belli bir noktada bu hesap iflas ediyor. Agincourt Sava'nn yapld 1415 senesinde her birimizin yarm milyondan fazla atas olmu olmas gerekiyor ngiltere, nfusunun yzde 10'undan fazlasve 1066'daki Norman sti' las srasnda da her birimize en az 2.000.000.000 ata dyor| o zamanki dnya nfusundan kat kat fazla! Bu nasl mmkn olabiliyor? Ben derim ki bu uzak atalarn I ou ayn insan. On beinci yzyln balarnda herkes neredey-i se kanlmaz olarak kuzenleriyle evlenmeye balam nki toplumsal kstlamalar ve yksek lm oranlan evlenecek ba-| ka kimse brakmyormu. Kara lmn yol at ykm hesaba kattmzda bile, zamanda geriye dnp baktmzda soyaalarmz birlemeye balyor. Sonu olarak insan rknn eksiksiz soyaac ok uzun kuyruklu bir iriba eklinde olmal. Kuyruun ucunda yer alan 200.000 yl nce yaam o uzak Afrikal atann torunlarnn says, yaamlarnn tehlikelerle dolu olmas nedeniyle ilk bata son derece yava artm olmal. O uzun kuyruk da bundan kaynaklanyor. Sonra, 2000 yl nce Roma mparatorluunun balangcnda kuyruk epeyce kalnlam olmal. mparatorluklar iinde korunan insanlarn ounun, doal yaam srelerinin sonuna kadar yaama olasl vard. Sonraki yzyllarda, torunlar da yakm atalarmz kadar hzl oald. riban gerekten irileen bann nedeni de ite bu. Bir Arkeolog Olarak Napoleon etih seferleri srasnda ou ordunun aklnda iki ey olmutur: Yama ve tecavz. Ama Napoleon'un Msr' istilas bir istisnayd. Askerleri Nil'in bir dnemecinden kp da Teb ehrinin kalntlar arasnda Karnak ve Luksor tapnaklarn grdnde, bir ahidin anlattna baklrsa "btn rdu birdenbire, aknlk iinde durdu ve hayranlkla ellerini rpt". Napoleon'un 1798'deki Piramitler Sava nda lkenin despot Memlk krallarn bozguna uratmasndan sonra balayan M-sr sereri, Scientific Amer/candaki bir makaleye gre bilim tarihinin en nemli olaylarndan biriydi. Msr'a yannda getirdii ~arna bir sene sonra iktidar ele geirip Birinci Konsl olmak cn aceleyle Paris'e dnerken ardnda brakt 151 bilim ada60 61 " m, mhendis, hekim ve aratrmac, bu lke hakknda yle ok bilgi toplad ki baka hibir igalci g bunu aamad, diyor makalenin yazar Princeton niversitesi'nden Charles Gillispie. Bir araya topladklar bulgular 1809'la 1828 arasnda Msr'n Tasviri ad altnda basld. Bu yapt yle kapsaml ve ayrntlyd ki zel yaptrlan maun bir kitapla yerletirilmiti (bir rnei British Library'de grlebilir). Folyo levhalardan oluan 10 ciltte ve 50'si renkli 837 bakr oy-mabask ieren 2 atlasta toplanan 7000 sayfalk bu eserde anlar, yorumlar ve haritalar -ve bunlarn yan sra artk var olmayan yaplarn ve kitabelerin kaytlarn ieren 3 atlasyer alyordu. Napoleon'un geliine kadar, tek tk seyyahlarn anlattklar dnda Yukar Msr hakknda hemen hemen hibir ey bilinmiyordu. Muazzam antlar, iki bin yl nceki Roma istilasndan beri kumlara terk edilmiti. Ama Franszlar Msr' hayata dndrd. almalarnn bir rnei Karnak'n gney kapsnn ilk zamanlarn dnerek yaptklar muhteem bir izimdir. Ver-di'nin Aida operasndan bir sahneye benzeyen (muzaffer Teb kral nnde askerleri, ardnda tutsaklar zafer taknn altndan gemektedir) bu resim, Paris'teki Zafer Tak'n yaptrmak iin Napoleon'a da ilham verecekti. Napoleon un yannda gtrd bilim adamlar Eski Msr uygarln inceleyen bilim dalnn kuruculardr. Firavunlara ' 62 ajt yaplarn zerinde kullanlan Eski Msr dili o zamanlar -zylrnemiti. Bir ifreyi zmenin yollarndan biri, bir szcn metinde getii yerleri bulmaktr. 1822 ylma gelindiinde Jean- Francois Champollion, Rosetta Ta'nn zerinde yer alan ayr yaz sisteminde de -hiyeroglif, demotik yaz ve Yunanca-"ptolemaios" szcn tespit etmiti. Birka on yl sonra bu balang aratrmaclarn btn metinleri evirebilmesine imkn tand. Bu arada Franszlar 1803te, zerinde yazanlar kopya ettikten sonra, Ta istemeye istemeye ngilizlere teslim etti. Ne tuhaftr ki, Nelson Nil

Sava'nda Franszlarn donanmasn yok edip ordularn Msr'da yalnz braktnda ngilizler Fransz kltrel misyonunu desteklemiti. Fransz aratrmaclar daha baka pek ok nemli keifte bulundu. Ordu zorlu bir l yrynde, var olmayan gllerin grntleriyle eziyet ektikten sonra Gaspard Monge seraplarn gerek doasn saptad. Jules-Cesar Lelorgne de Savigny, Msr'n ktlk simgesi olan zehirli uan ylanlar tarafndan istila edilme tehlikesiyle srekli kar karya olduu, ancak bu ylanlarla beslenen beyaz ibilerin bu tehlikeyi kontrol altnda tuttuu yolundaki, Kitab Mukaddes'ten kaynaklanan etsaneyi sona erdirdi. 1805te baslan biin Doal ve Efsanevi Tarihi adndaki kitabnda, ibiin uan ylanlar yemediini, zaten byle bir ylan da olmadn yazmt. Msr uzun zamandr halk arasnda tuhaf hayvanlarn vatan kabul ediliyordu. Shakespeare'in Kleopatra'y ldren ylan tarif ederken "kobra" yerine gizemli "Arap engerei" tanmn kullanmas da bunun bir rneidir. De Savigny Msr'da yaayan hayvanlardan 1500'nn birer rneini toplam, bylece "homoloji" (benzerlik) bilimini kurmutur. Bu, hayvanlarn ayn kkenden gelen organlara sahip olabileceini ama bunlarn, insann kollan ve yarasnn kanatlar gibi ille de ayn ilevi grmesi gerekmediini gsteren Dar-win'in evrim kuramnn nemli bir blmn oluturmutur. 63 Bunlarn hibiri rastlantsal deildi. Napoleon, bu sefere zellikle Avrupa bilimini Msr'a getirmek iin balamt. Dou'nun nemine dair bir saplants vard. Msr'a giderken ona elik eden fiziki Jean Baptiste Fourier "Bu fethin Avrupa'yla Asya'nn gelecekteki ilikilerini etkileyeceinin farkndayd. Bilimi ve teknik sanatlar kullanmadan amacna ulaamazd.' demi. Napoleon'un bu vakadaki hareket tarz dier smrge gleriyle tezat oluturuyor, rnein Belikallar Afrika'da ele geirdikleri topraklan o kadar ihmal etmilerdi ki oradan ekildiklerinde her yer harabeye dnd. Gerontokratlar Aluhterem kr sakalllar esti grledi, O ty bitmemi ocuklar Kendilerini yal babalarndan Daha m akll sandlar? Robert Burns, Simpson'a Mektup 64 Tbbn srekli gelimesi hepimizi yoksullatrabilecek bir krize yol ama tehlikesi tayor, insanlar ok daha uzun yayorlar. Ama vcutlarnn zamandan daha az etkilenmesine ramen, zihinlerinin gcn yitirmesini nleyecek bir ey henz icat edilmedi. yimdiki in ve Brejnev devrindeki Sovyetler Birlii gibi, Aristoteles'in "gerontokrasi" adn verdii yal ve zihnen gSUz insanlar tarafndan ynetilmeye yazglymz gibi grnyr- istatistikler ak. Ya 65 ve zerinde olan Avrupallarn sa"s son otuz ylda neredeyse ikiye katlanarak A7 milyondan 93 m%ona kt. OECDye (Ekonomik birlii ve Kalknma TeUat) gre 2025 ylma gelindiinde Avrupallarn drtte biri 65 n zerinde olacak. Ortalama yaam sresinin en uzun oldu65 u lke olan Japonya'da (erkekler iin 75,6 yl, kadnlar iini 81,4 yl) srekli yeni rekorlar krlyor. ABD'de bile ya ortala"1 mas bir rekora ulat: 32,3 Ar nfus artnn tehlikelerine kar onlarca yldr srd-, rlen propaganda gittike byyen bir nfus felaketi yaratt. Doum oranlan dt propagandaclar da bunu istiyordu ama bu d yallar iin gelitirilmi daha iyi ilalarla birleince, fiziksel olarak salkl ama zihnen yetersiz yal insanlarn ounlukta olduu bir nfusla kar karya kalabiliriz. En kt olaslk da bu insanlarn hkmetlerde daha fazla yer alacak olmas. Gemi rnekler dnldnde bu eilir feci sonular verebilir. Shelley nin "yal adamlarn huysuz olji duklar, kendi bildiklerini okuduklar ' yolundaki uyarsmdaij binlerce yl nce, insanlar htiyarlar Heyeti ve benzer isimler ta] yan gerontokratlara kendilerini teslim etme gibi tehlikeli bil alkanlk edinmiti. Bir zamanlar eski dnyann en gl ve mit vaat eden uyl garl olan Sparta, 60 yandan kklerin alnmad 23 kiil lik idare heyeti gerousia tarafndan mahvedilmiti. Gerous/a'nr kraln zerinde bile mutlak bir gc vard. stediklerini yargla! .if madan lme mahkm edebilirlerdi ve halkn btn "arpk'l kararlarn veto etme haklaryla vnrlerdi. Peloponnesos SaJ vam kazanan ancak gerousia mn huysuz bunaklyla yerle biri edilmeye boyun een Sparta iin Thukydides unlar sylemi: "Diyelim ki Sparta ehri terk edildi ve tapmaklarla zemin plan hari bir ey kalmad. leriki alarda bu gcn nne layk olduuna kimse inanamayacak. ehirlerinin muazzam tapnaklar ya da baka antlar yok. Daha ziyade bir araya gelmi birka ky andryor, bu yzden de hi-i bir albenisi olmayacak." O tarihten ksa bir sre nce eski dnya bir yal despotlar] hanedanl olan Pers krallar tarafndan kuatlmt. Bunlarn!

onuncusu Kserkses, askerlerini bomasnn cezas olarak denilin bin kere kamlanmasn emretti. "Kalle su!" diye bard. "Kral Kserkses, istesen de istemesen de zerinden geecek!" nk ihtiyarlkla despotluk bir araya geldiinde, her trl kaynaktan, hatta cansz bir nesneden gelen bir direnie bile ok zOr tahamml edilir. nsann aklna Prusya Kral Friedrich Wilhelm'in bunaklk dnemi geliyor. Bakn Macaulay ne yazm: "Rasgele g kullanma alkanl onu acmasz bir insan yapmt. fkesi svgler ve yumruklarla patlak veriyordu. Majesteleri yrye ktnda, hayvanat bahesinden vahi bir hayvan kam gibi herkes saa sola kayordu. Sokakta karsna bir hanm kacak olsa nce bir tekme atar, sonra da evine gidip veletlerine sahip kmasn sylerdi. Bir din adam grecek olsa muhterem beyefendiye okumaya ve dua etmeye gitmesini ihtar eder, bu sofuca dn tutsun diye de adam deneiyle evire evire dverdi." Yallkta giderek zayflayan zihin, srekli bozulan yongalarnn yerine yenisi konmayan bir bilgisayara benzetilebilir. Genlikte beynin btn blmleri yaklak 10 milyar nronla yani sinir hcresiyle birbirine baldr. Bir bilgisayarn elektronik balant yollar ise bir sra takip eder. Bu nedenle de bir bilgisayar nem imek gibi hzldr hem de aptaldr. Beyindeki sinir hcreleri ise birbirleriyle balantl olduklarndan, beyne daha byk bir zek ve ok ynllk, ancak olduka yava bir uslamlama gc verirler. Yallkta sinir hcreleri ldke beynin verimlilii gittike azalr. lgili sinir hcreleri artk yaamsallklar-n korumadndan uslamlama*srasnda baz basamaklar atlanr. Bylece, Encyclopedia Britannica da. yazd gibi, yallar bencil, duygusal adan deiken, alkanlklarnda kat, dostar|na ve ailelerine kar pheci" bir hal alabilirler. Bunun hastalkla ilgisi yoktur (her ne kadar hastalk ya da sefih bir yaam bu durumu arlatrabilirse de), dokularn zamanla doal olarak bozulmasndan kaynaklanr. Zihinsel gcn kayb arpc sonular yaratabilir. Bu sonularn en beklenmedik olan Napoleon'un, kendisininkinden yaklak te bir orannda byk bir orduyla savaarak 1805'te. Austerlitz'te kazand zaferdir. Pek az tarihi bu parlak zaferin basit aklamasn bulabilmitir: Napoleon ve ona bal sekiz komutann ya ortalamas 39'du, oysa balca dmanlar Rus general Kutusov 60 yandayd. Yaratc deha eserleri de bu yzden ounlukla genlikte ortaya konur. Isaac Newton ktleekimi yasasn bulduunda sadece 23 yandayd. Kara Prens, Crecy arpmasn 16 yanda kazanmt. Edward Gibbon 5 yanda Yunanca renmi: Mozart 8 yanda ilk senfonisini yazmt. Buna karlk Kralie Victoria'nn "lgnca ve anlalmaz" de dii bir ruh halinde olan 84 yandaki Gladstone'un rlanda soru, nuna yaklam gnmze kadar uzanan sonular yaratt. Ayetu lah Humeyni lkesini refahtan felakete srkledi. Leonid Brejne 70'inde fel geirip "yar l hale gelmesine" ramen 6 yl dah Rusya'y ynetti. "Yozlam evresi tarafndan idare ediliyor* ve artk ne olup bittiini anlamaktan cizdi." demi bir tarihi. Ama istisnalar da var. Ronald Reagan'n 72 yanda, "Yld Savalar konumas" diye bilinen birka anlalmaz szle k mnist imparatorluunun yklna nasl katkda bulundu hi unutulmayacak. Gerontokrasi tarihte en sk rastlanan hkmet tarzdr. Mo4] nariler ve cumhuriyetlerden on binlerce yl nce, atalarmzn! daima kabilenin yallar tarafndan ynetildiine inanlyor! Yallar gelenein koruyucusu saylrd, yalar onlara prestij otorite kazandrrd. Buradan, bilgeliklerine de gvenilebilecei! gibi genelde yanl bir sonuca varlrd. Homo sapiens'in ortaya kmas ve uygarln balangc ara- J sndaki 100.000 ylda teknolojinin yava ilerlemesinin nedeni , en geronlokrasiler olabilir. Gnmzde geronlokrasi n- artndan bile daha byk bir tehdit oluturuyor. Bununla cak doum oranlarn azaltmaya ynelik aptalca tedbirlere kar karak savalabilir. 68 Nostradamus Gazeteciydi Khin Deil eni bir binyl yaklarken temelsiz paniklerin says gn getike artacak. "Bundan byle ne zaman bir deprem, sel ya da sava olsa, mistik korku tellallar bunu sa'nn Byk Dnne ya da doast bir felakete yoracak." diyor, ii sihirbazlk ve mistisizmin kirli amarlarn meydana karmak olan James 'Muhteem' Randi.* mit ederim panik mal mlk tahribini, rnein M 1000 senesinin ncesinde Fransa'da ekinlerin kendi haline braklma-s ve yaklmas gibi eyleri, beraberinde getirmez." Farknda olmadan btn bu isteriyi yaratan kii on altnc yzylda yaam hekim, astrolog ve dedikoducu Michel de Notredame yani yaygn adyla Nostradamus. Yaamnn byk bir Randi'nin enfes kitab The Mask of Nostradamus'a (1995) baknz. 71 m

ksmn ok sayda gizemli drtlk yazmakla geirmi. Bunlarr Byk Londra Yangn, Fransz Devrimi, Hitler'in ykselii Watergate skandali, son kasrgann yaratt ykm gibi olaylar ayrntlaryla nceden bildirdii, imdi de dnyann yakn bir gej lecekte sonunun gelecei kehanetine sra geldii iddia ediliyor. Ama Nostradamus'u derinlemesine inceleyen Randi, iirleri| nin kendi ann olaylarn anlattna, kiliseleri ve hkmetleri kzdrmamak iin yar ifreli j^azldna inanyor. 1555te ya4 zlm olan bir iir yle: : Masumlarn kan Londra'da byk hata olacak, Yldrmlarla yanacak, yirmi tane, alt(lar), .;. Bunak hanm yksek mevkiinden olacak, Ayn mezhepten daha pek oklar katledilecek.

Kimileri bunun 1940'taki hava saldrsnn kehaneti olduu-} nu, "bunak hanmn" da St. Paul Katedrali olduunu iddia etij misti. Ama Randi'ye gre bu Nostradamus'un, Kanl Mary'ninj Protestanlar yakmasndan duyduu hakl dehetti; tek sorun] "yirmi 'ten neyi kastettiini bilmememiz. Randi, eer isterlerse kurbanlara aclarn azaltmak iin baklarnn arasna balamak zere barut verildiini, alevler on-1 ra ulanca barutun patladn yazyor. "Yldrmalar bu klayabilir. \\eT zaman altl gruplar halinde yaklrlard. "Bu-ak hanm" ise deli olduu rivayet edilen ve bu infazlar srasnda saraynda rlplak dolap, spanya kral II. Philip'in ocuunu tad yalann syleyerek bbrlenen Kralie Mary. Protestanlar, ki Nostradamus da gizli bir Protestand, onun lmesini can gnlden diliyordu. Ama bu ekilde mantk yrtmek, kehanette bulunmay krl bir ticaret olarak grenler zerinde bir etki yaratmyor. Randi'nin szm ona khinler iin ineli nerileri unlar: Bol bol kehanette bulunun ve gnn birinde bazlarnn doru kacan mit edin. Doru karlarsa bunu gururla ilan edin. Dierlerini unutun. ok belirsiz ve anlalmaz konuun. Kesin ifadeler yanl olabilir ama "her yere ekilebilecek" laflar tekrar yorumlanr. Olabildiince "yle hissediyorum ki...", "Gzmn nnde beliren resimde... " diye balayan cmleler kurun. Sembolizmden yana cmert olun. Metaforik konuun, hayvan imgeleri, isimler, ba harfler kullann. "nananlar" bunlar pek ok duruma uyarlayabilir. Baarlarnzn nedeninin Tanr olduunu syleyin. Baarsz olduunuz durumlarda da O'nun kutsal mesajlarn yanl yorumladnz iin kendinizi sulayn. Bu ekilde aleyhtarlarna Tanr yla kar karya gelir. Ne kadar sk yamlrsanz yanln, mcadeleyi brakmayn. nananlar hatalarnz fark etmeyecektir. Felaket kehanetlerinde bulunun. Bu tip kehnetler kolayca hatrlanr ve yaygnlk kazanr. Nostradamusular " airi lmnden sonra smrenler a-r'n her dizesi on heceden oluan, her dizede drdnc heceden nra gl bir durak olan drtlklerini zellikle sever. Ran-1 nin u iiri gibi: Nostradamus, drt ke apkas, Pinpon ma gibi masallar. Kh unu ima eder, kh bunu, Ne yazk tahminleri bo kar. "Aslnda," diyor Randi, "Nostradamus, zulmden ve hakszlktan nefret eden saygn bir hekimdi. Yaad Fransa'daki Katolik Engizisyonunun dikkatini ekmemek iin bu konularda kasten mulak iirler yazyordu. Dnyann geleceinden habersizdi ve yaygn kanaatin aksine Margaret Thatcher ya da Vak-vak Amca hakknda syleyecek herhangi bir eyi yoktu." 74 Tarihin Sahibi Kim? nsanolunun gemiinin aratrlmas en eski dinsel tabulardan birinin yeni biimleri tarafndan engelleniyor. llerin rahatsz edilmemesi gerektii inanc yeni bir binyl-da bile eskiden kalma kemiklerin incelenmesini engelliyor. Gemite meydana gelmi dini olaylar hatrlatlarak dnya apndaki etnik ve kltrel gerilimlere yeni bir g kazandrlyor. ABD'de, Avustralya'da ve Ortadou'da, antropologlar ve arkeologlar toprak altndan karlan ilk insanlara ait kemikleri ve eyalar lkenin asl yerlilerine ve dini yetkililere iade etmeye mecbur brakan yasalar karlyor. "Bir biyologa artk mikroskop kullanamayacan, bir kimyacya kimyasal maddeleri kullanamayacan sylemek gibi bir ey bu." diyor Tel Aviv niversitesi'nden antropolog Israel 75 I Hershkovitz. "Kemikler bizim gemie alan penceremizdi, j imdi bu pencereyi kapadlar. Bu bizim iin lm ferman." Science dergisinde kan "Gemiin Sahibi Kim? ' adl bir makalede, Victoria'daki La Trobe niversitesi ndeki Avustralyal bilim adamlarnn sorunlar anlatlyordu. Bu bilim adamlar, Tasmanya'daki 35.000 yllk insan yerleiminin Pasifik'in Asya'dan gelen gmenler tarafndan ilk olarak koloniletirildi-i dnem eksiksiz bir kaydn oluturmu. Tasmanya Yerlileri, yeni kan bir "miras" yasasn da arkalarna alarak btn kemik koleksiyonunun kendilerine verilmesini talep etmi. Bilim adamlar, Yerlilerin detleri gerei kemikleri gle atacandan korkarak bunu reddetmi. Tasmanya Hkmeti derhal bilim adamlarnn kaz yapma iznini iptal etmi. Hkmetin, ifnesset'teki Ortodoks Yahudi Partisinin desteine muhta olduu srail'de, Adalet Bakan, Eski Uygarlklar Kurumunu getiimiz 5000 yllk dneme ait ok eitli kemiklerden oluan geni koleksiyonunu Diyanet Bakanl na devretmeye zorlam. imdi kemikler orada, numaralanmam kutularda muhafaza ediliyormu. Bu 5000 rakam ilk bata anlaml grnm nk ortodoks Yahudiler insann o tarihlerde ortaya ktna inanyor. Bilim adamlar daha eski kemikleri incelemelerine ses karlmayacan umuyormu. Ama Knesset'in karmak zere olduu yeni bir yasaya gre btn kemikler Diyanet Bakanl'nn kontrolne verilebilecek, "israil yirminci yzyla srtn dnd. " diyor Kuds Hebrew niversitesinden Patricia Smith. Kresel toplumun imdiki haline nasl geldiini gsteren tarihncesi bilgi kayboluyor. Bu bilginin ancak snrl bir blm yazl olarak mevcut. rnein Romallarn byk denizci atalar Fenikeliler hakknda ya da her yeri fetheden Firavun II. Ramses'in kuvvetlerini M 1299da Suriye'de, imdi oktan yok olmu bir ehir olan Kade'te yaplan Kade Sava nda yenen sava bir uygarlk \ j olan Hititler hakknda ok az ey biliyoruz. , ', Hakknda pek az ey bilinen imparatorluklar bin yl kadar sren ve insanln geleceini deitiren muazzam bir teknik baardan sorumlu olan Hititler zellikle ilgi ekicidir. lk onlar silahlarn Truva Sava'nda kullanlan zayf bronz yerine gkta kaynakl demirden yapm. mparatorluklarnn neden bu kadar uzun srdn bu aklayabilir. Amerikal antropologlar da benzer bir hikye anlatyor. Cor-vallis teki Oregon State niversitesinden Rob Bonnischsen, gney bat Montana'daki 12.000 yllk bir kaz alannda insan salar bulduunda, 1990 tarihli Amerikan Yerli Mezarlarnn Korunmas ve Halklarna adesi Yasasyla ba derde girmi. Salar gml kemiklerin yannda bile deilmi, btn alana

yaylm durumdaym. Ama Bonnischsen onlar incelemeden Yerli kabilelerinin temsilcilerine teslim etmek zorunda kalm. Tarihncesinde gereklemi hemen hemen btn olaylarla ilgili bilgiler artk kaybolma tehlikesiyle kar karya. nsanlann Rusya'dan Amerika'ya, in'den Avustralya'ya ilk olarak ne zaman ve nasl g ettiini, Akdeniz'den gemi ve kylarnda savam saysz rk kefetmek giderek zorlayor. Bilim adamlar nerede kaz yapsalar ar Ortodoks Yahudilerin ifade ettii mezarlar kurcalamann "intikamc ruhlar hortlataca" korkusunu uyandrmalar olas. Amerikan Yerlileri mezarlar alan ruhlarn "bir belirsizlikte kaldn ve ruhlar dnyasna giremediini" sylyor. Ama mezarlar almadan nce zaten ruhlar dnyasnda deiller miydi? lk insanlarla ilgili tartmalar bile sansre uruyor. Yakn zamanlarda bir Avustralya televizyon kanal, bir Avustralya Yerlisi grubunun onur krc bulduu "Out of Time, Out of Place" belgeselini yayndan kaldrmas gerekti. Volkanlar ve Devrimler Dnyann br ucundaki bir volkann pskrmesi, bir kraln devrilmesine ve bir siyasal terr devrinin balamasna neden olabilir mi? Fransz volkanbilimciler Roland Rabatin ve Philippe Rocher'ye baklrsa bu sorunun cevab evet. Binlerce kilometrelik bir uzakla ve alt yllk bir araya ramen Japonya'nn merkezindeki Asama Dann ve zlanda'nn gneyindeki Laki Dann 1783te pskrmesinin, dnyay sarsan, yirmi yl sren savalara ve dolayl olarak iki asrlk bir toplumsal kargaaya yol aan Fransz Devrimi'ni tetiklediini sylyor bu bilim adamlar. 1991 de Filipinlerdeki Pinatubo Dann pskrmesinde ol-USU gibi, volkanik patlamalar atmosfere ok miktarda kkrt79 l kl karmasna ve bylece ksmen de olsa gne nlarnn Dnyaya ulamasn engelleyerek iklimin geici olarak soumasna yol aar. 1789'da Fransa zaten toplumsal bir kargaa iindeydi. Ameri-ka'daki uzun bir sava yznden iflas etmi durumdaki, baskcln ve miskin bir zayfln karm olan hkmet, taht ele geirmek isteyen hrsl bir dkn finanse ettii isyanlarn tehdidi altndayd. Ama eer lke ayn zamanda alkla da kar karya olmasayd bunlarn hibiri bir devrime neden olmazd. Volkanik patlamalarn ardndan Avrupa'ya seneler sren souk ve yal bir hava hkim olmutu. 1788'de ve 1789'da iddetli iki frtna lkenin pek ok blgesinde ekinlere zarar vermiti. Bunun sonucunda ortaya kan tahl ktl, Maliye Bakannn devletin paras olmad gerekesiyle tahl ithal etmemesi yznden daha da artt. Sonu, tahl stoklarnn iyice azalmasna yol aan iddet patlamalar oldu. Tarihi Nesta Webster o zaman yle anlatyor: "Fransz kylleri ky sokaklarndan geen buday ykl arabalar grdklerinde sesler ykseliyordu: Bol bol buday var ama sana bana deil. Saraya, aristokratlara, zenginlere. Biz a gezerken onlar tka basa yiyecek.' ileden kan halk uvallara saldrp onlar en yakn nehre at-vordu. " 1815 Nisannda Endonezya'da Tambora'da meydana gelen -scaklklarn byk lde dmesine neden olan bir dier volkanik patlama da Napoleon'un Waterloo'daki yenilgisine katkda bulunmu olabilir. Bu patlama sonrasnda scaklklar uzunyllar boyunca, zellikle de 1816ylnda fazlasyla dm ve o yla "yaz olmayan yl" denmiti. Waterloo seferinin balangcndaki saanak yamurlar Napoleon'un silahlarn hareket ettirmesini saatlerce engelleyen derin bir amur tabakas oluturdu. (Wellington'un nceden yerletirdii silahlar ise gayet iyi konum almt.) Fransz Devrimi, zaten istikrarszlk iinde olan bir uygarla iklim deiikliinin aptalla ek olarak son darbeyi indirdii pek ok vakadan biridir. Yaklak olarak MS 1400 ylnda balayan kk buzul a Grnland'daki skandinav kolonisini yok etmitir. Ama koloniciler inatla toplumsal sistemlerini deitirmeyi reddetmitir. Dine dayal, aristokratik toplum yapsnda direnmek yerine, daha sonra onlarn yerini alan Eskimolar gibi tarmdan avcla geselerdi hayatta kalabilirlerdi." diyor New York Hunter College'dan Thomas McGovern. Hemen hemen ayn zamanlarda Yucatan daki byk Maya uygarl gittike ktleen bir kuraklkla yz yzeydi. Bu uygarln kn inceleyen, Washington daki Howard Uni-versitesi'nden Bruce Dahlin, "Tarmlarn gelitirmek yerine tanna elverili daha fazla toprak edinmek uruna sonu gelmez savalara girdiler. Ama beklenenin tersi oldu nk kylleri Orduya almak topraklar babo brakmak demekti." demi. 81 Bronz a Mezopotamya imparatorluu da M 2000 yllarnda kuraklk nedeniyle kt. srail'deki Ben Gurion niversitesi'nden Arlene Rosen yle diyor: "Onlarn k daha yava oldu. Ksa saylabilecek iki kuraklk dnemini atlattlar. Bunun verdii bo gvenle daha uzun bir ktla da dayanabileceklerini zanettiler ama bu onlann sonu oldu.' Buradan gelecek iin ne dersler karlabilir? stikrarl bir uygarlk, felaket seviyesinde olmad mddete hibir iklim deiikliinden zarar grmez. rnein Krakatoa Yanarda nn 1883'te grlmemi bir iddetle pskrmesi hibir toplumsal felakete neden olmamtr. Ancak aptalca davranan toplumlar doann azizliine uradklarnda tarihten silinir. 82 Msr'n Beyaz ehri ntik dnyann en nemli kayp ehirlerinden biri hayata geri dndrlyor. Port Said'in 30 kilometre kadar gneydousunda arkeologlar ok byk bir kaleyi evreleyen kozmopolit bir ehrin kalntlarn buldu. Bu ehir Pelusium: Sina Yarmadasnn Akdeniz kysnda, yaklak 1200 yl boyunca Avrupa ve Dou arasnda askeri bir kap olmu Roma kalesi. Hummal bir ekilde alyorlar nk yeni bir kanal kaz ann kaplayp onu ebediyen yok etmek zere, tpk 1960'lar-ua Assuan Barajnn yapm ve Nasr Glnn oluumunun an-t'K Abu Simbel tapmaklarn sular altnda brakmas gibi. Bir Dou ehri olarak nem bakmndan skenderiye'den he- sonra gelen Pelusium, M 5. yzylda Ptolemaioslar za83

manndan nce gelimeye balad, MS 8. yzylda zerine kurulu olduu Nil'in Pelusia kolu sonunda alvyonla dolunca unutulmaya terk edildi. Bu ehir ark a alan doal kapyd, M birinci binylda vebann bilinen en eski kayna haline gelmesinin nedeni de buydu belki. Peygamber Hezekiel buraya 'Msr'n kalesi" demiti. Pers kral Kambyses M 525'te Msr'a buradan girdi ama ordusunun bir kum frtnas tarafndan yutuluunu seyretmek zorunda kald - bu deneyim onu bilge ve hogrl bir kraldan, deli bir tirana dntrd. Byk skender, baka bir Pers kral olan Dareious'u kovalarken buradan geti. Octavius da, Kleopatra ve Marcus Antonius'u Actium Savanda yenmeye giderken buraya urad. Efsaneye gre, Herodes'in askerlerinin nnden Filistin'den eekler zerinde kaan Kutsal Aile de buradan geti. Onlarn ka Msrl Koptlar iin bir dnm noktas oldu, bu yolculuun nemli safhalarn gsteren kiliseler ina ettiler. yzyl sonra imparator Diocletianus amansz bir fkeyle, sekiz aydr skenderiye'yi kasp kavuran isyan bastrmak iin bu ehirden geti. Ayrm gzetmeksizin binlerce kiiyi kltan geirerek skenderiye'yi sknete kavuturduktan sonra oradaki ve Pelusium'daki altn ve gm para basm hakknda bilgi veren btn eski kitaplar toplad. O devirde yaam birinin dediine gre, bu kitaplar "Zenginlikleri Msrllara yeniden imparatorlua isyan edecek gveni vermesin diye acmadan yakt." Pelusium knden sonra gizemli bir yer olarak kald, ta ki sraillilerle bar yapan Msrllar, Sina ln Salaam (Bar) adn verdikleri yeni bir kanalla sulamaya karar verene kadar. ehir nemli kalntlarn daha yeni yeni aa karmaya balad. Kazclar harabenin bykl ve ihtiamndan hayrete dm vaziyette. "Bildiimizi zannettiimiz her eyi deitiriyor." demi bakanlar Muhammed Abdl Maksud. "Bir dakikada ln yzn deitirdik." 85 ehir merkezinin 12 kule ve bir futbol sahasndan 20 kat byk bir kaleyi kuatan surlarla korunduunu bulmular. Tula duvarlarnn Msr'da bir ei yok nk renkleri beyaz. "Belkj amura kire kartryorlard." demi Maksud. 'Bilmiyoruz nk hi byle bir ey grmedik." Harabeler tam bir hazine sand. Bol miktarda amfora, insan kemii, devrilmi stun ve zerlerinde eski krallarn yzleri olan sikke var. Kazclar kiretamdan yaplm, n penelerini birbirinin zerine atm bir aslan heykeli ve bir zamanlar bir Roma hamamn sslemi olan, renkli, erotik, glmseyen plak bir erkek heykeli karm. ehirde bir imparatorlua yarar pek ok ey varm: Bir at yar pisti, halk hamamlar, krmz tula oturma yerleri ve mozaik eklinde kireta tulalardan yaplm denize bakan daire eklindeki sahnesiyle bir amfitiyatro bulunmu. "Buraya Pelusium adas diyorlarm ama biz kazmaya balayana kadar neden byle dendiini bilmiyorduk." diyor Maksud. "Artk uzaktan bir adaya benzediini biliyoruz. Gneyde Nil'in bir kolu, kuzeyde Akdeniz, ikisinin ortasnda da ehir vard." Pelusium yok olmadan nce bulunmas gereken tek ey Kutsal Aile Kilisesi, Koptlarm sa'nn ka rotasn gstermek iin yapm olmalar gereken ant. imdiki Yaam Tarzmz ilingirin Kz Tatillerde evlerini bo brakan milyonlarca insann bir ksm "ilingirin kz" yznden endie iinde. Bu, hem bir kilidin anahtarna hem de bir hrszn kilidi safd brakma yntemine argoda verilen ad. nk bir zincir gibi bir kilit de en zayf paras kadar gl. Hibir ev sahibi The Red-Headed League balkl Sherlock Holmes yksndeki, kasa dairesinin kaplarnn salamlm ve ve bitiremeyen ama arka duvardan tnel kazan bir hrsz tarafndan soyulan u gsterii bankerin durumuna dmek istemiyor. Baz eski mekanik kilitlerin ok fena huylan vard. Saldrya uradklarnda kendilerini koruyorlard. Hrsz alarmlar gibi sadece grlt karmak yerine hrszlara zarar verecek ekilde 89 yaplmlard. Klasik mitlerde gizli hazineleri koruyan lmcl ejderlerle canavarlara, daha dorusu Indiana Jones'un habire karsna kan artc lm tuzaklarna benziyorlard. Kurcalanmaya kar tepki veren bylesi kilitlerden 1845'te icat edilen bir tanesinin ad Delgiydi. Anahtar deliinin altna yayl, elik bir kanca saklanmt. Kilit kurcaland m kanca dar frlar, hrszn eline saplanrd. Focus dergisinde yaymlanan bir makaleye gre kilitler giderek daha ok elektronikleiyor. Metal bir anahtarla deil, gizli bir ifrenin kodlanmasyla alacaklar artk. Emniyetli kilitler yapma sanat bilgisayarda gl ifreler yazmakla gittike daha ilintili bir hal alyor nk ikisinin ok ortak noktas var. Her iki konuyu da ilgilendiren u mehur "Kilitli Kasa " bilmecesi var rnein. Harry adndaki bir casus, daha nce hi karlamad ve irtibat kurmad Seamus adndaki bir meslektana, sadece onun aabilecei kilitli bir kutu gndermek istiyor. mknsz gibi grnyor ama mmkn. Harry kutuya bir asma kilit takp Seamus'a yollar. Seamus hi amaya kalkmadan kutuya kendi kilidini takp Harry ye geri yollar. Sonra Harry kendi kilidini karp kutuyu tekrar Seamus'a yollar. Artk Seamus kendi kilidini ve kutuyu aabilir. Bu ilemin ustalkl matematii, birbirine tamamen yabanc insanlarn, kulak misafirlerinden korkmadan nternet zerinden iletiim kurmalarn salayacak "kamusal anahtarl" ifrelerin de temelinde yatyor. Hkmetler, sulular takip edemeye-kJerinden korktuklar iin bu gelimeden fazlasyla tedirgin oluyorlar. (Yakn zamana kadar Fransa'da elektronik postayla ifreli materyal gndermek yasalara aykryd.) Amerikal bir ifreleme yazlmlar programcsnn sistemini ihra etmesi, bunun "mhimmat" snfna girdiini syleyen ileri Bakanl tarafndan engellendi. Sistemi darya satabilmek iin silah satcs ruhsatna sahip olmas gerekiyordu.

Mekanik kilitlerin, elektronik kilitlerin aksine hl kuvvetli bir psikolojik cazibesi var. insanlar onlarn kilitlenirken kard akrty duymaktan holanyor. Elektronik okuyuculu kontrol cihazlarna sokulan akll kartlara pek gven duyulmuyor zellikle de ou durumlarda hrszlar kartlarn zerinde yazanlar bir havya yardmyla okuyabildii iin. Chubb'n, 43 basamaktan oluan anahtanyla alrken tatminkr bir kilit akrts sesi karan yeni, sper-emniyetli Electro adl akll kart bunun bir sonucu. Gvenlikteki en byk tehlike kendisinden hi kukulanlmayan ilingirin kznn varl. Pencereyi ak braktn m en salam kapnn bile faydas yok. Frigya kral Gordios zlemeyecek kadar karmak bir dm atarak kralln emniyete aldn zannetmi, Douya yalnzca bu dm zenin hkim olacan syleyerek bbrlenmiti. Byk skender bu dm "zd", tek bir kl darbesiyle. 90 Antarktika'ya Giden Turistleri Durdurun! ir in gemisi Antarktika'ya vardnda mrettebat karaya kp futbol oynamaya balad - toplan canl bir penguendi. "Tam eitimsiz insanlardan beklenecek bir davran." demi ingiliz bir bilim adam, "Antarktika'ya giden turistlerin saysnn artmasyla doacak sorunlarn da bir gstergesi." Her yaz mevsiminde (eyll-aralk) Antarktika'y grmeye '000 turist gidiyor artk. ou kii bana asgari 3700 pound deyerek byk yolcu gemileriyle seyahat ediyor. Tur operatrleri, ktann uzun vadede zarar grmesinden korkan evrecilerin gittike artan dmanca davranlaryla kar karya. Antarktika Pakt na imza koyan 26 ulusun Madrid'deki bir toplantsnda (Amerika sresiz bir maden karma yasan ka93 bul etmeyerek evrecileri ileden karmt) btn turist gemilerinin yola kmadan nce "evre etki ruhsat" almasn mecbur tutma ve Antarktika'ya yeni uak pistleri yaplmasn yasaklama planlan ertelendi. "Byk turist gemileri buza kar takviyeli bile deil." demi Washington merkezli evre Savunma Vakf'ndan Bruce Manheim. "1989da 81 yolcu tayan Arjantin gemisi Bahaia Pnrtt-iso'nun neden olduu petrol sznts gibi baka kazalar istemiyoruz ama benzer felaketleri nleyecek bir ynetmelik hl yok." Bilim adamlarnn biraz daha rahat bir bak as var, habersiz gelip de bilimsel aratrmalar blmedike turistleri hogryle karlama eilimindeler. Bir tarafta bilim adamlaryla diplomatlar teki tarafta evreciler arasndaki husumet giderek artyor. evreciler dier tarafn ticari madenciliin nlenmesi planlarm engellediine inanyor. lerinden biri, Antarktika'da alan 3000 bilim adamna "smrden beslenen kiralk uaklar" demi. te yandan bir bilim adam iin evreciler "para bulma bahanesiyle ortal velveleye veren elitistler". "Turistler genelde ok akl banda hareket ediyor." demi Cambridge'deki Scott Kutup Aratrma Enstits'nden Bernard Stonehouse. Kendisi de 1995te Society Explorer yolcu gemisiyle, iki ayr rol stlenerek seyahat etmi: Grnte kolerans vermek iin oradaym ama ayn zamanda turistlerin karaya ktklarnda nasl davrandn da gzlemekle grevliymi. "En kt alkanlklar hayvanlara mdahale etmeleri. zellikle fotoraflar buna ok yatkn. Uyuyan foklarn ya da kulukadaki penguenlerin arasna dalmaya merakllar. Korkan penguenler yumurtalarn brakp kayor, yumurtalardan da yavru kmyor." Ama Stonehouse turistleri onlara genellikle "keif seferi yeleri", turlarna da "proje" deniyor Antarktika'y temiz tutmak konusunda Greenpeace gibi gruplarn gstermedii bir gayret gsterdikleri iin vyor. 94 "1960larda McMurdo Sound'daki Amerikan ssne gelmeye ilk baladklarnda bilim adamlarnn oraya brakt yn ychn ple karlatlar. 'Binlerce kilometre yolu p seyretmek iin tepmedik.' diyerek Washington'a dndklerinde sk temiz-Jik ynetmelikleri koymalar iin senatrler ve parlamenterler vastasyla lobi faaliyetleri yrttler." Bilim adamlar evrecilere zellikle, insanlarn Avustralya'dan, Yeni Zelanda'dan, ili'den ya da Falkland Adalarndan Antarktika'ya yaklak alt saatte ulamasn salayan uak pistlerinin yapmna kar balattklar kampanya yznden kzgn, nk deniz yoluyla gitmek gnler srebiliyor. Fransz Du-mont d'Urville ssnde uak pisti yapmn engellemek iin Greenpeace'in buldozerlerin geecei yola kulbeler yaptn ve maden arayclarna izin vererek "tahribata zemin hazrlamakla" sulanan ingiltere'nin Antarktika Harita Dairesi'nin Rothera'daki ingiliz ssnde bir uak pisti yapmasna kar yrtlen szl kampanyay hatrlatan Stonehouse "Uak pistleri acil bir tbbi mdahale gerekmesi halinde yaam kurtarabilir." diyor. Ama Harita Dairesi'nin eski yneticisi Richard Laws, maden arama almalarnn evreyi tahrip edecei ve "ekolojik hassaslk " laflarnn bo olduunu sylyor. Ktann insan faaliyetleriyle bozulamayacak kadar byk olduu iddiasnda. "14 milyon kilometrekarelik yani Dnyann karasal yzlmnn onda biri byklnde bir alanda, uzun bir sre ticari madencilik yaplmas iin bir bask olmayacaktr." Ona gre esas sulu yeterince bilgi sahibi olmayan "yaygarac, bol paral evreci gruplar". "Bilimsel bir istasyonun kirletme 'menzili' ortalama bir buuk kilometrekareden daha az. Bir harita zerinde bu istasyonlar byk siyah noktalar deil, ancak mikroskopla grlebilen iaretler olacaktr. Yaklak 50 tane insanl bilimsel istasyon var, dolaysyla 'dikkate deer' bir etkiye maruz olan 100 kilometrekarelik bir alan sz konusu, te yandan yzde 99,999'luk alan 95 insan faaliyetlerinden hemen hemen hi etkilenmiyor. evrecilerin en sk tekrarladklar fikirlerden biri de Antarktika'y bir 'dnya parkna' dntrmek. Bu kabul edilemez. Byle bir ey sadece bilime ve turizme ciddi kstlamalar getirilmesi anlamna deil, pahal ve hi etkin olmayan bir brokrasiden kaynaklanacak devasa bir denetim harcamas anlamna da gelecektir."

