Sei sulla pagina 1di 281

O CONCEITO DE IRONIA

Constantemente referido a Scrates


1
Coleo
PENSAMENTO HUMANO
Volumos [o publlcodos:
CONFlSSES - Sonto Aoostlnho
SER E TEMPO (Porto l) - Mortln Holdoooor
SER E TEMPO (Porto ll) - Mortln Holdoooor
SONETOS A ORFEU E ELEGlAS DE DUlNO - R.M. Rllko
A ClDADE DE DEUS (Porto l: Llvros l o X) - Sonto Aoostlnho
A ClDADE DE DEUS (Porto ll: Llvros Xl o XXll) - Sonto Aoostlnho
O LlVRO DA DlVlNA CONSOLAAO (o outros toxtos solotos) -
Mostro Eckhort
O CONCElTO DE lRONlA - S.A. Klorkoooord
OS PENSADORES ORlGlNRlOS - Anoxlmondro, Pormnldos o
Horocllto
A ESSENClA DA LlBERDADE HUMANA - F.W. Scholllno
CoorJenudo
Emmonuol Cornolro Looo
Consello EJtorul
Hormooonos Horodo
Srolo Wrublowskl
Gllvon Foool
Arcnoolo R. Buzzl
Gllborto Goncolvoz Gorclo
Morclo C. do So Covolconto
2
S. A. KIERKEGAARD
O COCEITO DE
IROIA
Cn/cn/mn/ r/r/4 c Src/
APRESENTAO E TRADUO
lvaro Luiz Montenegro Valls
Petrpolis
1991
3
1991, Editora Vozes Ltda.
Rua Frei Lus, 1OO
25689 Petrpolis, RJ
Brasil
Este o vol. I das Obras Completas de Sren Aabye Kierkegaard. A
presente traduo feita diretamente da 3 edio. Ttulo do original
dinamarqus: Om Begrebet Ironi med stadigt Hensyn til Socrates,
af S. A. Kierkegaard, Kjbenhavn 1841, SV(1) XIII 95.
Copidesque
Orlando dos Reis
Reviso
Shirley Nabarrete Nataline
Diagramao
Daniel SantAnna
ISBN 85.326.O483-8
Esta obra