Antarktika 177-4'te Kaptan Cook tarafndan yle tanmlanmt: "Doann daimi bir donuklua mahkm ettii, gne nlarnn scakln asla hissedemeyecek topraklar, korkun ve vahi grnmlerini anlatacak szck bulamyorum." Gnmzde buzdan apka "keif seferi yelerini" ekmeye devam ediyor, hem onlar oray Kaptan Cook tan ok daha gzel ve arpc buluyor. 96 ldrc Dozlar 922'de karsn arsenikle ldrd iin aslan avukat Herbert Armstrong hakkndaki Dead not Buried balkl kitap zehrin asrlardr klasik bir cinayet arac olduunu hatrlatyor."* "Eskiden ldrc maddeler kolayca bulunabiliyordu ve bunlarn yol at lmlere doal lm ya da kaza ss veriletiliyordu." demi eskiden Hkmet Kimyagerleri Laboratuva-n nda alan John Nicholson. 1988'de aratrmalarndan kaynaklanm olabilecek "uzun, ar bir hastalktan" len, eski Sovyetler Birlii Bilimler Akademisi genel sekreteri Profesr Yuri Ovchinnikov, bu durumdan sonuna kadar faydalananlardan biriydi. * Dead not Buried, Martin Beales (1995) 97 Saddam Hseyin'e sinir gaz temin ettiinden phe edileli Ovchinnikv, ylanlar, akrepler, yabanarlar, kirpibalklan mantarlardan mikrobik ve baka trl zehirler yaratmakta uzmand. Hayattayken, mlteci bir Sovyet biyolog onun iin "dnyann en tehlikeli adamlarndan biri" demiti. Milyonlarca insan ldrebilecek, genetik mhendislii ile yaplacak bir biyolojik silah planlamt. Tedavisi ya da panzehri olmayan, "pili" yani vantuzlarla donatlacak bu zehir insan barsann duvarlarna tutunacakt. Kk bir iesi dman ehrinin su kaynana dkldkten birka gn sonra milyonlarca kii lecekti. Ovchinnikv kendi milletinden olanlarn buna kar baklk edinmesini salayacak bir yol da aryordu. Zehrin tarihi yazdan nceye, byc rahiplerin bitkilerdeki zehri ilk kefetmeye baladklar zamana dayanr. Ben, Claudius'u televizyonda izleyenlerin Livia ve Martina arasndaki teknik tartmadan hatrlayacaklar gibi Romallar zehir kullanmnda ustayd. Dmanlar Pontus Kral Mithradates zehirlenmekten yle korkuyordu ki bilinen btn panzehirleri tek bir maddede toplayarak kendine efsanevi bir panzehir yaptrmt. Bunu itii zaman en az 46 deiik zehire kar baklk kazanmasyla vnyordu. Ama kimse bunun doru olup olmadn renemedi nk lm kltan oldu. Yine de yirminci yzylda yaratlan ya da kefedilen baz zehirlere kar bakl olabileceine inanmak ok g. Siyanr abuk ldrr ama kimyagerler 2, 3, 7, 8-tetrakloridibenzo-p-diyoksin bileiini yarattlar. Yani bilinen 75 tr diyoksinin en ldrcs, siyanrden 150.000 kat daha ldrc TCDD'yi-1952'de Porton Down'da gelitirilen sinir gaz etil S-2diisopro-vi laminoetilmetil fosfonotiolatn yani VX'in bir gramnn milyonda birinin te birinden fazlasn solua ne Mithradates ne de bir bakas hayatta kalrd. Alistair MacLean'in The Satan Bug romannda sz geen maddenin de bu olduu sanlyor. Biyolojik toksinler iyice lmcldr. Kolombiya'daki baz1 yerli kabileleri yamur ormanlarnda "zehirli ok kurbaalan 98 toplamaya pek dkndr. Bu kurbaalar yle kuvvetli bir zehir salglar ki bu zehire batrlan oklar savata kullanldnda tek bir kurbaann zehriyle 50 adam ldrlebilir. Ayn adl James Bond filminde grlen "Octopussy" bir efsane deildir. Avustralya sularnda yaayan, Guinness Rekorlar Kitab'nda "mavi halkal ve dehet halkal" olarak anlan, 12 santimetre geniliinde gzel bir hayvandr. Bir sr insan birka dakikada ldrr - dokunulduunda kardiyotoksik bir zehir salglayan Avustralya kutu denizanas kadar hzl. En gl doal zehirlerden biri sadece ingiltere'de bulunur: Sarmtrak zeytuni, lm apkal mantar. Amanita phalloides dnyann en zehirli mantardr ve mantarlarn yol at lmcl zehirlenmelerin yzde 90'ma o neden olur. Zehirleme alkanlklar 1995 tarihli Kralie Margot filminde de grlebilen tehlikeli Medici klannn bir yesi olan Papa VII. Clemens'in 1534'te ldrlmesi iin kullanlmtr. Grne gre zehirciler ilerinden byk zevk alyor. rnein Ovchinnikv bu konulan tartmaktan pek holanrm. Bilgisini hastalk yaratmak yerine hastalar iyiletirmek iin kullansa daha iyi olmaz m diye soranlara yle cevap verirmi: Hi de deil. Merkez Komitesinin karsna alar karsam kimse ilgilenmez. Ama bir virs gtrdm m hepsi bunu b- zafer addeder." 99 Firkin, Kilderkin, Hogshead ve Dierleri ek ok kii ngiliz l birimlerinin yerine metrik birimlerin konmasnn kltrel bir felaket olacana inanrken bazlar da bizi byk bir ticaret patlamasnn beklediini sylyor -yeter ki eski nyarglar bir kenara brakabilelim. Bunun gereklemesine ynelik bir rica ve buna kar kan ortaa muhafazakrlarna" kar bir protesto Interdisciplinary Science Reviev/s'da. editr Anthony Michaelis imzasyla yaymlanm. Yazar ingiltere ve ABD'nin, "dnya pazarlarndaki byk dezavantajna" ramen metrik birimleri reddetmekte srarl olduuna iaret ediyor. Michaelis'e gre 200 ksur yl nce, bugnn parasyla bir-^a bin pound karl, metrik sistemin kurulmasnda Fransz'ca katlabilirdik. Uzun vadede ok byk kazanlar getirecek 101 olsa da, byle bir eyin gnmzde yzlerce milyonluk bir bedeli var. Saylarn rakamlar ve ondalk noktalarla yazlmasna dayanan aritmetik sistemi benimsememizi yzyllarca engelleyen ayn inatla direniyoruz. Bu, zannedildii gibi Araplarn deil sistemi ilk kez M 595 ylnda ortaya atan ve Buda'dan sonra Hindistan'n en mehur evlad denilen, Gujarat eyaletinden zeki bir Hintlinin icadyd. Bat dnyasna szmas yaklak bin yl alan her birimizin on parma olduu gereinden faydalanmaya karar vermemiz bu kadar srm ondalklar olmasa, modern bilimsel keifleri hem yapmak hem de tanmlamak son derece zor olurdu.

Sadece saylar deil onlar temsil eden simgeler de Batya ok ge geldi. On altnc yzyla kadar btn matematikilerin kendilerine has bir "eittir" iareti vard ki bu birbirlerini anlamalarn zorlatrm olmal. En sonunda 1557'de, Robert Recorde cebir zerine bir kitabnda kestirip att: "Eittir szcn bktrc bir biimde tekrar tekrar kullanmaktansa genelde alrken yaptm gibi paralel iki izgi koyacam, nk paralel iki izgiden daha eit bir ey olamaz." Zamanla bu izgiler ufalp imdiki tandk iaret eklini ald: = Hem ondalklar olmasa insan fazlasyla byk ya da fazlasyla kk eyleri nasl yazacakt? Oysa metrik sistem, adeta iirsel bir dille tam da bunu yapyor. O olmasa evrenin boyutlarn tanmlayamazdk bile. rnein Gne'in arl 2x10 tondur, yani 2 ve sonra 27 tane sfr. Metrik aritmetik kullanmadan byle bir ifade kullanmann olana yok. 10un kuvvetleri bize bir dizi paha biilmez lm yapma olana sunuyor. ok fazla birim olduu iin ticaretin nasl yrtleceinin kafalar kartrd on sekizinci yzyln sonlarnda metrik sisteme ciddi bir ynelme oldu. O dneme ait bir klavuzda ngiltere'de sv lmek iin u birimlerin kullanld yazl: 4,54 litre iin galon, 9 galon iin firkin, 18 galon iin kilderkin veya rundlet, 36 galon iin f, 42 galon iin tierce, 54 galon ii" 102 ,ogS\ead, 70 galon iin punchion, 108 galon iin pipe ve 252 a)on iin fun. Bu terimler rasgele kullanlyordu; kullanmlar a|nz nereden aldnza gre deiiyordu. Birimlerin kendileri de byk eitlilik gsteriyordu. 1752de, Amsterdam'daki 100 poundluk arlk Anvers'te 105, Basel'de 98, Bern'de 111, Brksel'de 105, Dublin'de 97, Floransa'da 143, Londra'da 109, JVladrid'te 114, Milano'da 168, Stockholm'de 81 pounda denk geliyordu. Ama Venedik'te neredeyse ikiye katlanarak 182 pounda denk geliyordu. Byk kimyac Antoine Lavoisier 1781'de, suyun bir element olmadn hidrojen ve oksijenden olutuunu gsteren tarihi deneyini yaptnda, lmlerinden birini "881,3 miligram" yazarak ondalkla kaydettii iin sansasyon yaratmt. Bir dnm noktasyd: insanlar, herkesin kabul ettii ve blgelere gre deiiklik gstermeyen birimler kullanlmad srece bilimde ve ticarette ilerleme kaydedilemeyeceini anlad. Bunun zerine 1790da Fransz Kraliyet Akademisi bir metreyi "bir eyrek meridyenin on milyonda biri' olarak kabul etti. Napoleon'un seferleri srasnda metrik sistem Avrupa'ya yayld - belki de bunun nedeni kimsenin Napoleon'a kar gelmeye pek hevesli olmamasyd. Ama gnmzde bu sisteme hl direniliyor. NASA uzay mekiklerini, fit bol saniye ve pound bol in kare birimleriyle altryor, uzay istasyonlarn bu birimlerle ina ediyor. ngiltere'de Ticaret ve Sanayi Bakanl bu konuyu en son 1991 de tartt, Deniz Kuvvetleri kulland silahlarn namlularm milimetre ve in olarak lerken uzaklklar deniz mili ile lyor. iki sistem arasnda gittike artan bir kltrel blnme var. r bilim adam yle demi: "Bir bakyorum yle bir manet atmlar: 'Glgede 80! Yandk!' Hibir ey anlamyorum." 103 u eytan Jonglrler Bir Pinti getirdiler, sska suratl a bir iblis, Safi iskelet tam bir arlatan, Dkn, gzleri km, kurnaz bakl bir alak, Bir canl cenaze. Shakespeare, Yanllklar Komedyas J avan gbeinde arkadalarnn yardmna koan 67 kilogram arlnda bir asker, yarmar kilogramlk top gllesi tayor ancak zerinden geecei kpr en fazla 68 kilogram kaldrabiliyor. Cephaneyi kprden nasl geirir? Bu eski bilmeceye genellikle, asker glleleri bir jonglr gibi bir tanesi hep havada kalacak ekilde atp tutarak kprden ge-er, diye cevap verilir. Beyin vcut egdm, matematik ve matematiin gelecein sanayi ve ev robotlarna nasl uygulanacann incelenmesinde jonglrlkten yararlanldka, bu sanata ve ilme duyulan ilgi de artyor. Bu sanatn bysne kaplanlar o kadar artt ki Uluslararas '-'onglrler Birlii ve 3000 baslan Jonglrlerin Dnyas adnda bir dergi bile var. 105 Jonglrlerin marifetleri giderek geliiyor. On sekizinci yzylda Enrico Rastelli o zaman adeta mucizevi kabul edilen bir eyi baarm, ayn anda on top evirmiti. Ama gnmzde evrilen nesne rekoru (her biri en az bir kere atlmak ve tutulmak kaydyla) 11 top, 12 halka ve 8 lobut. Artk robotlara jonglrlk retiliyor, tabii bu ite insanlardan ok daha iyiler. ABD'deki Brandeis niversitesi'nden Arthur Lewbel Scientific American'dsL kan bir makalede yle yazyor: "Dzeni bozulsa bile, robot toplar drmyor, artc bir hzla toparlanp eskisi gibi devam ediyor." Lewbel'e gre jonglrln zor bir i olmasnn sebepleri unlar: Her topun (ya da herhangi bir nesnenin) jonglrn dierleriyle ilgilenmesine imkn tanyacak kadar yksee frlatlmas gerekiyor. Bir topun havadayken geirdii sre frlatma yksekliinin kare kkyle orantl. Bu da demektir ki ykseklik ve kuvvet ihtiyac havaya frlatlan cisim saysyla birlikte hzla artyor. Jonglrlk yapmas retilen bir robotun insanlarn usandrc bulduu grevleri yerine getirecek kadar hamarat olaca mit ediliyor. rnein yemekten sonra masay toplamak muazzam bir incelik ve dikkat gerektiriyor, bu da otomobil paralarn perinlemekten baka bir ey yapmayan robotlarn kaba kuvvetinden ok farkl bir ey. Tabaklarn, bardaklarn, atal kan krlmadan toplanmas ve bulak makinesine konmas gerekiyor. Ykandktan sonra makineden alnp dolaplarda doru yerlerine yerletirilmeleri gerekiyor. Yakn zamana kadar, robotlarn byle eyler yapabilmesi iin bir yzyl gemesi gerektii dnlyordu; imdiki tahminler ise bu tr iler yapan, evlerde kullanlacak deney robotlarnn bir iki seneye kadar kabilecei ynnde.

Jonglrlerin genellikle kt bir n olmutur. ok akll olduklarndan dalavereci ve namussuz addedilmilerdir. Teologlar kendilerininkilere kart fikirler savunanlar, "dnyevi ve tensel amalarna" uydurmak iin "metinlerle jonglrlk yap106 makla" sulard. Machbeth kendisine eziyet eden cadlara "eytan jonglrler" demiti, Batman'm en kt dmanlarndan birinin ad Jonglr'd. Jonglrlk sanatnn gemii binlerce yl geriye uzanyor. Hatta bilinmeyen bir Msr prensinin M ikinci binylda oyulmu mezar tanda birbirlerinin omuzlarna trmanm kadn jonglrler tasvir edilmi. Hayvanlara bile jonglrlk retilmi. Rus sirklerinde, bazen bir ay srt st yatp arka ayaklarnda yanan bir mealeyi evirir. Ama asker ve top glleleri bilmecesine verilen cevap yanl. nk den bir glleyi tutarken kpry ykmaya yetecek bir g oluur. 107 10 GOTO 10:: debiyat Uzman" adndaki bir bilgisayar program 43 yandan kklerin Dickens'm A Tale of Two Cities (iki ehrin Hikyesi) adl romann anlayamayacan duyurdu. denecek vergileri belirlemek zere yaplm yeni bir bilgisayar program hatalarla dolu olduundan 1997'de ingiliz vergi gelirleri umulann ok altnda kalacak. Amerika'da ve Kanada'da eitli hastanelerde bir kanser tedavi makinesi rmdan karak en az alt hastaya ar dozda radyasyon verdi. Bunlar trmanan bir krizin rnekleri: Bilgisayar programlaIBA\ BASIC programndaki 10 GOTO 10 komutu "srekli evrim" durumu yaratan as'k bir hatadr, akn ve aresiz kullanc hatay bulup dzeltene kadar ekrann donmasna neden olur. 109 rndaki hatalar, bilgisayara ne yapacan syleyen "kaynak kodunun" satrlarndaki yanllar. Programc hata yapt iin orada kazara bulunuyorlar, bilgisayarlar ilemez hale getirmek iin zellikle tasarlanan bilgisayar "virsleriyle" kartrrlmama-lar gerekir. Sorun byyor nk Amerika'da yaymlanan bilim dergisi Discover'da. belirtildii gibi bilgisayarlarn bellek depolama kapasitesi arttka programlar bydke byyor ve sradan bir program on, hatta yz binlerce satrlk kaynak kod barndryor. Byle devasa programlardaki hatalar, kaynak kodun yazcdan ktsn almakla ve kty gzle taramakla bulunamyor. Programn ok sayda teste tabi tutulmas gerekiyor, bylece akla gelebilecek btn durumlarda nasl davranaca grlm oluyor. Ama her zaman programcnn aklna gelmeyen durumlar bulunur, hatalar da oralarda pusuya yatar. Kaliforniya, Menlo Park'taki SR International'dan bilgisayar uzman Peter Newmann'm dediine baklrsa "Garantili sistem davran elde etmek imknsz. ' Bariz hatalar kolayca saptanabiliyor. Programn kullancnn bilgi girmesini gerektiren ksmnda INPUTyerine IMPUT szc varsa, program "sentaks hatas' olduunu bildiriyor ve hatann dzeltilmesini bekliyor. Ama daha ince hatalar bulmak daha zor. Bazlarnn komik, bazlarnn trajik sonular oluyor: Yetmilerde bilgisayarlarn "zekice" davranmasn salamaya ynelik bir deney olarak gelitirilmi "Politik Analist" program, Berlin Duvar n Komnist in'in yapm olmas gerektiini iddia etmi. Mao'nun diktatrl altndaki in en militan komnist g olarak grnd iin bu sonuca varm. Programc, inlilerin Berlin'e girmelerinin mmkn olmadn programa anlatamam. Szck ilemcisiyle hava durumu hakknda bir makale yazan bir gazeteci "enfes kar seyredebilirsiniz" ifadesini kullan110 ^j. Makaleyi dilbilgisi kontrolnden geirince, program bu ifadenin "kadnlara kar saygszlk ' olduunu sylemi. (Programc "kar" szcnn argoda "kadn" anlamna gelen "kar" szc ile kartrlmasna neden olan bir hata yapm.) Bir bilgisayar kitabnda gl bir satran program olduu iddia edilen bir programn kaynak kodu vard. Her satr kontrol ederek kaynak kodunu byk bir dikkatle kopya ettim. Ama altrdmda ekrana sadece "Oynadn iin teekkrler. Bir oyuna daha var msn? (E/H)" yazs kt. 1991 de Amerikan telefon sistemini ileten programa bir "yenilik " getirildi. "Kk bir deiiklikti." demi Newmann, "Bu yzden de denemeden kullanabileceklerini dndler." Ama Pittsburgh, Los Angeles, San Francisco ve Washing-ton'daki telefonlar karmakark oldu ve programdaki hatalarn bulunmas da haftalar srd. Krfez Sava srasnda Patriot fzelerinin radar ve izleme sistemindeki grnte kk bir hata, fzenin zamanlamasn saniyenin te biri kadar deitirdi. 25 ubat 1991 'de Patriotlar bir Scud fzesini skalaynca Suudi Arabistan klasmdaki 29 Amerikan askeri ld. Grece basit bir program bile bir otomobilen daha karmak bir hal aldndan beri, ticari programlar genelde bireyler deil takmlar tarafndan yazlyor. Herkes kendi "modln " yazyor, sonunda bunlar bir araya getirilip bir btn oluturuluyor. Ekip yelerinden biri fazla aklllk ettiinde ya da hayal gcn yeterince kullanmadnda tehlike ba gsteriyor ve modller birbirlerine tam olarak uyum salamyor. Mevcut programa: "yle yle olduunda, unu unu yap." diyen yeni bir kural" eklendiinde hatalar genellikle bertaraf edilebiliyor. Programc yazd programa insanlarn zihinsel olgunlua 18 yanda eritiini sylemeyi unutmasayd Edebiyat Uzman da Dickens konusunda o hatay yapmazd. 111 Denizdeki Dokunalar

kdeniz'de tatil yapanlar her zaman kendilerini gnl rahatlyla serin sulara brakamaz. nk en tehlikeli ve gzel deniz yaratklarndan biri olan, her yerde nazr ve nazr denizanas tehlikesiyle kar karyadrlar. ingiltere sahillerinden Avustralya kumsallarna kadar her yerde, yzlerce yzc ve dalg her sene denizanalar tarafndan ldrlmekte ya da ciddi olarak yaralanmaktadr. Rzgrla akntnn bir azizliinden midir yoksa Svey Kanalnn almasndan mdr bilinmez (pek ok kuram var ama kimse gerek sebebi bilmiyor) Akdeniz sularnda her zamankinden daha ok denizanas var. Daha dn bu hayvanlarn izinin olmad l l t*-ge koylar bugn bu uursuz, yzen cisimlerle kaynamaya balayabilir. Bu trn en lmcl yesi Chironex fleckeri yani 113 bilinen adyla kutu denizanasdr; deniz yabanars da denir. Birka saniyede ldrebilir. Avustralya'nn kuzey sahilinde, cankurtaranlar kendilerini korumak iin olaand bir yntem gelitirmi. ki adet kadn klotlu orab giyiyorlar: Biri bacaklarna, teki de balarn geirmek iin orabn a ksmnda bir delik atktan sonra gvdelerine ve kollarna. Uzmanlar kutu denizanasnn sadece Olak Dnencesi yle Ekvator arasnda, yani gney denizlerinde bulunduuna bizi temin ediyor. Ama uzmanlar genellikle yanlr, bilhassa deniz biyolojisinin gizemleri konusunda. Bu yaratklar belki de kuzeye g ediyor olabilir. Kutu denizanas grn olarak dier pek ok denizanas trne benzer. Yaklak 25 santimetre apnda, kk, an eklinde bir gvdesi vardr, bunun altndan gze pek grnmeyen altm kadar 18 metre boyunda dokuna sarkar. Dokunalar milyonlarca "ne-matosist"le (bu szck iplik anlamna gelen Yunanca nema szcnden tretilmitir) kapldr, ineler bunlarn zerindedir. Bir nematosist toksinleri kk bir silah gibi, bir eldivene bile ileyebilecek bir gle frlatr, ama anlalan o ki kadn orabna gc yetmiyor. Tek bir denizanasnn, her biri deiik bir zehir tayan eitli nematosistleri olabilir. Bazs miyokardiyal zardan kalsiyum geiini engelleyerek bir yetikinin kalbinin durmasna neden olabilir. Bazs alyuvarlar tahrip ederek dolam sistemini bozar. Bazs beyne nfuz edip kurbann soluk almasn durdurur. En sk rastlanan, ok sayda inenin btn vcutta oluturduu kam izi benzeri korkun kabartlardr, buna ba ars, mide bulants ve ate elik eder. Bir Sherlock Holmes hikyesi olan The Lion s Mane'in (Aslan Yelesi) gizemini de iki l zerinde bulunan bu tr izler oluturur. Adamlar ldrlene kadar krbalanm gibi grnmektedir: Ama Sir Arthur Conan Doyle az rastlanan hatalarndan birini yapmtr, nk dokunalar 600 metre uzunluunda olabilen o devasa aslanyelesi denizanasnn ineleri genellikle tehlike oluturamayacak kadar zararszdr. 114 Bilinen yaklak 500 denizanas trnden sadece birka d-ine kadar insanlar iin tehlikelidir. Denizanalarndan herkes deii ekilde etkilenir. Kimilerine hibir ey olmaz, alerjik bnyeli olanlar ise yataa debilir. Doa, doal seilimle evrim araclyla, denizleri neden byle korkun yaratklarla doldurdu? Bilim adamlarna gre bu sorunun cevab, denizanalarmn kendilerini korumak ve balklarla beslenebilmek iin inelerine ihtiya duymas, insanlarn onlarn zehrinden etkilenmesi ise sadece anszlk. Bir denizanasmda beyin diyebileceimiz bir ey yoktur. Onunla kyaslandnda kpekbal dhi saylr. Sinekkapan gibi denizanas da hesaplayarak deil igdyle saldrr. Yine de igdsel davran olaanst karmak olabilir. Akntyla ilerlemek yerine "yelken aan" Velella velella diye bilinen bir denizanas tr vardr. Bir tarafn suyun dna kararak rzgrn itme gcnden yararlanr. ok da iyi bir "denizci" saylmaz nk rzgr ynnden 60 dereceye kadar "orsa eder". Daha da tuhaf, grne gre iki tr velella var: Sadan gelen rzgrla hareket edenler, soldan gelen rzgrla hareket edenler. Bu trler birbirine karyor mu? Kimse bilmiyor. Fizalya ve kutu denizanas gibi byk denizanalar yeterince rktc, ama kim bilir en derin okyanuslarn diplerinde, on binlerce metre aada, hayvanlarn devasa byklklere ulat yerlerde, korkun ykc gleri olan baka nasl denizanalar var. Deni-zaltlarla derinlikleri kefe kanlar ok yaknda naho keiflerde bulunabilir. 115 Zmrde Hcum u en prltl yeil cevherin retimi iin en uygun doal koullar aklayan ilk raporlar takiben bir "zmrde hcum" yaanabilir. On altnc yzylda spanyol fatihlerin Gney Amerika'nn gm, elmas ve zmrt madenlerini yamalamasndan beri en gzel i ltsna sahip zmrtlerin sadece Kolombiya'da bulunduu biliniyor. Dnyann bir numaral zmrt reticisi olan bu lkede elmaslarn ya da dier deerli talarn aksine zmrt farkl bir ekilde oluuyor. Raporlar, cevher kalitesi Kolombiya'dakilere denk olabilecek yeni zmrt madenleri arayn balatt, ama ayn zamanda yzyllardr zmrt yapmaya alan simyaclarn hayallerini de suya drd. 117 Zmrt elmastan daha nadide, bir gram bir gram altndan binlerce kat deerli. Yalnzca getiimiz yl, Kolombiya zmrt ihracatndan 41 milyon pound gelir elde etti. Bu rakam Kolombiya'da zmrdn nasl kokainden 50 kat fazla para getirebileceini ve alm satmnn neden ok tehlikeli bir i olabileceini aklyor. 1992de sona eren be yllk "yeil sava" srasnda yaklak 4000 kii lm. Bir zamanlar en iyi zmrtleri retebilmenin simyadaki ustala bal olduuna inanlyordu. Glasgow'daki sko niversiteleri Aratrma ve Reaktr Merkezi'nden Anthony Fallick, Vafure'daki yazsnda, yaklak MS 400 yllarnda Msr'da papirs zerine yazlm Graecus Holmiensis adndaki anonim bir risaleden u enfes blm gn na karm: "Zmrdn hazrlanmas iin: Kk bir kavanozda /'2 drahmi bakrpasn (zencar), ]/2 drahmi sulu bakr silikat, /-2 Hncan bakir bir gencin sidiini ve V3 fincan kz safrasn kartrn. Her biri V2 obolus (altn ya da gm sikke) eken yaklak 24 adet ta bu karmn iine koyun. Ka-

118 vanozun kapan kapayn, kapa amurla mhrleyin ve hafif bir zeytin odunu ateinde alt saat kaynatn. Talarn zmrde dntn greceksiniz." Ama Kolombiya'nn jeolojik yaps zmrt retme konusun-Ja, bakir genlerin tuvalete akttklarndan daha etkili. En byk etken de kkrtn varl. Bogota'nn 90 kilometre uzanda, ekiya dolu bir yer olan ve Kolombiya'nn en mehur zmrt yata saylan Muzo'da jeologlar, milyonlarca yl nce slfatlarn tuzlu scak suda znd bir blge kefetti. Fallick yle diyor: "Kkrt organik maddelerle etkileime girip en kaliteli zmrtlerin balca ieriini oluturan krom, vanadyum ve berilyum aa karttnda, dier yerlerde talarn doal parlaklklarn engelleyen demir fazlalklarn da artyor." Zmrtseverleri heyecanlandracak pek ok sebep var. En azndan Yukar Msr'da karldklar M 1650 senesinden beri gzellikleriyle takdir toplayan zmrtler, efsanelere gre gz bozukluklar ve sara hastalna iyi geliyor, doumda kadnlara yardmc oluyor, kt ruhlar kovmaya yaryor ve ylanlarla ejderleri kr ediyor. The Beryl Coronet (Zmrt Ta) ve The Six Napoleons (Alt Napoleon) adndaki iki Sherlock Holmes hikyesi alnan zmrtlerle ilgili; 1889'dan kalma anonim bir iir olan Birlh-stones (Doum Talar) u duygusal dizeleri ieriyor: Kim ki gn n ilk grr & Baharn tatl, iekli Mays ay, Ve karmaz zmrdn mr boyu Sevilen ve mutlu bir e olur. Dnyann en byk zmrtlerinden biri olan, kk bir elma byklndeki 430 kratlk bir mcevher, yaknlarda Londra Bonhams'da ad aklanmayan bir kiiye 231.000 pou-da satld. Bu bir ak artrmada satlm en byk tek zmrt 119 olsa da 1974'te Brezilya'da bulunan 86.136 kratlk, 718.000 pound deerindeki tala boy lemez. 430 kratlk zmrdn tipik bir hikyesi var. Kolombiya'dan karlm ve 1695 senesinde Hindistan'daki Mool sarayndan yksek bir memur iin ilenmi. Hintli idareciler zmrtlerini cmle leme gstermenin servetlerini koruyacana dair mistik bir inanca sahip olduklarndan mmkn olduunca zmrt ta-karm. Kolombiya'dakilerin kalitesine denk zmrt madenleri bulma aray, Brezilya, Avustralya, Pakistan, Hindistan ve Afganistan'da jeolojik olarak uygun baz yerlerin saptanmasna yol am. Bunlardan, Mcahitlerin Sovyetler Birliine kar yrttkleri savan maddi giderlerini karlamak iin zmrtleri kullandklar Afganistan aratrma iin tehlikeli bir yer olabilir. Doa en iyi zmrt reticisi. Evlerin bodrumlarnda zmrt yapmak byk olaslkla hi gvenli olmayacaktr. "Berilyum elementi ok tehlikelidir, tozu ve duman lmcl hastalklara neden olabilir. " demi Toronto'daki Royal Ontario Mzesi'n-den Terri Ottaway. ; Benzerlik ve lmcl Hatalar berdeen niversitesinden hayvanbilimci Roger Thorpe ve ekibi laboratuvarlarna girerken ameliyat maskesiyle gzlk takp, ellerine uzun sopalar alyor. Labo-ratuvar 12 lmcl ylan barndryor, bunlarn arasnda tkren kobralar da var, zehirleri krle, ciddi yaralanmalara hatta lme neden olabiliyor. Kiplingin Jungle Book (Orman Kitabi) adl kitabndaki kurnaz kaya pitonu Kaa'nn aksine ylanlar gayet aptaldr." diyor Thorpe. "Kiileri tek tek tanmazlar, zellikle de tkren kobralar ok aksi huyludur. ki metrelik bir uzaklktan insan zehire bulayabilirler." Bilgisayar ortamndaki veritabanlarnn yardmyla, Thorpe ve meslekta Wolfgang Wuster zehirli ylanlar hakknda, ylan 120 121 tarafndan sokulmu insanlarn tedavisinde nemli deiiklikler yaratan arpc keiflerde bulunuyor. "Zehirleri ldrc olan ylanlarn yaklak 400 tr var." diyor Thorpe. "Zehirleri ldrc olmayanlarn ise 2500 kadar. Her sene yaklak 40.000 kii ilk gruptaki ylanlar tarafndan ldrlyor, bu saynn on katndan fazlas da deri dokularnn lmesinden kangrene kadar deien kalc yaralanmalara maruz kalyor. Genellikle sorun kurbanlara yanl panzehir verilmesinden kaynaklanyor, verilen panzehir baka bir ylann zehrini etkisiz hale getirecek ekilde yapldndan ie yaramyor. Daha nce benzeri yaplmam ayrntl aratrmalar bize bu hayvanlardan birounun, milyonlarca yl nce yaam ayn atalardan gelseler de tmyle ayr trlere dahil olduunu gsterdi. Bu evrimsel farkllamalarn sonucu olarak deiik panzehirler gerektiren deiik zehirleri var." Yar l Orta Asya'dan tropik Endonezya'ya kadar uzanan bir blgede bulunan Asya kobralar ilk bakta birbirleriyle ayn gibi grnyor ve hepsi Na/a na/a denilen tek bir tr altnda toplanyor. Ama bu ismin sadece, Hindistan, Sri Lanka, Pakistan, Nepal ve Banglade'te bulunan gzlkl Hint kobras iin kullanlmas gerekiyor. Hint yarktasnn dndaki uzmanlar arasndaki yanl anlama "insan afallatyor" diyor Wuster. Farkllk dikkate alnmad iin, Asya'nn dier blgelerindeki kurbanlara Naja naja panzehriyle mdahale ediliyor, bunun sonucu da genellikle lmcl oluyordu. Thorpe ve ekibi, ylanlarn pullarndan, zerlerindeki renklerin oluturduu desenlerden ve i organlarnn konumlarndan yola karak Asya kobrasnn en az on tr olduunu saptad. Ne yazk ki ylanlar inceleyen bilim adamlarnn tavrlar da ylanlarmki kadar eitli. Genel bilimsel nedenlerle ylanlar inceleyen biyologlarla, Thorpe ve Wuster gibi ylanlar doru panzehirleri gelitirmek iin snflandrmaya alan biyologlar birbirine paralel iki farkl evrende yayormua benziyor. "Bizi 122

kmsyorlar." diye ikyet ediyor Wuster. "Mzelerin arka odalarnda oturup btn gn pul sayan ve bilimsel isimleri gerekli gereksiz deitirerek herkesin kafasn kartran kendini beenmi insanlar gzyle baklyor bize." Bu tavrdan kaynaklanan yanl kararlar sonucu Tayland'da ve Malezya'nn youn nfuslu bir blgesinde yaayan pirin iftileri arasnda byk can kayplar meydana geldi. Oralarda da neredeyse birbirinin tpatp ayn iki ylan tr yayor: Mo-nocellate kobra (Naja kaouthia) ve tkren ekvator kobras (Naja sumatrana). Byklk, renklerin oluturduu desenler ve davran asndan bariz farkllklar olmasna ramen iki tr arasndaki ayrm bilimsel literatre gememiti. Yetkililer de karkl artrm. Tayland ilk ylann zehrine kar panzehir gelitirip datm, Malezya'da retilen panzehir ise sadece ikincinin zehrine etki ediyormu. Bir ylan tarafndan sokulup tekinin panzehriyle tedavi edilen insanlar da tabii ya lyor ya da ciddi olarak hastalanyormu. Hi kimse zehirli ylanlarn yok edilmesini nermiyor nk onlarla birlikte kanlmaz olarak zehirsiz ylanlar da ortadan kalkar, ylanlar olmaynca fare nfusunda patlama olur ve sonuta ekinler byk zarar grr. "Sadece ylanlar fare yuvalarna girip yavrular yiyecek kadar incedir." diyor Thorpe. Genetik eitlilii koruyabilmek iin tehlikeli hayvanlarn korunmas gerektiine duyulan inan artyor. "Hem bunu yapmak nem de insan yaamn korumak iin en iyi yaklam, o basit ama temel soruyu sormak: 'Ne nedir?' sorusunu." diyor Wuster. 123 Beyazperdede Samalk erminator II, Judgement Dsy {Yok Eklici II) adndaki bilimkurgu filmi, 1991 de gsterilmeye balandnda lke apnda btn sinemalar neden hnca hn doldu? Bunun nedeni yaklak 100 milyon dolarlk tahmini btesinin onu imdiye kadar ekilmi en pahal film yapmas ya da muazzam zel efektleri deildi; izleyiciler bu heyecanl hikyeyi akla yatkn bulmu, bu nedenle bilimsel temelleri olabileceine inanmt. Baz sahneleri biraz uuk olsa da genel bilimsel kalitesi daha nce yaplm bilimkurgu filmlerinden kat kat iyiydi. Eskiden film yapmclar bilime dair hemen hemen hibir ey bilmiyordu; renmek iin bir aba sarf etmiyorlard ve cehaletleri kendini belli ediyordu. Genellikle hayranlk ve dehet uyandrmaktan ok gln oluyorlard. Bu trn tipik bir rnei, 125 kk bir kasabay igal eden bir "yarat" anlatan The Blob'du (1958). Yaratn nereden geldii belirsizdir; en gln sahne de bir sinema salonunda Blob makinisti yedii iin gsterimin esrarl bir biimde durduu sahnedir. Yine de filmin arks bir klasik olmutur: Aman Blob'a dikkat. Srnr, srar lerler, kayar Hemen ayann dibinden Duvarlarn stnden. ekilsiz bir ey Aman Blob'a dikkat! Korkun olmas tasarlanan ama sadece alayla karlanan bir baka yaratk da The Beast from Twenty Thousand Fatioras'daki (Yirmi Bin Kula Derinden Gelen Canavar, 1953) denizin dibindeki asrlar srm uykusundan bir nkleer deneme sonucu uyanan dinozordu. Hayvan ayan beyan ilk King Kong'u (1933) taklit ederek New York sokaklarn birbirine katarken, karakterlerden birinin heyecanla "Wall Street civarlarnda bir yerde saklanyor." demesi o kadar glntr ki. Ama esas sorun filmin admdayd. Bir kula yaklak iki metre olarak hesaplanrsa hayvann 36.000 metre derinlikte yaam olmas gerekiyordu. Bu durum yapmclarn ho grlemeyecek cehaletini gzler nne sermiti. nk filmin ekilmesinden sadece iki sene nce ingiliz aratrma gemisi Challenger, okyanusun o zaman bilinen en derin yerini sadece 11.000 metre olarak saptamt (Pasifik'teki Mariana ukuru). Hava soluyan bir hayvann deniz tabannda yaamas zaten tuhaft ama milyonlarca yl deniz tabannn da 20 kilometre altnda yaamas dpedz akllara durgunluk vericiydi. Cehalet bir yere kadar ho grlebilirdi. 1961de Yuri Gagarin uzaya kana ve 60larda Ay'a ve gezegenlere insansz ara126 Jar gnderilene kadar uzay hakknda bilim adamlar bile ok az sey biliyordu. 1890larda Mars'ta zeki bir uygarln izlerini grdn iddia eden gkbilimci Percival Lowell herkesi yanltmt. Gelimi, amansz Marsllarn Dnyay igalini anlatan The War oFthe Worlds (Dnyalar Sava, 1953) ve karanlk bir film olan Quatermass Experiment (Ouatermass Deneyi, 1955) gibi enfes filmler bu sayede gerekletirilebildi. Quatermass iyice meum bir filmdi nk uzayn (sadece gezegenlerin deil btn uzayn) uzaygemilerine girip mrettebat yutan kan emici hayvanlarla dolu olduu izlenimini veriyordu. Geriye kalan tek astronot Dnyaya dndkten sonra yava yava onu yiyen dev mantara dnyor ve St. Paul Katedralinin duvarlarn kaplamaya baladnda film o unutulmaz, en heyecanl noktasna ulayordu. Uzaydan kt yaratklarn geleceine inanmak, iyiliksever yaratklarn geleceine inanmaktan ok daha elenceli olmutur. Close Kncounters of the Third Kind'da. (nc Trden Yakn likiler, 1977) olduu gibi iyiliksever yaratklar genellikle ocuksu bir duygusallk uyandrr - Arthur C. Clarke'n 2001: A Space Odyssey (2001: Uzay Yolu Maceras, 1968) ve 2070 (1984) adl eserleri bu kural bozan baarl istisnalardr. Yetim bir ocua byl bir n hediye edip onu sadece iyilik yapmak iin kullanmasn tembihleyen uzaylnn hikyesinin anlatld The Rocket Man (Roket Adam, 1954) beni az kalsn kusturacakt. nsanlarn gezegenleraras radyodan Mars'ta Hristiyan varlklarn yaadn rendikleri Red

Planet Mars'n (Kzl Gezegen Mars, 1952) sal samimiyetine glmekten kendimi alamamtm. Filmin sonunda herkes daha erdemli yaamaya karar veriyordu. Percival Lowell'm hesabn vermesi gereken ok ey var. Invasion of The Body Snatchers'daki (1956), insanlarn vcutlarn fark ettirmeden ele geiren ktcl uzayllar izleyicinin akln bandan almt. (Bu filmin 1978de ekilen ikinci versiyonu nc snft.) Kendin gibi bir insanla m yoksa in127 san klnda bir canavarla m konutuunu bilemediin ayn paranoyak atmosfer insan sarsan, boyutlu It Came from Outer Space (1953) filminde yeniden yaratlmt. Dehetin en st seviyesine Alien (Yaratk, 1979) ve Aliens (Yaratk II, 1986) filmleriyle eriilmi olmal; ikisi de bilimsel olarak akla yatknd nk bcek biyolojisi zerine kurulmulard. Bu filmlerin reklamlarnda da sylendii gibi "Uzayda kimse lnz duyamaz." Makinelere dnmeyi retme ilminin yani "yapay zeknn" olas bir sonucu olan deli bilgisayarlar da kt uzayllar kadar rktc olmutur. Bu trn klasii The Forbin Project'te (Forbin Projesi, 1969) Amerika'nn fze sisteminin ynetimini devralacak devasa (o gnlerde btn bilgisayarlar devasayd) bir "dnen makine" yaplr. Yaratcs Dr. Forbin'i devre d brakan alet kresel silahszlanma talep eder ve bu talebi karlanmaynca nkleer bombalar frlatr. Yok Edici Il'nin ikincil olay rgs ve daha dk bteli olduu halde ondan daha iyi olan The Terminator (Yok Edici, 1984) benzer bir fikir zerine kuruludur. Kim Kimdir katalogunda Julie Christie'nin adnn karsnda Demon Seed (eytann Tohumu, 1977) filminin ad gemiyor. Bu filmde bilgisayar kontrolndeki ehvet dkn bir robot Christie'yi zorla hamile brakr. Belki de bu olay benden daha naho bulduu iin Christie filmi listeye yazdrmamtr. Du-ne'daki (l Gezegeni Dune, 1984) iren bilgisayarn konumalar hem naho hem anlalmazd. Bilimkurgu sinemasnda, canice tavrlar hem bilim adamlarn hem de sradan izleyiciyi gerekten byleyen belki de tek bilgisayar .2007'deki HAL'di. Bu ad "IBM"e bir gndermeydi. Neden vasat, klielerle dolu kovboy filmlerinin olay rgs alnp atlar uzaygemilerine, kasabalar gezegenlere dntrlmesin ki? George Lucas bu fikre kapldnda sonucu Star Wars (Yldz Savalar, 1977) oldu, l Gezegeni Dune'un bir nevi "temiz" versiyonu. Kendilerini fazla ciddiye almayarak iz128 ]eyiciyi eken, yeni bir elendirici uzay dizileri trne model olabilirdi bu film.* Ama heyhat, olmad. Ardndan gelen The fimpire Strikes Back (mparator, 1980) ve The Return of the Jedi'e (Jedi'nin Dn, 1983) rnein Star Trek (Uzay Yolu) dizisinde olan o hafiflik yoktu, sadece yleymi gibiydiler. yleyse Yok Edici linin cazibesi nerede? Sradan ana olay rgsnde gelecekteki bir savata kahramanca bir rol oynayacak kk bir ocuu gelecekten gelen katil bir robotun ldrmeyi baarp baaramayacanda deil, gemie zaman yolculuunu konu alan geri plandaki olay rgsnde. Dikkatli pek ok kii H.G. Wells'in The Time Machine adl eserinden uyarlanan filmdeki (Zaman Makinesi, 1960) hayati bilimsel hatay, Wells'in de hi anlayamad o yanl tespit etmiti. Zamanda geriye gidemezsin nk o zaman gemii deitirebilirsin, zm imknsz bir paradoks. Ama insan "baka bir gereklie" seyahat ederek fizik yasalarna kar gelmeden bu zorluktan kurtulabilir. Bylece ocuun ldrld bir gereklik ve ldrlmedii bir baka gereklik olur. Bu yzden de kahramanlar kendi geleceklerini semekte zgrdr. kinci gereklikte yaamay garanti altna almak zorundadrlar - ocuu kurtarp kt robotu yok ederek. Back to the Future (Gelecee Dn, 1985) ve iki devam filminin poplerlii de olay rgsndeki ayn bilimsel yaratclkla aklanabilir. 'udiz Savalar'nda hibir ey ciddi deil gibi, uzaklk ve zaman arasndaki fark bile. Uzaygemisj Millennium Falcon'un kaptan Han Solo (Harrison Ford) "Bu yolculuk on *' parsek srer." diyor. Bu, Dnya'daki birinin "On kilometrede evdeyim." demesine benzer. 129 Al Ortadan Kaldrmak orunlarmz kendi kendilerini besleyebilecek mi? Bu soruyu kuatan karamsarlk Yeil Devrimin geliimiyle yerini umuda brakyor. Cesaret verici son haberler, tarmda hzla bir sper g halini alan Brezilya dan. Matto Grosso'nun gneyindeki 1,2 milyon kilometrekarelik ova yani "cerrado" allardan, gdk aalardan ve asitli topraklardan ibaret, ie yaramaz bir arazi olarak grld iin Uzun zamandr iftiler tarafndan ihmal ediliyordu. 1960'dan hemen sonra yeni bakent Brasilia kurulup da Brezilya'nn ilerindeki kaynaklar ilenmeye balaynca bilim adamlar, cerra-"o da eskiden beri var olan zararllardan ikisini, trtllarla knkanatllar kontrol altnda tutacak bir yabanars tr ve virs-' neden olduu bir hastalk kefetti. 131 Cerrado'da. olup bitenlerin hayranlk uyandrc bir dkmn yapan, Associated Press'ten Todd Lewan ovay "Ufka kadar uzanan, soya fasulyelerinden yeil bir hal. Her yerinden buday baaklan, mandalinalar, salatalklar, avokadolar ve ilekler fkryor." diye tarif etmi. Cerrado nun verimi Brezilya'nn st ste yl rekor oranda rn elde etmesini salad; en karamsar uzmanlar bile yaanan tarm patlamasnn lkeyi, dnyann beinci en byk gda ihracats konumundan ok daha ileriye gtreceini kabul ediyor. Brezilya'nn tarm retimi 1980'den beri yzde 47 orannda artt; yani Brezilyadaki btn dier sanayilerden daha hzl, ekonomik byme hzndan da drt kat fazla. Bu sre zarfnda ilenen toprak miktarnn deimemesine, iftilere verilen devlet sbvansiyonunun da yarya dmesine ramen geen yl 132 grezilya 75,2 milyon ton tahl ve ya tohumu elde etti. iftilerin hl ekilebilir arazinin bete birini iledikleri cerrado'daki tahl retimi getiimiz eyrek yzylda drt katma karak senede 20 milyon tonu buldu. Bugn Brezilya'nn kahvesinin yzde 45'ini, soya fasulyesinin, pirincinin ve msrnn te birini, budaynn ve fasulyesinin onda birini bu blge retiyor.

Texas A & M niversitesi nden tarmbilimci ve rn yetitirme konusundaki devrim yaratan almalaryla 1970'de No-bel Bar dl'n kazanan, Yeil Devrimin babas Norman Borlaug "1940larda bu sadece bir ryayd." demi. Borlaug Brezilya'da hl krl olarak tarm yaplabilecek kullanlmam araziler olduunu dnyor. En ok da Brezilya'nn soya fasulyesi retiminde art grld. in kkenli bu evrensel bitki dnyadaki al gidermek iin belki dier btn bitkilerden fazlasn yapyor; on milyonlarca insana bitkisel protein temin ettii gibi yzlerce kimyasal maddenin ve eitli ilalarn yapmnda kullanlyor. 1970te Brezilyal iftiler, orta batdaki Goias, Mato Grosso, Mato Grosso do Sul ve Minas Gerais eyaletlerinde, yaklak 36.000 kilometrekarede 9900 ton soya fasulyesi retti. Oysa 1985te ayn eyaletlerde 6 milyon ton soya fasulyesi retmek iin sadece 30.000 kilometkareye ihtiya duyuyorlard. Famine 19751 (Ktlk 1975!) adnda ok satan bir kitabn basld 1960lardan bakldnda alnan bu rnler inanlmaz grnyor. Karamsar evreciler sadece nfus art istatistiklerine bakm, daha fazla rn alnmasn salayabilecek bilimsel gelimeleri (Borlaug ve dierlerinin almalar o zamanlar gayet iyi biliniyor olmasna ramen) yok sayarak ellerini mitsizce iki yana amt. Gda retiminin beklenmedik bir biimde patlama yapt Brezilya'nn ve dier lkelerin oluturduu rnek, temel olarak etten oluan (ve genellikle iskorbt hastalna neden olan) yemeklerin anlatlamayacak derecede tatsz tutsuz olduu Ko-lonb'tan nceki yzyllardan buyana ne kadar ilerleme kaydet133 tiimizi gsteriyor. O zamanlar patates, domates ve msr bilin-mezdi. Limon, eker, ay ve kahve de. Karabiber o kadar pahalyd ki zenginlere "karabiber uval" denirdi. Gnmzde alar doyurmakta en byk zorluk gday retmekte deil satlabilecei yere gtrmekte. "Brezilya'daki otoyollarn ou bozuk." demi Cerrado Aratrma Merkezi'nden tarmbilimci Jonas Neves. "Kamyon ofrleri kt yollardan geince daha fazla para istiyor. Soya fasulyelerimiz limana ulatnda fiyat e katlanm oluyor." Tamaclk da gda retimi kadar etkin bir hal alrsa dnya hi a kalmaz. 134 Geri Kalm ngiltere ABD Kongresi yelerinin birou srekli yrngede dnecek Alfa uzay istasyonuna denek ayrlmas iin evkle oy vermi. Byle bir eyin amacn anlayamayanlar bile "gelecekle ilgili olduundan" bu fikri benimsemi. Avam Kamaras benzer bir tercih yapmak durumunda olsa paray takma die harcamay seerdi herhalde. Bunun sebebi basit: ngilizlerde "teknofobi" eilimi var. Yeni teknolojik fikirlere kar nefrete varan derin bir phe duyuyorlar. ingiliz teknofobisinin tohumlan byk olaslkla M 7000 yl civarnda, son buzul ann sonunda buzullarn ekilmesiyle Man Denizi olutuunda atlm. Adada yaamak onlar yabanc fikirlere dmanlatrm. 135 ablon nadiren deiir. ngiltere'de zekice bir neri ya da icat ortaya atlr (ingiltere'de her zaman yetenekli mucitler yetimitir), bu fikre anavatannda burun kvrlr ve sonra hayrn yabanclar grr. Tehlikeli sonular douran bu politikann ilk iareti on nc yzylda grld, Oxford'lu kei Roger Bacon, otomobili ve ua da kapsayan ftristik aralar, ayrca top ve pusula gibi ksa vadede kullanlabilecek aletler tasarlad. Bu planlar iin vg kazanamad gibi bir de rahipler snfna hakaretten hapse atld. Pusulas Portekizli Amiral Henry nin adamlar tarafndan kullanld, topu da bir yzyl sonra 1346'daki Crecy arpmasnda ngilizler tarafndan kullanld. Ama ngilizler bu "yeni yaplm harika bombalan" gelitirmeyi baaramad ve bu yzden de Yzyl Savalarnda kendilerinin aksine gl toplar gelitirmi olan Franszlara yenildi. Kristof Kolomb konusunda da uvalladlar. Amerika'y kefiyle sonulanacak seyahati iin kaynak arayan Kolomb, kardei Bartolomeo'yu 1488'de VII. Henry den yardm istemek iin Londra'ya gndermiti. Hayal gc kt kral onu geri evirdi, bylece Yeni Dnya'daki ilk imparatorluk spanya'nn oldu. Benjamin Disraeli olmasayd, u anda dnyann en byk zenginlik kaynaklarndan biri olan bilgisayar endstrisini yaratmak konusunda ngiltere Amerika'y geride brakm olabilirdi. Charles Babbage dnyann ilk hantal ama iler bilgisayarn bitirmek iin hkmetinden kaynak istemiti. Ama bouna, Disraeli byle bir makinenin tek bir amaca hizmet edebileceini yazmt: "Halkn o uurda harcanm byk miktardaki parasn hesaplamaya. " 1989 da, tarih kitaplarnn Babbage'm makinesini yapmak iin ihtiya duyduu malzemelerin o zamanlar var olmadn syleyen tutucu hkmlerinin yanl olduunun ortaya kmasyla bu kararn ne feci sonular yaratt da grld. Londra Bilim Mzesi'ndeki deneylerde, bilim adamlar makineyi Babbage'm ihtiya duyduu malzemelerle yaparak gerekli malzerenin o zaman da var olduunu kantlad. Makine tamamlanabilir ve dnyay deitirebilirdi. ngiltere'nin kimi krallar ve babakanlar bilime byk ilgi duymutur. II. Charles ilk mikroskoplardan birini kullanmaya pek dknd, sineklerin sere kadar grnmesine baylyordu. Lord Salisbury nin Hatfield'deki kr evinde iinde pek ok yosun rnei olan bir laboratuvar vard. ngiltere'de elektrii olan ilk ev onunkiydi; bir de ilkel telefon icat etmiti, gizli hoparlrlerden ocuk arklar syleyerek misafirlerini deli ediyordu. Churchill'e gre bilim tarihteki en byk gt. "Bir zamanlarn genellikle ayaklar altnda inenen, tek bana yok olup giden o eski clz ncleri, artk her cephede kimsenin lemeye-cei ve tammlayamayaca hedeflere doru ilerleyen kocaman rgtl bir orduya dnt. nsanlarn koyduu kurallar, zamann itibar kazandrd detleri, inanlar, en derin igdleri umursamayan bir ordu bu." diye yazm 1932'de. ngiltere'nin radar, penisilini, jet motorunu ve elektronik ifre zcleri devreye soktuu sava dnemi haricinde bu heyecann pek az eyleme dnmtr. Sava sonras hkmetleri, imdiki de dahil, bilime kar bir nefret gelitirmi gibidir.

1960larda baarl Blue Streak roketi projesini iptal eden Harold Macmillan buna nclk etmitir. Harold Wilson mulak bir biimde "teknoloji devriminin beyaz scandan" sz etmi ama bu devrime verdii destek yle clz olmutur ki sadece eine rastlanmam bir beyin g yaratmakta baarl olmutur. Yakn vadede krl grnmediinden faydasz kabul edilen ama krl olabilecek mit verici projelerin durmadan iptal ediliini izleyegelmitir ngilizler. En kt olaylardan biri de 1987'de, o zamanki Ticaret ve Sanayi Bakan Kenneth Clarke'm Avrupa insanl uzay programna davet edilmesiyle yaanmt. Bakan, uzayda bir "kurbaa" yani bir Fransz grmek istemediini syleyerek bu davete fkeyle karlk vermiti. i 136 137 Davete icabet etmemesinin sonucu ekonomik adan felaket olmutu. nk Avrupa Uzay Ajans'nn kurallar gerei, programa katlan lkelere yedek para ihaleleri verilecekti. Buna dev Ariane-5 roketinin paralar da dahildi. Clarke bylece British Aerospace'i ve onun taeronlarn yz milyonlarca pound zarara uratm oldu. yi bilinen dier rnekler arasnda Sir Barnes Wallis'in hareketli kanatl uann gelitirilmemesi, Alan Bond'un Hotol roketine geri imdi modas gemi gibi grnyor kaynak ayrlmasnn reddi ve 1980lerin sonunda ulham'daki (Bakanlarn byk olaslkla hibir ey anlamad) nkleer fzyon denemelerinin deneinin yzde 25 kesintiye uratlmas var. 1979dan beri Muhafazakr hkmetlerin politikalar, kendilerinden nceki pek oklarmnki gibi inceliksiz olmutur. Sir George Porter, Royal Society nin bakan olduu sralarda, st dzey bir Hazine memuru ona ngiltere'de bilim fazlas olduunu, Nobel dllerinin nemsiz olduunu ve bilim adamlarnn yaptklar eyin faydalarndan ok risklerini dnmeleri gerektiini sylemiti. Sonuta ngiltere'de bilim tehlikeli bir biimde deneksiz kald. lke belli bal dier Avrupa lkelerine nazaran gayri safi milli haslasnn ok daha azn devletin finanse ettii aratrmalara harcyor. zel sanayi kurulular da devletin izinden giderek aratrmaya Japonlara nazaran yzde 30 daha az kaynak ayryor. Bu politika dardan salam grnebilir ama iten ie rm durumda. nk iyi bir projenin iptali bir sonraki senenin btesinde bir deiiklie yol amyor. Etkileri ancak onlarca yl sonra grlyor. Ama buna karar veren bakanlar oktan makamlarn brakm olacaklarna gre onlara ne? Byk futurist Herman Kahn bir keresinde bana ngiltere'nin olas kaderinin "tarihin geri kalan boyunca ar ar ve kibarca gerilemek" olduunu sylemiti. Pek fazla teknolojik gelimeye ihtiya duyulmayan gemi yzyllarda lkenin gidiat iyiydi. Ama artk baar hemen hemen her durumda bilime 158 para harcamaya istekli olmaya bal olduundan lkenin gelecei pek parlak grnmyor. nsanlarn yldzlara ulaaca kehanetinde bulunan The Next 500 Years (nmzdeki 500 Yl, 1995) adl kitab yazdmda bu ve benzeri akllara durgunluk veren baarlarn herhangi bir ngiliz hkmetinin yardm olmakszn kazanlaca gibi umutsuzluk veren bir sonuca varmtm. 139 Hrs Bar Tehdit Ediyor ... ve kllarn sapan demirleri, ve mzraklarn bac baklar yapacaklar... aya 2:4 ovyetler Birlii daldnda Bush ynetimi, uzun zamandr fze balklarnda kullanlan, silah snf Sovyet uranyumundan azami miktarda alp Amerikan nkleer santrallarnda kullanlmak zere sata karmay planlamt, bu projeye "megatondan megavata" ad verilmiti. Nkleer silahlan olan Mslman terristlerin bir futbol ma-n izleyen 80.000 kiiyi "infaz etmesinin" anlatld Tom Clancy'nin The Sum of All Fears (Btn Korkularn Toplam) adl romannda olduu gibi, uranyumun terristlerin eline geme ihtimali kbusumsu bir korku uyandryordu. 1992'de Rusya yla yaplan bir anlama gereince ABD 20 yl iinde 8 milyar pound karl be ton zenginletirilmi uranyum alacakt. Sadece bar amacyla kullanlmas artyla. An141 lamanm ba mimar, Massachusetts Teknoloji Enstitsnden Thomas Neff'in szleriyle, bu anlama uranyumun en yksek fiyat verene gitmesini engelleyecekti. Ama Clinton ynetiminde bu proje brokrasi ve hrs yznden engellendi. Wall Street Journal Europe'ta. kan ayrntl bir makalede bu tehlikeli maddeye neler olduunu anlamaya almann nndeki Kafka-vari zorluklar anlatlyordu. Beyaz Saray Rusya'dan uranyum almaya yetkili tek aracnn United States Enrichment Corporation (USEC) olacana karar vermiti. Bu kurulu yararland yasal ayrcalklar asndan hem bir devlet kuruluu hem de bir zel kurulu durumunda. Hi vergi demiyor, planland ekilde "zelletirilirse " hkmet btesi zerinden 1,1 milyar poundluk bir yk kalkacak. Makalede yle deniyor: "Beyaz Saray memurlar bu anlamadan azami kr elde etmeye kendilerini o kadar kaptrd ki esas hedef gzden karld." Nkleer enerjiyi kontrol eden on bir kamu hizmet kurumu USEC'i uranyumu ok yksek fiyatla satmakla suluyor ve hepsi bu kurulua kar dava am. Ama bu davalar grlecee benzemiyor nk USEC lobicilerinin almalar sonucunda u anda Senato daki bir kararnameyle USEC askdaki btn davalardan muaf tutulacak. Bu yaknlarda Washington'da olaanst bir komedi yaand. USEC, Ulusal Gvenlik Tekilatna ticari savlarn sunabilmek iin mehur bir hukuk irketi tuttu. "Bu bir federal kurumun dier bir federal kurum nezdinde lobi yapmak iin avukat tuttuu ender rneklerden biri. Hepsinin paras da ABD'li vergi mkelleflerinden kyor." diye yazyor Journal'Aa..

Kamu hizmet kurumlar fiyat yznden uranyumu almakta isteksiz. Ayrca 1991'de Ticaret Bakanlyla uranyum endstrisi arasnda yaplan bir anti-indirim anlamas yabanc uranyum satn byk lde kstlad iin USEC'in kr elde etmesi zor grnyor. Journal bu olaylarn Clinton ynetiminin nkleer gle ilgili konularda taknd dier pozlar da "komediye ' dntrd yorumunu yapyor. Nkleer silah denemelerinin daimi olarak yasaklanmas iin kampanya yrtlyor. Trident fzelerini deneme izni alamayan ingiltere iin bunun uzun vadede ykc etkileri olabilir. Ayn zamanda ran'a kar da yaygarac ve faydasz bir kampanya yrtlyor. ABD ran'n nkleer g santral kurulmas konusunda Rusya'yla yapt grmeleri durdurmak amacyla bu lkeye uluslararas bir ticaret ambargosu getirilmesine almt. Bu giriim sonusuz kald, imdi ran halen yaplmakta olan bir santrala ek olarak daha pek oklarn ina etmeyi planlyor; bunlardan herhangi biri nkleer silah retimi iin kullanlabilir. Bakan yardmcs Gore un uzay istasyonu politikasyla birlikte dnldnde bu olup bitenler daha da artc grnyor. Dnya yrngesinde dnen bu laboratuvar sadece tbbi aratrmalarda ei grlmemi gelimeler yaratmakla kalmayacak, ayn zamanda Gore un Kongre yelerini ikna etmek iin syledii gibi, aksi halde bomba yapp terristlere satarak hayatlarn kazanabilecek yetenekli Rus mhendisleri de megul edecek. aya'dan yaptm alntnn ikinci blm "millet millete kar kl kaldrmayacak ve artk cengi renmeyecekler" temennisini ieriyor. Kllar Clinton'un Beyaz Saray' kontrol ettii srece, bu kehanet ciddi ekilde tehlikede grnyor. 142 143 I Paskalya Adas'nda Yanl Alarm izemli, dev heykel kalntlaryla nl, Pasifik'te tek bana bir ada olan Paskalya Adasnda bir zamanlar gelimekte olan bir uygarlk rksal intihara kalkm. Bir biyoloji profesr bu ufak kara parasnn "Dnyann kk bir kopyas" olduu ynnde uyaryor bizi. Yani ayn yazg, ayn ekilde ve ayn nedenlerle insan rknn tmnn ba-ina gelebilir. Adann, Los Angeles'taki Kaliforniya niversitesi'nden Ja-red Diamond tarafndan Discover da. zetlenen tarihine bir gz atalm nce. Yaklak MS 400 yllarnda, ak deniz yolculuklarna uygun Panolaryla Asya'dan gelen Polinezyallar adaya ilk yerletiklerinde, ada "bozulmam bir cennet" gibi grnyormu. Toprak 145 bereketli, iklim astropikalmi; yiyecek olarak bol bol domuzba-l, balk ve trl trl deniz kuu ve kara kuu varm. Gmenler yanlarnda domuz ve tavuk da getirmi. Ada sk ormanlarla kaplym; en sk rastlanan aa boyu 25 metreye kadar uzayabilen ili arap palmiyesinin bir kuzeniy-mi. Bu aalarn iki metre geniliindeki gvdeleri byk kanolar yapmaya ve heykel tamaya ok uygunmu; zsuyundan da eker, urup, bal ve arap elde ediliyormu. Komu adalardan saldr gelmesi ihtimali de yokmu, nk hi komu ada yokmu. Paskalyaya en yakn yaanabilir ada 2250 kilometre uzaktaki Pitcairn, en yakn anakara da 3000 ksur kilometre uzaktaki Gney Amerika ktas. 164 kilometrekarelik kk bir yzlmne sahip olmasna ramen ada yzyllar boyunca gelimi. Nfusu birka yz kiiden yaklak 20.000 kiiye km. Sonra felaket, kana karan zehir gibi, ar ar ama engellenemez bir biimde boy gstermi. Adallar daha fazla heykel tayacak daha fazla kano yapabilmek iin o harika ormanlarn kesip durmu. Her byk efendi komusundan daha ihtiaml bir heykel dikmek istediinden onlar tayacak kanolar iin daha fazla aa kullanmak gerekmi. Fareler aalarn tohumlarn yiyerek yeni aalar olumasn engellemi. Aalarn ieklerini tozlatran yenebilir kular yok olmu. Zamanla kanolar eskimi, yenisini yapacak aa da kalmam. Derin deniz balkl imknsz bir hal alm, yiyecek ktlam. Geriye kalan en byk hayvanlar kertenkeleler ve fare-lermi. Yamyamlk yaygnlam. "Uzun Kulaklar" ve "Ksa Kulaklar" adlarndaki iki kabile arasnda i sava km. Birbirlerini tahrik etmek iin "Annenin eti diime kat!" diye bar-yorlarm. Nfus iyice azalm, aile ii evlilikler artm ve genel zek seviyesi dm. Hollandal kif Jacob Roggeveen 1772 ylnn Paskalya gn (adann ad da buradan geliyor) karaya ktnda ada eski. halinin irkin bir msveddesiymi. 146 Paskalya Adas ve Dnya'nm genel durumu arasndaki benzerlie yle iaret ediyor Diamond: Amerikan ormanlar da i sahas yaratmak uruna acmaszca kesiliyor, Hollywood patronlar biraz daha byk evler yaptrmak iin birbiriyle yar ediyor. Diamond, nasl adallar kendi kaynaklarn tkettiyse bizim de kaynaklarmz yle tketeceimize, ondan sonra da yokolutan baka bir son olmayacana inanyor. "G gibi bir emniyet supabmz yok, Paskalya Adas halk nasl okyanusa kaamadysa biz de uzaya kaamayz." Neyse ki bu savda byk bir yanl var: Paskalya Adas'nn yaltlm oluunun yaratt etki. Adann Pitcairn'den ve anakaradan olan uzakln, aknclar engelledii iin bir avantaj olarak gryor. Ama aslnda adallarn yaltlml bir dezavantajd nk onlarn bir imparatorluk ve smrgeler yaratmasn engellemiti. insanln en byk dayanaklarndan biri Ay'n, Mars'n ve asteroitlerin grece yakn olmasdr nk uzaya g etme hayalleri kurmamza olanak verirler. Ama Paskalya Adas halky-la grece ayn konumda olsaydk gidilebilecek en yakn gezegen 147 Plton'un yrngesinden de uzakta, grlemeyecek bir yerde olurdu. Bizi uzay yolculuuna kmaya tevik edecek bir ey olmazd.

Ksacas ada "bozulmam bir cennet" deildi. Sadece yle grnyordu. Bir uygarlk tuza olmaktan teye geemeyecek kadar uzak ve kkt. Roggeveen'den iki yl sonra Kaptan Cook adaya gittiinde topu topu drt kano bulunca hayrete dmt, onlarn da hepsi su alyordu nk kanolar yapanlar kalafat etmek nedir bilmiyordu. Ellerindeki kaynaklar ok clz olduundan faydal bir teknoloji ya da bilim gelitirememilerdi. Oysa insan rk artk tmyle farkl bir konumda. 148 Yasam Biliminin lm ""% anllar inceleyen biyoloji bilimi lmeye yz tuttu. Sadece byk miktarda bilgi ylmasyla ilgilenen, yeni fikirlere dman alelade kimselerin eline dt. Bu Natvre dergisinde yazan hsrana uram iki biyologun dncesi deil yalnzca. Biyoloji konusunda ok sayda zgn alma yaymlayan Nature dergisinin editr John Maddox da Kayglarn dile getiriyor. Ama bu almalar ynla veriden ibaret, bu verilerin gerekten ne anlama geldiine dair bir kuramdan ya da aklamadan yoksun. Francis Crick ve James Watson'in 1953'te Nature'da. yaymlanan, DNA'nn yapsn anlatan r ac almas imdi olsa byk olaslkla baslamazd" diye dertleniyor Maddox. nk bilim dergisi editrlerinin onay almak iin metinleri yolladk149 lan hakemler, o anonim "uzmanlar" yazarlarn belki de cevap veremeyecei sorular sorard. "Biyolojinin temeli olan Darwin'in evrim kuram gnmz biyoloji dergilerinde asla yaymlanamazd. 'Yeni verilerden yoksun olduu' iin geri evrilirdi." diyor iki muhalif biyolog, New York, Ithaca'daki Kuramsal Biyokimya ve Molekler Biyoloji Enstits'nden Virginia Huszagh ve Juan Infante. almalarn bastrmak isteyen biyoloji kuramclar genellikle "Yazar yeni veriler sunmuyor." ya da "Yazarn nce deney yapmas, varsaymn kantladktan sonra tekrar bavurmas tavsiye olunur." gibisinden yorumlarla geri evriliyor. Sorunun ksmen, biyologlarn bilimin nasl ilediini anlamayan temelde eitimsiz insanlar olmasndan kaynaklandn sylyorlar. "Biyoloji doktoras yapan rencilere bilimsel dncenin tarihine ve felsefesine dair pek bir ey retilmiyor, bu da aldklar unvan anlamsz hale getiriyor. Pek az speklasyonla kuram arasnda ayrm yapabiliyor. Daha da az devrim yaratacak varsaymlara ihtiya duyulduunun farknda ve daha da az byle kuramlar retebiliyor." diye yazyorlar. "Bylesi bir tavr iinde olanlarn bilimin en temel ilkesine gzleri kapal. Bu ilke de bir fikir ne sren birinin onu snayan kii olmas gerekmedii. Einstein k hzna yaklaan bir uzaygemisi yaparak fikirlerini kantlamak zorunda olsayd fizik imdi nerede olurdu?" Esas sorun speklasyonu tevik eden bir disiplin olan fizikle, speklasyondan uzak duran bir disiplin olan biyolojinin farkl entelektel kkenleri olmasndan kaynaklanyor. "Fizik felsefeden tremitir, oysa biyoloji tp ve ku gzleminden domutur." diyor Huszagh. "ingiltere ve Amerika'da biyolojiye hkim olan Anglosakson tavr 'Bana gereklerden sz et, pratik ol, yle uuk kak samalklarla urama.' eklinde zetlenebilir. Infante daha da ileri gidiyor: "hretlerini inanlmaz derecede yavan veri koleksiyonlar zerine kuran biyologlar, yeni kuram150 lann bu verileri anlamsz klmas sonucu saygnlklarn kaybetmekten korkuyor." Nature ve biyoloji zerine uzmanlaan dier dergiler ancak insanlarn onlara gnderdii eyleri yaymlayabilir. Hi yoktan bilimsel kuramlar uyduramazlar. Bu yzden de sayfalarn gizli servis kriptogramlarn andran nkleotid dizileriyle doldurmaya yatknlar. Btn bunlarn ne anlama geldiini merak eden pek ok bilim adam modern biyolojinin rnlerini, Dickens'n Hard Times (Zor Gnler) adl kitabndaki, ocuklarna saysz kuru bilgi veren ama ilerine yarayacak hibir ey retmeyen Bay Gradgrind'in retilerine benzetiyor. 151 Uursuzluktan Uzak Durmak Sakn krmadan brakmayn yumurta kabuunu Biz garip denizcileri dnp iyice ezin onu, Yoksa gelip onu bulan cadkr yelken aar denize Ve hayat zehir eder benim gibi denizcilere. Elizabeth Fleming (1934) okuz saysnn en gl tlsmlardan birine sahip olduuna inanlr. ller lsdr. Mz'ler dokuz tanedir, Paradise Lost'taki Cehennem'in dokuz kaps vardr. Lars Porsena intikam alacana dair dokuz tanrya and imiti; oyun ktlar arasndan karo dokuzlusu da Glencoe Katliam'n gerekletirenlerden birinin armasnda bulunduu iin sko-ya'nm Laneti diye bilinir. Odin bilgi edinmek iin dokuz gn boyunca hayat aacnn zerinde kalmt. Macbeth'teki cadlar kazanlarnn etrafnda dans ederken u arky mrldanyordu: " sana, bana, dokuz yapmak iin bir daha." Bunun ardndan bylerinin tamama erdiini" ilan etmilerdi. Romallar, Lemuria gnnde iblisleri kovalamak iin dokuz kere "kn ey hayaletler bu evden!" diyerek balarnn zerinden fasulye taneleri atard. I 153 Batl inanlara hl ska rastlanyor, tek kaynaklan da kesinlikle sadece saylar deil. Sosyolog Alec Gill'in History Today'de kan makalesi batl inanlarn boyutlarn gzler nne seriyor. Gill'in bulgular bu konudaki yaygn kanlarla badamyor. Encyclopedia Britannica batl inanlarn "akla uygun olmadklar iin eitim ve zellikle bilim karsnda gerilemesi gerektiini" yazyor. Ama Gl bu grn, ksa bir sre nce Amerika'da yaplm bir deneyin sonularyla elitiini sylyor. Bu deneyde gzlenen yayalarn yzde 73' bir merdivenin altndan gememek iin caddeye km.

Srekli risk altnda olduklarndan, batl inanlara daha ak olan kesimin iyi bir rnei olan balklar zerinde younlaan Gill bu konu zerine yazd harika kitabnda en olaand tabular bulup karm." Bir kadn kocasnn denize ald gn asla amar ykama-mahdr yoksa kocasn da sular alr gtrr. Kocas giderken asla "hoakal" dememelidir, bu sz yle kesindir ki adam gen " Superstitions: Folk Magic in Hull's Fishing Community, Alec Gill (1993) 154 dnmeyebilir. Dalgalar onu almasn diye el bile sallamamaldr. Bir kere yola kan adam dnp arkasna bakmamaldr yoksa denizde Lot'un karsnn kaderini paylar. Belki de korkutucu ktan nce gelen yaz simgelediinden, yeil renklerin en uursuzudur. (Yollarda ok az yeil otomobil vardr.) Hull'daki bir din adam bu tabuyu grmezden gelip kilise sralarn yeile boyayacak kadar tedbirsizlik etmi. York Bapiskoposu iin bir ak hava partisi dzenlediinde yre ocuklar ileri gelenleri yumurta, kedi lei ve kokmu balk yamuruna tutmu. ou balk yzmeyi renmeyi reddeder. Sadece Kuzey denizlerinde suya derlerse ekecekleri acy uzatmamak iin deildir bu. "Birisi kurtulursa denizin bir bakasn alacana" dair bir inan vardr. Philippa Waring'in Dictionary of Omens and Superstitions'da. (Kehanetler ve Batl inanlar Szl) syledii gibi "En zalim inan insann boulan birini asla kurtarmaya kalkmamas gerektiidir nk su tanrlar o kiinin lmesini istemektedir. Tanrlara kar gelinirse, boulan kurtaran kii daha ileriki bir tarihte ayn duruma decektir." Kular balklar iin zellikle uursuzdur. Romallar gibi balklar da onlar gklerden ya da herhangi bir yerden gelen ulaklar olarak kabul eder. (Tolkien'in The Hobbit'indeki kuzgunlar haberlerin srekli gncellendii, dzenli bir haber hizmeti veriyordu.) Balk ailelerinin pek az evlerinde zerinde ku simgesi olan bir eya bulunmasna tahamml edebilir, frtna srasnda bacadan ieri giren bir ku ise iaretlerin en uursuzudur. Hristiyanln douunun zerinden 2000 yl gemesine ve Kilisenin batl inanlara kar olmasna ramen btn bunlar nasl mmkn oluyor? Gill, balklar gibi doann rktc gleriyle kar karya olan ve lmn eiinde yaayan insanlarn, ok tanrl dinlerdeki gibi birden ok tanrya inand sonucuna varyor. Belki de bylesi daha salkldr. "Mantk asndan bakldnda batl inanlar sama ve aptalcadr. Ama akld hislerimi155 zin derinliklerinde, sezgisel tabularmz bir tr olarak varlmz srdrmemiz iin vazgeilmezdir. Batl inanlar, tanrlara gvenmemizi ve zayflmzdan rkmememizi salayan cesaretlendirici bir felsefeyle donatr bizi." Bu anlamda, Yaratk adl filmde canavardan kaan Rip-ley'nin ncelikle geminin dokuz canl kedisini kurtarmakta srar etmesi en zekice ftrist detaylardan biriydi. 156 Emekliye Ayrl Mehur Ol! ayan Thatcher madem ki yeni bir rol arayna girdi, politikay braktktan sonra yeni bir meslee atlan ve bir doabilimci ve kif olarak dnya apnda n kazanan Bakan Theodore Roosevelt in oluturduu o mthi rnek zerinde dnse iyi olur.* 44. Babakanla 26. Bakan in birbirlerine ne kadar benzedii dnldnde bu olaslk gayet uygun grnyor, ikisinin de neredeyse snrsz bir fiziksel ve zihinsel enerjisi var gibiydi. kisi de ekimeye baylrd. kisi de hiddet ve ahlaki doruculukla dolu konumalar yapmay severdi. ktidar brakma tarzlar da tuhaf bir ekilde birbirine benziyordu. kisi de kendi seBuyaz Bayan (artk Leydi) Thatcher'in iktidardan dmesinden hemen sonra yazlmt. 157 tikleri haleflerle kavga etti: Bayan Thatcher Bay Major la, Roosevelt ise Bakan Taft'la. Roosevelt'in, bir adan Thatcher nkine benzedii sylenebilecek kavgas yle tatsz bir hal ald ki Cumhuriyeti Parti ikiye blnd, seimlerde de Woodrow Wilson ve Demokratlar kazand. Bunun ardndan Roosevelt politikay aklndan kard, eski mesleinde sergiledii tm enerjiyle yeni mesleine dalarak, bir arkadann dediine baklrsa eskisinden ok daha mutlu bir insan oldu. Robin Furneaux'nun yazd Amazon tarihinde dedii gibi: "Bozguna urayan Disraeli'nin, Gladstone'un yaam hakknda politik bir roman yazmasndan beri hi kimse yksek mevkiden emekli olmann sorunlarn Theodore Roosevelt kadar cakayla zmemitir. ' Roosevelt 1909da Afrika'da yapt uzun bir safariden ve New Forest'daki bir yry srasnda grd her kuu tanyarak Dileri Bakan Sir Edward Grey'i artt ngiltere gezisinden sonra Gney Amerika'daki balta girmemi ormanlarla ilgilenmeye balad. Eski devlet adamlarnn bir bakentten dierine geerek, aradaki krsal blgelerle hi ilgilenmeden konferans turlar yapma alkanlndan nefret ederdi. Kendisi tersine i blgelere dalm, hatta kefedilmemi bir nehre onun erefine Rio Roosevelt ad verilmiti. Paraguay Bakannn yatnda Asuncion nehrinde ilerlerken timsahlarn zerinde at talimi yapm, eskiden byk ii ve iveren sendikalarn topa tutarken kulland ayn fkeli slupla piranhalarm vahi alkanlklarn gnlklerinde anlatmt. Gerekten de o keskin gzlem gc, bu ldrc yaratklar bize btn canllyla anlatyor: "Dikkatsizce suya sokulan bir parma kapp gtrrler. Kan onlar lgna evirdiinden suya den yaral bir insan ya da hayvan canl canl yiyip bitirirler. Jilet gibi keskin dileri kpekbalklarmnki gibi kama eklindedir ve ene kaslar ok gldr. Bask burunlu balar, sabit bakl ktcl gzleri ve zalim zrhl eneleri eytani bir vahetin cisimlemi halidir. Sudan ilk ktklarnda acayip bir ses karrlar. Gvertenin zerinde rpnrken yollarna kan her eyi acmasz bir heyecanla srrlar."

Ama Roosevelt asl dev ylanlar mitini bo karmakla n kazanmtr. Amazon ormanlarna giden seyyahlar uzun zamandr, dnyann en byk ylanlar olan ve boylarnn 30 metre ya da daha uzun olduu rivayet edilen anakondalar hakknda hikyeler anlatyordu. Gerekten de blge zerine yazlm ilk kitaplarda dev bir ua yutabilecek byklkte ylanlar resmedilmiti. Roosevelt'in bu palavralara karn toktu. 10 metreden daha uzun bir ylann derisini ve omurgasn getirene 5000 dolarlk dl vaat etmiti, Brezilya kauuk patlamasnn sona ermesinin hemen ardndan, bu para nemli bir miktard. Hi kimse byle bir ylan bulamad, byk olaslkla da bulamayacak (yine de 1960'ta 8,5 metre uzunluunda, 230 kilogram arlnda bir ylan vurulmutu). Baarnn zirvesine ulaan politikaclar iin kendilerini politikadan koparp baka bir ile uramak her zaman son derece g olmutur. Robert Louis Stevenson'n The New Arabian Nights adl romanndaki, zel dedektif olmak iin tacndan vazgeen hayal rn Bohemya Prensi Florizel'in aksine gerek yaamda pek az kii bunu baarabilmitir. spanya kral V. Charles ve onlara da emekli olmalar iin srar ederek soylu meslektalarn kzdran Roma imparatoru Diocletianus hari. Esas sorunlar kibir. Halefleri (onlara gre) entelektel adan daha aa olduundan ileri onlar kadar iyi yrtemez, bu yzden de onlara akl retilmesi gerekir. Bylece bir ksr dng balar. nk ne kadar ihtiyatl yaplrsa yaplsn srekli olarak hariten gazel okunduu er ya da ge anlalacaktr, 158 159 bundan halef zarar grr ("akl verildiine gre demek buna ihtiyac var"), sonuta istemeden de olsa politik yaam sona erer. Elbette Bayan Thatcher'n Gney Amerika'ya gidip piranha-lar incelemesini nermiyorum. Seyahat etmeyi ve yabanc devlet adamlaryla konumay braksn da demiyorum. Sadece tavsiye yerine rapor verse daha iyi olur diyorum. O kadar senedir idare etmeye alt dnya hakknda daha fazla ey renmek onun iin de harika olacaktr. Yoksa Much Ado About Nothing (Kuru Grlt) oyunundaki bir karaktere sylenen eyin ona da sylenmesi riski var: "Rica ederim son veriniz tavsiyelerinize, nk hepsi kevgire konan su gibi beyhude." ' .'.-. ' :;: .',.:..' ;\. . ; r nmzdeki Binyiln Teknolojisi il; 160 "Faydasz" Aratrmalar kmetler genellikle kaynak saladklar aratrmalarn "faydal" olmasnda srar eder. Teknolojideki en byk gelimelerden bazlarnn, hibir pratik deeri yokmu gibi grnen fikirlerin peine den insanlardan kt-m bilmezler. "unun bir rnei on dokuzuncu yzylda bilinmeyen arasndalar tarafndan keman tellerinin titreimi zerinde yap-an almalarn dolayl olarak Heinrich Hertz in radyo dalgala-'n bulmasna yol amasdr. Dier bir rnek de zerinde tek lr okm olan halka eklinde bir erit olan, ilgin geometrik dillerden Mobius eridinin tayc kaylarn mrnn iki kat "^ma olanak tanmasdr. ^Inan kimyager Friedrich Kekule 1865'te kimseye bir fayda163 s yokmu gibi grnen bir rya grmt. Kendi yutmaya alan bir ylan vard ryasnda. Neyse ki a da ryasn hatrlad ve bu deneyim benzen moleklnn hay]-karmak yapsn gznde canlandrmasn salayacak ilham, verdi ona. Eukleides'in asal saylarn (iki, , be, yedi gibi sadece kendilerine ve bire blnebilen saylar) sonsuz olduunu kantla, masndan itibaren yirmi yzyl boyunca asal saylar dikkat eken bir tuhaflktan baka bir ey deildi. Matematikilerin nndeki en byk ve grne gre en faydasz ilerden biri Christian Goldbach'n 1742de ortaya att "varsaym", ya. ni ikiden byk btn ift saylarn iki asal saynn toplamndan olutuu varsaymn kantlamaktr. (rnein sekiz, ve be asal saylarnn toplamdr.) 100.000'e kadar btn ift saylar iin geerli olduu kantlanm olan bu varsaymn, ikiden byk btn ift saylar iin doru olduu henz kantlanmamtr. Sonra 1970lerde, zm byk bir saynn arpan olan iki asal sayy bulmann zorluuna dayanan, gayet kullanl RSA ifresinin icadyla asal saylar iin James Bondvari bir kullanm alan ald. (Bkz. eytann Rakamlar s. 233) On yedinci yzyl Fransz matematikisi Blaise Pascal'a danan fkeli bir kumarbaz, zar oyununda belirli baz kombinasyonlar zerine para koyduunda neden hep kaybettiini sormutu. Pascal, ("son teoremle nl) Pierre de Fermat ya dantktan sonra bu soruya, her bir saynn zerindeki iki saj'inn toplam olduu ba aa bir say piramidi olan "Pascal genini" yaratarak karlk vermiti. Bu sayede kumarbaz zar oyunundaki olaslklar anlad ve biraz para kazand, ayrca istatistiki bilimlerin ounun temel'11 oluturan modern olaslk kuram da bylece ortaya kt. Hib sonu kesin olmasa da, bu genin yardmyla, rnein yeten ce ok sayda yaz tura atldnda, aa yukar ayn sayda ya ve tura gelmesi olaslnn sonsuza doru artt grlebilirgen konusu imdiye kadar yaplm "faydasz" aratrmalarn en ilginlerinden birini hatrlatt bana. Austin'deki Texas niversitesinden matematiki Charles Radin'in yapt bir duvar kd deseni bu; hem matematiksel hem de psikolojik adan aklanmay bekliyor. Coventry Warwick niversitesi nden meslekta Ian Steward, New Scientist'teki makalesinde "Nasl iledii anlatlana kadar son derece karmak ve ngrlemez gibi grnyor." demi, bir de desenin diyagramn vermi. "Sonra birdenbire ok basit geliyor." ou duvar kdnn deseni, ne kadar karmak olursa olsun tekrardan oluur ama Radin'inki gerekten de rastlantsal ve kaotik. Yeterince byk lekte yapbozlarn en zoru olur, ama yine de yaratlmas kolay olmu.

Ortada tek bir dik al genle balyor. Etrafnda drt tane daha dik al gen var. Bu drt genin her birinin evresinde de drder dik gen var, byle srp gidiyor. Sonuta genler sonsuz eitlilikle her yne uzanyor. Peki bu ne ie yarar? "Tam olarak bilemiyorum." demi Ra-din, "Ama bir materyalin kristalsi yapsna benzemesi kuvvetle Muhtemel. Bir fiziko kimyac bir bakta benim gremediim "ir anlam karabilir." Radin haklysa, von Kekule gibi, faydal bir eye dnen lgnca bir ryann peinden giden ikinci byk bilim adam olacak. 164 165 Bilgisayarn Senaristi ldrd Gn adn kahraman, rktc bir eski evin yasak odasna girer. Orada, kfl bir sandkta bulduu... Nedir? Pek ok romancnn bu noktada kendilerine bir iki daha koyup, kara kara dnmesi gerekir. Ama artk bu "dnme" iini onlar adna yapabilecek dikkate deer iki bilgisayar yazlm paketi var. Plots Unlimited ve Collaborator, romanlarn, televizyon dizilerinin ve filmlerin olay rglerini oluturmaya yardm eden bilgisayar programlar. Basit bir yutturmacadan ok uzak olan bu programlar pek ok yazarn olay rgsn normalden ok daha ksa bir srede oluturmasn salam. Kiisel bilgisayarlarn pek ounda alabilen versiyonlar da olan bu programlar, makine zeks" biliminde, yani bilgisayarlara insanlar gibi akl y167 rtmeyi retme sanatnda muazzam bir gelime olarak karlanyor. Ama herkes tarafndan tutulmuyorlar. Hollywood yazarlarn temsil eden bir ii sendikas olan ve son otuz ylda alt kere greve giden Yazarlar Sendikasnn baz yeleri, yazarlarn isiz kalmasnn nlenmesi iin programlarn yasaklanmasn talep etmi. "Bir prodktr bu disketleri almak yerine neden beni tutsun ki?" diye sormu ilerinden biri. Programlarn kendileri de Sendika'mn yesi olanyaratclar bylesi korkulan sama diyerek geitiriyor. "Bizim programmz, hikyenizi sizin yerinize yazmyor." demi Arthur Wein-garten. Kendisi Plots Unlimited'm yaratclarndan biri ayrca bilgisayar ncesi zamanlarda The Man From UNCLE ve The FBI Story'nin yazlmasna katkda bulunmu. "Ne betimleme yapyor, ne diyalog yazyor ne de atmosferi tanmlyor. Sadece yazar tkanmasn' zp, yaratc salglar harekete geiriyor." Yaratc yazarl bilgisayarlarla yaplabilecek bir i haline getirmek iin atlan admlarn sonuncusu bu. nce szck ilemciler ve yazclar boy gsterdi. Bylece dzeltmelerle dolu karman orman sayfalan daktiloda tekrar yazmalar normalde hafta sren daktilograflar altrma zorunluluu ortadan kalkt. Sonra yazm kontrol yapan programlar, ardndan da dilbil-gisini ve slubu kontrol eden programlar kt; cmleler fazlaca uzayp slup tumturakl hale gelince ekranda bir uyar beliri-yordu. imdi de hakikaten yaratc yardmclar geliyor. ngiltere'de yzlerce kopya satan, 240 pound deerindeki Plots Unlimited, neredeyse sonsuz sayda deiik hikye retmeye yarayan 5000'den fazla olay rgs atsn ve istenildii gibi kullanlabilecek pek ok karakteri kapsayan geni bir veri tabanndan oluuyor. Olay rgleri zerinde younlaan bu programn Amerikal rakibi Collaborator karakterlerle daha fazla ilgili. kisi de dnya apnda yaklak 6000 kopya satm. Plots'm yaratclar WeinB^ garten ve Tom Sawyer (Murder She Wrote [Cinayet Dosyas] adl televizyon dizisinde yazarlk yapm), bir yazarn tek bir anlatya dntrebilecei hikye paracklarndan oluan Plotto adndaki tarihi ve biraz hantal bir Hollywood yazarlar klavuzunun, bilgisayar program versiyonunu yapmaya karar vermi. Weingarten, ngiliz televizyonunda gsterilen, Richard Har-ris'in (Michael Gambon'un oynad diziyle kartrlmasn) barolnde oynad bir Maigret geriliminin yapm sorumlusuymu. Simenon'un karakterleri zerine kurulu, Maigret TVIeefs a Milord adl bir hikye oluturmak iin Plots programn kullanm ve hikyesi eletirmenler tarafndan zgn bulunmu. lk admda, program ondan bir "olay rgs ats" semesini istemi. "Kanun grevlisi olan A, A-2, A-3 ve B karakterlerinden oluan ve baz sorunlar olan bir aileyi soruturur" konu baln semi. Bu insanlara isimler verdikten sonra, bu aty Maigret'nin byk bir gemicilik irketini yneten inzivadaki otoriter bir aile babasn nasl soruturduunu anlatan bir hikyeye dntrm. Adamn nerede olduu bilinmiyor, emrindekilerle faks ve teleks araclyla haberleiyor. ki olu irketin kontroln ondan almaya kararl. Grme yapma giriiminde bulunuyorlar ama ona gnderdikleri btn araclar gizemli bir biimde ldrlyor. "Bu noktada taklp kaldm." demi Weingarten. "Parlak bir balangca benziyordu ama btn bu insanlarn neden ldrldn aklayamadm." Programdan bir "kyolu", hikyeyi doruk noktasna karacak bir gelime istemi. nerdii k-yollar programn en can alc noktas, nk olay rgsnn kararlatrlm blmlerini mantken takip etmeleri gerekiyor. Ana karakterin bu hikyede babann bir sahtekr olduu pek ok yan olay rgs nermi program. "Bu da bana, adamn uzun seneler nce lm olduu, eski ba danmannn onun yerine getii, doal olarak da gerek kimliini renen herkesi ldrd fikrini verdi. " 168 169 Plots kullanclarnn, karakterlere ek olarak, karakterlerden bazlarnn ya da hepsinin soylu ya da aalk amalarla elde etmeye alt cansz bir cismi, o ey i belirleme seenei de var. Sawyer'in dedii gibi: "The Lord of the Rings'tehi (Yzklerin Efendisi) yzk, Hitchcock'un Strangers on a Tran'indeki (Trendeki Yabanclar) alman akmak, Othello'nun kayp mendili, The Thirty-Nine Sfeps'teki (Otuz Dokuz Basamak) isimsiz liman, Treasure Island'taki (DefineAdas) korsan haritas, saysz casus hikyesindeki gizli planlar. Btn bunlar atma yaratacak ya da atmay artracak aralar."

Ama acaba program sonunda ayn olay rglerini tekrar etmeye balamaz m? "Balar, ama bir akademisyenden baka kimse bunun farkna varamaz." demi Sawyer. "zgn olay rgs diye bir ey yoktur. Alfred Hitchcock'un dedii gibi 'Hikye skc yanlar atlm gerek yaamdr.' Az bilinen bilimsel bir ilke zerine kurulduu iin zgn olduu iddia edilen bilimkurgu hikyelerinin bile temelinde atma vardr, atma olmadan olay rgs olmaz. Shakespeare in zamanndan beri yazlm hemen hemen her olay rgs daha nce yazlm bir bakasnn eitlemesidir. "rnein Pretty Woman (zel Bir Kadn) filmi, My Fair Lady'nin (Benim Gzel Meleim) bir eitlemesidir, onun konusu ise Pygmalion ve KlkedisiWen dn alnmtr. Klasik sava filmi Casablanca nn (Kazablanka) yan olay rgs, antiNazi direni kahramannn Humphrey Bogart'm karsn batan karmaya altndan phe etmesi Othello'nun bir eitlemesidir. Baka bir kltrle karlaan bir adamn yaadklarn anlatan Apocalypse Now (Kyamet) filminin hikyesi ise Con-rad'n Heart of Darkness (Karanln Yrei) romannn gncelletirilmi bir versiyonudur." Collaborator program tamamen baka biimde alyor. Olay rglerinden ziyade karakterler zerine odaklanyor. Bir hikye oluturmaya almyor. Kullanclarna, yaratmaya altklar hayal rn insanlar hakknda yzlerce soru soruyor, I srekli soru sorarak hastalarn tanyan bir psikiyatrist gibi neredeyse. "Amac size bu insanlar dndrmek, bylece karakterlerin akla gelebilecek btn durumlarda nasl tepki vereceini biliyorsunuz." demi bu program yaratmak iin Hollywood daki basn temsilcilii mesleini brakan Francis Feighan. "Karakterleriniz hakknda bu bilgiye sahip olmazsanz asla bir hikye yaratamazsnz." demi meslekta Louis Garfinkle. Kendisi Benya The King filminin senaryosunu yazmak iin bu programdan yararlanm; barolde Kevin Costner'n oynad filmde sonradan bir Sovyet generali olan Yahudi bir ete reisi anlatlyor. "Sadece bu soru sorma sreci bile bir kahraman ve bir kt adam yaratmanza yardm ediyor, zaten onlar olmazsa atma da olmaz. Size karakterlerin hangi fikirlere bal olduunu, gemilerini, yeteneklerini, tutkularn falan soruyor. Sorulara cevap vererek bu insanlarn birbirlerine nasl tepki vereceini zyorsunuz ve hikye onu yazacak yeteneiniz varsa kafanzda ekillenmeye balyor." demi Garfinkle. Feighan ise "Grnn aksine Collaborator benim kalemimden daha akll deil.'' demi. Ama ingiliz elektronik dehas Alan Turing'in 1950de ngrd gibi, bilgisayarlarn mthi hzlar ve teklemeyen bellekleri, sonunda insan zihnini taklit etmelerine olanak verecektir. 170 171 Herkese Yedek Para Yeni bir otomobil, fotoraf makinesi, bilgisayar ya da telefon aldmzda, aslnda onlar deil de eski otomobillerin, fotoraf makinelerinin, bilgisayarlarn ve telefonlarn paralarndan yaplma makineler alyor olma olaslmz gittike artyor. Esas olarak irket krlarn artrma ihtiyacndan doan, ama bir yandan da atk miktarn azaltarak evreyi koruyan "Demontaj Projesi "yani DP ad verilen yeni kresel ekonomiye ho geldiniz. Vcudumuzdaki paralar da dahil neredeyse her eyin geri kazanlabilecei, rnein bir hastalktan mustarip olanlarn daha nce bir bakasnn kulland yapay bir organ taktrabi-ecei gnlerin habercisi. Fortune dergisinde anlatld kadaryla imdiki DP uygula173 mas, mrleri dolduunda atlmayan, paralarnn tekrar kullanlabilmesi iin sklebilen tketim mallarnn retimine ynelik. rnein 1987de Siemens NixdorPun rettii kiisel bilgisayarlar 87 ana paradan oluuyordu. Bir fabrikada bunlar birletirmek 33 dakika, skmek ise 18 dakika sryordu. irketin yeni rettii PC ok daha basit bir cihaz. Sadece 29 paradan oluuyor, 7 dakikada toplanp 4 dakikada sklebiliyor. 70 milyon kadar "eski" bilgisayar ou bir seneden fazla kullanlmam imdi eitli kurulularn bodrumlarnda. Yakn zamana kadar istenmeyen paralar, toksik kirlenmeye yol ama riskine karn ehir dndaki plklere atlyordu. Ama artk yongalar geri kazanlarak yeni bilgisayarlarda kullanlyor. Pittsburgh'taki Carnegie-Mellon Universitesi'nden Dundee Navin-Chandra "Birok uygulamada eski yongalar tekrar tekrar kullanlabiliyor." demi. "Bankalarda yaplan gnlk ilemlerin ou iin yongalarn nceki modellerden daha hzl ya da gl olmas gerekmiyor." Baz BMW otomobillerin arlk olarak yzde 85'i geri kazanlm paralardan oluuyor, irket yzde 9O' hedefliyor. Toronto'daki Northern Telecom telefon fabrikasnda iin ounu, eski telefonlarn ilerini karmak ve tekrar satlmalar iin onlar yeni plastik klflara koymak oluturuyor. "Btn rn stratejimizi deitirmek zereyiz." demi, irketin evre ve etikten sorumlu bakan yardmcs Margaret Kerr. DP mmkn olan en az sayda vida ieren bir dnya anlamna geliyor, nk birbirine vidalanan paralar ayrmak ok uzun sryor. abucak sklebilmeleri iin "gemeli" olarak birletiri-liyorlar. Michigan'da Highland Parktaki bir deney platformunda, Amerika'nn belli bal otomobil reticisi Ford, Chrysler ve General Motors'dan teknisyenler gcr gcr otomobilleri sk-rne ve paralar raflara yerletirme altrmalar yapyor. Avrupa Parlamentosu, reticilere rnlerinin ambalajn geri kazanlm malzemeden yapma zorunluluu getiren bir yasa kard. Benzer yasalarn yrrlkte olduu Almanya'da, byle bir zorunluluk olmasa plklere boaltlacak endstriyel ambalaj miktar 600 milyon ton azald, bu da btn ambalaj atklarnn yzde 4'ne eit. Hewlett-Packard'in ayn lkedeki bilgisayar fabrikasnda atk ambalajlar artk bilgisayarlarn ilerine tand. Eskiden makineleri bir arada tutan madeni erevelerin yerini sertletirilmi plastik kpk almaya balad. Bir bakma DP'nin getirdii bir yenilik yok. Sadece ticari deeri olan donanm geri kazanlyor. Geri kazanm yaamn, kltrn ve fiziin doal bir sreci.

Roman, oyun ve opera formundaki edebiyat hemen hemen tmyle eski olay rglerinden oluuyor. Pop mzikte pek az yeni melodi var. Bilgisayar programlar, icat edildiklerinden beri, eski altyordam ktphaneleri zerine kuruluyor. rnein BASIC'te, u aadaki ekran donduran satrlar iermeyen-bir program yok gibidir: 500 A$=INKEY$: IF A$=""THEN 500 Vcutlarmz ayn ekilde btn Dnya da dev yldzlarn nkleer frnlarnda ekil verilmi atomlardan olumutur. Onlar da gnn birinde henz domam insanlarn vcutlarnn atomlar olacaktr. 174 175 I Aslna baklrsa DP ok daha kkl bir devrimin ilk adm olabilir. Teknisyenler, o kadar karmak yepyeni otomobillerin btn paralarn ayrp, yeni tatlar yaplmak zere birletirilmeye hazr hale getirebiliyorsa, insan vcudunun paralarnn envanterini karacamz gnler fazla uzak olmayabilir. Belki ayn yapay kalpler ve karacierler geri kazanlarak pek ok nesilde tekrar tekrar kullanlacak. 176 Uzaydan Gelen Deva... Geen yzylda Louis Pasteur'n hastalk yapan mikroplar kefetmesinden beri tpta meydana gelen en byk ilerleme belki de nmzdeki u birka senede gerekleecek: Uluslararas uzay istasyonu Alpha'nn frlatlmasyla. 400 tonluk, daimi mrettebatl, futbol sahas byklnde bir yap olan Alpha imdiye kadar yaplm en nemli laboratu-varlardan biri olacak. Avrupa Uzay Ajans (ingiltere'nin bu tekilat iinde yer almamas utan verici), Kanada ve Rusya, ABD ile bu ortak giriime katkda bulunuyor. Bu projenin 15 ylda 19 milyar poundluk bir maliyeti olacak, yl bana Amerikallarn bir ylda pizzaya harcadklar parann sekizde biri. Vcudumuzun hcrelerindeki, btn biyokimyasal ilemleri yrten 150.000 kadar proteinin doasn ayrntl olarak ince177 lemek ilk defa mmkn olacak. 1200 tanesi hari bu proteinlerin temel yaplarnn zelliklerini bilmiyoruz. Yaamn yaptalar olan aminoasitlerden, oksijeni kanda tayan hemoglobine, balar ve derinin yapsnda bulunan kollajene ve bizi bakterilerle virslere kar koruyan antikorlara dek, en basitinden en karmana pek ok protein tr vardr. Proteinlerin incelenebilmeleri iin, iinde katlap kristalle-ecekleri zeltilerde bekletilmesi gerekir. Yeterince byk bir kristal olutuunda X-nyla filmleri ekilebilir ve bu filmlerden boyutlu bilgisayar modelleri yaratlabilir. Ama ktleekimi yznden Dnyada bunu yapabilmek neredeyse imknszdr; ktleekimi bir iki protein kristali dnda hepsinin gdk kalmasna, kmelenmesine ya da eklinin bozulmasna neden olur. Gezegen zerinde her yerde bir gramlk basn bile geliimlerini engeller. American Association for the Advancement oi Science'm 1995te Atlanta'da yaplan toplantsnda, projenin yneticisi Larry DeLucas "Proteinlerin yzde yetmii arlksz ortamda Dnyada olduundan ok daha hzl ve iyi kristalize oluyor." demi. "Ama uzay mekii uularnda bile kristal geliimi gerektii gibi salanamyor nk proteinlerin ok byk kristaller oluturmas on alt gnden uzun sryor, mekik uular ise nadiren o kadar uzuyor." Neredeyse tm hastalklar proteinlerin davranlarndaki bozukluktan ya da virsler ve bakteriler araclyla yabanc proteinler tarafndan igal edilmelerinden kaynaklandna gre, proteinleri kristalize olmu hallerinde uzun sreli incelemek bilim adamlarna proteinlerin atomik yapsn grme imkn verecek, bu da tedavi iin ilalar gelitirilmesini salayacak.* Her ila hastala neden olan belli bir proteine gre yaplacandan ^ Uzay istasyonu projesinin uzun mrl olacan tahmin ediyorum, nk insanl11 en gl arzularndan biri olan uzun yaama arzusuna hitap ediyor. Yalnzca 20. yzylda bu arzu bu kadar belirgin hale geldi. Kilise'nin imdikinden daha gl olduu zamanlarda, teknik olarak byle bir uzay istasyonu yapmak mmkn olsayd bile uzaya frlatmak mmkn olmazd nk amac sapknca bulunurdu. Walter Scott, 1831 de yazd tarihi bir roman olan Quentin Durwood'un nsznde, Fransa kral byk olaslkla hasta zerinde kullanldnda yan etkiye yol amayacak. Ksacas Alpha uzay istasyonundaki bilim adamlarnn, belirli baz proteinlere tutunarak bu proteinlerin davranlarn molekler dzeyde deitirecek ilalar yaparak ADS, kanser, eker hastal, kalp hastal, anfizem, artrit ve saysz dier has-tal1 tedavi edebilecei mit ediliyor. Alpha'nm 15 yllk mr boyunca tp ve yaam bilimleri alannda 600'den fazla deney yaplmas bekleniyor. Alpha'da incelenecek tehlikeli hastalklardan biri de i kulaktaki bir aksaklktan kaynaklanan denge kayb. Bu hastalk pek ok yalnn yaralanmasna ya da lmesine neden oluyor. "Ktleekiminin Dnyadakinin milyonda biri olduu bir ortamda astronotlarla yaplacak deneylerin i kulan beyinle nasl balant kurduu konusunda daha fazla bilgi edinmemize imkn tanyacan umuyoruz." diyor DeLucas. "Yallar vuran bir dier hastalk da osteoporoz, yani kalsiyum kayb sonucu kemiklerin krlmaya yatkn oluu. Ama astronotlar arlksz ortamda, Dnyadaki osteoporoz hastalarndan on ila on iki kat daha hzl kalsiyum kaybediyor. Onlarn kalsiyum kaybn yavalatacak bir ila gelitirebilirsek, osteoporoz hastalar da bu ilatan yararlanacaktr." Alabama, Huntsville'deki NASA/Boeing fabrikasn bir ziyaretimde, Alpha istasyonunun 20 tonluk blmnn ina edildiini rendim. 400 tonun hepsi tamamlandnda, paralarn bir araya getirilerek dnyann en gelimi tbbi laboratuvarna dntrlmesi iin 34 mekik uuu gerekecek. miri ok gl bir cazibesi olacaktr. 178 179 ... Ve Hastanede Teleskoplar

kbilimcilerin Ay'dan 400 milyar kat daha soluk galaksi kmelerini grmesini salayan bir bilgisayar yongas yaknda hastanelerde meme tmrlerini taramak iin kullanlmaya balanacak. Gzlemevleri ve uzaygemileri iin icat edilen aygtlarn Dnya daki yaamda yaratt deiikliklerden sadece biri bu. Bu aygtlar uaklar daha gvenli, elektrii daha ucuz hale getiriyor. Srf tbbi aratrmalar gz nne alndnda bile, bu aygtlar sayesinde son otuz ylda getiimiz iki binyila oranla ok daha fazla ilerleme saland grlyor. Esas amac tbbi protein kristalografisi zerinde deneyler yapmak olan (bir nceki blme bakn) Alpha uzay istasyonunu gibi yeryznde kullanlan teknolojileri iyiletirmek iin zel 181 olarak yaplp uzaya frlatlan uzay aralarnn tersine, yan rnler rastlantsal olarak ortaya kyor bu durumlarda. "Charged couple device" yani CCD adndaki bu bilgisayar yongas saysal imgelere dntryor ve a fotoraf fi], minden yzlerce kat daha duyarl. Bir teleskopa yerletirildiinde, rnein ok bulutlu bir havada Ay' grebiliyor nk kzltesi a kar hayli duyarl. Krmz n nfuz kabiliyeti beyaz ktan daha fazla ama insan gz bunu ayrt edemiyor. Bylece CCD sradan teleskoplarn gremedii cisimleri grebiliyor. Asl olarak geceleri gkyznde yldzlar, galaksileri ve kua-zarlar gzlemek iin yaplm CCD'li makineler insanlarn memelerini incelemek iin hizmete sokulmak zere. Manchester ve Edinburgh niversitelerinde denemeler yaknda balayacak. Edinburgh'daki Kraliyet Rasathanesinde alan gkbilimci Harvey McGilivray ksa zaman nce unlar sylemi: "Soluk cisimleri bulmak iin geceleri gkyzn aratrma tekniiyle, tmrlerin habercisi olan kalsiyum birikintilerini bulmak iin insan memesini aratrma teknii hemen hemen ayn. Birinde siyah bir zemin zerinde beyaz cisimler aryorsunuz. Dierinde, yani tmr ararken, beyaz bir zemin zerinde koyu cisimler aryorsunuz." Bir kadnn maruz kalabilecei en rahatszlk verici tbbi testlerden biri, kanser testlerinde kullanlmak zere neterle bir para etlerinin alnd meme biyopsisi. Hubble uzay teleskopunun uzak galaksileri daha iyi grmesini salamak iin yaplan CCD yongas kullanldnda neterin yerini ine alyor. neyle pheli blgeden ok kk bir para almyor ve yonga bu paray iki adan inceliyor. "Hasta ameliyat sonras bitkinliiy-le yatmak yerine ayn gece dansa bile gidebilir." demi NA-SA'nn Baltimore daki Goddard Uzay Uu Merkezinde alan Ann Jenkins. CCD'ler X-n kameralarnn yerini alarak yaknda di hekimlerinin ameliyathanelerinde kullanlmaya balanacak ve g1' 182 Jerek klfetli hale gelen dzenlemelere uymak zorunda olan teknisyenlere yardmc olacak. Artk hastalar ar radyasyona iraruz kalmaktan korkmayacak. Sfr ktleekiminde yaadktan sonra arln zayflatc etkisine kar kaslar altrmak zere yaplm, esnek kablolu "penguen kostmleri" iindeki Rus kozmonotlar, Mir uzay istasyonundan Kazakistan steplerine indiklerinde yalpalaya yalpalaya yrm olmal. Aerospace Daily ye gre ABD ve Rusya arasnda yaplan bir anlama uyarnca yrme bozukluu olan ocuklar iin benzer penguen kostmleri yaplyor. tki eviriciler, dnyann en gelimi yolcu ua olan Boeing 777leri, motorlarndaki ultra sper-hafif bir aygt sayesinde yavalatyor. Bu aygt grafit epoksiden yaplyor, yani 1993te astronotlarn onarm greviyle gittikleri Hubble teleskopunda elektrik elde edebilmek iin British Aerospace'in gne panellerini uzaya tayan sandklarn yapld maddeden. Bu madde yayn uydularna yeni tip antenler yapmak iin de kullanlyor, bylece birbirlerinden ok uzak ehirlere, kabloya ihtiya duyulmadan televizyon yayn yaplabiliyor. Hubble'm kameralar iin yaplan alclar, yksek gerilim hatlarndaki yaltm test edecek ekilde tasarlanyor. Elektrik kaa her yl milyonlarca poundluk zarara yol ayor. Ama soranlar kacaktr, bu harika aygtlar neden uzaydan nce dorudan doruya Dnya'da kullanlmak zere tasarlanmyor? Bu sorunun cevab insan doasnda yatyor. Uzay teknolojisinin zorlayc talepleri olmasa bu aygtlar yapmak hi aklmza gelmeyebilirdi. 183 Pirin Tanesi Kadar Bir Otomobil ahne gelecekteki bir sava alan. Birlikler muharebeyi bekliyor. "Dman" ince, hzla yaklaan bir bulut halinde birdenbire ufukta beliriyor. Silahlarn madeni ksmlarn, lastii, kuma, hatta insan etini de ekinler kadar itahla yiyen hepil ekirgeler bunlar. Ancak bu ekirgeler canl yaratklar deil. Kendi kendilerini kopyalayabilen, inanlmaz kk ama gayet gelimi makineler ve srekli ilerleme kaydeden "nanoteknoloji" yani son derece kk makineler yapma biliminin gelecekteki uygulamalarndan biri olarak grlyorlar. Cce anlamna gelen Yunanca nano" szc, bir metrenin bir milyarda birini temsil ediyor Ve gelecek yzylda dnyay, bilgisayarlarn, uaklarn ve uydu-'ann imdilerde bizim dnyamz deitirdiinden ok daha 185 kkl bir biimde deitirecek gibi grnyor. Getiimiz gnlerde, bilim adamlar Tokyo'daki NippOn Telgraf ve Telefon irketi'nde bir sper bilgisayarn ekranna merakla baktlar. Ekran yava yava, renkli, boyutlu kresel cisimlerin grntleriyle doldu. Bir sra Paskalya yumurtasna benziyorlard. Aslnda elii sertletirip glendirmek iin kullanlan molibden elementinin atomlaryd. "lk olarak gerek dnyada atomik olaylar izleyebiliyor ve kk makineler yapmak iin bunlardan yararlanmay hayal edebiliyoruz." demi gzlemcilerden biri olan Dr. Re-izo Kaneko. Demokritos'un atomlarn varlndan ilk defa sz etmesinden ancak 2400 yl sonra onlar grmeyi baarabildik. Bu yolda atlm ilk adm, bir cismin zerine bir k demeti yerine elektron demeti ynelterek sonu alan elektron mikroskobuydu. Bu tip aletlerin en sonuncusu ok daha gl. "Tarama sonda mikroskobu " olarak bilinen bu alet, bir

yzeyi bytmek yerine fiziksel olarak almlyor. Onurt sayesinde bilim adamlar inceledikleri eyin atomik yapsnn boyutlu grntlerini elde edebiliyor, hatta atomlarn tek tek alp yerlerini deitirebiliyorlar. Nanoteknolojinin gcn sergilemek iin Japon bilim adamlar bu yaknlarda, bir pirin tanesi byklnde ve yaklak 0,03 gram arlndaki dnyann en kk otomobilini yapt. Boyu bir santimetrenin te ikisinden ksayd, yine de tekerlekleri, farlar, tamponlar, yedek lastii tamd. Cambridge niversitesinde bir madde bilimci olan Colin Humphreys yle demi: "Bilgisayar yongalarnn yapmnda kullanlan silikon normalde k geirmez. Ama nanometre leinde k yayyor. Dolaysyla nanometre byklnde Von~ galarla, i sinyallerini k hzyla ileten bir bilgisayar yaplabilir. Sradan bir bilgisayarn iinde sinyaller bu hzn ancak yir" mide biri bir hzla hareket edebildiine gre, k yayan silikonla beraber makine iindeki mesafeleri ksaltan sper-minyatr186 1X7 letirme de gz nne alndnda, gnmz bilgisayarlarndan yz milyonlarca kere daha hzl bilgisayarlar yaplabilir." Tp ve di hekimlii alanlar en arpc ilerlemelere sahne olacak gibi. Almanya'daki Karlsruhe Nkleer Aratrma Merkezi'nden Jurgen Mohr yle demi: "Gelecekte bir di hekiminin dilerinizdeki plaklar temizlediini gznzn nne getirin. yle madeni aletlerle kazmas gerekmeyecek, iinde nano makineler olan bir sprey skacak, o makineler de birka saniye iinde plaklar temizleyiverecek. Baka trl minik makineler de kalbi tehdit eden kolesterol insanlarn arterlerinden skp atacak." Humphreys unu da eklemi: "Vcuttaki organlarn yerlerine yenilerinin konmas sorunu yaknda zlebilir. Son birka ay iinde, nanometre leinde, bir kemik parasnn bir dierine alanabildiim kefettik. Bylece yapay kemikler yapp, vcudun reddedecei korkusuna kaplmadan, mevcut kemiklere alayabileceiz." Bu gelimelerin gerek anlamda ne zaman meydana gelecei elbette net deil ama pek ok aratrmac 2010 ylna kadar bunun olacan sylyor. 1986da yazd The Engines of Creation kitabyla ok kk makinelere kar popler bir ilgi uyandran K. Eric Drexler, nanoteknolojinin eninde sonunda doa yasalarnn yasaklamad (demiri altna dntrmek, ktan hzl gitmek ve devridaim makineleri yapmak gibi) her eyi yapabileceine inanyor. En nemlisi de ok sayda insann bakalarn bunlardan mahrum brakmakla sulanmadan en gzel yiyeceklere ve en lks giysilere sahip olmasn salayacak. Ama askeri teknoloji tarihi, kanlmaz olarak bu iin bir de karanlk yn olacam gsteriyor. Her eyi yiyen yapay ekirgeler, gelecek yzyln diktatrlerinin sahip olmasndan korkacamz en masum eyler olabilir. 188 Uykunun Laneti aklak iki milyon yl yani 100.000 insan nesli boyunca atalarmz vahi hayvanlardan korunmak iin gecelerini maaralarda geirdi. nsan beyni gece uykusuna baml hale geldi ve imdi dnya apnda milyonlarca iinin gece vardiyasna kald amzda onlarn uykulu olmalar sonucu ortaya kan kazalar, retim kayb ve salk harcamalar ylda yaklak 250 milyar pounda mal oluyor. Dnyann nde gelen uyku uzmanlarndan biri, Harvard Tp Fakltesinden Martin Moore-Ede New Scientist'teki bir makalesinde yle yazm: "Geceleri almay mmkn klan elektrik nn icadndan beri, yirmi drt saat uyank kalan bir toplum haline geldik ama yapmz buna uygun deil. Milyonlarca yl iinde beyinlerimiz, her yirmi drt saatte sekiz saatlik ks189 mi bir k uykusuna neden olan suprakiazmik ekirdek denen kk bir hcre kmesi gelitirdi. Bu miras, gece vardiyas iilerinde uyank olmalar gereken zamanda uyuuklua yol aabilmektedir. Bu durum sonuta hepsi de sabahn erken saatlerine rastlayan korkun kazalara neden olmutur." Yakn zamanda meydana gelen kazalar arasnda unlar var: Yzlerce kiiyi ldren, milyonlarca kiiyi ar radyasyona maruz brakan 1986'daki ernobil nkleer felaketi. 01:23'te bir ustaba reaktr yanl bir yntemle kapatmaya altnda meydana gelmiti. Yine ayn sene, yedi astronotun lmne neden olan ve ABD uzay programn seneliine duraklatan Challenger uzay mekii patlamas. 20 saattir uyumayan grevliler mekii ok kt bir havada frlatmt. 1988de 35 kiinin lmne neden olan Clapham Kava tren kazas. 13 haftada sadece bir gn tatil yapan bir teknisyenin yanl sinyal vermesi sonucu meydana gelmiti. 1979'daki, Amerika'nn nkleer g endstrisini felce uratan ve temizlenmesi 700 milyon pounda patlayan Three Mile Adas fiyaskosu 04:00'da gereklemiti. Tarihin en berbat endstriyel felaketi olan ve 1984 ylnda 2500 kiinin lmyle sonulanan Bhopal kimya fabrikasndaki sznt sabahn erken saatlerinde meydana gelmiti. 1989'da Exxon Valdez tankerinin yapt bir seyir hatas sonucu 2000 kilometrelik Alaska sahili kirlilie maruz kalm, Exxon 2 milyar poundluk zarara uram, ayrca verdii zarar tazmin etmek iin 50 milyar pound daha harcamt; bu kaza da geceyars meydana gelmi, gereke olarak mrettebatn yorgunluu gsterilmiti. Amerika'daki otoyol kazalarnn yzde 50'sine direksiyon banda uyuyakalan ofrlerin neden olduu tahmin ediliyor. "Uykusuz otomobil kullanmak, en az ikili otomobil kullanmak 190 [<adar byk bir sorun ama gereken ilgiyi grmyor. " diyor IVloore-Ede. "ou mhendis ve ynetici bu sorunu anlamyor. Uakla-nn, lokomotiflerin, frlarn, kontrol odalarnn daha rahat olmasna alyorlar, rahatln iilerin performansn artracana inanyorlar. Ama bu bir hata olabilir. Tamamyla tetikte olmak iin insann biraz rahatsz olmas gerekir, zellikle de sabaha kar."

Circadian Technologies danmanlk irketinin kurucusu olan Moore-Ede, "uyank kalmak" iin radyo dinlemeyi, hafif kokular ve parlak klar bulundurmay tavsiye ediyor. "Dehet anlaryla blnen uzun sknt saatleri manasna gelebilecek bir gece ortamnda, sessizlik ve lo klar ok tehlikeli olabilir." Uykunun neden olduu bir sonraki trajedi nerede olacak? Moore-Ede sko ak deniz petrol endstrisinin tehlike arz ettiini dnyor. Youn rekabet altndaki mteahhitler gece almasn snrlayan AB ynetmeliklerinden muaf tutulmak iin bir kampanya balatt. 24 saat vardiyal sistem uygulanyor, baz vardiyalar 15 saat sryor. Masraflar azaltmak iin byk bir bask var, bu da daha az sayda insann daha fazla almas anlamna geliyor. Ama endstri tehlikeden pek haberdarm gibi grnmyor. Personelle ilikilerimizi basnla tartmayz." demi denizden petrol karan bir irketin szcs. 191 Benim Gazetem irkayl sonra bir Pazar gn. Polis mfettii Jones ve kars kahvalt masasnda Sunday Telegraph okuyorlar - ama gazetelerinin birinci sayfalarnn birbiriyle ilgisi Bay Jones un gazetesindeki btn haberler eitli sularla ilgili: Bir nceki gn kendisinin tutuklad kiilerle ilgili bir haber, sabaha kar 5te gerekleen bir mcevher hrszl, ondan daha sonra gerekleen bir silahl atma. Yorum sayfalarn atnda iki parmak izi uzman arasnda geen sert tartmay buluyor. Karsnn gazetesinde sua dair tek szck yok. Sadece bahecilikten bahsediliyor. Birbiri ardna, hararetle imenlikleri, iek tarhlarn anlatan makaleler. Hayret, nc sayfa tmyle 193 Japon mutfana ayrlm - nk gazetenin bilgisayar nceki okumalarndan onun bu konuya ilgi duyduunu tespit etmi. iinde sadece sizin okumak istediiniz trden haberler olan gelecein gazetesine ho geldiniz. Massachusetts Teknoloji Enstits Medya Laboratuvar bakan Nicholas Negroponte bu gazeteye Benim Gazetem adn veriyor. Ge kalkan gazeteci ocuklar ya da bozulan kamyonlar yznden asla gecikmiyor. Gnde 24 saat okunabiliyor ve be dakikada bir gncelleni-yor. Tamamyla elektronik ve ierii editrlerin brolarndan evlerimize telefon hatlaryla geliyor. On sekizinci yzylda gazetelerin tellallarn yerini almasndan beri medya teknolojisindeki en byk devrim drt yl iinde gerekleebilir. (Ceefax, CompuServe ve Electronic Telegraph yirmi drt saat haber hizmeti vermeye balad bile.) Silikon yongann srekli artan gc ve yaymclarn aalarn kesilmesi iin her yl milyarlarca pound dkmenin byk bir marifet olmadn anlamasyla bu devrim mmkn olabilecek. Son byk gazete matbaas byk olaslkla oktan yaplmtr. "Yaymclar bilgi satmak iin varlar, gazete deil." diyor danman Nora Ariel, "insanlar ierii alyor, ambalaj deil. Gazete sahipleri bilgi sektrnde altklarn anlamamakta direnirlerse tehlike altndalar, tpk demiryolcularn tama endstrisine dahil olduklarn fark edemeyip trenlere sadk kalarak zarar grmeleri gibi." ingiltere merkezli Digithurst elektronik danmanlk irketinden Peter Kruger yle diyor: "Gazeteler zaten var olmasalard, iletiimin ounlukla elektronik ve giderek artan lde de saysal olduu bir dnyada ie balama anslar asla olmazd." Gelecein gazetelerine ulaabilmek iin tketicilerin ne gibi ev aletlerine ihtiyalar olacak? Henz kimse bilmiyor, Batl gazete gruplar bunu bulmak iin byk paralar harcyor. "imdiye kadar tartlan projelerin ounun en nemli sorunu tketicilerin aslnda sahip olduklarndan daha fazla paralarnn olmasn gerektirmesi." diyor Kruger. 194 Evlerdeki televizyonlar bu ii gayet iyi yerine getirebilir, ama trene binerken ya da parka giderken insanlarn yanlarna alamayaca kadar csseliler. En akla yakn grnen alet "Kiisel Saysal Yardmc" yani tanabilir kiisel bilgisayar. Hele bir de faks, gnlk, takvim ve not defteri olarak kullanlabilirlerse 300 pounda kendilerine pek ok evde yer bulabilirler. Nasl gazeteler onlar okuyan insanlar deitirmise, elektronik datmn da nemli kltrel ve psikolojik etkileri olacaktr. "stediimiz anda haberlerin ayrntlarna ulaabilmek, geri plandaki ayrntlar renebilmek, dier insanlar anlama yeteneimizi fazlasyla artracaktr." diyor Kruger. "Belki de gelecekte, Bosna ve Kuzey rlanda gibi, banazlk ve nefret yzn195 den blnm toplumlar olmayacak, nk insanlarn elinde birbirlerini daha iyi anlamalarn salayan aralar olacak." Ne tr ara gere kullanrlarsa kullansnlar Mfetti Jones'la kars kahvalt masalarndan kendi ilgi alanlarnda, yani su ve bahecilik konusunda uzmanlam olarak kalkacaklar. , ;...:' .;: r.'!";-J- 196 Sadede Gelelim Gereksiz szcklerle dolu, uzun konumalardan nelret ederim. William Cowper Bilgisayarlar ve szck ilemciler yazarlar iin paha biilmez bir editrlk hizmeti verir hale geldiler. Ama imdiye kadar bir editrn en nemli ilevi olan daha gzel bir dille yazmamza yardm etme iini baaramadlar,. PARSE adndaki yeni bir bilgisayar program artk bunu deitiriyor.* Kt yazan ama nerede hata yaptklarn anlayamayan insanlar iin faydal bir analitik gere olacak. Setikleri konu ilgin Ve nemli, verdikleri bilgiler doru, imlalar hatasz, cmleleri dilbilgisine uygun olabilir - yine de hayret ve fkeyle grrler ki kurlar zerindeki tek etkileri onlar uyutmaktr. : unu da eklemeliyim ki modern szck ilemcilerin en iyilerinde PARSE bnziri Programlar var. Ama pek az PARSE kadar iyi. Yazlmclarn bu tr programlara ti-^a? olduunu dnmesi de son derece ilgin.

197 Skc yazlar yazmakta akademisyenlerin, devlet memurlarnn, halkla ilikiler irketlerinin, hukukularn ve bilim adamlarn stne yoktur. Bylesi yazlar okumak insanda sisler arasnda kald hissini uyandrr. Uzun cmlelerin iki kere okunmas gerekir nk insan cmlenin sonuna geldiinde nasl baladn hatrlamaz. ya da daha fazla heceden oluan szcklerin says ok olduunda da ayn ey geerlidir. Dilbilgisi uzman Robert Gunning 1952 tarihli The Technique of Clear Writing {Anlalr Yazmann Teknii) adl kitabnda belli bir dokmann "Sis Endeksini" skchk derecesini lmek iin bir denklem vermi. PARSE bu hesab otomatik olarak yapyor. Gunning'in denkleminde dokmandaki szck says cmle saysna blnyor. Sonra buna ya da daha fazla heceli szcklerin says ekleniyor ve 0,4'le arplyor. kan say dokmann Sis Endeksi'dir. lke olarak, endeks 3 ile 11 arasnda olunca yaz iyi, 12 ile 14 arasnda olunca biraz fazla uzun, 15 zerinde olunca hukuk diline yakn, kabul edilemez lde adal saylyor. Birbirinden farkl sluplarda yazlm dokmanda PAR-SE'yi denedim: Karl Marx'm Kapitalinden, Alice Harikalar Diyarnda'dan ve Ernest Hemingway in klasik ganster hikyesi The Killers'dan birer blm. Birka saniyede bilgisayarm Karl Marx hakkndaki hkmn verdi: 450 szcklk bir blmde ya da daha fazla heceli tam 96 szck vard ve btn blm sadece 23 cmleden oluuyordu. Cmle bana ortalama 19,6 szckle sonu okunul-mazlk snrnda, 16,3'lk bir Sis Endeksiydi. Alice Harikalar Diyarnda'daki lgn apkacnn ay partisinin anlatld ilk birka sayfa ondan ok daha iyiydi. Sis Endeksi 10,7 seviyesine dmt. Hemingway'in ksa hikyesi ounlukla "ok konuma, kes sesini.' dedi Al. " gibi cmlelerden oluuyordu. Sis Endeksi 5,5 kt, bu da baz okuyucular iin biraz fazla kesik ve zl bir slup anlamna geliyordu. Majesteleriyle Dans ralie ve mteveffa Fred Astaire birlikte hi dans etmemiti. Yani onlar dans ederken gsteren fotoraf ben yaptrdm. Yeni grnt ilemci bilgisayar yazlmlarnn sadece fotoraflarn zerinde oynanmasn salamakla kalmadn, bu fotoraflarn sahte olduunun anlalmasn da olanaksz kldn gstermek iin.* Biz amatr olduumuzdan sahtekrlmz kolayca anlalyordu. CIA'in eski fotoraf analisti Dino A. Brugioni bu fotoraf hakknda unlar syledi: "Fotoraftaki orant ve kompozisyon iyi de olsa sahte olduunu anlamak olduka kolay. Kralieyle Astaire in zerine vuran klarn kaynaklarnn farkl olduu ok belirgin. Astaire'in zerindeyu-muak bir k var, byk olaslkla bir sahne , yukardan, biraz soldan geliyor. Oysa Kralie'nin zerindeki k kardan ve biraz sadan geliyor. Bu n parlakl, zellikle de yzndeki, dirseindeki ve elbisesindeki parlaklk, onunla ayn ykseklikte, olduka yaknda bir fla olduunu gsteriyor. Astaire'in alnndaki a dikkat edin. Kalarnn zerindeki k gz ukuruna glge dryor, burnunun glgesi de dudaklarna ve enesine dyor. enesinin hatlar belirgin, boynu glgede. Astaire'in k I 1 198 199 Hi de pahal bir i deil. Gereken sedece bir kiisel bilgisayar ve fiyat yaklak 200 pound civarnda, bu ie uygun bir yazlm. Peki bu i nasl yaplyor? Eskiden bir grnty karp, gerekirse yerine bir yenisini koyarak bir fotoraf deitirebiliyordunuz. lk bata sadece fotoraflar "iyiletirmek" iin icat edilmi olan saysal grntleme, fotoraf bir szck ilemcinin bir metni ele ald gibi ele alyor. Ama szckler yerine pikseller, yani bir grnty oluturan milyonlarca kk nokta ile oynanyor. Kapsaml bir fotoraf koleksiyonun yan sra, ok byk miktarda veri de saklayabilecek kapasitede, CD-ROM src-l bir bilgisayar neredeyse snrsz bir grnt veri tabanna sahip demektir. Nasl ki szck ilemciyle yazlm iki ya da daha fazla metin birbirine eklenebiliyorsa, fotoraflar da ayn ekilde birbirleriyle birletirilebiliyor. Renkli grntlerle oynamak siyah beyaz grntlerle oynamaktan daha zor ama o kadar da deil. Piksellerin esasen mavi, krmz ve sar olan renkleri deitirilebiliyor, grntnn baka bir yerine tanabiliyor ya da tmyle silinebiliyor. Filmler de bu ekilde deitirilebiliyor. Michael Crichton'n Rising Sun (Ykselen Gne) adl romannn filmi -cinayet kantlarn ortadan kaldrmak iin bir filmin bir paras tahrif ediliyordu olaslklar oktan gstermitir. Ancak bunun yaplabilmesi iin filmin bantta deil, saysal ortamda olmas gerekir. Ama 50.000 kadar filmi yani Bat da yaplm btn filmleri-saysallatrma planlan bu ii cazip hale getirebilir. kayna ile uyumlu olmas iin Kralienin salarnn tepesi aydnlk, yanaysakaranlk olmalyd. enesinin hatlar Astaire'inki gibi belirgin olmal, boynunda da ayn koyu glge olmalyd. Astaire'in ayakkabsnn solundaki glgede bir sahtelik var, ayakkabnn konturlar ve burnunun glgesiyle uyumlu deil. Kralie'nin boynunun etolnn zerine glge drmemesi ve etoln st ksmnn karanlk deil aydnlk olmas gerekirdi. Kralie'nin sol elinin eldivenli, Astaire'in omzundaki sa elininse eldivensiz oluu da dikkatimi ekti. Bunun dans kzn eli olduunu bilmesevdim bile kolayca tahmin ederdim nk eldiven nli eli pan akl. rmakiar bu elin parma aklarndan daha kain rica emini

.m Kralie Bav Astaire'le dans etmekten byk bir keyif duyard ve yz Ay de gayet neeli bir ifade olurdu.' 200 201 Bizim Fred Astaire fotorafmzn yaratcs Rodger Tamblyn yle diyor: "ok sabr gerektirdi. Astaire in ve Kralienin fotoraflarn birletirdim. Astaire'in dans ettii kz karp yerine Kralieyi koydum. Ama Kralienin ayaklar grnmediinden ona esas kzn sa ayan verdim. Sonra Kralieyi Astaire'in yzne bakacak ekilde biraz geriye doru edim. Son olarak kzn elini Astaire'in omzuna koydum ve asl fotoraflardaki glgelerin birbirine uymasna dikkat ettim." Scientific American da bir makalesi yaymlanan, Massachusetts Teknoloji Enstitsnden William Mitchell "Bylesi fotoraflar aslnda olmam bir eyin gvenilir kantlar gibi grnebilir." demi. Bunu kantlamak iin de Marilyn Monroe yu kolunu Abraham Lincoln'n beline dolam vaziyette, Bakan Bush'u da Beyaz Saray'n bahesinde Margaret Thatcher' ateli bir ekilde perken gsteren fotoraflar hazrlam. New Scientist John Major 10 numarann kapsnda Einste-in'la sohbet ederken gsteren gayet inandrc bir sahte fotoraf yaymlamt. Aldatlmak isteyen insanlar aldatmak kolaydr. Sherlock Holmes'n yaratcs Arthur Conan Doyle perilere btn kalbiyle inanrd. Birisi birka gen kzn fotorafn ekip, bir iek fotorafnn zerine bindirmiti. Conan Doyle kzlarn gerekten peri olduunda srar etmiti. 1986'da nkleer kart bir grup CBS televizyonuna ernobil felaketinin sanldndan da daha byk boyutlarda olduunu gsteren bir fotoraf gndermiti. CBS, CIA'den emekli grnt analisti Dino Brugioni'ye iki reaktrn eridiini kantlayan resmi yaymlamak zere olduunu syledi. "Ancak bir budala byle bir iddiada bulunabilir." dedi Brugioni, fotorafn arka plannn ernobil'le ilgisi olmadn fark etmiti. CBS yine de fotoraf yaymlad. Bay Brugioni bir keresinde Mao Zedong'un "dublrn kulann eklinden tehis etmiti, nk kulaklar da parmak iz1 kadar ayrt edicidir. "Bu yeni teknoloji ok faydal olabilir -rnein kayp ocuklar aradan yllar getikten sonra tanyabil" 202 mek iin- ama ok tehlikeli de olabilir." demi Brugioni. "Yeni bir zarar verme yolu. nsanlar yazl dokmanlarn gerek olmadndan phelenebilir ama bir fotorafn sahte olduuna inanmak onlara zor gelir. Glgelerin asna bakarak, bir a1k hava fotorafnn hangi gn ve saatte ekildiini kesin olarak syleyebilirim. Eer yapraklar verilere uymuyorsa, fotoraf sahte demektir. Bir fotorafn gerek olup olmadn, ilk bakta da anlayabilirsiniz. Marilyn Monroe Lincoln e sarldnda, Bakan'in bu kadar gzel bir kzn ilgisi karsnda daha heyecanl grnmesi gerekir." 203 Snrsz Enerji elecein uzay teknolojisi hakkndaki tahminlerin en etkileyicilerinden biri 1994 te British Association for the Advancement of Science'm toplantsnda ilk olarak sz edildiinde hak ettii ilgiyi grememiti; bu tahmin torunlarmzn yrngeye kk bir kara delik yerletirip ondan snrsz enerji elde edebileceiydi. Newcastle Universitesi'nde enerji koruma konusunda uzman Ian Fells tarafndan ortaya atlan sav, gazlarn yutulmak zere kara delie doru akarken ok byk bir hza ulaacan ve bu hzn trbinleri dndrmekte kullanlabileceini iddia ediyordu. "nanlmas zor gibi grnebilir ama 200 yl nce yldrm yaratan elektrik gcne gem vurup elektrik retme fikri de ayn 205 lde inanlmaz grnyordu.'' demi Fells, pratik ayrntlar halletmek iin bir alma yapmadn da itiraf etmi. Kraliyet gkbilimcisi Sir Martin Rees, toplantda bylesi bir kara deliin faydal ve gvenli olabilmesi iin byk bir da arlnda olacan ama kendi ktleekimiyle bir atomdan bile daha kk hale gelene kadar skacan anlatnca, bu fikir biraz daha saygnlk kazand. Projenin gayet aikr olan zorluklan onu daha da ilgin bir hale getiriyor. Delik hibir zaman daha da klemeyecei iin enerji gerekten de snrsz olacak. Ama bu delii yapmak ok g olabilir. Kara delikler hibir eyin, n bile kaamayaca kadar gl bir ktleekimi alan olan km madde belki de galaksi tozlarnda bulunan demirin sktrlmasyla elde edilebilir. 1977'de baslan The Iron Sun: Crossing the Universe through Black Holes kitabn yazdmda baz hesaplar yapmtm ve bunlar ie yarar grnmt. Ama benim hesaplarm sadece eitli yldz ktlelerinin kara delikleri iin geerliydi. Evrenbilim kuramna gre kk kara delikler, evrenin ilk balardaki korkun kaslmalar sonucu olumutur ve bylesi koullan tekrar yaratabileceimiz hi de kesin deildir. Dahas Stephen Hawking kara deliklerin daima "kara" kalmadn iddia etmitir. Akla smayacak bir iddetle patlarlar (ama onun matematiine baklrsa bu patlamalar Gne sistemi ortadan kaybolduktan ok sonra olacak). Plann iki avantaj daha var. Kara delik sadece enerji salamakla kalmayacak; kara delik olmas sayesinde plerden kurtulma konusunda da bize sonsuz imkn verecek. Ayrca evrecilerin projeyi durdurma abalar da boa kacak, nk deliin yapm bir kere balad m ktleekiminin doas byledir-durmak fiziksel olarak imknsz olacak. Fells, evrecilerin enerji projelerine dncesizce kar koymasna salkl bir kmsemeyle yaklayor. "Severn halicindeki gelgit enerjisinden faydalanmak iin 8000 megavatlk bir reaktr yapabiliriz, bu da ingiltere'nin enerji retimine yzde 206 altlk bir katkdr. evreciler bunun sukularma yle ya da byle zarar vereceini iddia ederek reaktr yaplmasna kar kyor. Oysa sukulan baka yerlerdeki sularda da ayn lde mutlu olabilir." 207 Oturma Odanzdaki Sinema Salonu

elevizyon ekranlarmz bydke, znrlk ve ses efektleri iyiletike, video kayt cihazlar "akllandka" hem sinema salonlarnn hem de televizyon yaymcl endstrisinin sonu yakn grnyor. Nerede o eski ... Bir video kaset kiralayp evde film seyretmek, sinemada film seyretmenin btn zevkini verirken eziyetlerinden de kurtaracak - yamurda gienin nnde kuyrua girmek, bazen bilet bulamamak, yemenin, imenin, sigara imenin ve konumann yasak olduu salonda yap yap yerlerde, pahal ve rahatsz koltuklara doru yrmek. Evlerine uygun donanm kurmak iin binlerce dolar harcayan Amerikallarn says gn getike artyor. Londra'daki Tottenham Court caddesindekiler gibi yksek teknoloji rnle209 rinin satld dkknlarda yle bir tur atmak ngilizlerin de ayn eyi yaptn gsteriyor. Fortune dergisinin son saysndaki bir makale bunun nndeki tek engelin EKE yani "E Kabul Etkeni" olduunu yazyor. zerinde dzinelerle kadran ve dme olan, tercihan parlak renkli elektronik aygtlar kurma ii genelde erkeklere hitap eden bir ura. Eer erkekler nce elerine danmazsa, eler de "oturma odasn Atlgan uzaygemisinin kontrol odasna benzeten bu deiiklii kabullenmekte fazla istekli olmayabilir haliyle". Ama iin boanmaya varmamas halinde pratik ayrntlar gayet basit. Birinci basamak yeterince byk bir televizyon ekran almak. Sinema benzeri bir gereklik salamak iin en az bir metre eninde olmas gerekiyor. Sonra ok sayda hoparlr lazm. Sradan bir televizyonun sadece bir tek hoparlr oluyor, bu da sinema salonundaki ses kalitesinin ok altnda bir ses kalitesi demek. kmas olas arzalar da gz nne alarak, bir anda rnkemmeli yakalamaya almaktansa adm adm ilerlemek daha aklc olduuna gre bir sonraki adm, bir merkezi hoparlr ve her iki yanda birden ok yardmc hoparlrle, hoparlr saysn artrmak olmal. Bylece nerede oturursanz oturun sesler ekranda grdnz ses kaynaklarndan geliyormu gibi olacak yani odanzda "ucuz koltuk" olmayacak. Bunun en iyi yolu ifre zc devreli Dolby "surround sound" sistemi kurmak. Bu sistem insana gerekten de filmde gsterilen yerdeymi hissini veriyor. rnein Jurassic Park'ta 210 211 insan hem n planda Tyrannosaurus Rex'in ayak seslerini, hem de arka planda rzgrla austosbceklerinin sesini duyabilir. Gerekli donanm byk bir zenle alnmal. Uzmanlarn ou her basamakta alnacak eylere karar vermek iin birka gn dnmek gerektiini sylyor. Texas, San Antonio'daki Bjorn's Audio Vicfeo'nun sahibi Bjorn Dybdahl yle demi: "Bir dkkna girip ev sinemas sistemleriyle ilgilendiinizi sylediinizde adam size 'urada bir tane var.' derse hemen arkanz dnp kn." Ancak senaryolarn batan sona bir bakasnn yazd filmler yaknda antika olabilir. Cihaza, yakn gelecekte kacak bir "yapay zek" yazlm yklenmi bir kiisel bilgisayar baladnz m, olay rgs farkl gelien bir film seyredebileceksiniz nk filmi izleyen kii filmin karakterlerinden biri olacak. Hayali klarla cinsel ilikiye girmek bile mmkn. Baka bir dnyaya girip onun kaderini ekillendireceiz. Ekrandaki grafiklerin sinemadaki gibi gerek yaamn tpks halini alaca yeni nesil bilgisayar oyunlaryla ta daha da ykselecek. Arthur C. Clarke'm 1961 de yazd, insanlarn gerekten ayrt edemedikleri fantastik maceralar yaad The City and the Stars (ehir ve Yldzlar) adl romandaki yanlsamalarn benzerleri yaanacak. Bu teknolojilerin beraberinde byk bir sosyal deiim getirecei ak. On yl nce renkli televizyonun olduu gibi kolayca alnabilecek kadar ucuzladklarmda, belli bir programa gre yaym yapan televizyon kanallar da byk lde ortadan kalkacak. Politikaclarla bitmek tkenmek bilmez rportajlara, insanlarn sadece seyredecek baka bir ey bulamadklar iin seyrettikleri clz "sohbet ovlara", irketlerin ok sayda izleyici olduu iin yaptrd pahal reklamlara son. zleyici says srra doru inmeye balaynca btn endstri sessizce yok olacak-Toplum zerindeki etkilerine gelince, bunu lmek mmkn olmayacak kukusuz. 212 Kutsal Bilgisayarlar elecein bilgisayarlarnn tasarmclar beklenmedik bir kaynaktan ilham alm - teolojideki Kutsal leme retisi'nden. reti Tanr'nm "Kiiden" olutuunu syler: Gleri eit olan Baba, Oul ve Kutsal Ruh. Hemen hemen btn belli bal ortaa filozoflarnn zerinde fikir birlii ettii bu reti, hi-yerarik komut zincirlerine alk modern inanszlara yabanc geliyor. Daha sonralar Hippolu Aziz Augustinus, Aquino'lu Aziz Tommaso ve rlanda'da yoncal Aziz Patrick'in destekledii Azz Athanasios nanna gre: "leme'nin biri dierinden nce ya da sonra gelmez; biri dierinden stn ya da aa deildir; Kii de ebedi ve eittir." ; 213 Hiyerarik bir sistemde, avu albaydan, albay generalden emir alr. Bizim bildiimiz kadaryla bilgisayarlar tek bir yonga ynetiyor, dier btn yongalara komuta eden "merkezi i. lem birimi". Ancak bilgisayar uzmanlar, Kii retisi'nden alnm yatay bir model kullanarak komuta zincirim tekrar dzenlemenin yeni yollarn aryor. Kaliforniya, Pasadena'daki Jet tki Laboratuvarndan astrofiziki William McLaughlin yle demi: "Bu reti yeni bilgisayar sistemleri iin ideal olan r ac bir mant temsil ediyor." McLaughlin British Interplanetary Society'mn aylk dergisi SpaceHight'taki yazsnda, Aziz Augustinus'un De Trinita-le'sim (leme zerine) inceleyen bilgisayar uzmanlarnn, imdiki bilgisayarlarn souk, resmi ve genellikle ileden karacak kadar salaka mantklaryla deil de insanlar gibi sezgi-leriyle karar verebilecek makineler yapmann bir yolunu bulacan iddia ediyor. Bir leme bilgisayarnn, tek bir ana kontrol yongas yerine tane yongas olacak. Her biri bamsz birer unsur ve yardmc yongadan oluan bamsz bir komuta yapsnn ba olacak. Toplam dokuz ediyor. Baz iletme aratrmalarnda

bu saynn bir organizasyonda karar almak iin ideal say olduu sonucuna varlyor. Bilgisayarn btn kararlar ynetici lnn arasnda "oylamayla" belirlenecek. insanlar sz konusu olduunda yatay ya da lyetki her /.aman baar salamamtr. Roma Cumhuriyeti iki kere kiiden oluan bir grup tarafndan ynetildi, ikisinde de liderin paranoyak kskanlklar i savaa yol at. Ancak bilgisayar yongalar birbirini mahvetmeye almaz, sadece "evet" ya da "hayr" karar verirler, ingiliz bilgisayar uzman Julian Allason yle demi: "Bir leme bilgisayar baz eyleri nasl yapaca sylenmeden yapabilecektir belki. Bu da gelecein makine zeksndan" beklediklerimizin yaamsal bir bileenidir. Byle bir bilgisayar ok miktarda veri ileyeceinden, geleneksel makinelerin gremedii baz rntleri grmesi mmkn olacak. By214 lece insanlarn neredeyse sonsuz saydaki dnme ekillerinden bir ksmn taklit ederek sezgisel' dnebilecek. Bir sorunun zmnn incelenen sistemin dnda arand dolak mantk diye de bilinen yanal dnmede usta olacaklar. rnein hibir geleneksel bilgisayar, bir yetikin hastalnn ocuklukta olunan bir adan kaynaklanm olabileceini syleyemez. Gnmz din filozoflar l sisteme dayanan bilgisayarlara ho gryle yaklaabilir. Cizvit ilahiyat Peder Anthony Meredith yle demi: "Mantk asndan bakldnda McLaughlin kesinlikle hakl. Kii otorite asndan eit olsalar da deiik rollere sahiptir. Beinci yzylda Hippolu Aziz Augustinus'un tanmlad ekliyle Baba yaratc, Oul kurtarc ve Kutsal Ruh takdis edicidir." Ortaa filozoflarnn nleri iyi deildi. "Dnyay uzun sakallar ve uzun laflarla doldurup, bulduklar gibi cehalet iinde braktlar." demi Macaulay. Ama yeni mantk devri eski mantn tekrar gzden geirilmesini gerektiriyor. 1940larda John von Neumann'm icat ettii tek ana-yongal bilgisayar mimarisini deitirecek imalatnn cesur olmas lazm. Biroklar Sabel-liusu Zndkln gnmzdeki dengi olan bir tavr srdrmekte srar edecektir. Libyal piskopos Sabellius lemeyi reddetmi, sadece Babann otoriteye sahip olduu inancn korumutu. Modern Sabelliusular'n da on yedi yzyl nceki atalar gibi yenilgiye uratlmas gerekecek. 2li Srcsz Otomobiller G. Wells'in The Invisible Man (Grnmez Adam) romannn filminde bir trafik polisi hz snrn aan bir otomobili durdurur. Dehet ve hayretle grr ki direksiyonda kimse yoktur. Bu olay gerek yaamda da polis hari oldu. Bir Pontiac mini-karavan, otomobilin icadndan beri yaplm en nemli yolculuklardan birini yaparak, otoyolda Pittsburgh dan Was-hington'a, saatte ortalama 92 kilometre hzla, bir srcs olmakszn tam 400 kilometre gitti. Karavan hemen hemen tmyle bir bilgisayar ve ona bal robotlar tarafndan kullanld. Bir gzetmen Pittsburgh, Carnegie Mellon niversitesi Robotik Enstits'nden Dean Pomerle-au direksiyonda oturuyordu ama elini direksiyona nadiren sr217 d. "Elleri, ayaklar, beyni kullanmadan sr " diye adlandrm bu deneyimi Pomerleau. Onun gzetimi deneyi yle gvenli hale getirmi ki polislere nceden haber verilmemi bile. Dikiz aynasnn hemen altna yerletirilmi bir video kamera karavann nndeki yolu "okuyor", dier tatlarn durumu, erit izgileri ve yaya kaldrmna ve ortadaki bariyere olan uzaklk gibi bilgileri kaydediyor, verileri n koltuklarn arasnda duran bir dizst bilgisayara gnderiyordu. Bilgisayar verileri iliyor ve bir elektrik motoruna srekli direksiyonu saa ya da sola krmas iin talimat veriyordu. Btn sistemin elektrik ihtiyac karavann akmandan salanyordu. in ilginci yolculuun son 24 kilometresi, trafiin ve genel koullarn grece daha rahat ngrlebildii otoyolda deil bir yan yolda, makinenin "akln kartrabilecek ' pek ok dnemeci olan, zerine aa dallar sarkan ve daha baka zellikleri olan George Washington Parkway'de yapld. Sistemin henz dzeltilememi pek ok kt huyu var. Krmz klar ayrt edemiyor ve durdurulmazsa basp geiyor. Gne ile kardan gelen bir otomobilin farlar arasndaki fark anlayamyor. Kendi bana erit deitiremiyor ve arada bir anlalamayan bir sebeple kendisine yle bir talimat verilmedii halde yan yollara sapyor. Srcsz otomobiller daha emekleme dneminde olmalarna ramen birka on yl iinde kaza saysnda byk azalma va-ad ediyor. Hemen hemen btn kazalara srcler neden olduuna gre ideal zm onlar ortadan kaldrmakm gibi grnyor. Bir avu byk usta dnda herkesi srekli yenen satran oynayan makineler bylesi bir iyimserliin nn at. Yol koullar, olas btn eitlemelerine ramen bir satran tahtas zerindeki hamlelerden ok daha az karmak. Bir satran makinesi ok sayda hamleyi hatrlayacak ekilde programlanyor ve gemi deneyimlerden her bir hamleye nasl karlk vereceini biliyor. imdiye kadar bir zm bulunamayan yol g" I venlii sorunlarnn da ayn ekilde zlmesi gayet olas grnyor. Bir elektronik src tpk bir satran makinesi gibi gemiteki "hamleleri" hatrlayacak. Yolda ya lekesi, otomobilin nnde yalpalayan bir sarho ya da ocuklarn varln gsteren zplayan bir top grnce nasl tepki vereceini bilecek. "Ama gideceiniz yeri syleyip sonra da uykuya dalabileceiniz kadar emniyetle kendi kendilerine gidebilecek otomobillerin kmasna daha en azndan bir on yl var." diyor Pomerleau. "Ancak pek ok kazay nleyebilecek byk bir elektronik gelime topu topu yla kadar hazr olacak. Bu, uyuklamaya baladklarnda srcleri uyandracak bir uyar sistemi."

Bat dnyasndaki trafik kazalarnda lmlerin neredeyse yars srclerin direksiyon banda uyuya kalmasndan kaynaklanyor. Sarho otomobil kullanmak kadar ciddi bir sorun bu. Srcnn bana yerletirilen elektrotlarla alacak ve uyuma belirtileri gsterdiinde bipleyecek bir alet lmn kol gezmedii yollara doru byk bir adm olacak. Isaac Asimov, bir ksa hikyesinde yar aka yar ciddi gelecein nemli sorunlarndan birinin akll otomobillerin hareketli sosyal yaam olacan ima etmiti. Kendi balarna partilere 218 219 gidecekler, "iftleip" yavrulayacaklard. Byle bir ey asla mmkn olmasa da, grnte en az srcler kadar akll ve karar verme konusunda onlardan ok daha hzl, bamsz varlklar gibi davranacaklar durumlar gzmzn nne getirebiliriz. I "Geri Dneceim!" 220 elli insanlarn izini srp onlar ldrmeye programlanm, Terminator gibi robotlar bir iki yla kadar yaplabilir. D grnleri klt filmlerdeki Arnold Schwarzenegger'e benzemeyebilir ama onun kadar ldrc olabilirler. Reading niversitesi sibernetik blm bakan olarak gelecein makine "zeksnn" karanlk yzn anlatt konferans dinleyen kalabalk kitleye "u anda bile ortalkta dolap btn sar sallar ldrecek bir robot yapmak teknik olarak mmkn." demi Kevin Warwick. "Baz bilim adamlar, zellikle de 1989 da yazd The Emperor's New Mind (Kraln Yeni Usu'') adl kitabnda Roger Penro" Bilgisayar ve Zek (Kraln Yeni Usu I), TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ekim 1997 Fiziin Gizemi (Kraln Yeni Usu II), TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Kasm 1998 Us Nerede? (Kraln Yeni Usu III), TBTAK Popler Bilim Kitaplar, Ekim 1999 221 se byle makineler yapmann kuramsal olarak imknsz olduunu nk kendi varlklarndan haberdar olmalarnn salanamayacan iddia etmiti. Ama ben bu bak asnn yanl olduuna ve bu tip kitaplarn da sorumsuzca yazldna inanyorum. Zekice bir davran sergilemesi iin bir makinenin kendi kendisinin bilincinde olmas gerekmez. Sadece bir amacnn olmas yeterlidir." diyor Warwick. "Amac olan bir makineye iyi bir rnek satran oynayan bilgisayardr. Kendi yaratcsn bile yenebilir. En byk amac oyunu kazanmaktr ama oyun oynadn bile bilmez." Warwick'le meslektalar Yedi Cceler adn verdikleri, bcek zeksna sahip minyatr robotlar yapm. Her birinin "beyin" yerine bir bilgisayar yongas var ve ultrasonik gzleriyle "gryorlar". Laboratuvar zemininde birbirlerini avlamak ya da birbirlerinden kamak zere programlanabiliyorlar. 222 "Bilgisayarlarn hzlar ve belleklerindeki imdiki gelimeler gz nne alndnda, birka yl iinde bu tip robotlarn polisin ya da ordunun kullanabilecei daha byk versiyonlarn yapmak mmkn olacak, ama ayn ekilde bir cani de bu robotu kendi istedii gibi programlayp kurbanlarn aramak ve ldrmek iin kullanabilecek. Bilgisayarlarn ve robotlarn bizim gibi dnmediini ve Penrose un da isabetle belirttii gibi byk olaslkla hibir zaman byle bir ey yapmaya programlanamayacaklarn anlamak gerek. nsanlk ya da merhamet gibi zellikleri yok. Isaac Asimov'un ortaya att robot yasalarnn birincisi olan, bir robot bir insana zarar veremez trnden eylerle kendimizi koruyabileceimizi dnmek de safa olur. JVIakineye bir hedef gsteriyoruz ve onun bu hedefe bizim istediimiz ekilde ulamasn bekliyoruz. Ama o kendi bildii yoldan ulayor bu hedefe. Bunun mkemmel bir rneini 1969da ekilen The Forbin Project adl filmde grmtk: Bir bilgisayara dnyaya 'bar' getirmek iin tm nkleer silahlar toplama talimat verilmiti. Ama o, bar hemen hemen herkesi katlederek salamt." diyor Warwick. Bu sralarda Japonya'nn Kyoto ehrindeki Enformasyon Aratrma Laboratuvan'nda bir kedinin beynine sahip bir robot yaplmaya allyor. Bu onun tyl olaca, fare kovalayaca, tas tas st iecei anlamna gelmiyor, nasl yapaca sylenmeyen eyleri yapabilecei anlamna geliyor. Kendi kendini programlayp sonra bu program uygulayacak. Bir bcekten daha zeki ilk robot olacak. Ancak ahlak ve saduyudan yoksun byle robot "hayvanlar", onlar yapanlarn amaladndan tamamen farkl ekillerde davranmaya eilimli oluyor. Warwick pek ok kiinin bylesi yanl anlamalarn tehlikesini kavrayamadn dnyor. Bilgisayarlarn szde bilgeliine fazlaca gveniyorlar, diyor. rnein bankalarn, belli bir kiiye kredi verilip verilmeyeceine karar veren makineleri var. Ama bilgisayar, tasarmcsnn kesinlikle amalamad ekilde davranabiliyor. "rnein, nceden diyelim ki iki solan kredi 223 bavurusunu reddetmi. Bunun zerine, hibir aklamada bulunmadan btn solaklarn bavurularn reddetmeye karar veriyor. Aptallkla suun aras topu topu bir adm olabilir. 224 Orak ve Sarmak uds'teki Hebrew niversitesi'nden bilgisayarbilimci-ler Cincinnati'de dzenlenen bir konferanstan yurda dndklerinde ok kt haberlerle karlandlar. Amerikal meslektalarna elektronik virslerden bilgisayarlardaki dosyalan ve programlar silen ktcl yazlmlardan ne kadar korktuklarn anlatmlard. Geri dndklerinde byle bir virsn Kuds'teki birbiriyle balantl btn kiisel bilgisayarlar sardn rendiler. Neyse ki kt adam veya kadn biri teknik, dieri dini iki hata yapmt. Kalkt sabotaj ele veren bir iz brakmt. Virsn

bulat bilgisayarlardan herhangi biri aldnda, programlarn kurcalandn gsteren anormal bir mesaj bir anlna ekranda belirip kayboluyordu. 225 Virs, pek az kiinin bilgisayarlar banda alt Sebt gn yani cumartesi gn devreye girecekti. Bilgisayar kullanclarn gazeteler araclyla uyarmak iin bol bol zaman vard. srail ekonomisine byk zarar verebilecek bir plan, tasarlay-csnn beceriksizlii sayesinde baarsz oldu. Bilgisayar virsleri bakalarnn bilgisayar sistemlerine izinsiz girmekten yani zerine vazife olmayan ilere burnunu sokmaktan ok farkl. Virsler btn yazlmlar kerterek bilgisayar sistemine olas en fazla zarar verecek ekilde, kt emellerle tasarlanyor. Pek ok adan tpk biyolojik virsler gibi iliyorlar. Bir virs bir programa ya da dosyaya hi fark edilmeyecek ekilde (Kuds'teki sabotajcnn yaptnn aksine) tutunuyor. Sonra kendi kendini kopyalyor ve evsahibini mahvetmeden nce bir baka yazlma atlyor. Bilgisayarn bellek disklerindeki her ey silinene kadar bu ileme devam ediyor. Baka bir virs bunun tam aksini yapyor. Diskin belleindeki her eyi yok etmek yerine btn bo alanlar ie yaramaz eylerle dolduruyor, sonuta bilgisayar kullanlamaz hale geliyor. Bir keresinde byk bir irketten atldna sinirlenen bir programc, giderken irketin bilgisayarna bir "hediye " brakm. Topu topu 400 byte'lk, tek ilevi kendinin tam bir kopyasn yapmak olan Sarmak adnda bir program. Program iten karlan programcnn ayrlmasndan 24 saat sonra uyanm, kendini kopyalam ve tekrar uyumu. Henz bir zarar yokmu. 300 milyon byte bellekli devasa bir bilgisayar alt taraf ie yaramaz 800 yabanc byte tarafndan igal edilmi. Ama iki gn sonra Sarmak'n iki kopyas kendilerini tekrar kopyalam. Artk drt tanelermi, toplam 1600 byte. Bu ilem her gn byle srp gitmi... Sarmak'n 8, 16, 32 kopyas amanszca bellekteki bo alanlar dolduruyormu. Hi kimse de orada olduklarn anlamam. ki haftann sonunda irket bilgisayarnn yan ilevlerinde tuhaflklar olmaya balam. Acayip gecikmeler ve bariz hatalar. nk artk bellei Sarmak'n 16.384 tpatp ayn kopyasn barndryormu -yani 6,5 milyon byte'lk tam bir plk. 20 gn sonra bilgisayar hibir ey yapamaz hale gelmi. Belleini Sarmak'n yarm milyondan fazla kopyas kaplam. aresizlik iindeki irket ynetimi bir acil durum bellek alan yaratp bu alana Orak adn verdikleri kendi programlarn yklemi. Orak in grevi Sarmak kopyalarn bulup ortadan kaldrmakm. Orakla Sarmak arasndaki sava Herakles'le Hydra arasndaki sava gibiymi. Sarmak kopyalar daha imha edilir edilmez yerlerine yenilen geliyormu. Savaan iki program arasndaki mcadele sonuta zafer Orak'n olmu bilgisayarn normal grevlerini yapmasn engellemi, hatta neredeyse irketin iflasna neden olacakm. Ama en azndan bu mcadele yeni bir bilgisayar oyununun, birbirine kar iki programn birbirini yok etmeye alt Core Wars'un domasna neden olmu. Bu iki program elektronik toplarla birbirlerine ate bile ediyor. Virslerle mcadele edecek elektronik "alar" da icat edildi. Londra'daki Prosoft firmas tarafndan satlan Safeguard da byle bir rn. "Safeguard lisansl bir programn son kullanlndan beri zerinde bir deiiklik yaplp yaplmadn aratryor." diyor firma yneticisi Robert Mathias. Ama Safeguard bile kt niyetle bilgisayarlara szdrlan yeni programlan bulamyor. Bu ancak srekli tetikte olmak ve her eyden phelenmekle mmkn. Elbette, lisansl yazlmlarda virslerin barnabilme olasl pek yok. Ama elden ele dolaan ok sayda disket var, bunlar kullananlar da nereden alndklarn sormaya zahmet etmiyor, ite tehlike burada yatyor. Uzmanlarn bilgisayar virslerini ADS'e benzetmesinin nedeni de bu. 226 227 Uzaya Giden Teleferik ropik lkelerdeki keskin gzl insanlar 1994 senesinde bir hafta, gece gnde yansyan gne yla hafife ldayan uzun, ince bir izgi grnce ard. Bu bir UFO deil Dnyann yrngesinde dnen, insan yapm, 20 kilometre uzunluunda ve topu topu santimetrenin sekizde biri kalnlnda bir "ipti". Tether Applications adnda, kk bir Kaliforniyal uzay merakllar grubunun kurucusu olan Joe Carroll'in garajnda yaplm ve insansz bir Delta rokete ilitirilerek uzaya frlatlmt; uzay mekikle-rindeki astronotlar bu ii yaklak bir senedir baarmaya urayordu. CarroU'n ipi bir tr polietilenden, yani alveri antalarnn sert plastiinden yaplm. Bilim adamlar, yirmi birinci yzyl229 smmmmm 230 da endstri asndan nemli sonular dourabilecek bu deneyi yakndan izliyor. Roketlerin yapt ilerin baka aletlerle desteklenmesi halinde uzay teknolojisinin daha ucuz ve etkili olaca senelerdir biliniyor. Bir uzay ipi, uzay aralarna elektrik salamaktan, Dnyayla Ay arasnda yk tamaya, hatta Mars'a giden insanlarn saln garanti altna almaya kadar ok sayda grevi yerine getirebilir. En basit biimiyle bir ip uzayda minik bir g istasyonu olabilir. Yar iletken maddelerden yaplm, bir ucu Dnyann manyetik alanndan geen bir ip bir uzay aracna elektrik tayarak, normalde bu tip aralara enerji salayan ve sadece dorudan gne yla alan gne panellerine destek olutura-bilir.* "Bir ip ayn zamanda bir uzay aracnn yrngesini ykseltip alaltabilir." demi Carroll. "Dnyann etrafnda alak bir yrngede dnen bir uzay aracndan salmdnda hep aa, atmosfere doru uzanma eiliminde olacak. Ucu atmosfere girdiinde srtnmeye maruz kalacak ve arac yavalatp aa ekecek. Tersine, ayn ip birdenbire kesilirse basn hafifleyecek ve uzay arac yukar frlayacak. " Eskiden Hughes Aratrma Laboratuvarlar'nda alan bir bilim adam olan Robert Forward daha iddial bir manzara izerek, iplerin gelecekte Dnya ile Ay arasnda bir tama sistemi olacan ne srmtr. "Arl be tona kadar varan

malzemeleri uzayda yaklak yarm milyon kilometre uzaa 'frlatabilmeyi' umuyoruz, tpk Davud'un Golyat' sapanla ldrmesi gibi." Forward'in fikri yle: Dnya yrngesindeki bir uzay istasyonundan Ay'a roket kullanlmadan kargo gnderilecek. Kargo, Dnyann yrngesindeki istasyona bir iple bal. Kargo Ay'la ayn hizaya geldiinde ip kargoyu serbest brakyor. Ay'n yrngesindeki bir istasyona bal olan bir baka ip kargoyu yakalyor 1996'da mekik astronotlar 20 kilometrelik bir ipi Dnya'nn iyonosferinde srkleyerek elektrik elde etmeye alt. Ama grne gre fazlaca elektrik yklenen ipin kopmas herkeste byk hayal krkl yaratt. 23] tpk bir beysbol oyuncusunun topu yakalamas gibi ve Ay'n yzeyine indiriyor. "Bu sistem Ay'da koloni kuracaklarn su retmek iin ihtiya duyaca, kt bulunan temel ihtiyalar, rnein hidrojeni Ay'a gndermek iin ideal olacaktr." Mars'a yolculuk edecek insanlarn salklar arlksz ortamdan kt etkilenecektir. Kemiklerindeki giderek artan kalsiyum kayb yalanmalarn hzlandracak ve Kzl Gezegene vardklarnda alamaz hale gelmelerine neden olacaktr. Bunun zm birka kilometre uzunluunda sert bir ip olabilir. Bir ucu Mars gemisine teki ucu da gemiyle hemen hemen ayn arlktaki denge salayc bir dier cisme balanacaktr. Kk roketlerin atelenmesiyle, gemi, ip ve denge salaycdan oluan btn sistemin kendi etrafnda dnmesi salanacaktr. Lunaparklardaki baz oyuncaklarda olduu gibi merkezka kuvveti, geminin iinde yapay bir ktleekimi yaratacaktr. Dnme hz deitirilerek gemide istenen kuvvette ktleekimi yaratlabilir. Ancak geminin yolculuu srasnda rota deitirmesi gerekirse sorun kacaktr. Bir uzay ipine dair en dikkat ekici neri Arthur C. Clarke tan geliyor, uzaya giden teleferik diye tanmlyor bu fikri. 36.000 kilometrelik bir ipin bir ucu ekvator yaknlarnda bir yere, dier ucu Dnya'mn evresinde Dnyann dn hzyla ayn hzda dnen bir uyduya balanacak. Bu gergin ipin zerindeki bir asansr insanlar ve ykleri yukar aa gtrp getirecek. (The Fountains of Paradise [Cennetin emeleri] adl romanda byle bir "yldzlara giden teleferik "yapmann zorluklar ve sakncalar resimlerle anlatlyor.) Gln bir fikir mi? "Herkes glmeyi braktktan be yl sonra yaplacan tahmin ediyorum." diyor Clarke. Ya 1994'teki deney? Carroll yle demi: "Benim ipimi bir mikrogkta kopard, ama kopana kadar be gn boyunca yrngede kald. Bunu baar kabul ediyorum ama bir artla: Uzay iplerini kullananlar her zaman kopma ihtimalini goZ nnde bulundurmal." 232 eytann Rakamlar Kudretlidir saylar, sanatla birletiler mi dayanlmaz olurlar. Euripides aylarn kudretine gvenenleri bekleyen tehlikeler olabilir. Gvenlii sadece saysal karmakla bal olan gizli bir ifrenin yetersiz olduu anlald. Yzlerce bilgisayar ayn anda almaya baladnda en kurnazca saklanan matematiksel srlarn bile akla kavuaca anlayor. Mucitleri Rivest, Shamir ve Adelman'n isimlerinin ba harfleriyle anlan, ok kullanlan RSA ifresi, iki ok byk asal saynn arplmas halinde, en hzh bilgisayarn bile ilemi tersine yapmasnn ve ifrenin gizli anahtarlarn saklayan iki zgn asal sayy bulmasnn yzyllar -hatta binyllar- srecei varsaymna dayanyor. Benim kendi kefim olan "eytani Sayy", 3.458.]37'yi ele alalm. Neden "eytani" olduunu anlamak bir ev bilgisayarnn 233 bir saniyeden daha az zamann alyor. Yldrm hzyla yaplan ok sayda hesaptan sonra bunun 1789 ve 1933 asal saylarnn arpm olduunu buluyoruz, srasyla Fransz Devriminin balangcnn ve Hitler'in iktidara geliinin tarihleri ikisi de adamakll eytani tarihler. Ama eer iki asal say da (sadece kendilerine veya l'e tam olarak blnebilen saylar) drt deil de yz ksur basamakl olursa, o zaman, matematikiye gre, bu problem gerekten de baa klmaz' olurdu. Szde ifre zcler de gizli rakamlar bulamadan yalanp lrd. Ancak 'asal arpanlar bulma iinin' bir 'ayine' dneceini hesaba katmamlard. Gizli asal saylar aramak bir bilgisayarn hzn lmek iin yaplan standart deneylerden biri haline geldi. 1994te matematikilerden oluan bir ekip, dnya apnda 400'den fazla bilgisayardan oluan bir a kullanarak 129 basamaktan oluan bir saynn arpanlarn bulmay baard. RSA 129 olarak bilinen bu atafatl say uydu: 114.381.625.757.888.867.669.235.779.976.146.612.010.218. 296.721.242.362.562.561.842.935.706.935.245.733.897.830. 597.123.563.958.705.058.989.075.147.599.290.026.879.543. 541 .;-.,. "ilingirler" patlayan ampanya sesleri eliinde bu saynn arpan olan iki asal sayy ilan etti: 3.490.529.510.847.650.949.147.849.619.903 764.638.493.387.843.990.820.577 .133.417. Tek bir sper-bilgisayarn ancak yirmi ylda elde edebilecei bir baaryd bu.""" Her eyi 2000 ksur yl nce sonsuz sayda asal say olduunu biraz aprak da olsa kantlayan Eukleides balatmt. "Birden byk her say," demiti o zaman gelecekten haber verircesine, "ya asal saydr ya da deildir. Bu da Aritmetiin lk Kuraldr." Bunu eletiren biri onunla yle alay etmiti: "Sfr yan zerindeki her insan ya diidir ya da erkek. Bu da nsanln lk Kuraldr." Kyreneli Eratosthenes belli bir snra kadar btn asal saylar bulacak harika bir "kalbur" icat etmiti. Tekerlemede sylendii gibi: arp ikileri, arp leri, Eratosthenes'in kalburu! Katlar silindi mi Asallar kalr geri.

O zamandan beri asal saylar adeta mistik bir hayranlk uyandrmtr. Rastlantsaldrlar ama ou filozof bu rastlantsalla inanmay reddetmitir. Kimileri onlar Tanr'nm belli bir rntye gre dzenlediine ve bu rntnn bulunmas halinde insann "ilahi" olacana inanmtr. Bu dnce, asal saylarn byle ngrlemez bir dzene sahip olmasna yalnzca eytan nki gibi kt bir gcn neden olabileceinden korkan Kiliseyi ayaa kaldrmt. "Zaten matematikilerin ruhu karartmak ve insanolunu Cehennem'e hapsetmek iin eytan la bir anlama yapm olmas tehlikesi var." diye grlemiti Aziz Augustinus. l' 32.769.132.993.266.709.549.961.988.190.834.461.413.177. 642.967.992.942.539.798.288.533 234 i; Btn bu olup bitenlerden sonra RSA ifresi ne kadar gvenli olabilir? Cevap imdilik hemen hemen tmyle gvenli olduu, tabii en azndan 150 basamaklk bir asal say olmas artyla. Ama bu ancak uzun sre gizli kalmas gerekmeyen mesajlar ve dosyalar gnderiliyorsa geerli. Seneler boyu gizli kalmas gereken ariv dosyalan iin gvenli deil. arpanlara ayrma alannda gelimeler srecek ve her seferinde daha byk saylar arpanlarna ayrmak kolaylaacak. Ayrca btn RSA ifresi "kuvantum bilgisayarlarnn" devreye girmesiyle hkmsz kalacak, tabii nce o icadn yaplmas gerek. 235 ou kii 1 saysnn asal say olmas gerektiini dnr, sadece kendine ve bire blnebildii iin matematiksel asal say tanmna uymakladr. Bir keresinde bir matematiki dnceli dnceli "Ama bu br asal saylara hakszlk." demiti bana. Sonsuzluun Kylar 236 Evrenler Denizi fil kbilimcilere genelde u soru sorulur: "Byk Patla-ma'dan nce ne oldu?'' imdiye kadar bu sorunun doyurucu olmasa da standart bir cevab vard: "Yanl bir soru soruyorsun. Zaman Byk Patlamayla balad. Ondan nce ne olduunu sormak Kuzey Kutbu nun kuzeyini sormak gibidir." Ama artk bu cevap geerliliini kaybetti. Belli ki bir "nce" vard. Bu evrende olmasa da "oulevren" diye bilinen dier evrenler kalabalnda; ki bu kalabaln iinde yaamn olumasna izin veren koullarn olutuu pek az evrenden birisi de bizimki. New York'taki City niversitesi nden kozmolog Michio Kaku bu paralel evrenlerden birounun byk olaslkla hl varlklarn srdrdn sylyor. Kaku, Las Vegas taki bir rulet masasnda btn parasn tek 239 bir numaraya kcyan Rus bir fizikiye dair bir anekdot anlatyor. "Bu gln bir taktik!" diyor Amerikal arkada Rus fizikiye, "Btn paran kaybedeceksin." "Belki." diye cevap veriyor fiziki, "Ama en azndan bir paralel evrende hayal bile edemeyeceim kadar zengin olacam." Bu dnce tarznn temelinde, evrenin balardaki genilemesini ve galaksiler halinde birlemesini tanmlayan Einstein'in genel grelilik kuramnn Byk Patlamann u koullarnda ilevsiz kalmas ve yerine kuvantum kozmolojisinin konmasnn gerekmesi var. O zaman scaklk 1032 dereceydi, yani bir Hidrojen bombas patlamasnn merkezindeki scaklktan trilyon kere trilyon kat daha scak. Bu scakln en basit parack olan elektron haricinde btn temel paracklar birbirinden ayrmas gerekir. Heisenberg'in belirsizlik prensibinin gsterdii gibi bir elektronu yakalamak olanaksz. Konumunu bilirseniz hzn bilemezsiniz, ya da tam tersi. "Balangta evrenin davran, elektronunkiyle aynyd. Ayn anda sonsuz sayda farkl durumda var oluyordu. Bunlarn bazlar bildiimiz temel sabitlerin tohumlan olduundan elveriliydi', dierleri ise, rnein protonlar bir milyar yl sonra bozulduklarnda yldzlar asla oluamayaca iin uygunsuzdu." diye aklyor Kaku. Bu paralel evrenlerin ou hl varlklarn srdryor olmal. Belki de Isaac Asimov'un The Gods Themselves (Tanrlarn Kendileri) adl romanndaki, sakinlerinin yeterli yldz oluturacak hidrojene sahip olmadklarndan bizim evrenimizden hidrojen ald evren gibi. Peki bizim evrenimizi de meydana getiren oulevren nasl bir ey? Kaku srekli kabarcklar kararak kaynayan bir suya benzetiyor onu. Bu kabarcklardan evrenler oluuyor. Madem yle laboratuvarda bir evren yaratabilir miyiz? Prensipte evet, nk bu i iin hi enerjiye ihtiya yok. Evrenler srekli olarak bir "hilik denizinde" oluuyor. Ama tomurcuklanan bu evrenin ss trilyonlarca derece olacana gre, bu deney belki de laboratuvara zarar verebilir. 240 Eski arpmalarn zleri merika'daki ilk ngiliz yerleimlerinin en mehurlarndan biri olan Chesapeake Krfezi uzaydan gelen dev bir gktann arpmasyla olumutu. Amerikal bir jeoloji profesrnn bu kefi bize asteroitlerin ykmlara yol ama olaslnn her zaman mevcut olduunu ve Dnya yzeyinde bitki rts, erozyon ya da denizler tarafndan sakland iin kefedilmemi yz binlerce krater olduunu anmsatyor. "Chesapeake Krfezi krateri Dnya zerindeki en byk on gkta kraterinden biri." diyor C. Wylie Poag. Kendisi bu kefi yapan kii ve Massachusetts, Woods Hole'daki Amerikan Jeoloji Aratrmalar merkezinde alyor. Geology'de kan Meteorite Mayhem in Ole Virginny" balkl bir makalede kr241 fezde, 35 milyon yl nceye dayanan olaand bir yeralt kaya tabakasn nasl kefettiini anlatyor.

Petrol irketlerinin sismik verilerini kullanarak bir dizi ortak merkezli halka tespit etmi. Bu halkalarn en bynn ap 80 kilometreden fazlaym ve yaknlarda Almanya'da bulunan daha kk bir yeralt asteroit kraterine ok benziyormu. Bu yeralt halkalarnn bulunuu blgede bir "tektit" tabakasnn yani gkta arpmasyla havaya frlayan farkl zellikteki kayalarn bulunuuyla ayn zamana denk gelmi. "Bu, krfezin gneyinde byk bir arpma krateri olduunu aka gsteriyor." diyor Poag. imdi sorun derinleiyor. Ay'n kuru, deimeyen yzeyi byle kraterlerle kapl. aplar birka metreden, birka kilometreye kadar deiiyor. Bu yzden de yzlm Ay nkinden 16 kat fazla olan, dolaysyla Gne sisteminin 4,6 milyarlk tarihi boyunca uzay dkntlerinden ok daha fazla nasiplenmi olmas icap eden Dnyann zerinde bu kraterlerden bol bol bulunmas lazm. Ama neredeler? En azndan bir tanesi aka grlyor. Arizona lndeki Barringer krateri yaklak iki kilometre apnda ve 1200 metre derinliinde. 20.000 yl nce yaklak 15 metre apnda bir kayann yere akld noktay belirliyor. iddetin teki ar ucunda, yaknlarda Yucatan sahili aklarnda kefedilen deniz alt krateri var. Londra byklnde bir asteroidin yaklak 65 milyon yl nce Dnyaya arpmasyla olumu, bu arpma sonucu dinozorlarn ou lm. (Bkz. Varlmz Mucize s. 7) Son 600 milyon ylda en azndan 2000 byk arpma, bundan kat kat daha iazla kk arpma olduu tahmin ediliyor. Onlar arayan jeologlarn karsndaki en byk zorluk, ounun olaand yaps sadece rastlantsal olabilecek adaylarn saysnn ok fazla olmas. Bulunmas en zor olan yeralt ya da denizalt kraterlerini bir kenara brakrsak, hatlarnn keskinlii nedeniyle uzaydan ge" 242 len byk darbeler sonucu olumu olduu dnlebilecek pek ok yer var Dnya zerinde. Barringer krateri kabaca daire eklinde, pek ok keskin as da var. Buna benzer yerler pek ok: 1216'da Kral John'un alnt hazinesini kaybettii Wash, talya'nn topuundaki Taran-to Krfezi, Avustralya'nn kuzeyindeki Carpentaria Krfezi, Meksika Krfezi ve Kanada'daki muazzam Hudson Krfezi. En azndan bir kere, bir uygarlk uzaydan gelen bir eki darbesiyle silinmi olabilir. Yaklak M 1500 senesinde Santorini adasndaki volkanik patlamadan sonra oluan byk dalgalar tarafndan yerle bir edildii belgelenmi, Girit'teki Minos uygarl Atlantis deil, Akdeniz'in dousuna hkmeden ve yaklak M 11 OO'de gizemli bir biimde ortadan kaybolan Mykenai imparatorluu. Platon, Timaio adl eserinde Atina'nn yasa yapcs Solondan sz eder; Msrl limleri ziyarete giden Solon Yunanistan'a dnnde Mykenai imparatorluu olduu sanlan bir imparatorluun (nk baka hangi imparatorluu kastetmi olabileceini kestirmek zor) feci kaderini anlatr. "Gkyznde, Dnya evresinde dnen cisimlerin " yol at "byk yangnn ' yapt ykmdan, "uzun aralarla" meydana gelen doal olaylardan bahseder. Byle iddialarn bilimsel olarak kantlanmas rastlantyla olabilir, diyor Poag kendisi petrolclerin verilerini kullanm hatta hazine avclar bile faydal olabilir. 243 Kral John'un kayp mcevherleri ve altnlarna paha biilemiyor. Wash'un binlerce metre altnda yaplacak bir arama sonucu hazine yerine tektitlerin ya da ortak merkezli dairelerin ncvdana kmas ve bylece ingiltere'nin en nl yer ekillerinden birinin neredeyse hayal bile edilemeyecek bir iddetle olutuunun anlalmas ironik olacaktr. Ne Yazdna Dikkat Et! a Palma rasathanesinde "saniyede be kilometrelik" hafif bir esinti olduunu bildiren yeni bir raporu gren * meslee yeni atlm gkbilimciler panie kaplabilir, bu hzda esen bir rzgrn btn binalar yerle bir edecei kukusuz. "Saatte " yerine "saniyede'' yazlmas, The Observatory nin gkbilim literatrndeki en elenceli stunlardan biri olan Oradan Buradan" stununda alntlanan hatalara iyi bir rnek. Gkbilim yazarlar dier btn yazarlar gibi ok kt hatalar yapabilir. Bunun nedeni nadiren cehalettir bu konularda yazanlar genellikle alanlarnda uzmandr esas sorun dikkatsizliktir. ounlukla yazdklarn gzden geirmezler; sonuta ya dilbilgisindeki bir hata, ya bir yazm hatas, ya yanl terim kul244 245 lanm ya da "milyon" veya "milyar" gibi yaamsal bir szcn atlanmas sylediklerini gln bir hale getirir. 1989'da New York Times'm Galileo'nun Jpiter'e yolculuunun sadece 1,4 dolara mal olacan duyurmas gibi. "Oradan Buradan" stunundan birka elenceli rnek: "Uzay Teleskopunun Avrupa gne panelleri astronotlar tarafndan deitirilecek" - ESA blteni, 1993. "Clementine u anda Dnyaya yakn bir yrnge takip ediyor (140 ila 160 nanometre)" (nanometre bir metrenin milyonda biridir) - Lunar and Planetary Information Bulletin, 1994. "Scotti Jpiter'in diskini karartmak iin bir kronograf kullanacak" - Time, 1994. 1989'da Nature'&a., mthi bir yazm hatas sonucu bir gkbilimcinin "bilgisayarla pek ok yldz patlatt" bildirilmiti. Ben de bir keresinde gazetemin ilk sayfasnda "kyl "yerine "mil" yazlmasna neden olmutum, alt trilyonda birlik bir hata. Ama pek ok mesleki yaynda uzaklkla ilgili benzer hatalar olduunu bilmek insan rahatlatyor. "Hubble Uzay Teleskopu gezegenimizin on iki ila on be k yl tesini grmemizi salayacak." demi Astronomy Book Club, 1989'da. Arizona niversitesinin gazetesi Arizona Summer Wildcat, 1991 de "gkbilimcilerin Balk takmyldznda alt milyon mil uzakta bir galaksi" bulduunu yazm. ("Oradan Buradan'n bu konudaki yorumu u: "Balk kavaa m kt?") Baz hatalar yle tuhaf ki insan nasl yapldklarn dnemiyor. "NGC4156 galaksisinin NGC4156 galaksisiyle bir ilintisi yokmu gibi grnyor." demi Astronomy and Astrophysics 1984'de; Monthly Notices of the Royal Astronomical Society de 1982de "kendisinden daha scak" bir cisimden sz etmi.

Bazen hatann yazarn suu olmad aka belli oluyor. rnein 1990'de New Scientist'te Samanyolu'nun ktlesinin "Gne'in ktlesinin kabaca 1012 kat" olduunun yazlmas gibi-Aslnda 10'2 yazlmas gerekiyordu. Ama 1989'da Sky and Telescope 'ta yer alan reklam kadar inanlmaz grlmemitir "Merkr, Vens, Dnya ve Mars'n Heyecan Verici Tam Boy Posterleri!" klimimizi etkiliyor olabilirler mi acaba? 246 247 Neden Kurtadam Olmuyoruz? uyann pek ok yerinde inanlan bir efsanede, Ay'n ekim kuvveti arttnda insanlarn kurtadama dnt en azndan vahi ve akld davrand- anlatlr. Bunun ktleekiminin bir sonucu olduunu varsayan bir astrofizik profesr byle bir eyin olabilmesi iin kafanzn ne kadar byk olmas gerektiini hesaplam - ktleekiminin tuhaflklarna dair ilgin bir alma. Princetown niversitesi nden Neil de Grasse Tyson, Amerika'da yaymlanan Natural History'deki bir dizi makalesinde Beyniniz, diyelim ki 13.000 kilometre apnda olsayd (yani Dnya'mnki kadar) o zaman Ay'n ekim kuvveti kafatasnz gerekten de ovalletirir, zihinsel yetilerinizde tanmlanamayan bozukluklar meydana getirirdi." diyor. 249 "Ancak normal bir Homo sapiens iin, Ay'n kafann bir tarafyla dier tarafndaki ktleekimi arasndaki fark llemeyecek kadar az. nsann yast bile Ay'n ekim kuvvetinden yedi trilyon kat daha fazla bir sktrma kuvveti uygular, kur-tadamlar hakknda yazanlarn paylamad bir gr bu." Ktleekimi, drt temel g arasnda etkisi evrene yaylan tek g olmasna ramen, neredeyse llemeyecek kadar zayftr. Kendisinden bir sonraki en kuvvetli elektromanyetik gten 10% kere daha zayftr. Ama ne elikidir ki, bir kara deliin (n bile kurtulamayaca kadar youn, km bir yldz artnn) olay ufkunun ardnda llemeyecek kadar gl bir hal alabilir. Dnyadan 20 milyon k yl uzaktaki Mf01 adndaki bir galakside bu yaknlarda kefedilen ve yrngesinden yldzlarn hammaddesi olan hidrojen pskrterek, yldzlar yutmaktan ok yaratyormu gibi grnen bir kara delik, gelecekte ktle250 ekiminin bize yapmas olas srprizlerin ipularn veriyor. Bu srprizlerin en olaanst olan bir kara delii evreleyen bir koridorun ayn anda hem dz hem de eri olabilecei tahmini. (Bkz. Hem Eri Hem de Dz Bir Koridor, s. 289) Ayakta durduumuzda, yerekimi her zaman ayaklarmzda bamza oranla biraz on binde bir orannda- daha fazladr. Ama dier ar u dnldnde, bir kara delie ayakst decek olsaydk, ktleekimi o kadar glenirdi ki insann ayaklar bandan ok daha hzl ivmelenir, "ekim kuvveti tenin kimyasal balarnn dayanmn aar ve insan vcudu atomlarna ayrlrd". Ama "normal" ktleekimi ne kadar zayf olursa olsun, Ay'n Dnyann dnn frenlemesine yetecek kadar gldr. Gelgitin etkisiyle yer deitiren okyanuslar, srtnme kuvvetiyle gezegenin dnn yavalatt iin gnler farkna varlamayacak lde uzuyor. Bundan bir trilyon yl sonra dn yle yavalayacak ki bir Dnya gn bir Ay ayna eit olacak. lme spazmlaryla kabaran Gne, Dnya ve Ay' yutacak kadar byk olmayacandan, iki gkcismi "ikili bir ekim kilidi" oluturacak. Plton ve uydusu Charon gibi iki gkcisminin de hep ayn yzleri birbirine bakacak. Ktleekimi ancak ktle reterek yaratlabilir ama etkileri taklit edilebilir. Hzla dnen bir odada, rnein lunaparklardaki lm Duvar ad verilen odalarda, insanlar "merkezka kuvveti " denilen eyin etkisiyle duvarlara yapr. Ama Einstein'a gre aslnda btn evrenin ktlesine bantl olarak dnmektedirler. Yeterince hzhyol alan astronotlarn, geri dndklerinde neden ocuklarndan daha gen olabileceklerini de aklar bu gzlem. Arkalarnda braktklar dostlar normal olarak yalanacak, hzla ilerleyen seyyahlar ise daha yava yalanacaktr. Neden mi? Seyyahlar kendi balarna ilerler ama Dnya hareket ederken btn evren de onunla birlikte hareket eder. Bu tahminin mistik bir taraf yok. Ktleekimi ne olursa olsun, hzla giden astronotlarn kurtadama dnecekleri gibi bir imas da yok. 251 Souun da Souu eorge Pickett'in, Lancaster niversitesindeki labora-tuvarmda bulunan buzdolabnn iinin scakl imdiye kadar elde edilen en dk scaklk. Mutlak sfrdan 1 derecenin on iki milyonda biri kadar yksek bir scaklk. Bu herhangi bir doal scaklktan yaklak 300.000 kat daha souk demek. Galaksiler arasndaki boluklar yaklak olarak mutlak sfr zeri derece, nk 15.000 milyon yl nce evrenin, iinde bizim de bulunduumuz blgesini yaratan Byk Patlama'nm sonsuz ssnn ardndan hl souyorlar. Amerikal bilim adam Picket ve meslektalar, maddelerin olaand davrand, bilinmeyen bir blgeyi inceliyor. "Yksek enerji konusunda alan fizikiler evren tarihileridir." demi Picket. "nk Byk Patlamann son derece yksek s253 caklklarn ve younluklarn aratrrlar. Ama biz gelecekbi-limciyiz, milyarlarca yl sonra, btn s tkendiinde evrenin nasl olacan anlamaya alyoruz." Hermann Nernst'in 1906'da ne srd, Termodinamiin nc Yasas'na gre mutlak sfr hibir zaman elde edilemez nk s yokluunda atomlar hareketsiz kalacaktr, oysa atomlar srekli hareket halindedir. Doal scaklk cetveli yle: Yeri Derecesi (C) Byk Patlama Sonsuz En scak yldzlarn ii 1000 milyon Gne'in ekirdei 30 milyon

Hidrojen bombas patlamas 50.000 Gne'in yzeyi 7000 Demir eriyii 1500 Vens'teki sera etkisi 400 Dnyann en scak yeri 58 Dnya yzeyinin ortalamas 20 Dnyann en souk yeri -89 Evrenin scakl -270 Svlarn en dk scakl -272,00001 Madenlerin en dk scakl -272,00002 Mutlak sfr -273,15 "Bu an souk seviyelerde ne bulacamzdan emin olamayz. " demi Robert Richardson, kendisi New York, Ithaca'daki Cornell niversitesinde dk scaklklar fizii grubunun bakan. "Grne gre tmyle yeni bir bilime rastgeldik. Bir maddenin ok dk scaklklardaki davrannn incelenebilmesi iin, o maddenin sv olmas gerekiyor. Mutlak sfra yakn scaklkta sadece iki madde sv kalabiliyor: Helyum-3 ve hel-yum-4 izotoplar. Birinci daha hafif olduu ve dolaysyla daha hzl hareket ettii iin daha ilgi ekici. Bu zellikleri onu maddenin temel zelliklerini incelemek iin ideal bir hale getiriyor. Pickett ve meslekta Tony Guenault, hi srtnmesi olmayan "sperakkan" helyum-3'n davrann inceliyor. Helyumdun dnyann en byk solenoit mknatslarnn istikrarl ve emniyetli olmasnda nemli bir rol oynamas bekleniyor. Bir yandan, ABD'deki meslektalar daha da allmam olgular incelemeye hazrlanyor. Cornell den Richardson'un zerinde alt, baz bilgilerin hibir zaman renilemeyeceini iddia eden Werner Heisenberg'in 1927 tarihli Belirsizlik Prensibi bu gizemlerden biri. Bir elektronun hz ve konumu ayn anda mutlak bir dorulukla be-lirlenemez nk birini ne kadar bilirsek brn o kadar bilemeyiz. Maddenin ar dk scaklklardaki davrannn, ar yksek scaklktaki davranyla pek ok ortak noktas var. Scakln 100 milyon dereceyi getii, hzla dnen, speryoun pul-sarlarm ekirdeinde madde yine sperakkan haldedir. Ar souk helyum, atomlar yok olmu bu dev yldz artklarnn iinde neler olduu konusunda astrofizikilere bir fikir verecektir. Ar souk maddelerin bilim adamlarnn anlamasna yardmc olduu olgulardan en tuhaf "kozmik sicimler". Bunlarn, ok byk ktleli maddelerden oluan ancak neredeyse sonsuz incelikte sicimler olduu dnlyor. Byle bir sicimin iki buuk santimetrelik bir ksmnn, Boston'daki Tufts niversite-si'nden Alexander Vilenkin'e gre 1015 ton arlnda olmas gerekiyor. Byle sicimler var olabilir. Milyonlarca k yl uzunluunda olan bu sicimlerin mthi ktleekiminin evrenin ilk balarnda galaksileri oluturduu dnlyor. Sicimlerin sperakkan davranlarnn, sv helyumun mutlak sfrdaki davranna benzediine inanlyor. Bunlar var olabilir. Ama bu soutmann en pratik kullanm speriletkenlik araclyla yksek hzl bilgisayarlar retmek olabilir. Atomlarn durgun olduu mutlak sfr civarnda bir elektrik akmna kar 254 255 neredeyse hi diren yoktur ve bir sinyal hi engellenmeden ilerleyebilir. Scaklk ne kadar dk olursa, o kadar az enerjiyle o kadar ok ilem yaplacaktr. Parlan da Parla 256 n parlak yldzla en soluk yldz arasndaki parlaklk fark nedir? yi bir snav sorusu olurdu bu ama ben cevab hemen vereceim: Tahmini -26 kadirlik Gne ve Hubble Uzay Teleskopunun ancak bir saatlik bir poz sresinden sonra grebildii, bilinen en soluk 30 kadirlik yldzlar arasndaki oransal parlaklk fark lCF'dir. M ikinci yzylda Hipparkhos tarafndan icat edilen kadir sistemi gayet karmak bir hal almtr ve yeniden dzenlenmesinin zaman gelmitir. lk bata gayet basit grnyordu. En parlak yldzlar, en iyi atletler gibi "en byk" yani "birinci kadir" kabul ediliyordu, bu sralama altnc kadire kadar gidiyordu. Hi kimse uzaklkla parlaklk arasnda bir balant olduunu bilmedii ve sade257 ce alt kadir derecesi olduu mddete bu sistem gayet iyi iledi. Drt yzyl sonra Ptolemaios, ayn kadirden yldzlar ayrmak iin "daha byk" ve "daha kk" szlerini kullanarak ileri biraz kartrd. Ama hl Hipparkhos'un sistemi kullanlyordu. Sonra Galileo'nun yeni teleskopu her eyi allak bullak etti. "Bu yeni drbnle," demiti Galileo 1610da "altnc kadirin altnda, plak gzden kaan yle ok yldz grlyor ki inanlacak gibi deil." Gnmzde hepsi logaritmik olarak hesaplanan (her kadir derecesi bir ncekinden 2,512 kat daha soluk) en azndan 30'a kadar inen kadir dereceleriyle pek ok cismin parlakl biliniyor. Ay'n kadiri -12, hilal halindeyken -10, en parlak zamannda Vens'nki -5, Sirius'unki -2, Vega'nnki 0 (ki bu da kafa kartrc bir biimde Vega'nn hi parlakl olmadn ima ediyor) ve plak gz snr tabii 6. Ayrca, drbnle kadiri 9'a kadar, amatr teleskoplarla 14'e kadar, be metrelik bir teleskopla 20'ye kadar olan yldzlar seilebiliyor. Hubble ise 24 kadirlik ve daha soluk yldzlar grebiliyor. Ama uzak yldzlar gerekte ne kadar parlak? Gkcisimlerini kuramsal olarak 32,6 k yl uzaklktan grdmz varsayan mutlak kadir derecesi bu sorunun cevabn veriyor. Bu lee gre Gne'in mutlak kadiri sadece 4,85. Rigel'inki ise -8 yani kr edici (Rigel'in yaknlarnda yaamadm iin memnunum.)

Btn bunlara ek olarak bir de lotorafik kadir var, siyah beyaz film zerinde yldzlarn ne kadar parlak grndn gsteriyor. Bir de yldzn doal grnmyle fotorafik kadiri arasndaki farka dayal yeni bir tr kadir derecesi var ki buna da "renk endeksi" deniyor. Buna bir de adn bolometre adnda ok eski bir aletten alan ve radyo dalgalar hari btn dalga boylarnda yldzn toplam nmnn ls olan bolometrik kadiri ilave edin. Gkbilimci258 ler bunun en basit snflandrma yolu olduunu sylyor ama ben pek emin deilim. Aln size bir snav sorusu daha. Ay'a yerletirilecek bir teleskop ann Hubble'dan 100.000 kat daha iyi grnt salayaca dnlrse, sizce seebilecei en soluk kadir ne olur? 14 gnlk Ay gecelerinin mmkn kld bir poz sresi varsayldnda bu sorunun cevab akllara durgunluk veren bir 42 oluyor. Ksacas gkbilimciler Ay'a ulatnda en parlak ve en soluk yldz arasndaki parlaklk oran yaklak 2,51268 olacak ki bu da 1027'ye eit. 259 Kn de K 957'de ekilen The Incredible Shrinking Man (Klen Adam) adl filmin kahraman daha dorusu kurban durdurulamayan bir ekilde klmesine neden olan anlalmaz bir radyasyon kazasna uramtr. nce kedisinin boyuna iner, sonra bcek kadar kalr, sonunda yok olur. Ne yazk ki bu noktada film sona eriyor ve bizim de Londra niversitesi fizikileri Michael Green ve meslektalar gibi neredeyse sonsuz kklkteki eylerin dnyasn kefetme olanamz yok. Bu bilim adamlarnn ilgi alan atomlarn yaps bile deil, onlar "spersicimlerle"yani bir atom bir gezegenin yannda ne kadar kalyorsa, bir atomun yannda o kadar kalan cisimlerle ilgileniyor. 10 33 santimetre Planck sabiti apndaki spersicimler btn maddelerin temelini oluturuyor. 261 Yldzlar arasndaki szde boluk da dahil her ey onlardan oluuyor. Onlardan daha kk bir cisim yok. "Onlar olmasayd hibir ey olmazd." demi Green. "Ne zaman, ne uzay, ne de madde olurdu. Yldzlar ve gezegenler de olmazd. Evren diye bir ey olmazd." "Spersicimler kuram gzel, harika, muhteem ve tuhaf." diyor Princeton niversitesinden meslekta Edward Witten. "Ama mantksz deil." Spersicimler seviyesinde inanlmaz bir kargaa, bir yuvarlanma ve kprme ve srekli bir deiim var. Austin'deki Texas niversitesinden John Wheeler yle demi: "Uzay, zerinden uan pilota dmdz grnen ama iine den bahtsz kelebek iin feci bir kemeke olan bir okyanus gibi. Daha yakndan bakldka giderek daha fazla hareketlilik gsteriyor, yapnn iine girildiindeyse her yer sicimler ve deliklerle kapl. Einstein'm genel grelilik kuram bu kpms zelliin btn uzayda bulunmasn zorunlu klyor." Bu gizemli spersicimler neden var olmak zorunda? Varlklar deneylerle kantlanmam ve byklkleri dnldnde kantlanmas da mmkn grnmyor. Pek ok fizikinin pheci yaklamna ramen, Green ve Princeton'dan John Schwarz 1980leri spersicimleri aramaya adam. "Hayatmda hi bu kadar youn almamtm." diyor Green. "Bir konuya kendimi hi bu kadar kapt rinam itim." Green, British Association for the Advancement of Scien-ce'n bir toplantsnda, spersicimlerin yirminci yzyl fiziinin temelini oluturan iki ana kuram birbirine balamann tek mkemmel yolu olduu sonucuna ulatn sylemi. Bu kuramlara gelince: lki gezegenlerin, yldzlarn ve galaksilerin davranlarn ceden tahmin etmeye yarayan kuram, ikincisi ise atomal-t dnyay "tanmlayan kuram. Birincisi, yani Einstein'm genel kuram bir gezegenin ya da herhangi bir byk ktlenin ktleekiminin, etrafndaki zaman ve uzay yarattn belirtir. Baka bir deyile, zamann ve 262 uzayn maddeninki kadar gerek bir fiziksel yaps vardr. Kuvantum mekaniine dair dier kuram son derece kk mesafelerde etkin olan evrenin temel kuvvetini tanmlar: Elektromanyetizma, radyoaktiviteye neden olan zayf ekirdek kuvveti ve atomlar balayan gl ekirdek kuvveti. Ama kuvantum mekanii temel kuvvetlerin drdncs ve en zayf olan ktleekimi hakknda bir ey sylemez; bu kuvvet onu aklayacak bir kuvantum antikalna ihtiya duymadan iliyor gibi grnyor. Gezegenleri yrngelerinde tutan yldzlarn ktleekimi kuvveti ok uzak mesafelerde etkin olabildiine gre, ktleekimi dalgalarnn var olmas gerekir. Bir fotonun iletmesi gibi ktleekimini ileten bir parack olan "graviton" kavramn neren Green ve Schwarz spersicimlerin nasl ilediini aklamay baarmtr. Spersicimler dnyasndaki ok kk mesafelerde ktleekimi her eyi eip bker. Wheeler in tarif ettii srekli hareketten o sorumludur. Anlalmas bundan da zor bir matematikle, evrenin iyice balangcnda, Byk Patlama'dan birka salise sonra bugn bildiimiz drt boyut (uzunluk, genilik, ykseklik ve zaman) yerine on boyut olduu ne srlmektedir. Dier alt boyut hl mevcuttur. Ama fiziki Gary Taubes'a gre "Asla amam gl goncalar gibi bzl halde kalmlar, llemeyecek kadar kk eylerin sk geometrisinde kilitlenmilerdir." Yine de bu demektir ki Byk Patlama annda on boyutun da bir ekilde eit olmu olmas gerekmektedir. Drt temel kuvvetin drdnden de sorumlu olmu olmalar gerekir. Bylece spersicimler kuram kuvvetlerin birlii demek olan bir "her eyin kuram" salar. Ama bu kuram gnn birinde pratik bir ie yarayacak m acaba? "Yaramayacak demeden nce iyice dnmeliyiz." demi Green. "Unutmayn atomu blen Rutherford, kullanlabilir atom enerjisi fikri iin 'havacva' demiti..." 263

Gne'e Uzun Bir Yolculuk T milyon yl nce Afrika'da gkyzne bakan il | sanlar bizimle ayn Gne'i mi gryordu? Ayrt ilk in: ayn Gne'i mi gryordu? Ayrt edilmesi neredeyse imknsz bir fark vard. Ama vard, nk Gne'in bykl ve parlakl 5 milyar yl nceki oluumundan beri te bir orannda artt. Bu byme, Gne sonunda Merkr' ve Vens' yutacak kadar byynceye ve Dnyay da yutmasna ramak kalana kadar srecek. Geen hafta gkbilimci "Gne'e Yolculuklarnn'' sonularn duyurdu. Ebeveyn yldzmza dair nemli bilgileri bir bilgisayara yklediler, makineyi termonkleer fzyonun yasalarn anlayacak ekilde programladlar ve Gne'in usuz bucaksz, gizemli geleceinden haber verdiler. "Gne'in gelecei hakknda daha nce de tahminler yapl* 265 mt." demi Toronto niversitesi nden Arnold Boothroyd. "Ama bizimki onlardan stn nk varsaymsal bir Gne benzen yldz iin deil, dorudan Gne iin yapld. Hatasz rakamlar kullandk. Yarapn, ktlesini, yan, yzey scakln ve bilinen bileenlerini bilgisayara ykledik. Sonra makineden Gne'in geleceine dair kehanette bulunmasn istedik.'' Bulgular her biri dierinden daha ilgin yldz maceralar haber veriyor. En naho srpriz Dnyann beklenen srenin ancak drtte birinde yaamaya elverili olacann ortaya kmas. Gne'in giderek artan ssnn ancak 5 milyar yl yani Gne'in imdiki yama eit bir sre sonra Dnyadaki yaam yok edecei dnlyordu. Ama bilgisayar modeli Dnyay "sadece" 1,1 milyar yl sonra boaltmaya balamamz gerekeceini gsteriyor, nk Gne'in parlakl yzde 10 daha artacak ve srekli artan s atmosferdeki btn karbon dioksiti ortadan kaldracak. Fotosentezin sona ermesiyle bitkisel yaam yok olacak ve insanlar iin bu plak kaya parasn terk etme zaman gelecek. Bunu izleyen 2,4 milyar ylda, Gne, ekirdeindeki milyarlarca yldr helyuma dnerek srekli enerji salayan hidrojen yaktn tketmeye balayacak. Sonra helyumun kendisi de nkleer yanmaya maruz kalacak ve Gne daha da byyp k-zllaacak. "Gne'in bymesi Dnyay ve Ay' yutmasna ramak kala duracak. te artc bir bulgu daha." demi Boothroyd. "ap u anki apndan 200 kat daha byk olacak, parlakl 5000 kat artacak ve kzl ve dev' bir yldza dnecek. Ama bymenin bu noktada durmas gerekiyor. Gne grece kk ktleli bir yldz olduundan, ierdii helyumun scakl tutuup yanarak baka bir elemente dnecek kadar ykselmeyecek. Daha fazla yakacak yakt olmayan Gne, milyarlarca kilometre uzaa, evresinde ltl gaz ve toz halkalarna dnecek ktle pskrtecek." Bundan sonra byyemeyeceine gre artk klmesi gerekecek. Yaklak 100 milyon yllk bir sre iinde, nkleer yakti tkenen Gne klecek ve Dnyayla ayn bykle gelecek; ap sadece 13.000 kilometre olacak, asl ktlesinin drtte bu bykle skacak. Bu da onu "beyaz cce" yldz yapacak, yani yle youn bir cisim olacak ki kibrit kutusu byklnde bir paras yaklak on ton gelecek. Urbana-Champag-ne'deki Illinois niversitesinden Icko Iben yle demi: "Bu olaand bir cisim olacak, soluk, yar gezegen, yar yldz, ekirdeindeki nkleer g kalntlaryla hl tten bir cisim. Samanyolu Galaksisi ndekiyldzlarn yaklak bete biri byle beyaz cce yldzlardr. Ktleekimi kuvvetinin neden olduu skma yle gl olacak ki yzeyindeki da sralar topu topu be on santimetre yksekliinde olacak. zerine inmeye kalkacak bir astronot annda yamyass olacak. Yine de yaklak 700 metre kalnlnda bir atmosferi olacak." Bir 1 milyar yl daha getikten sonra btn nkleer hareketlilik sona erecek. Gne k verme zelliini kaybedip bir "kara cceye" dnecek. Younluunu koruyacak ama grlemeyecek. Her ne kadar bir kara delik olmasa da, kara deliklerin bir zelliine sahip olacak, nk onun farkna varama-yp yrngesine taklan astronotlar iin bir lm tuzana dnecek. 266 267 Gerekten de inanlmaz bir yolculuk ve Dnya zerindeki yaamn biricik kayna iin kanlmaz, korkun bir kader, tabii Dnya iin de. 268 Bodrum Katnda Evrenler ilim de dier pek ok etkinlik gibi yce ve gln olann rasgele bir karm. Bir Amerikan dergisinde yaymlanan yeni evrenlerin yaratlmas hakknda allmadk bir mektuplama bu birleimi hi olmad kadar belirgin bir hale getirdi. Massachusetts Institute of Technology'den fiziki Alan Guth'un Science dergisinde yaymlanan "Artk bodrumda bir evren yaratma projesini ciddi ciddi tartabilmemizi salayacak gerelere sahibiz." szyle balam mektuplama. ou kimse iin uzay sadece bo bir hilik. Ama fizikiler iin alt-alt-alt-mikroskobik seviyede bu ifade doruluunu kaybediyor. Uzay boluunda bir milimetrenin trilyonda birinin trilyonda birinin yz milyonda birini (Planck Sabiti leinde) incele269 yebilseydik kaynayan bir kazan bulacaktk. Cisimlerin, ilerinden gemie ya da gelecee kayp gittii, birbirine bal "solucan delikleriyle" dolu olacakt. Guth ve meslektalarnn birou iin bu "solucan delikleri" dier evrenlere, hi de mikroskobik olmayabilecek alanlara alan kaplar. ok kk bir aynadan geen Alice'n yapt gibi kendini minicik bir hale getiren birisi, kendini boyutlar k ylyla llen, genileyen bir yerde bulabilir. (Bir Solucan Deliinden Yldzlara Bakmak s. 295) Profesrn srekli yeni evrenlerin olutuu, hatta insann bod-rumundaki bolukta bile olumakta olabilecei sonucuna byle cesaret ve ciddiyetle varmasnn nedeni de bu.

in ycelik ksm bu kadar, imdi sra glnlkte. New York City niversitesi, Hunter College'dan psikolog Howard Topoff Science dergisinde Guth'a u cevab yazm. "Artk bodrumda bir evren yaratmak iin gerekli olan matematiksel gerelerin mevcut olduunu renmek benim iin ok ilgin oldu. Hunter College in bodrumunda bo bir oda bulmay baardm ve benimle birlikte aramba leden sonralar toplant saatlerinde yeni bir evren yaratmalar iin pek ok meslektam ikna ettim. Ama ok sayda kuramsal sorunla karlatk: Hunter College'da yer sorunu var. Yeni yaratlan evrenin katlanarak genilemesi beklendiine gre, galaksiler aras uzay boluu bulma sorunu ilk nce ynetimle tartlmal. Evrenin dekan kim olacak, bu evrende nakit para m kullanlacak yoksa borla m idare edilecek? Ya bu yeni evrende yaam ortaya karsa? Hunter College sendikalamtr, kimyasal temeli ne olursa olsun yeni bir yaam formuna i vermemek ok zor olacaktr. Ya evren (ar patlayc) kar maddeden olumusa? Bodrumdaki evren patlayp alt kat birden kerterek psikoloji blmn yerle bir ederse benim amdan byk talihsizlik olur. Yeterli sayda yayn yapmadmz iin kapatlma korkusuyla yaamak yeterli deil mi? 270 Bodrumda yeni bir evren yaratmaya girimenin imdilik ok tehlikeli olduu sonucuna vardk. Mmknse bodrum yerine at katn tavsiye ediyoruz." 271 Mars'ta Akar Su Mars'n yzeyinde sv halde su var. Bu keif gezegen biliminde ok nemli bir gelime Kzl Geze-. gende yerleim yerleri kurulmasnn nndeki byk engellerden birini ortadan kaldryor. Ayrca bu gezegende ilkel yaam biimlerinin olmas olasln da artryor, ama tabii kantlamyor. Aslna baklrsa byle bir eyin kantlanmas Dnya haricinde bir yerde yaam olduunun kefedilmesi r ac bir olay olacaktr. Ama ncelikle Mars'ta su olduunun kantlarndan sz edelim. Bir uzay sondasyla deil, bir zamanlar Mars'n yzeyinde olup da Mars'a byk bir asteroidin arpmas sonucu Dnyaya den gktalarnn incelenmesiyle kefedilmi su. arpmann etkisiyle gezegenin yzeyinde duran talar uzaya frlyor, G273 ne sisteminde birka milyon yl gezinip sonra da bazen Dnyaya dyorlar. Ann Arbordaki Michigan niversitesinden Thomas Donahue, Nature dergisinde, bu gktalarndan birou zerinde yaplan incelemelerin, Mars'n ince atmosferindeki havann yzeyindeki suyla etkileim iinde olduunu gsterdiini anlatm. nk bu gktalar, bileiminde su bulunan mineraller ieri-yormu. lerindeki ar ve hafif iki tr hidrojen arasndaki oran, suyun yzeye ktn ve buharlatn kantlyor. "Suyun geri kalan fazla aada olamaz." diyor Donahue. "Su Mars'n yzeyine eit olarak yaylsayd, btn gezegeni 25 metre derinliinde bir su tabakas kaplard. Mars'a koloni kurmaya gideceklerin tek yapmas gereken suyu karmak iin kuyu kazmak. Bu da yerleim yerleri kurulmasn imdiye kadar sanldndan ok daha ucuz ve kolay bir hale getiriyor." Ancak Mars son derece souk ve kuru bir dnya. Btn bu su nereden geldi acaba? Yzeyindeki, zellikle kuzey yarmkresindeki ukurlarn ekillerinden, yaklak milyar yl nce gezegenin imdikinden ok daha lk olduu ve zerinde geni okyanuslar ve nehirler bulunduu biliniyor. Sonralar byk bir kozmik kaza Mars' yaanabilir bir dnya olmaktan karm. Belki byk bir aste-roidin arpmasyla Gne'ten ok daha uzaktaki, imdiki yrngesine oturmu ve souduka da suyun ou buharlam. Ama hepsi deil. Geri kalan su yer altna akm olmal. imdiye kadar suyun buz ktlesi halinde olduu, gelecekteki kolonicilerin onu belki de atom patlamalaryla eritmesi gerekecei dnlyordu. Byle bir endstriyel iddete gerek kalmadan suya ulalabilecei ynndeki yeni keif ok cesaret verici bir srpriz. Geriye gezegende yaam bulunmas olasl kalyor. Donahue yle bir yorumda bulunuyor: "Yzeye kan su olduu mddete kraterlerden birinin dibinde mikrobik canllarn bulunmas olasl her zaman var." 274 1976'da Mars'a gnderilen Viking uzay arac kimyasal tepkimeler haricinde hibir yaam belirtisi bulamasa da, Dnyaya den dier Mars gktalarnda, canl dokuyu oluturan en temel proteinleri ieren kimyasal yaptalar aminoasitlerin bulunmas bir ipucu tekil ediyor. Bu, Mars'ta yaam olduunu kamtlamasa da nk aminoasitler yaamn kendisi deil sadece yaamn bileenlerinden biridirMars ta yaam olduu kuramn da rtmemektedir. Tek syleyebileceimiz Mars'ta u anda yaam olduu ya da milyar yl nce olmu olabileceidir. Ama bunlarn herhangi birinin ya da her ikisinin birden doru olup olmadn bilemeyiz. Esas sorun aminoasitli gktann Dnyaya dmeden nce uzayda ne kadar zaman utuunun bilinmemesi. nsansmaymun benzeri atalarmz ilk aletlerini yaparlarken mi Kzl Geze-gen'den uzaya frlad yoksa ok daha eskilerde, Dnya zerinde yaam yeni yeni belirmeye balad zamanlarda m? Ksacas, imdiki donuk Mars'n m, yoksa sulak, grece lk bir gezegenin mi rn? Bu yorumlar bir yana, yarm yzyla kadar Mars zerinde gelimi bir yaam biimine rastlamak mmkn olacak - yani bizimkine. Orada mikrobik yaam bulsak da bulmasak da kolayca elde edilebilecek su olmas, gelecekteki yerleimcilerin Mars' insanlk iin kalc bir ikinci dnyaya dntrmesine olanak tanyacak. 275 Byk Kuyrukluyldzlar 995 yaznda And Dalar zerinde, daha nce hi kaytlara gememi olaanst parlak bir kuyrukluyldz belirdi. plak gzle rahatlkla grlebilmesine ramen dnyann en baarl kuyrukluyldz avcs Avustralyal William Brad-field tarafndan gerekletirilen- bu on yedinci keif, kuzey yarmkre basnnda neredeyse hi yer bulamad nk ancak ekvatorun gneyinden grlebiliyordu.

Yeni bir kuyrukluyldz pek de allmam bir ey deildir. Ylda ortalama kere boy gsterirler. Yine de kuyrukluyldz bilimi byleyicidir nk Gne'in evresindeki kuyrukluyldz says neredeyse Samanyolu Galaksisi ndeki yldz saysndan fazladr. Yaklak bir k yl uzaklkta, Oort Bulutu diye bilinen en 277 azndan 200 milyon kuyrukluyldzdan oluan geni bir kuak vardr. Be milyar yl nce Gne sisteminin olumas srasnda ortaya kan dkntlerdir bunlar. Hibirinin ekirdei bir iki kilometreden fazla deildir ama toplam ktleleri Dnya'nnyz kat arlnda bir gezegen yaratacak kadar fazladr. Ktleekiminde oluan bilemediimiz baz deiikliklerinin tetiklemesiyle periyodik olarak ieri, Gne'e doru hareket ederler. Jpiter'e aklan Ayakkabc Levy 9 Kuyrukluyldzn ve yaklatka muazzam bir seyir zevki vaat eden Hale-Bopp Kuyrukluyldzn bu tip olaylara borluyuz. Hale-Bopp, Tolstoy'un Sava ve 5arj'nda ad geen ve Rus folklornde Napoleon'un igalini haber vermesiyle nam salan, 1811 senesinin byk kuyrukluyldzna rakip olabilir. Bu kuyrukluyldzn Dnyaya arpma olasl batan beri ok dkt. Zaten bir milyon kilometre uzamzdan geip gitti. 278 1811 Byk Kuyrukluyldz ayn zamanda porto arabyla zdeletirilen tek kuyrukluyldzd. O yl, bambaka bir nedenle Portekiz'de rekolte olaanst kaliteli olmutu ve arap tccarlar o yln arabna "Porto Kuyrukluyldz" adn takmt. Ondan daha parlak tek kuyrukluyldz 1843 ylnda grld, ama belki de askeri ya da siyasi bir efsaneyle ilintisi olmadndan dieri kadar mehur olamad. Tahminen 300 milyon kilometrelik bir kuyrukla en byk kuyrukluyldzd ayn zamanda. Bu uzunluk Gne'le Mars'n yrngesi arasndaki uzaklktan daha fazla. Patrick Moore, Guinness Book of Astronomy adl kitabnn 1995'teki beinci basksnda tarihin nl kuyrukluyldzlarndan bir ksmn sralyor. Dnyaya en yakn geen kuyrukluyldz 65 milyon yl nce dinozorlarn bir kuyrukluyldz arpmas sonucu lm olmas olasl yznden bu her zaman kayg yaratmtr 1770te grlen Lexell Kuyrukluyldzyd. ki milyon kilometre (yani Ay'n bize uzaklnn sadece be kat) uzaktan gemiti. Ama dokuz yl sonra Jpiter'in ok yaknndan geince yrngesi deiti, belki de bir daha hi grlmeyecek. En sk grlen kuyrukluyldz Encke, her 3,3 ylda bir Dnya yaknlarna geliyor. 1979'da bir "cinsiyet deiikliine " urad - karl ve gazl kuyruunu yitirip tatan bir asteroide dnt. Asteroitlerin birou, byk olaslkla "tkenmi" kuyrukluyldzlar. En az grnen kuyrukluyldz ise 1937de Finsler'in bulduu. Periyodu iki grnmesi arasnda geen sre 13,6 milyon yl olarak hesaplanm, demek ki bir nceki grnnde onu grebilecek kimse yokmu. Kuyrukluyldzn "kuyruu " yanltc bir terim. Kuyrukluyldz Gne'ten uzaklarken, gne nlaryla savrulan gaz ve tozdan oluan kuyruu nden gidiyor. Nadiren baz kuyrukluyldzlarn birden fazla kuyruu olabiliyor. Kuyrukluyldzlarla ilgili batl inanlarn kavda deer bir tarihi var. Sk sk grndklerinin bilinmedii zamanlarda onlar 279 I' byk liderlerin maceralaryla ilikilendirmek ok kolayd. Bir tanesi Julius Caesar'a suikast yapldnda grnmt. Shakespeare'in ayn adl oyununda diktatrn kars tedirginlikle yle der: Kuyrukluyldz grlmez, dilenciler ldnde; Gkler ancak prenslerin lmnde tutuur. Bir dieri M 79 ylnda imparator Vespasianus tarafndan grlmt. "Uzun sal" (btn kuyruklu kuyrukluyldzlar yle grnr) diyerek bu kt iareti ciddiye almamt. "Bu olsa olsa Parthia Kraln korkutur, nk o uzun sal bense kelim.'' demiti. Ama Vespasianus o yl ld. Bir dier Roma imparatoru Macrinus 218'de, Halley Kuyrukluyldznn bir ziyareti srasnda lmt. Ayn kuyrukluyldzn 1066ta grnmesi Fatih William tarafndan siyasi amalarla kullanlmt. Baz dnrler kuyrukluyldzlarn gnn birinde uzayge-misi olarak kullanlabileceini ne srmt. Bu ama iin ok uygunlar: Hzllar, yakta ihtiyalar yok, insan ve yk iin bol bol yerleri var. Tek dezavantaj ynlendirilmelerinin ok zor olmas. En Hassas Saat 280 vrenin en hassas saati yle dzenli alyor ki milyon ylda sadece bir saniye ileri gidiyor ya da geri kalyor. nsan yapm deil bu saat, "milisaniye pulsarlar" ad verilen olaanst gkcisimlerinden biri. Bunlar uak pervanelerinden daha hzl dnen km yldzlar. yle ok madde ieriyorlar ki tenis topu byklndeki bir paralarnn arl 20 milyon tondan fazla olur. Younluk ve dnme hz doru orantldr. Genel bir kural olarak, bir cisim ne kadar younsa uzayda o kadar hzl dner. Bu "sper saat" neredeyse tam bir amazlkla saniyede alt bin tur atyor, bunu yaparken de radyo dalgalar yayyor. Dnya zamann len atom saatlerinden on kat daha hassas. 281 Milisaniye pulsarlarn en hzls gkbilimcileri hayrete dryor. Pek airane olmayan ad (PSR 1937 + 21) 10.000 k yl uzaklktaki konumunu tanmlyor. ngiltere'nin nde gelen kozmologlarmdan biri olan ve Cambridge Gkbilim Enstits'nde alan Martin Rees yle diyor: "Dnya imdikinden daha hzl dnseydi, ok gemeden merkezka kuvveti paralanp drt bir yana dalmasna neden olurdu. Bu pulsarlarn dnme hzlarna ramen paralanmamalar son derece youn olduklarm ve onlar bir arada tutan inanlmaz bir ktleekim-leri olduunu gsteriyor." Bu pulsarlar bir zamanlar Gne gibi ama ondan ok daha byk yldzlarm. ok byk olduklarndan nkleer yaktlarn savurganca harcamlar ve "spernovalar " olarak cehennemi bir iddette patlamlar. D katmanlarn saniyede 50.000 kilometreyi geen bir hzla k hznn yaklak bete biri uzaya frlatmlar. Sonra ekirdekleri kendi arlklaryla km, bylece bir zamanlar milyon kilometre apnda olan bir yldz, diyelim ki 15 kilometre apnda (PSR 1937 + 21 tahminen bu byklkte) ar youn bir cisme dnm.

Bu kozmik saat iin pek ok pratik kullanm nerisi var. "Gne sisteminde ok daha doru lmler yapmak iin kullanabiliriz." diyor Manchester niversitesi'nden Andrew Lyne. "Dnya zerindeki btn saatler, hatta atom saatleri bile eitli ktleekimi alanlarnn etkisi altnda. rnein Gne'in kt-leekimi Dnya zerindeki saatleri ok az da olsa yavalatp hzlandrabiliyor. Ama PSR 1937 + 21 kendi ktleekiminin dnda hibir ktleekiminin etkisi altnda deil. Uzayda tek bana, baka bir yldzn yrngesinde dnmyor. Bu yzden de zaman lm mutlak olarak doru. Dnya Gne'in etrafnda dnerken bu uzak pulsara bazen yaklayor, bazen uzaklayor. Pulsarn yollad sinyaller radyo dalgalarnn davranna gre deiiyor. Bu sayede Dnyann konumunu ve dier btn gezegenlerin yrngelerini imdiye kadar ulalamam bir kesinlikle lebiliriz." 282 Princeton niversitesi'nden Daniel Stinebring pulsarn gelecekte ok daha pratik kullanmlar olabileceinin altn iziyor. "Gezegenleraras yolculuk yapacak uzay aralarna klavuzluk etmekte kullanabiliriz, nk en kk bir hata bile uzay aracn rotasnn kilometrelerce dna karabilir." diyor. "Ayrca zaman iinde imdi kullandmz atom saatlerinin yerini alacana da inanyorum." Bu pulsarn bu kadar uzak olmas byk ans. Pulsarlar "yamyam" yldzlar, manyetik alanlar Dnya'nnkinden bir milyon kat daha gl, ktleekimleri yrngesinde olduklar tm yldzlar yutuyor. Gne'e ok yaklaan bir pulsar btn insanln sonu olabilir. Bu yaknlarda kefedilen yeni bir pulsar PSR 1957 + 20 yrngesinde dnd yldz para para ediyor. Talihsiz yldzn d katmanlarnn "kemirildiini" sylyor Profesr Stinebring. Bir zamanlar Gne kadar byk olmu olabilecek bu yldz birka milyon ylda yok olacak. Onu btnyle mideye indiren pulsar ise en amaz saat olarak eskisi gibi dnmeye devam edecek. 283 Burada Kimse Yok nya'da yaam var m? Ya da baka bir yerde? Btn Galaksi, Uzay Yolundaki gibi uzayl gemileriyle dolu olsayd bile bizim farkmza varmayabilirlerdi. NASA'nn Galileo uzay arac tarafndan Dnya nn topu topu 1000 kilometre uzaktan ekilen fotoraflarn kullanarak yaplan bir deneyde zeki yaamn varln gsterecek tek bir ize bile rastlanmad - srekli gelien teknolojimizin nda bakldnda artc bir sonu. New York'taki Cornell niversitesi nden W. Reid Thompson, Nature dergisinde bir baka meslektayla ortaklaa kaleme ald makalede "O uzay arac yabanc bir gezegendeki bilim adamlar tarafndan gnderilmi olsayd, bu fotoraflarda onlara Dnya'mn zeki yaratklarn evi olduunu kantlayacak 285 hibir ey olmayacakt." demi. "Fotoraflarda sadece beyaz bulutlar, mavi okyanuslar ve Gney Amerika'yla Avustralya'nn kahverengi d hatlar grnyor. Ne ehirler ne de tarm arazileri insan yapm eyler olarak n plana kyor, nk drtgen ekilleri seilmiyor. Uzay arac, uydulardan ve byk hava tatlarndan yansyan gne n ve jet uaklarnn arkalarnda brakt izleri grebilir. Ama uzayl bilim adamlar arasndaki "tutucular" her bilimsel tartmada "tutucular" ve "radikaller" vardr bu olgunun kendi dedektrlerine taklan kozmik nlar olduunda srar edebilir." Peki ya uzay arac gezegenin fotorafn (Galileo nun aksine) gece ekseydi? "Sanrm ehirlerin klarn doal yangnlar ya da iletiim kurmaya demeyecek ilkel fosforlu organizmalar olarak yorumlarlard. Bizim dillerimizi anlayamayacaklarndan, 286 hatta belki dil olduklarnn bile farkna varamayacaklarndan, radyo ve televizyon sinyallerimizi de doal elektromanyetik etkinlik zannedebilirlerdi. Ayn ekilde atmosferimizdeki oksijen de yaam olanakl klan deil, ldren bir ey olarak alglanabilirdi." Bundan karlacak ders u: Uzay aralarmzn 60tan fazlasn inceledii Gne sistemimizdeki gezegenler ve onlarn uydularnda yaam olamayaca sonucuna varmakta acele etmemeliyiz. "Dier gezegenleri tanmaya alrken, ilk bata gereksiz grlebilecek fazladan baz verilerin de incelenmesi gerekli. rnein atmosferinde bol miktarda metan barndran, Satrn'n dev uydusu Titan pekl yaamn yaptalarm barndryor olabilir." demi Reid Thompson. Nature' a. yazan ekip Galakside belki de milyonlarca gelimi uygarlk olduuna inanan "radikaller"den oluuyor. Ama bunun karsndaki "tutucu" ekolden bir bilim adam, Ann Arbor daki Michigan niversitesinden Richard Teske, Quarterly Journal of the Royal Astronomical Society'de bylesi uygarlklara Galakside nadiren rastlanabileceini savunmu. Teske yle demi: "Dnya Gne sistemimizdeki jeolojik olarak fazlasyla etkin olan tek gezegen. Yzeye yakn, kolayca karlabilen deerli madenlerin varl bugnk ileri teknolojimize ulamamz salyor. Merkr'de olduu gibi deerli madenlerimiz daha derinlere gml olsayd, on sekizinci yzyldaki seviyemizin fazlaca tesine geemezdik." Dnyann 25 k yl uzandaki hibir gezegenden anlaml radyo sinyalleri almay baaramayan Paul Horowitz in artc olumsuz bulgularn da aklyor bu. Radikaller iin ne ac ki, Dnya etrafndaki 65.000 k yl kplk bu blge Gne benzeri en az 12 yldz barndryor. Gne benzeri yldzlar yrngelerinde gelimi uygarlklar yaratamazsa hangi yldzlar yaratacak? Peki Dnyay esiz klan ne? Paris'teki Bureau des Longitu-des taki bilim adamlar artc bir cevap vermi bu soruya. 287 Av'n ktleekimi alannn, Dnya'mn ekseninin eik olmasna neden olarak, ikliminin istikrarl olmasn saladn ortaya karmlar. Dnya byklnde bir gezegenin bu kadar byk bir uydusunun olmas ve ana yldzdan tam da gerekli uzaklkta olmas Galaksi'de pek de sk rastlanan bir durum olmasa irerek. Hem Eri Hem de Dz Bir Koridor

Jl| lice, Harikalar Diyar'ndan bir kara delie aktanlsa bir /-% koridorun ayn anda hem eri hem de dz olabildiini t .-*?> grnce hi yabanclk ekmezdi herhalde. isve'teki Gteborg niversitesi'nden Marek Abramowicz, Scientific American'si kan yazsnda "Bir kara delii evreleyen, halka eklinde insanl bir uzay istasyonu dnn. " diyor. "Koridor ie ya da da doru eri ya da dmdz olabilir. Bu yzn kara delie olan uzaklna bal." Dardan bakldnda bir halkaya benzeyecek ama Astronot Alice'in gznde koridor deiik ekillere girecek. Kara delikten kritik bir uzakhktaysa deliin yarapnn bir buuk misli Alice nne ve (cesareti varsa) arkasna baktnda koridoru dmdz grecek. 289 "Diyelim ki koridorun tavanna bir lamba asyor ve ondan uzaklayor." diye yazyor Abramowicz. "Arkasna baktnda lambann nn gittike zayfladn ama koridor eri olmadndan hi gzden kaybolmadn grr. Sonra ileriye bakar ve lambann gittike parlaklatm grr. Aslnda lambann grnts tpn iinde srekli dnmekte, o da lambann ok sa-vda grntsn grmektedir. Lambann hem nnde hem de arkasnda olmasn aklamakta glk ekse de, eri tpn dz olduu sonucuna varacaktr nk tpn duvarlar lambay hi kapatmamaktadr." Bu durum yle aklanabilir: Kara deliin evresindeki uzayn kendisi eridir, bu yzden n izledii yol da eridir. Bou bouna kara delikten kurtulmaya alan bir k n, bu kritik uzaklkta deliin etrafnda tam daire eklinde bir yrngeye oturacaktr, insanlar n dz bir hatta ilerlediini alglamaya donanml olduundan n izledii eri yol Alice'e dmdz grnecektir. Daha byk bir halkada, uzayn erilii ihmal edilebilir olacandan, koridor ieri doru erilecektir. Halka delie yaknsa, deliin daha gl olan ktleekimi koridoru ieri ekecek, bylece merkezka kuvveti de dar doru erilmesine neden olacaktr. " e doru' ve da doru' mutlak kavramlar deil." diye ekliyor Abramowicz. "Uzay eri olduunda greli bir hal alyorlar." . 290 ok Renkli Evren am anlamyla grlebildiinde evren rengrenktir. Ama her zaman yle grnmez. Gece gne drbnle bakan amatrler sadece siyah ve beyaz renkleri grdklerinde genellikle hayal krklna urarlar. Neyse ki bu fotoraf makinesi mercekleri yerine kendi gzlerini kullanmalarndan kaynaklanan bir yanlsamadr. Astronomy Now da kan bir dizi makalenin de hatrlatt gibi ister yldz, ister gezegen, ister uydu olsun btn gkcisimlerinin kendine has bir rengi vardr. Bunun sonucunda oluan renk cmb yannda, bir uan penceresinden grnen en gsterili ehir manzaras bile snk kalr. Bir yldzn rengi yzey scaklna baldr. Bir demir ubuu atete starak bu durumu gzmzde canlandrabiliriz. u291 buk ilk bata turuncu bir renk alr. Biraz daha sndnda kzil-lar. Ate yeterince scaksa ubuk beyaza dnecektir. Sradan bir atele elde edilemeyecek, mmkn olan en yksek scaklkta ise mavi olacaktr. Bir yldzn scakl ise yayla balantldr. Bir yldz yaamna ar yksek scaklkta balar ve zamanla sour. En scak yldzlar genellikle en gen, en souk olanlar da en yal yldzlardr. Rigel gibi yzey scakl 160.000 Fahrenhayt bulan en scak yldzlar parlak mavidir. Sonra Sirius gibi (hafif mavimsi) parlak beyaz yldzlar gelir, onlarn scakl yaklak 20.000 Fahrenhayttr. 12.000 Fahrenhayttk Gne benzeri yldzlar onlardan da souktur. Sonra Gne'ten 30 kat byk olan Aldebaran gibi kzl devlere sra gelir. Bunlar bize Gne'in yaklak be milyar yl sonra, nkleer yaktnn tkenmesiyle genilediinde nasl olacan da gsterir. Aldebaran in scakl 6000 Fahrenhayt gemez. Bu snftan bir yldz bir gkbilimci tarafndan "krmz bir cevher gibi parldyor" diye tarif edilmiti. Ama kzl dev safhasndan sonra bir yldz tekrar snabilir. Ktleekimi stn gelir, yldz ker, btn o ktlesi Dnya byklnde bir cismin iine skr. Buna beyaz cce denir, 292 bir fincan byklnde bir paras yaklak on tondur. Bembeyazdr nk younluunun basnc scakln 10.000 Fahrenhayta karmtr. Gezegenlerin renkleri de ayn lde etkileyicidir, ama bu renkleri almalarna nkleer deil kimyasal olaylar sebep olur. rnein Mars'ta gkyz turuncuya bakan krmzdr nk toz frtnalar yzeydeki toprak krmzs demir tozunu atmosfere savurur. Ay'n, yzeyindeki deiik yapl kayalar nedeniyle oluan, biri daha ak biri daha koyu iki belirgin tonu vardr. Koyu renkli blgeler yani "denizler" donmu lavlardan oluan bazalt kayalardr; demir, magnezyum ve titanyum ierirler. Daha ak renkli gelecekte turistlerin zerinde daha rahat yryecei blmler ise kalsiyum ve alminyum asndan zengindir. Drt gaz devi Jpiter, Satrn, Urans ve Neptn'n genel yaplar birbirine benzer ancak renkleri ok farkldr. Jpiter'in yeilimsi bir fon zerinde kahverengi izgileri, bir de gizemli Byk Krmz Lekesi vardr. Oysa Satrn daha beyazdr. Bunun nedeni ktlesinin Jpiter'inkinden daha az, yzey ktlee-kiminin de daha zayf olmas olabilir. Bu nedenle bulutlar J-piter'inkilere kyasla daha kalndr ve gne n daha dzenli yanstr. Hem Urans'n hem Neptn'n renkleri parlak bir mavidir. Gne'ten ok uzak olduklar iin atmosferleri yle souktur ki, byk lde Gne'in nn kzl ksmn emen donmu metan bulutlarndan ibarettirler. Ama gkyznn gerek gzellii henz var olmayan gkci-simlerinde! Bunlar byk toz ve gaz ounlukla hidrojen bulutlar, yani henz olumam yldzlarn hammaddesi ve eski yldzlarn kalntlar. Bunlardan biri Vela supernova

kalnts. Yaklak 11.000 yl nce patlam. Belki de buzul anda yaam atalarmzn gklere hayretle bakmasna neden olmutur. 293 m Bir Solucan Deliinden Yldzlara Bakmak Hiperuzayda, o ne uzay ne de zaman, ne madde ne de enerji, ne bir ey ne de hibir ey olan hayal edilemez blgede, insan btn galaksiyi, zamann birbiri ardna gelen iki an arasnda kat edebilir. Isaac Asimov, The Foundation Trilogy Uzaygemilerinin evrende, sanki evren Londra Metrosu'ndan biraz daha bykmesine hareket etmesine olanak tanyan "hiperuzaydaki zplamalar" olmasa, yldzlar aras maceralar anlatan pek az bilimkurgu roman akla yakn gelirdi. Ancak ok yakn zamana kadar fizikiler bylesi yolculuklar hayal rn diyerek gz ard etme eilimindeydi. yle olmasayd ne kadar iyi olurdu! Iktan daha hzl yolculuk etmeyi olanaksz klan kurallar hie sayan torunlarmz en yakn yldz sistemindeki Alpha Centauriye birka haftada ular, on-on be binylda da Samanyolu Galaksisindeki yaamaya elverili btn gezegenlerde koloniler kurarlard. Hiperuzay yolculuu hayalden ibaret olmayabilir. New Sci-entist'te kan bir makalede 1989'dan beri bu konuda byk 295 kuramsal ilerleme kaydedildii bildiriliyor. Michael Morris ve Kip Thorne, 1989da Cari Saan in Contact (Temas) adndaki romann akla yatkn gstermesine yardm etmek iin bir yaz yaymlamlar. Akla hayale smayacak karmaklktaki bir tnel sistemiyle uzaydaki blgeleri birbirine balad varsaylan, uzayzamann yapsndaki "solucan delikleri" bu iin anahtar. Einstein in genel grelilik kuramnn (1916) denklemlerine gre uzay-zamann sreklilik gsteren bir yaps var. Gezegenler ve yldzlar gibi byk cisimler etraflarndaki uzay ve zaman yaratr. Bu tnellerin girileri her yerde ama sorun da burada aplar o kadar kk ki, atomlarn gezegenler kadar byk grnmesine neden oluyorlar. Fiziksel olarak mmkn olan en kk ebatlardalar, bir santimetrenin trilyonda birinin trilyonda birinin milyarda birinden daha byk deiller. Dolaysyla, hiperuzay yolculuunu gzde canlandrmann yolu var. Birincisi uzaygemisini ve mrettebatn bu boya indirmek ve bildik uzaya ktklarnda tekrar bytmek ki pek mmkn grnmyor, ikincisi allmam bir mekanizmayla (rnein ekici ktleekiminin zdd olan itici ktleekimiyle) bir solucan deliini makul bir bykle getirmek ki bu da ok zor grnyor. nc yol ise, Princeton niversitesi nden Richard Gott ve Pullman'daki Washington State niversite-si'nden John Cramer in ortaya att gibi, hali hazrda var olabilecek makul byklkte solucan delikleri aramak. Bu fikir evrenin kendi tarihinden kaynaklanyor. 15 milyar yl nce Byk Patlamayla yaratldnda evren ok ok kkt. Peki nasl bu kadar byd? Bu sorunun ou fizikinin kabul ettii cevab "ime", yani birka salisede itici ktleekimiyle evrenin imdiki byklne ulamas. Her eyin bymesine neden olan bu muazzam genileme, ilkel solucan deliklerini de bugn olduklarn tahmin ettiimiz alt-alt-mikroskobik byklkten milyonlarca deilse bile binlerce kilometrelik aplara getirmi olabilir. 296 Bundan sonraki adm byle bir solucan delii bulmak. Bunun baarlmas iin ou gkbilimcinin rutin olarak yapt bir ie klar olaand bir biimde titreiyor mu diye milyarlarca yldz seneler boyu gzleme iine biraz daha emek harcanmas gerekiyor. Yldzlarn klar eitli ekillerde, eitli sebeplerden titreebilir ama Morris bir yldzla aramzdan geen bir solucan deliinin yldzn ok farkl parlamasna neden olacana inanyor. tici ktleekimi yznden genilemise (ki byk boy bir solucan delii olabilmesi iin baka are yok) arkasndaki yldzn, orta ksm biraz snk "ifte baak" eklinde nlar yayacan tahmin ediyor. Eldeki yldz grntleri arasnda, byle allmam parltlar saan yldzlar arayabiliriz. Ancak solucan tnelleri, ister kk ister byk olsunlar byk olaslkla son derece karmaklar. lerinde yolculuk etmenin hi de kolay olmayacan ngryor kuramlar, nk en kurnazca kazlm labirentimsi bir Roma mezarndan bile daha karmak bir biimde dallanp budaklandklar dnlyor. Birbiri ardna yol ayrmlar, birbiri ardna ilmekler kaybolmama ansn son derece dryor. Ksacas kimse byle bir labirentte nasl yol alnacan bilmiyor. imdilik solucan deliklerini bildiimiz kadaryla, insann sadece nereye kacan deil, ne zaman kacan da bilmek olanaksz. Baz kuramlar (ama hepsi deil) seyyahlarn zamanda geri gideceini ileri sryor. Baka bir evrenin bildik uzayna kmalar gerekiyor nk bu evrenin gemiine dnmeleri olanaksz. Neden mi? O zaman kendi anababalarn daha tanmadan ldrmek olanana sahip olur ve bylece yasak bir paradoks yaratm olurlar da ondan. (Bkz. Zaman Tneli s. 303) Bu nedenle uzaygemisi tasarmclarnn, bildik uzaya ve grece ar bir hza m sadk kalacaklarna yoksa son derece karmak bir bilimin mi izini sreceklerine karar vermeleri gerekecek. 297 En Byk Patlamalar arm yzyldr fizikiler daha ykc nkleer bombalar yapmaya alyor. Gne sistemini parampara edebilecek doal patlamalarn yannda onlarn gayretleri pek clz kalyor. Bunlara, yani aylar boyu milyarlarca gne kadar k saarak, yaamlarn sona erdiren belirli trde yldzlarn muazzam bir biimde patlamalarna supernova deniyor.

Birka ay ncesine kadar astrofizikiler supernova patlamalarnn neden olduuna dair ok genel fikirlere sahipti. Ama artk, bu yaknlarda American Astronomical Society'ye bildirilen sper bir bilgisayarla yaplm ayrntl almalar, bu muazzam patlamalarn tam olarak nasl meydana geldiini gsteriyor. Gne'ten en az sekiz kat byk bir yldz nkleer yaktn bitirdiinde ykm an geliyor. ounlukla gazlarn en hafifi 299 olan hidrojenden oluan yldzn yaam milyarlarca yl nce balyor. llemeyecek kadar uzun bir zaman iinde, bir dizi termonkleer tepkime sonucu hidrojen art arda her seferinde bir ncekinden daha ar olar bir elemente dnyor, buna karbon diye bilinen elmas da dahil. En sona tamamyla kararl olduu iin baka bir eye dnemeyen demir kalyor. Bu tepkimeleri yle bir iirle anlatyorum: Hidrojen helyuma dnrken gzelce yanar tenin, Helyum karbona dnt m olursun mthi zengin. Karbondan silikona gei deildir dikkate deer, Ama silikondan demire gemek adam lime lime eder. "Patlamann tetiini ayr aamas olan bir mekanizma bir salisede eker." demi New Mexico'daki Los Alamos Ulusal Laboratuvan'ndan Mark Herant. Bu aamalardan birincisi dev yldzn ekirdeinin sadece demirden ibaret kalmasyla balar. Artk nkleer "yanmayla" biimini koruyamayan yldz kendi iine ker. ekirdein d tabakas i tabakasna arpar. En az 3x1027 ton demir, saatte 322 milyon kilometre hzla arpr. Bir saniyenin onda birinde yldzn ap binlerce kilometreden topu topu 20 kilometreye dmtr. Bu aamada ekirdek hl eski tepkimelerden kalma bir gaz "zarfyla" evrilidir. Zarfn bir ksm ekirdein zerine yamaya" balar. Bu gaz yamurunun iinde hemen hemen ktlesiz paracklar olan ntrinolar ve anti-ntrinolar vardr. Bu paracklar yle kktr ki normalde atomlarla hi arpmazlar. Kuramsal olarak, on k yl kalnlnda som kurundan bir duvarn iinde hibir eye arpmadan ilerleyebilirler. Ama bu ar skm demir ekirdek iin ayn ey geerli deildir. yle youndur ki bir kesmeeker byklndeki bir paras on milyar ton arlndadr. Anti-ntrinolar demir atomlaryla arpmaya balar. ekirdein her yerinde, Einstein'n E=mc2 denkleminin yzde 100 300 gereklemesiyle madde ve kar madde patlamalar olur. ekirdein scakl birka yz milyar dereceye kar. Ama gaz zarfn geri kalan hl etrafndadr. Enerjiyle dolu ekirdek, hi gvenlik supab olmayan bir ddkl tencereye benzer; sonunda zarf yrtar ve yldz byk bir iddetle patlar. Ama spernovalar tmyle ykc deildir. Dindar insanlar onlarn Tanr nn plannn bir paras olduunu dnebilir. nk onlar olmasa hibir yerde yaam olmazd. Sadece grece faydasz helyum ve hidrojen elementleri onlar olmadan olumutur. Spernovalar vcutlarmz ve ihtiya duyduumuz eyleri oluturan btn dier ar elementleri uzaya pskrtr. Bize soluyabileceimiz oksijeni, bitkiler iin gerekli olan karbonu, kemiklerimiz iin kalsiyumu, tarm iin azotu, makinelerimiz iin demiri, bilgisayar yongalarmz iin silikonu, reklam panolarmz iin neonu ve paralarmz iin nikeli verir. Bundan sonra bir supernova olarak patlamas olas ilk yldz kzl dev Betelgeuse, 300 k yl gibi emniyetli bir uzaklkta. "Birka ay boyunca Betelgeuse dolunaydan daha parlak olacak." demi Herant. "Ona bakmak, Ay'a bakmaktan daha tehlikeli olacak, nk ok fazla miktarda parlak k tek bir noktasal kaynakta toplanm olacak." Betelgeuse yakn gelecekte patlamayacak. Spernovalarm patlama oran yaklak olarak, bir yzylda galaksi bana bir patlama. Ama en az 100 milyar galaksi olduuna gre, en gl teleskoplarmzn bile gr alan dnda, yaklak olarak saniyede bir supernova patlyor olmal. Sandmzdan ok daha vahi (ve retken) bir evrende yayor olabiliriz. 301 Zaman Tneli G. Wells'in Zaman Makinesi adl romannn kahraman gibi gemie yolculuk yapmay dnyorsanz kendinizi kaybetmi olmanz gerek. Ya da en azndan saduyunuzu. nk byle bir ey yapmak iin pek ok deiik gereklikleri olan bir dnyaya girmeniz gerekiyor, orada da gnn sonunda kara delik adndaki tandk ama rktc varla toslayacaksnz. "Saduyu zaman yolculuunu olanaksz grebilir ama fizik yasalar yle demiyor." Bu szler Scientific American'da makaleleri yaymlanan iki Oxford'lu fizikiye ait. "Eer olanakszsa bile nedeni henz bilinmiyor. Bu fikri hl reddedenler varsa yeni bir bilimsel sav retmek onlarn sorumluluu." Gelecee yolculuk etmenin nnde yle byk bir engel yok. 303 nsan kendini ok gelimi bir derin dondurucuya koydurup 100 ya da 1000 yl sonra uyandrlma talimat verebilir. Ya da bir uzaygemisinde k hzna yakn bir hzda yolculuk edebilir, geminin iinde zaman yavalayacak ve yolculuun sonunda insan yolculuk hznn belirledii bir gelecek diliminde olacaktr. Ama hibir koulda Wells'in Zaman Gezgininin yapt gibi zamanda yn deitirilemez. imdiye kadar byle dnlyordu. nk bu gemie yolculuk olacakt. nsann gemii gzlemleyebilecei ama mdahale etmesinin kesinlikle yasak olduu kural vard, eski haber bltenlerini izlerken kolayca uyulabilen bir kural. Gemie mdahale etmenin zmsz bir paradoks yarataca syleniyordu. nsan gemie gidip anne ve babasn onlar evlenmeden nce ldrebilir, bu durumda sadece varl sona ermekle kalmaz, hi var olmam olurdu. Peki o hi var olmamsa cinayetleri kim ilemi olacakt? Iktan daha hzl yol almann olanaksz olmasnn nedenlerinden biri de budur. Bir uzaygemisi o hza yaklatka iindeki zaman daha yava akar. Ik hznda zaman tamamyla durur. Ik hzn geince zaman geri gitmeye balar. Bu senaryo insann hatrna u msralar getiriyor: Parlak hanm derler gen bir kadn vard Iktan daha hzl yol alrd. Gnn birinde yola kt : Grece, '< . Geri dnd bir gece nce. Ad olsa da parlak, zeks pek deildi. Ertesi gn tekrar kendisiyle uua geti; Kadnlar ikiyken

Drt oldu, sonra sekiz, Zavall kocasnn akl bandan gitti. 304 Btn bu Parlak Hanmlarn var olma nedeni, her birinin eve dndnde kendisinin henz yola kmam bir versiyonuyla karlamas. Peki ya ilk gezgin evdeki klonuna yolculuun hi gzel olmadn sylese, dieri de biletini iptal ettirse ne olurdu? Gezgin ayn anda hem var olacak hem de olmayacakt. Ya da belki yasalar inenen evren sessizce ortadan kalkacakt. Bu bak as Deutsch ve Lockwood'un "klasik bak" adn verdii bak temsil ediyor; 1957de mteveffa Hugh Everett mehur kuvantum mekaniinin "oul Dnyalar Kuram "m ortaya atana kadar bu bak as varln srdrd. "oul Dnyalar Kuram" evrenin douundan beri her an, gerekliin farkl gerekliklere dallanp budaklandn ne sryordu. Anne babamzn evlendii bir gereklik, hi karlamadklar saysz baka gereklik vardr. nsan zamanda geriye gidip onlarla buluabilir ama sadece onlarla tanmakla evlenmelerini engelleyebileceiniz iin, size hayat veren anne babanz olamazlar. Eer sizin anne babanz olsalard o zaman siz var olamazdnz. Bu gereklikten biraz farkl olan baka bir gereklikte iki farkl insan olacaklardr. Bylece paradoksa dlmemi olunur. Ama zamanda geriye giderek baka bir gereklie varmak nasl mmkn olabilir? Wells'in kahramannn yapt gibi karmak bir kumanda masasnda birka dmeye basarak olmasa gerek. California Institute of Technology den fiziki Amos Ori'ye gre bu ancak bir kara delikten gemekle mmkn olabilir. Ori hzla dnen bir kara delie hapsolmu bir uzaygemisinin muazzam ktleekiminin kuvvetiyle ezilmeyeceini gstermi. Kara deliin merkezindeki "o tuhaf yer" merkezka kuvvetiyle alp halka eklini alacak, bu da uzaygemisinin iinden geebilecei bir tnelin giriini oluturacaktr. "Bir kara delikte uzayn ve zamann dokusundaki erilme yle youndur ki doku yrtlr." diyor Deutsch. "Tekrar birleir ama deiik bir biimde, bylece o tnelden geen bir uzaygemisi zamanda geriye gider. Baka bir gereklie kar." 305 Hibir uzaygemisinin bu yolculuu yapamayaca dnlyordu nk deliin dndan gelip ieri hapsedilen k sonsuz derecede gl olacak ve uzaygemisini "kavuracakt". Ama Ori byle bir ey olmayacan gsterdi. Uzaygemisinin arkasndan gelen k ona zarar veremeyecek kadar zayf olacak. "Hzla dnen kara deliklerin ilerini gsteren modellerimizin doru olup olmadndan ve kara deliklerin ilerinden geilebilecek 'halkalar' oluturup oluturmadndan emin deiliz. Ama eer yleyse tnelden k zamanda geriye doru ve baka bir gereklie olacaktr." Peki zaman yolculuunun faydas ne? rnein uluslararas diplomasiyi ok daha kolay hale getirebilir. "Diyelim ki," diyor Deutsch, "iki rakip uygarlk galaksiyi ele geirmek iin mcadele veriyor. Savaa tutumak yerine ayr gerekliklere gitmek zere anlarlar, o zaman ikisinin de kendi galaksisi olur." 306 Baka Uydular labilecek en kaygan buzun zerinde yrdnz hayal edin, ayaklarnz tutacak ta toprak yok. Gece gndz mrekkep karas gkyz saysz yldzla dolu, bir tarafta, ufuk izgisinin tesinde, gkyzn kaplarm gibi grnen eri sar bir perde ykseliyor. Bu perde halkal gezegen Satrn'n bir kenar, biz de onun, kabuu saf buzdan yaplm gibi grnen Knceladus adl uydusunun zerindeyiz. Ron Aliller ve William K. Hartmann imzas tayan The Grand Tour: A Traveller's Guide to the Solar System adl, gsterili bir resimli kitab dolduran, Gne sistemimizdeki saysz uydu, gezegen, kuyrukluyldz ve asteroitten biri Enceladus. "Yzklerin efendisi" Satrn'n ve devasa dost gezegenleri307 nin maiyetindeki sonu gelmez dnyalar ve dnyacklar bize tantan yazarlar soruyor: "Kim bilir ne ihtiam, ne sszlk, ne g, ne sessizlik, ne olanaklar, ne yalnzlk vardr o yerlerde?" Gne sistemini ziyarete gelen yabanc bir uzaygemisinin mrettebat ilk olarak Plton'la karlaacaktr. Gne'i sadece parlak bir yldz, Samanyolu'nun yldz bulutlar arasnda bir k noktas olarak gren, Gne'e en uzak gezegen. Bu gezegenin Gne'in yrngesinde dndn anlamalar bile zor olacaktr. Bir yl bizim 248 ylmza eit olan Plton yle souktur ki atmosferi elik gibi kaskat buzdandr. Yzeyinden bakldnda grlebilen tek byk gkcismi uydusu Charon'dur, gezegene yle yakndr ki Ay'n Dnya'dan grlen byklnden 17 kat byk grnr. Plton'dan Gne'e doru yola kan uzayllar Neptn ve byk uydusu Triton'u grecektir. Buzlu yzeyi uzaklardaki Gne'ten vuran uuk mavi bir kla aydnlanan Triton'un gizemli taraf iinden ykselen kaln duman bulutlardr, bu olgu308 ya baka hibir gezegen ya da uyduda rastlanmaz. Belki gnn birinde yzeyine inen astronotlar bu dumann neden kaynaklandn anlayacaktr. Tekrar Gne'e doru yola ktklarnda, Urans'n en kk ama en ilgin uydularndan biri olan Miranda karlayacaktr uzayllar. Urans'n daha byk uydular kraterli ve biraz kasvetlidir ama Miranda'mn, zerinde yeil mavi bir balon gibi kabaran ana gezegeniyle, esiz bir zellii vardr: Kilometrelerce ykseklie erien ve Byk Duvar adyla bilinen tam da dikey olmayan bir ykselti. Kitabn yazarlarna baklrsa, Byk Duvar'in tepesinden kopan kaya paralarnn "aaya dmesi epeyce uzun srer, aadaki vadiye hzl trenlerin sratiyle yuvarlanrlar. " Satrn'n Enceladus'tan da acayip bir uydusu vardr. Ad a-petus'tur, Arthur C. Clarke'in 2001 adl romannda hiperuzaym giriidir. Satrn'n bir yznde olunca Dnya'daki teleskoplar tarafndan grlr, dier yzne geince

grlmez. Bunun nedeni iki "yzl" olmasdr. Bir yz daima buzludur, srekli Satrn e bakan dier yz ise anlalmaz bir biimde karanlktr. Ama Gne sistemindeki en tuhaf ve ayn zamanda en vahi dnya Jpiter'in uydusu o'dur. Her gn, Gne Jpiter'in arkasnda kaldnda iki buuk saatlik bir Gne tutulmas yaar. Ayn anda patlayan dzinelerce volkanla tam anlamyla ii dna kmaktadr, iinden yeni lavlar pskrdke yzeyi srekli derinleen cruf altna gmlmektedir. Bu patlamalarn nedeni koca Jpiter'in ok yakn -sadece 100.000 kilometre uzakta olmasdr. Jpiter'in ktleekimi alan Io'nun ekirdeini srekli sarsmakta, bu da rasgele volkan patlamalarn beraberinde getirmektedir. Bu uzak dnyalarn kaderi ne olacak? Isaac Asimov bir keresinde buz kaph Enceladus'un Mars'a yanatrlarak bu kuru gezegenin sulanmas fikrini ortaya atmt. Ama harikalarnn sonu gelmeyen Gne sistemindeki en gzel dnyalardan birini ortadan kaldrmak torunlarmza ok byk bir evre katliam gibi grnebilir. 309 Tuhaf nanlar Evrenin "Irzna Geen" Adam: Newton eden bu kadar az kadn bilim adam var? Feminizm konusunda uzman biri, bunun nedeninin erkek nyarglarndan ok, bilimi bir "bask arac" olarak gren militan feministler olduunu sylyor. American Association for the Advancement of Science'm At-lanta'daki toplantsnda, Bloomington'daki Indiana Universitesi'nden tarihi ve bilim felsefecisi Noretta Koertge "ideolojiden baka bir eyle ilgilenmeyen bu insanlar kendi inanlarn kadnlara zorla kabul ettirmeye alarak onlar bilimden soutuyor." demi. "Aratrmalarn var olan ideolojiye uyum salamad srece bir deerinin olmadn iddia ediyorlar. Bir bilim kadn feminist bir toplantda mesleini ak edecek olsa byk bir ola313 slkla u szlerle karlanr: Bu yaptn aalk bir ey. Dmanla ibirlii yapyorsun. Doann rzna geiyorsun."' Bu ideolojinin temelinde paranoyaka bir tecavz saplants var. Koertge ve onun gibi dnenlere gre feministler bilginin izinde gitmenin doay taciz etmek olduuna, dolaysyla "bilmek istemenin de rza gemek " olduuna inanyorlar. lerinden biri Isaac Newton'un ktleekimi yasalarn anlatan Phncipia adl kitabnn bir "tecavz rehberi' olduunu ileri srm. Byle derken, bu byk matematiksel incelemenin fiziin "iine nfuz ettiini" kastediyormu. ou kadn renci buradaki sz sanatn anlamam. Artk ktleekimi yasalarnn cinsiyetle ilgili olduuna inanyor ve ilgilenmiyorlarm. Bir baka feminist grup da biyolojiden ho-lanmyormu. Doum sancsnn bir "toplumsal kurgu" olduuna inandrmlar kendilerini, yani politik reformla engellenebilecei kamsndalarm. "insanlarn biyolojik olarak iki cinsiyet halinde snflandrlmasnn, kimin bask yapacann ve kime bask yaplacann snrlarn aka belirlemek iin duyulan politik arzudan kaynaklandn iddia ediyorlar. Bu snrlarn deimesi halinde doum yapmann sancl bir i olmayaca kansndalar." Koertge mstakbel bir kadn gkbilimcinin sonradan gkbilimci olmaktan vazgemi evrenin byk bir iddetle olumasn tanmlayan "Byk Patlama" ifadesi yznden bu meslekten souduunu sylediini duymu. Byle "erkek cinsiyeti bir terminoloji," demi duyarl yaratk, "bu alanda kariyer yapmak isteyebilecek kadnlar iin cesaret krc". "Byk Patlama'nn cinsel armlar olduunu kabul eden Sky and Telescope dergisi bu olay iin "daha az rencide edici" ama ayn lde betimleyici bir terim bulmak iin bu yaknlarda bir yarma am. Ama bouna. Saysz neriyi inceleyen jri yine orijinal terimde karar klm. Feminizm ilk balarda byle deildi. "Yirmi yl nce," diyor Koertge, "hkim olan ruh halini ikinci Dnya Savann Perinci Rosie posterleri temsil ediyordu. Eylemciler kollarn svayp, geleneksel erkek ilerine girme hakk talep ediyordu." "Kadnlar artk hemire, sekreter ya da laboratuvar teknisyeni olmak istemiyordu. Elektriki, mhendis, orman koruma memuru ya da astronot olmak istiyorlard, kadnlarn makine kullanamayaca ya da analitik dnemeyeceini ima eden toplumsal cinsiyet kalplarn lanetliyorlard.' Ama 1970lerde uykuya dalan bir Rip Van Winkle bugn uyansa feminizmin gnmzdeki haline ok hayret ederdi. "Sert ve kolu kuvvetli Perinci Rosielerin yerini, her biri 'ataerkil, rk, smrgeci, Avrupamerkezci kltrn hegemonyac syleminde' yeni bir ideolojik kusur bulmak iin uraan, ahlak Duyarl Susanlar ald." 314 315 Bu dogmatik ifade tarz, genellikle Komnistler ve Naziler gibi konuan feministlere zgyd. Buna bir rnek de manta inanmann bir eit delilik olduu savyd. Bu sava gre Hitler hem mantklyd hem de deliydi. Dolaysyla mantk deliliktir. Kadnlarn bilimdeki baarlar genellikle feminist retmenlere ekici gelmitir. Ama renciler Marie Curie, Lise Meitner ya da Caroline Herschel hakknda ok az ey renmitir. Bu bilim kadnlar yerine onlara genellikle otlarla ifa verenlerin ve cadlarn, dediklerine gre unutulmu, iyiletirme sanatlarnn "katklar" anlatlr. Baz gzlemciler bunu Eski Yunanllarn erkek Apollon kltryle, Maenadlardaki kltlere benzeyen kadn Toprak Ana kltleri arasndaki ztla benzetir. "Esas trajik olan u ki, bilim adamlar arasnda zaten aznlkta kalan kadnlar, eit muamele ve kabul grme araylarnda lml feministlerden destek grselerdi aslnda onlar iin iyi olurdu. Ama destek yerine kstek buluyorlar nk artk lml feminist diye bir ey kalmad." 316

'Doast' Rastlantlar ilim adamlarn, zellikle de fizikileri kak eme, yerden ykselme ve llerle iletiim kurma gibi "doast" olaylarn gerekliine dair iddialar kadar ileden karan baka bir ey yoktur. Bu tip olaylara kar olunmasnn nedeni, dorulanmalar halinde bilimin btn dokusunun tehdit altna girecek olmasdr. Atlantik'in iki kysnda da byle olaylar incelemek iin pheci komiteler kurulur, her seferinde de iddiann dzmece olduu sonucuna varlr. Sonular tekrarlanabilen doast deneyler yapma konusundaki bir asrlk baarszln ardndan bu konunun "fena halde skc" bir hal aldn syleyen Dennis Flanagan kendisi gibi pek ok bilim adamnn hislerine tercman oldu. 317 Lynn Picknett hibir lt gzetmeden, tuhaf folklorik eler derleyen yorulmaz bir koleksiyoncu. Geenlerde bu konu zerine, hayret uyandran, istenmeden gln olmu hikyelerle dolu resimli bir kitab yaymland. Kitabn kapandan rendiimiz kadaryla kendisi "doast konusunda bir numaral otorite. Dzenli olarak bu konuda yazyor ve radyo ve televizyon programlarna katlyor... 'Saaltclk' yapyor." Saf olsa bile en azndan drst. Hile yaparken yakalanan medyumlarn fotoraflarn ya da Sir Arthur Conan Doyle'u kandran sahte peri fotoraflarn yaymlamaktan kanmyor. Doast iddialarn kantlanmasnda en byk glk kantlarn daima ele gemez olmas, sadece hayalet avcsna grnen hayaletlerin fotoraflar gibi. Picknett'in bunun iin bir bahanesi var. Suu Kozmik akac adn verdii bir zata yklyor, yani uursuz muziplikleri dilimize "panik" szcn kazandran tanr Pan'a. "Acmasz, can sklan bir tanr" Pan, doast olaylarn kantlarn ortaya karp, incelenmeden hemen nce yok ederek elendiriyor kendini. Conan Doyle'u kandran sahte fotoraflar yapan Yorkshire'li iki gen Elsie Wright ve Frances Griffith, akacnn tipik kurbanlaryd. Perileri grebiliyorlard ama ne korkun bir hakszlk ki ne zaman fotoraf makinelerini karsalar Pan perileri yok ediyordu. akacnn kurbanlarndan bir dieri Mormon tarikatn kuran Joseph Smith ti. Moroni adndaki melek ona zerinde hiyeroglifler olan altn ve pirin tabakalar vermiti, o da melein yardmyla bu yazlar tercme ederek Mormon Kitabn ortaya karmt. O zamandan beri Smith'in drstlnden phe ediliyor, nk melek bir bakas inceleyemeden tabakalar ortadan kaldrmt. u bizim Pan eitli madrabazlklarla yzlerce insan maldan mlkten edecek kadar da kt. Kendisine gvenen bir tarikat liderine Dnya'nn yanp yok olacan bildiriyor, diyor Picknett. Ama sahip olduklar her eyi satp bir tepenin zerinde durur318 larsa alevler her yan sarmadan uzaygemilerinin onlar kurtaracan sylyor. Sonra, tabii uzaygemileri bir trl gelmiyor. "Tarih, akacnn gcn doruluyor." diyor yazar, tylerimizi diken diken ederek. akac artc "rastlantlar" ayarlamay seviyor. Amerikan bakanlar Lincoln ve Kennedy ye dzenlenen suikastlar arasndaki benzerlikler bunun iyi bir rnei. "Bu iki olayda akacnn kt etkisini grmemek ok zor." diye yazyor Picknett. Tam aksine, ok kolay. u gerekleri sralyor: Lincoln 1860ta, Kennedy 1960ta bakan seildi. Yz saysnn dikkat ekici bir say olmasnn tek nedeni onluklar halinde saymamz, ki bakan da yurttalk haklarna nem veriyordu. Lincoln'den bu yana hemen hemen btn bakanlar da yle. kisi de Cuma gn, elerinin yannda ldrlmt. ki cinayetin de Cuma gn ve elerin bakanlara elik ettii srada olmas olasl krk dokuzda bir - ok da dk deil. kisi de balarndan vurulmutu. Bir katil iin ba en mantkl hedeftir. kisinin de haleflerinin ismi Johnson'di, Gneyli ve Demokratlard ve de Senato yesiydiler. Bu grnd kadar artc deil. 41 ABD bakanndan 13 Demokrat, 15i Gneyli, 12si senatrd. Johnson ad da Amerika'da en sk rastlanan adlardan biridir. u anki, Amerika'da Kim Kimdir katalogunda yer alan 8602 kiinin neredeyse yzde 4'nn soyad Johnson dr. Andrew Johnson 1808de, Lyndon Johnson 1908'de domutu. Suikastlardan biri 1839'da dieri 1939'da domutu. Yine u 100 says. ki suikastnn ad da 15 harften oluuyordu. Bakan Garfield'i ldren kiininki de. Bakalarmnki de. Doast bu pheli "rastlantlarla" dolu. 1922de Tutanka-mon'un mezarnn bulunmas iin alan pek ok kiinin ok eski bir lanet tarafndan gizemli bir biimde "arpldn" ne sryor Picknett. Ama tarih yle yazmyor, sadece Hollywood'un yorumu yle. "Laneti" mezar kefeden Lord Carnarvon ve Howard Carter in mezar soyguncularn yldrmak iin uydurduu yaygn olarak kabul gryor. 319 ! Doast konusunda yazan pek ok kii gibi Picknett de phecilikten holanmyor. phecilii "safln ar bir biimi" olarak tanmlyor. Baka bir doastc ise Stalinist bir slupla phecilik iin "zihinsel hastalk" terimini kullanyor. Ama bilim yazar Arthur C. Clarke daha salkl bir bak asna sahip: "Vens'ten gelen kk yeil adamlara inanan insanlarla bilgiye dayal bir demokrasi ina edemezsiniz. Kantlanmam ifadeleri kabul etme yatknl demagoglar ve diktatrlerin ba yardmcsdr." 320 Frank Tiplerle Yeniden Dirilin Sana kalrsa teoloji ya tam bir samalk ve ii bo bir konu ya da sonunda fiziin bir kolu haline gelecek. Frank Tipler ecen yzyln sonlarnda bilimle dinin ayrlmasndan , beri yaplm en rktc kehanet Tipler e ait. imdi- J^ ye kadar yaam olan herkesin tekrar diriltileceine ve onlara yeni bir yaam verileceine inanyor. Ama bu kehanetinin dini bir taraf yok. Biraz speklatif de olsa kesinlikle bilim zerine temelleniyor. Inanlrl gelecek ile ilgili bulgulara ve gl teleskoplara dayanyor. Kendisinin "Omega Noktas" dedii son derece uzak gelecekteki bir zamanda yaayan varlklarn, neredeyse sonsuz gteki bilgisayarlar sayesinde bizi diriltebileceini varsayyor.

New Orleans, Tulane niversitesi'nde matematiksel fizik profesr ve eskiden Oxford'da aratrmac olan Tipler, fizikiler arasnda yaygn kabul gren, olmas mmkn olan her eyin 321 mutlaka olaca grn benimsemi. "Kuramm kamtlayamam ve u anda snamann da bir yolu yok." diye itirafta bulunuyor. "Ama kesinlikle mantkl grnyor ve tmyle u anda sahip olduumuz bilgilere dayanyor. Biz bilimsel merakla, insanncesi atalarmzn vcutlarn ve dnce tarzlarn yeniden yaratmak iin el yordamyla, ksmen baarl almalar yaptmza gre, gelecekte torunlarmz da bizi tekrar yaratmak iin ok daha baarl almalar yapabilir." Omega Noktasndaki bu varlklarn gl bilgisayarlar yle hassas olacak ki gemie bakp oradaki hemen hemen btn bilgileri gn na karabilecek. Fakat bunu ancak gerekli bilgileri edinebilirlerse yapabilirler. Bu da evrenin sonsuza kadar genilemeye devam edip etmeyeceine yani "ak" olup olmadna- veya "kapal" olup da 20 milyar yl sonra bir "Byk Bzmeyle" kendi arl altnda kp kmeyeceine bal. Uzun sredir tartlan bu soruna gkbilim sonunda bir cevap bulacak. Gerekli bilgi srekli olarak uzaya yaydmz ve sonsuz hassaslktaki bir teleskopun yzde 100 dorulukla yakalayabilecei k nlarndan oluacak. "Yzlerce yl nce yaam bir insan gremiyoruz' nk o insandan yaylan k nlar Gne sistemini oktan terk etti." diye aklyor Tipler. Ayn ekilde, evren aksa hakkmzdaki btn bilgi sonunda dalacak ve ebediyen yok olacaktr. Ama evren kapalysa durum ok farkl olacak. Batan beri salnm btn radyasyon Omega Noktasnda birleecek. "Bin yl nce lm, u anda yaayan, binlerce yl sonra yaayacak insanlardan yaylan btn k nlar orada akacak." Meslektalar hikyeyi ilgin bulsalar da pek ikna olmamlar. "Kapal bir evrende sonsuz miktarda bilginin depolanabileceim iddia etmek prensipte elbette mantkl." diyor Martin Re-es. "Ama bunun pratikte gerekleip gereklemeyecei ayr bir konu. Bu kuram, bilimle iyi bilimkurgu arasndaki snra koymay tercih ederim ben." 322 Ancak Tipler nde gelen fizik dergilerinden Zygori&a bu kuramn tam bir tanmm yaymlad. Omega Noktasndaki torunlarmzn, diyor Tipler, ellerinde neredeyse sonsuz bir enerji olacak. Bu, "ktleekimsel kopma" denilen bir olgu sayesinde olacak; evrenin, eer kecekse, dzensiz olarak kecei gereinden kaynaklanacak bir olgu. Matematiksel modeller evrenin bir yne doru genilerken dier ynlerde daraldn gsteriyor. Einstein'm genel grelilik kuramna gre bu ztlk, muazzam bir s ve g kayna olarak kullanlabilecek ktleekimsel bir "erilme" yaratacak. Tipler yeniden dirildiimizin bilincinde olacamz iddia ediyor. "Shakespeare'nin tarihi oyunlarndaki gibi bir zamanlar yaam insanlarn taklitleri olmayacaz sadece. Yoksa mkemmel bir taklit olmazd. Gerek insanlar tiyatroya uyarlandklarnda ok kt birer taklit olurlar, nk zgr iradeleri yoktur. Kuramm doruysa insanlar ldkten sonra, bilincine varacaklar ilk ey ldkleri dnyadan hayal bile edilemeyecek kadar farkl bir gelecekte yaadklar olacak." 323 Fred Hoyle'un Hikyesi kademik evreler, fazlaca konukan Durham Piskoposu din iin neyse bilim iin o olan bir boboazn Profesr Sir Fred Hoyle'unyaratt fke dalgasyla alkalanyor. Sir Fred ve matematiki meslekta Chandra Wickramasing-he Nature dergisinde, grip salgnlarna Gne'teki lekelerin neden olduunu iddia ederek bir bomba patlattlar. Hekimleri ileden karan bu sonu, iki matematikinin uzayn virslerle dolu olduuna sk skya inanmalarndan kaynaklanyor. Gne'in yzeyindeki (Gne lekelerinin iaret ettii) frtnalar bu virsleri Dnyann atmosferine sryor, bunun sonucunda da hepimiz gribe yakalanyoruz. Grip salgnlarna dair btn geleneksel aklamalar reddeden bu iddia pek yeni deildi. Baz kzgn bilim adamlar szck 325 ilemcilerine zel bir alt-program bile yazmt, bir tua basldnda ekranda "Hoyle ve Wickramasinghe'nin dediinin aksine..." ifadesi beliriyordu. nk H ve W btn yaamn uzaydan geldii gibi kkrtc bir fikri savunuyor. ADS, Lejyoner Hastal, tarih boyunca salgnlara yol am mikroplar, mikroskobik kk yeil adamlar gibi hep bulutlardan szlerek gelmi. Ama herkesi esas fkelendiren Darwin'in doal seilimle evrim kuramnn yanl olduunu, evrimin uzaydan srekli dntrc yaamformlarnn dmesiyle meydana geldiini iddia etmeleri. Onlara gre bu bir kaza da deil. Dnyaya "tohumlarn samak" isteyen ar zeki bir uygarlk tarafndan ok uzun zaman nce zellikle ayarlanm. Bu davay savunmak uruna, onlar eletirenlerin dpedz taknlk kabul ettii iddialarda bulunuyorlar. En ok tepki uyandran sulamalar doal seilimin en nemli kantlarndan biri olan Archaeopteryx \ sahte ilan etmeleri. Archaeopteryxyaklak 60 milyon yl nce yaam yar srngen yar ku bir yaratkt. British Museum'un gurur kaynaklarndan olan bu tyl srngenin fosili, yaratn uzay istilaclarnn yardm olmakszn bir trden bir dierine evrilmekte olduunu gsteriyor. Ancak bu H ve W iin bir sorun oluturmam. Tylerin, 1861'de fosili bulan Cari Haeberlein tarafndan betondan yapldn ve yerine konduunu iddia etmiler. Bu konu ile ilgili kitaplar, Afew Scientist'te Reading niversitesinden zoolog Beverly Halstead tarafndan ei grlmedik bir gaddarlkla eletirildi: "Bu kitap yle takn bir dille kaleme alnm, kantlanmas mmkn yle yanllar ieriyor, kendilerini savunama-yacak insanlara yle akla smaz iftiralar atyor ki dokunakl bir tirada girime tuzana dmemek ok g... Temel tezi aka gln ve yanl olduu kantlanabilir. u soruyu sormalyz: Bu kitap ne anlatyor? Kitab, okuma 326 bahtszlna uradm en adi yaz paralarndan biri haline getiren en tatsz yn de zaten anlattklar. Bilim adamlnn asgari standartlarna bile kmsemeyle yak- , layor, Charles Darwin'e kar bir nefret, hayvanbilimcilere kar aprak ve sakat bir zihniyet sergiliyor. ftirayla dolu bu samalk uzun sre iki yazarn hreti zerinde kara bir leke olarak kalacak."

British Aluseum dernei yeleri de ayn kzgnlkla bilgisa-yarlarndaki H ve W tularna basyor. "Bu hakaret dolu iddialarda bir nebze doruluk yok." demi Alan Craig, British Museum'un eski ba kratr. Oxford'daki niversite Mzesinin kratr Tom Kemp yle demi, "Elbette Archaeopteryx in sahte olduu iddias incelenmeli. Ama bu incelemeyi fosilden gerekten anlayan kiiler yapmal, daha bu sorunlarn doasn ve ne kadar karmak olduklarn bile anlayamamken, bakalarnn sorunlarn onlar adna zebilecek kadar zeki olduklarna dair Gargantua misali bir kibirle hareket eden iki kii deil." Hoyle kar klabilecek bir ey yazdn reddediyor. "Birka lml ineleme vardr." diyor. in en artc taraf bilimin dier dallarnda Hoyle'un bir dev olmas. "Gkbilime byk ve temel katklarda bulundu." demi Patrick Moore. Bu katklarn en nemlisi, Amerikal fiziki William Fowler'la birlikte, vcutlarmz dolduran oksijen, karbon ve demir gibi ar kimyasal elementlerin dev yldzlarn nkleer frnlarnda nasl meydana geldiinin kefidir. Bu alma Fowler'a bir Nobel dl kazandrd ama Hoyle'a kazandrmad, ne kadar sinirlense hakl. Hoyle'un imdilerde pek rabet grmeyen evrenin Duraan Durum modelini bulanlardan biri olarak balca kuramclar arasnda yer ald gkbilim bile, H ve Wye yine kran krana bir kavga balatma frsat verdi. kili, J. Mayo Greenberg adndaki Amerikal bir gkbilimciyi dnce hrszlyla sulad. 327 tI Greenberg uzayda "organik ncesi" maddeler olduuna dair bir kuram gelitirmi. H ve W bunun kendi kuramlarnn bir kopyas olduunu iddia ediyorlar. "Bu eksiksiz taklitten dolay kendisini tebrik ederiz." demiler alayla. H ve W'nin "lml inelemelerinin" dier kurbanlar gibi tepki vermi Greenberg. "Bu adamlar bana kar srekli bu aptalca sulamalarda bulunuyor." diye karlk vermi. "Sanrm, birka yl nce herkese ak bir toplantda temel bir bilimsel hata yaptklarn sylediim iin beni asla affetmediler." H ve W'nin insanlarn cann skma konusunda deha olduklar sylenebilir. Kuramlarnn deeri ne olursa olsun, kardklar kavgalar piskoposlarn szlanmalarndan daha elenceli. Dr. Gore Tehlike gkyznde parlyor... ocuklarmza gkyzyle ilikilerini yeniden tanmlamalar ve gkyzn evrenin tehditkr bir paras olarak grmeleri gerektiini retmeliyiz. Albert Gore 328 BD'nin mstakbel Bakan Yardmcs 1992nin knda bu uyary yaptnda, uzayl istilalarn ya da Dn-va'ya arpacak asteroitleri deil grece daha kk bir dert olan, Antarktika'nn zerindeki ozon tabakasndaki delii kastediyordu. Acilen kesin nlemler alnmazsa, diye uyaryordu Bay Gore, Gne'in ultraviyole nlan btn yaam yok edecekti. Buna ek olarak da, geriye canllar kalsa bile, ultraviyole nlarn ADS virsn daha bulac bir hale getirerek yaam koullarn iyice ekilmez klacan sylemiti. Bakan Yardmcs olmadan hemen nce, o en yksek mev-kiye bir adm kala, Bay Gore ok satan Earth in the Balance adl kitabn yaymlad. Onun "karamsar, abartl" fikirlerini pay329 lamayan akademisyenler buna kendi yazdklar bir kitapla cevap verdi: Environmental Gore. Baka bir kitabn eletirisini yapan bu pek benzeri grlmemi kitapta, Gore'un bilimine meydan okuyor, nerdii arelere kar kyorlar.* Sadece ozon deliini deil, kresel snma ve ar nfus artn da dikkate alan Bay Gore, durumun bir "Kresel Marshall Plan" ve Yldz Savalarnn evresel dengini uygulayacak bir Dnya hkmeti gerektirecek kadar ciddi olduunu dnyor. Bu braknz yapsnlar braknz gesinler tarz mlk edinimine dayal bir demokrasi olmayacak. Aslna baklrsa bir diktatrlkten ne fark olacan anlamak zor. ocuk sahibi olmak snrlanacak. Kat merkeziyeti brokrasiler hangi teknolojilere izin verileceine karar verecek ve kararlar bozulamayacak. Bu emirlere uyan sanayicilerin "garanti krlar" olacak, uymayanlarsa anlalan iflas edecek, ibirliini reddeden uluslarn ihracat yapmas yasaklanacak. Muhaliflere, kresel snma konusunda "ad ktye km" phecilere, "azl atk savunucularna", "kt eyleri grmezden gelen" iktisatlara ve evre konusundaki kaytszlklar ona Neville Chamberlain in Hitler karsndaki rahat tavrn hatrlatan "ortalk yattrclara" ayracak vakti de yok. Bu yazarlardan biri Bay Gore'un kitabnn en korkutucu yannn "kendisiyle ayn fikirde olmayanlara kar tam bir hogrszlk " olduunu sylyor. "Onlar sadece hatal deil, kt niyetli kabul ediyor. Dr. Gore hastalar iin neyin iyi olduunu biliyor ve ilalarn vermeye de hazr." nsan ve doa arasndaki ilikiye dair ilgin fikirleri var. Bilime dayal bir refahn savunucusu, "nsan doay ona boyun eerek fetheder" diyen byk on yedinci yzyl filozofu Francis Bacon' yeriyor. Bay Gore bu cmlenin sadece son szcn anlama benziyor. nsann doay szde fethi ona Mussoli* Environmental Gore: A Constructive Response to "Earth in the Balance , editr John A. Baden 330 ni'nin Habeistan'a zehirli gaz att, acmasz talyan saldrsn hatrlatyor. Bacon'in fikri onun iin biraz fazla ince, nk yapt zet tam tersi bir anlam ieriyor: "Bilimsel bilgiden karlan yeni g, doaya hibir ahlaki yaptrm olmakszn egemen olmak iin kullanlabilir."

Bay Gore'un Beyaz Saraya girme ve programn hayata geirme olasl nedir? Uzay uzman James Oberg'den, nternet zerinden telal bir mesaj aldm: Gore, seimlerin yaplaca 1996'da uzay mekiiyle bir yolculuk yapmak iin NASAyla g-ryormu. Bu sayede Bay Clinton'u glgede brakp, Demokrat Par-ti'den aday gsterilebilir belki. Ama sonradan Bay Oberg'le yaptm telefon konumasnda neyse ki bunun bir 1 Nisan akas olduunu rendim. 331 Kozmik Efendilere taat Edin ens gezegeninde hkm sren Efendi Aetherius yaknda yeryzne inecek. Gc dnyann btn ordularndan fazla olacak. Ona kar "olumsuz" tavr alanlar "ayklanacak". Bu mesaj, katldm hnca hm dolu, hararetli bir toplantda duydum. Bu korkun varln hizmetkrlar ya da robotlaryla dolu uan daireler, onun geliine hazrlk yapmak iin Dnyay son 50.000 yldr dzenli olarak ziyaret ediyordu. Ama artk Yeni a balamt ve o her an gelebilirdi. Londra daki bir otelde sekiz saat sren konumalar boyunca, Aetherius Derneinin yaklak 300 yesine bu uan daireler hakknda srekli u iki ey sylendi: Gerektiler ve dosttular ama hkmetleraras gizli bir plan uyarnca varlklar gizleniyordu. 333 Bu gerekler "gnmzde insanolunun kar karya olduu en nemli sorundu." Hull niversitesinden biyokimya derecesi olan ve bir yatrm irketinde yneticilik yapan John Holder, Aetherius'un uzay gezgini klelerini bilimsel olarak "kantlamt". Kant daha ok saylardan oluuyordu. Japon Havayollarna ait bir jetin Alaska zerinde uarken "izlenmesi" 329 sayfalk resmi bir rapor yazlmasna yol amt. ABD Hava Savunma Komutanl NORAD son 20 ylda "tam on milyon olayla ilgili" veri toplamt, ingiltere Savunma Bakanlnn kaytlarnda son drt ylda 2250, 1962'den beri ise 15.000 yabanc cisim grme vakas vard. Dernein Avrupa kararghnn sekreteri Richard Lawrence iin bu saylar pek ok eyi kantlyordu. Gkyzndeki bu hareketliliin tek nedeni Aetherius deildi, baka "Kozmik Efendiler" de vard. yle grnyor ki Gne sistemimizdeki btn gezegenler bu varlklarla kaynyor. Uzay aratrmalarnda bu gezegenlerde yaam olamayacann bulunmas onlar iin bir ey ifade etmiyor, nk Kozmik Efendiler saf zihinden ibaret. Zehirli atmosferlerden etkilenebilecek vcutlar yok. Varlklar hakkndaki btn gerekler artk "aklanm". Kime aklanm peki? Dnyadaki peygamberlerine, bir Amerikan vatandana. Ekselanslar Sir George King, valyelii bir Bizans imparatorundan miras alm. Sir George yoga ilminde alm yrm, onun durumunda bu Tanryla iletiim kurmak anlamna geliyor. 1954'te "bir ses duymu". "Glmeyin." dedi Bay Lawrence ciddiyetle. "Aziz Paulus da bir ses duymutu. Ilyas peygamber de." Sir George'un Kozmik Efendilerden 600'n zerinde mesaj aldn ve Gezegenler Parlamentosunun temsilcisi tayin edildiini aklad. Artk Sir George, Kozmik Efendilerin Dnya halklaryla konumasn salayan bir medyumdu. Ses onun sesiydi ama szler efendilere aitti. Onlar bizim de duyabilmemiz iin Bay Lawrence ta334 ne anlalmaz bant dinletti. "Bu iletileri son derece kutsal kabul ediyoruz." dediinde glmemek iin byk aba sarf ettim. Bu sama sapan laf karmaasn dinlemek ok skcyd. Toplant olduka bilimsel bir tarzda balamt ama ilerledike giderek belli bir inancn yaylmaya alld ve hogrsz bir hal ald. "Patrick Moore uan dairelere inanmyor ama zaten itibarn kaybetti." dedi Lawrence. Dinleyiciler hi glmyordu. Dernein sonraki toplantlarnda Lawrence ve meslektalar Msr piramitlerinin boyutlarnn Dnya ile Gne arasndaki uzakl tam olarak gsterdiini iddia etti. Bunu piramitleri yapanlar biliyor olamazd ama Kozmik Efendiler zihinlerine yklemi olabilirdi. Lawrence kirli amarlarn ortaya karanlara yine fke kustu. "Baz insanlarn ok kapal zihinleri var. Yere inse uan daireyi tanmazlar bile." Bu konuda yanlyor. Bir uan daireyi ancak yere indiinde tanyabiliriz. Bu insanlar ciddiye almamz engelleyen ey ele gelir herhangi bir kantlarnn olmamas. 335 Dizin I. Mary (ngiltere kraliesi), 73 II. Elizabeth (ngiltere kraliesi), sahte fotoraf, 199-202 VII. Henry (ngiltere kral), 24-25 Alkla sava, 131-134 Aetherius Dernei, 333-335 Aalar, kitlesel yokolularn sorumlusu olarak, 15-17 Ahret yaam, Eski Msr'da, 11-14 Akhenaton (firavun), 13 Akk kuatmasnda mancnk kullanm, 56 Alet yapm, empanzelerin insana benzerlii, 41 Alpha uzay istasyonu, 177-179 Aminoasitler, 275 Antarktika, ozon tabakasndaki delik, 329 : . turizmin etkileri, 93-96 Archaeopteryx, 326 Asal saylar, 233-236 arpanlarna ayrmak, 234-235 ifrelerde, 233-235

ve 'faydasz' aratrmalar, 164 Asama Da (Japonya), 79 Astaire, Fred, sahte fotoraf, 199-202 '''<: Asteroitler, 279 Dnya'daki kraterler, 241-243 Mars'a arpan, 273-274 ,. ; , ve dinozorlarn yokoluu, 7-10 yok ettii uygarlklar, 243-244 Yucatan yarmadas (Meksika), 7-10, 242 ayrca bkz. kuyrukluyldzlar; gktalar At yar, kkenleri, 19 Ata saysnn hesaplanmas, 59-60 Atlar, evcilletirilmesi, 19-22 savata, 20-22 tapnma nesnesi olarak, 21 Austerlitz (sava), subaylarn yalan, 68 ; Ay, Dnyann dnne etkisi, 251 gkta kraterleri, 242 kraterleri, 242 ktleekiminin insan beynine etkisi, 249-250 rengi, 293 ayrca bkz. uydular 337 Babbage, Charles, 136 Barringer gkta krateri (Arizona), 243 Batl inanlar, 153-156 ve deniz, 154-156 ve kuyrukluyldzlar, 279-280 ayrca bkz. doast olaylar Bauer, Joseph, Roswell vakas, 49 Belirsizlik Prensibi (Heisenberg), 255 Benzen moleklnn yaps, faydasz' aratrmalar, 164 Beyaz cceler (yldzlar), 267 Gne, 267 Beyin, insan, Ay'n ekim kuvvetinin etkisi, 249-250 yallkta zayflamas, 67 Bhopal kimya fabrikas, sznt, 190 Bilgisayar programlan, grnt ileme ve sahte fotoraflar, 199-203 kaynak koddaki hatalar, 109-1 11 olay rgleri (yaratc yazarlk), 167-171 . virsler, 225-227 Orak'in savat, 226-227 Sarmak, 226-227 ayrca bkz. bilgisayarlar Bilgisayar yazlmlar, bkz. bilgisayar programlar ' Bilgisayarlar, Kiisel Saysal Yardmc, 195 Kutsal leme (reti) modeli, 213-215 otomobil kullanan, 217-220 satran oynayan, 218, 222 ve demontaj projesi, 173-176 ve elektronik gazeteler, 193-196 ve ngiliz teknofobisi, 136-137 ve sezgisel karar vermek, 214-215 video cihazlarna balanan, 212 yongalar, . CCD, 182-183 ve nanoteknoloji, 185-188 yksek hzl, dk scaklklarda, 255-256 ayrca bkz. bilgisayar programlar Bilimkurgu filmlerinde akla yatknlk, 125-129 ' Biyolojide yeni fikirlere dmanlk, 149-151 ayrca bkz. 'faydasz' aratrmalar : Biyolojik silahlar, 98 Biyolojik toksinler, 98-99 Bolometrik kadir (yldzlar), 258-259 Bonaparte, Napoleon Austerlitz zaferi, 68 Msr' igali, bulgular, 61-64 Waterloo yenilgisi ve volkanik patlamalar, 81 Boyutlar, Byk Patlama dan sonra, 263 Brezilya, tarmsal retimdeki art, 131-134 Byk Patlama (biyolojik), 27-29 Byk Patlama (evrenin balangc), 239240 ncesi, 239 sonrasnda boyutlar, 263 * Byk saylarn yazlmas, 102 Cabot, John, Newfoundlands yolculuu, 23-25 CCD, 182483 Challenger uzay mekii patlamas, 190 Charnpollion, Jean-Franois, 63 Charon (Plton'un uydusu), 308 Chesapeake Krfezi gkta krateri (ABD), 241 Churchill, Sir Winston, bilim, 137 Clapham Kava tren kazas, 190 Collaborator (yazlm), 167, 168, 170-171 Cro-Magnon insan, 51-54 Neandertal insanyla iftleememesi, 52-5-4 arpanlar bulma (asal saylar), 234 ernobil nkleer felaketi, 190 sahte fotoraf, 202 ilingirin kz (argo), 89 oul Dnyalar kuram (Everett), 305 oulevren (paralel evrenler), 239240 Darwin, Charles, evrim kuram, kar klmas, 326-327 De Notredame, Michel bkz. Nostradamus . , i Demontaj Projesi (DP), 173-176 .. bilgisayarlarda, 174-175 otomobil endstrisinde, 174-176 Deniz ve batl inanlar, 154-155 Denizanas, 113-115 kutu denizanas, 113-115 Velella velella, 115

Devoniyen Dnem, yokolular, 15-17 Dini duygular, empanzelerin insana benzerlii, 41 Dinozorlar, yokolulan, 15 asteroit arpmas, 7-10 kkrt, 7-10 '. . Di hekimlii, , nanoteknoloji, 188 Diyoksinler, 98 , Doal scaklk cetveli, 254 Doast olaylar, 317-320 , ayrca bkz. batl inanlar DP, bkz. Demontaj Projesi Dryopithicus (insansmaymun), 42 Dnya, asteroit kraterleri, 214-243 Ay'n dn zerindeki etkisi, 251 gkta kraterleri, 241-243 gzlem cihazlarnn kullanm, 181-183 ilkel yaam, 28-29 tarihindeki yokolular, 15-17 uzay teknolojisinin kullanm, 181-183 yaamn gelimesi, 27-29 338 339 Dk scaklklar, hzl bilgisayarlar, 255-256 maddenin davran, 253-256 ulalan en, 253 Earth in the Balance (Gore), 329 Einstein, Albert, genel grelilik kuram, 240 ve spersicimler, 262 Elektronik gazeteler, 193-196 Elektronik kilitler, 90-91 Enceladus (Satrn'n uydusu), 307 Everett, Hugh, ve oul Dnyalar kuram, 305 Evlilik, empanzelerin insana benzerlii, 41 Evrenler, paralel, 239-240, 304-306 srekli olumas, 269-271 Evrim, Darwin'in kuramna kar klmas, 326-327 Exxon Valdez tankeri, kazas, 190 'faydasz'aratrmalar, 163-165 Charles Radin'in duvar kd deseni, 165 ve asal saylar, 164 ve benzen moleklnn yaps, 164 ve Mobius eridi, 163 . . , , ve olaslk kuram, 164 ve radyo dalgalar, 163 Feighan, Francis, 171 Fells, Prof. Ian, 205-207 Fotorafik kadir (yldzlar), 258 Fransz Devrimi, volkanik patlamalar, 80-82 Galileo, yarglanmas, yunus simgesi, 4-5 Garfinkle, Louis, 171 Gazeteler, elektronik, 193-196 Genel grelilik kuram (Einstein), 240 ve spersicimler, 262 Gerontokratlar, 65-69 Kserkses (Pers kral), 66-67 Sparta, 66 Giyim, empanzelerin insana benzerlii, 40 Gore, Albert (ABD bakan yardmcs), evre sorunlar, 229-330 Kresel Marshall Plan, 330 Gkcisimlerinin renkleri, 291-293 Ay, 293 gezegenler, 293 yldzlar, 291-292 Gktalar, Barringer krateri (Arizona), 242-243 Chesapeake Bay krateri (ABD), 241 kraterler, Ay'da, 242 Dnya'da, 241-243 ve yok olan uygarlklar, 243 ayrca bkz. asteroitler; kuyrukluyldzlar 340 Grelilik, genel kuram (Einstein), 240 Grnt ileme yazlmlar ve sahte fotoraflar, 199-203 Graviton (parack), 263 Grifon, efsanevi hayvan, 31-34 Gunning, Robert, 198 Gunning denklemi, 198 Gne, 265-268 beyaz cce olarak, 267 gelecei, 265-268 kara cce olarak, 267

kzl dev olarak, 266 ayrca bkz. yldzlar Gne'in gelecei, 265-268 Gne'teki lekeler, grip salgnlarnn nedeni (kuram), 325 Halley, Edmund (gkbilimci), yolculuklar, 35-37 Hatepsut (Msr kraliesi), 13 Havva (hominid), 52, 59 Hawking, Stephen, 206 Heisenberg, Werner, Belirsizlik Prensibi, 255 Hetep (rahip), ve Teti'nin mezar, 11-14 Hiperuzay, yolculuk, 295-297 zamanda yolculuk, 297 Hoyle, Sir Fred, 325-328 gne lekeleri, grip salgnlarnn nedeni olarak, 325 ve Wickramasinghe, Chandra, kuramlar, 325-328 Ik hz ve zamanda yolculuk, 303-305 Ihy (rahip), ve Teti'nin mezar, 11-14 lapetus (Satrn'n uydusu), 309 klim deiiklikleri, ve uygarlklarn k, 79-82 ve volkanik patlamalar, 79-82 la, uzayda yapm, 178-179 nsan beyni, bkz. beyin o (Jpiter'in uydusu), 309 Jonglrlk, 105-107 Jpiter (gezegen), 309 Kadir, bkz. yldzlar llmesi, 257-259 Kambriyen Dnem, 16 biyolojik Byk Patlama, 27-29 Kara cce, Gne, 267 Kara delikler, evresindeki eri uzay, 289-290 enerji elde etmek, 205-207 ktieekimi, 249-251 zamanda yolculuk, 305-306 Kargo, uzaya 'frlatlmas', 231-232 Kaynak kod (bilgisayar programlan), yanllar, 109-111 Kazalar, uyku dzeni bozulduunda olan, bkz. uyku dzeni 341 Kedi beyinli robot (Japonya), 223 Kennedy, J. F. (ABD bakan), suikast, 319 Kzl dev, Gne, 266 Kilitler, 89-91 elektronik, 90-91 tuzakl, 89-90 ayrca bkz. ifreler Kiisel Saysal Yardmc (bilgisayarlar), 195 Kitlesel yokolular, bkz. yokolular Kobra (ylanlar), 121-123 Kozmik sicimler, 255 Kraterler, bkz. asteroitler; gktalar Kserkses (Pers kral), 66-67 Kurtadamlar, 249 Kutsal leme retisi, bilgisayar modeli olarak, 213-215 Kutu denizanas, 114-115 Kuvantum kozmolojisi, 240 Kuvantum mekanii, 305 ve spersicimler, 263 Kuyrukluyldzlar, Dnyaya en yakn geen, 279 Oort Bulutu, 277-278 ve batl inanlar, 279-280 ayrca bkz. asteroitler; gktalar Kk kara delikler, enerji elde edilmesi, 205 Kkrt, ,, ,...' dinozorlarn yokoluu, 7-10 ;;., - : .; ortaya k, 8-9 Kresel Marshall Plan, Albert Gore'un, 330 .>,:.. , Ktleekimi, , ;; >: Ay'n, insan beyni zerindeki etkisi, 249-25 !; kara deliklerde, 249-251 ve spersicimler, 262-263 ''', ., Laki Da (zlanda), 79 Lavoisier, Antoine (kimyac), 103 , Lincoln, Abraham(ABD bakan), suikast, 319 Lincoln ve Kennedy suikastlar arasndaki ben2?erlikler, 519 Mancnk, 55-57 Akk kuatmasnda kullanm, 56 Mars (gezegen), asteroit arpmas, 273 su, 273-275 yaam olmas olasl, 273-275 ":' Matematiksel simgeler, 102 Mesleki yaynlardaki hatalar, 245-246 Metrik sistemin benimsenmesi, 101-103 IVhsr'in Tasviri (Franszlarn bilimsel bulgular), 62 Msr, hiyerogliflerin zlmesi, 63 Napoleon'un igali, bulgular, 61-64 Pelusium kazlar, 83-86 .

Teti'nin mezar, 11-14 .. Milisaniye pulsarlar, bkz. pulsarlar Milisaniye pulsarlarn bilimsel kullanm, 282-283 Miranda (Urans'n uydusu), 309 Mobius eridi, 'faydasz' aratrmalar, 163 Mutlak kadir (yldzlar), 258 Mutlak sfr (scaklk), 253 Nanoteknoloji, 185-188 di hekimliinde, 188 savata, 185 tpta, 188 ve bilgisayar yongalar, 186 Neandertal insan, Cro-Magnon insanyla iftleememesi, 52-54 soyunun tkenmesi, 51-54 Neptn (gezegen), 308 Nerst, Hermann, Termodinamiin nc Yasas, 254 Newfoundland, Cabot'n yolculuklar, 23-25 Newton, Isaac, 37 Nickell, Joe ve Torino Kefeni, 43-46 Nostradamus (Michel de Notredame), 71-74 kehanetlerin yorumlanmas, 72-74 Olaslk kuram, 'faydasz' aratrmalar, 164 Omega Noktas (Tipler'in kuramnda), 321-323 Oort Bulutu (kuyrukluyldzlar), 277-278 Orak (bilgisayar anti-virs), 227 Otomobil endstrisi, Demontaj Projesi, 174-175 Otomobiller, bilgisayarlarn kulland, 217-220 ' > Ovchinnikov, Prof. Yuri, 97-99 zel efektler ve Roswell vakas, 48 PARSF: (bilgisayar program), 197-198 Pascal, Blaise, 164 Pascal geni, 164 Paskalya Adas (Pasifik), 145-148 Pelusium (Msr), kazs, 83-86 Picknett, Lynn, 318-320 Plots Unlimited (bilgisayar program), 167-170 Plton (gezegen), 308 Programlar (bilgisayarlar), bkz. bilgisayar programlar Proteinler, incelenmesi, 177-179 Psikoloji, empanzelerin insana benzerlii, 41 PSR 1937 + 21 (milisaniye pulsar), 282 Pulsarlar, milisaniye, 281-283 bilimsel kullanm, 282-283 PSR 1937 + 21, 282 zaman lmek, 282 Radin, Charles, duvar kad deseni, 165 Radyo dalgalar,'faydasz'aratrmalar, 163 Randi, James, 71-74 ', .., Renk endeksi (yldzlar), 258 Rig Veda (kutsal Hindu metinleri), 20, 21 342 343 Robot teknolojisinde jonglrlk, 106 Robotlar, kendinin farknda olan, 222 Yedi Cceler, 222 zeki, 221, 224 Roosevelt, Theodore (ABD bakan), doabilimci ve kif olarak, 157-160 Rosetta Ta, 63 Roswell (New Mexico), sahte uzayl otopsisi, 47-49 Joseph Bauer, 49 Trey Stokes, 48 ve zel efektler, 48 RSA 129 (say), 234 RSA ifresi, 233-235 Saatler, 281-283 Sahte uzaylya yaplan otopsi, bkz. Roswell vakas Sahtekrlk, : fotoraflar, ve grnt ileme yazlmlar, 199-203 Torino Kefeni, 43-46 uzayl otopsisi (Roswell vakas), 47-49 , ,- v :> Sarmak (bilgisayar virs), 226-227 ;* ' : : :.

Satran oynayan bilgisayarlar, 218-219, 222 : / ' < Satrn (gezegen), 307-309 uydular, ' '' . ; ;.. '. ;.*:;:'.' Enceladus, 307 ':' '.', - '.,.. .', >v tapetus, 309 ; . : Sava, . " , ; empanzelerde, 39-40 ' ' ;' :- veatlar, 20-22 ' ' ': .'.'.:....;< . : ..n ....... J, : ve mancnk, 55-57 \ ve nanoteknoloji, 185 ve sava arabalar, 20-22 ' 's Sawyer, Tom, 169-170 Saylar, " : ' ' . ! ^ . :; aritmetik olarak yazlmalar, 102 : asal, bkz. asal saylar byk saylarn yazlmas, 102 ' ' RSA 129,234 Saysal grntleme, 200 Semboller, matematiksel, 102 '-'' ,....... Scaklk, doal scaklk cetveli, 254 dk, : ' maddenin davran, 253-256 : yksek hzl bilgisayar, 255-256 ' ' ^ ' elde edilen en dk, 253 \ mutlak sfr, 254 yldzlar, 291-293 Silah, biyolojik, 98 Simya, zmrt yapmak, 118-119 Sinir gaz, 98 . Sinir hcreleri (insan beyni), 67 ' Sinlata-Petrovka halk (Kazakistan), l$-22 ve atlarn evcilletirilmesi, 19-22 ! Siyanr, 98 Solucan delikleri (tneller), uzay zamanda, z/u, z^o-^^/ Soya fasulyesi, 131-133 Stokes, Trey, Roswell vakas, 48-49 Su, Mars'ta, 273, 275 Supernova (yldzlar), 299-301 patlama sreci, 299-301 Spersicinler, 261-263 ve genel grelilik kuram, 262 ve kuvantum mekanii, 263 ve ktleekimi. 262-263 empanzeler, insana benzerlikleri, 39-42 alet yapm, 41 dinsellik, 41 evlilik, 41 ' < giyim, 40 _... politik propaganda, 41 , psikoloji, 41 saldrganlk, 41 sava, 39-40 '' .. r!' tp, 41 ifreler, , Kilitli Kasa bilmecesi, 90 ., ; RSA ifresi, 233-234 ve asal saylar, 233-235 ''- ' ' ' ;' ayrca bkz. kilitler ; ; Tarama sonda mikroskobu, 186 Teknofobi, ngiltere, 135-139 ve bilgisayarlar, 136-137 Termodinamiin nc Yasas (Nerst), 254 Teti (firavun), mezar, 11-14 Thatcher, Margaret (babakan), 157, 160 Three Mile Adas (nkleer reaktr), 190 aratrmalar, ve Alpha uzay istasyonu, \77-l7y nanoteknoloji, 188 empanzelerin insana benzerlii, 41

uzay teknolojisinin kullanm, 181-183 Tipler, Frank, tekrar dirilme kuram, 321-323 Titanis (tarihncesi ku, grifon efsanesinin kayna), 31-34 Toksinler, bkz. zehir Torino Kefeni, 43-46 Triton (Neptn'n uydusu), 308 Tuzak, kilitlerde, 89-90 Uan daireler, 333-335 Urans, 309 Uranyum, 141-143 ABD'nin Sovyet uranyumu alimi, 141-143 terrizm, 141 Uydular, Charon (Plton), 308 Enceladus (Satrn), 307 apetus (Satrn), 309 344 345 o (Jpiter), 309 Miranda (Urans), 309 Triton (Neptn), 308 ayrca bkz. Ay Uygarlklar, yklmas, asteroitler, 243-244 gktalar, 243-244 Uyku dzeni, bozulduunda olan kazalar, 389-191 Bhopal kimya fabrikasndaki sznt, 190 Challenger uzay mekii patlamas, 190 Clapham Kava tren kazas, 190 ; ernobil nkleer felaketi, 190 '".'.''.. :. ; Exxon Valdez tankeri, 190 otomobil kullanm, 190-191 Three Mile Adas (nkleer reaktr), 190 : Uzay ipleri, 229-232 uygulamalar, 231-232 Uzay, ila yapm, 178-179 ' . kara deliklerin evresinde eri, 289-290 solucan delikleri (tneller), 270 Uzay istasyonu Alpha, ve tbbi aratrmalar, 177-179 Uzay teknolojisi, Dnyada kullanm, 181-183 Uzay-zamanda tneller, 295-297 Uzay-zamandaki tneller (solucan delikleri), 295-297 Velella velella (denizanas), 115 Vendiyen Dnem, 28-29 Virsler, bilgisayar, bkz. bilgisayar programlar Volkanik patlamalar, Fransz Devrimi'nin nedeni olarak, 80-82 ;, , , iklim deiikliklerinin nedeni olarak, 79-82 Napoleon un Waterloo yenilgisinin nedeni olarak, 81-82 Weingarten, Arthur, 168-169 Wickramasinghe, Chandra ve Hoyle, Sir Fred, bkz. Hoyle Yaratc yazarlk, bilgisayarla, 167-171 ..-.. Yaratc yazarlk ve bilgisayarlar, 167-171 Yaam, Dnyada, geliimi, 27-29 Mars'ta, olasl, 273-275 Yazlm (bilgisayarlar), bkz. bilgisayar programlar Yazm hatalar, kontrol, 245-247 Yedi Cceler (robot), 222 Ylanlar, zehirli, 121-123 Yldzlar, beyaz cceler, 267 kadir, 257-259 bolometrik, 258 fotorafik, 258 mutlak, 258 , ' renk endeksi, 258 llmesi, 257-259 milisaniye pulsarlar, 281-283 patlama sreci, 299-301 renkleri, 291-292 scaklk, 291-293 supernova, 299-301 ayrca bkz. Gne Yokolular, aalarn sorumlu olduu, 15-17 Devoniyen Dnemde, 15-17 dinozorlar, 7-10, 15 Dnya tarihinde, 15-17 zeki yaam formlarnn ortaya k, 17 Yucatan asteroit krateri (Meksika), 7-10, 242 Yunuslar, 3-5 insanlarla iletiim, 3-4

simge, 4-5 zek, 3 Zaman, milisaniye pulsarlar ile llmesi, 281 Zamanda yolculuk, 303-306 ve hiperuzay, 295 ve k hz, 304 . ve kara delikler, 305 Zehir, 97-99 biyolojik, 98 diyoksinler, 98 sinir gaz, 98 siyanid, 98 tarihte kullanm, 98 Zehirli ylanlar, 121-123 Zeki robotlar, 221-224 Zihin, insan, bkz. beyin Zmrt, 117-120 doada oluumu, 117-120 madencilik, 117-120 : simya, 118-119 546 347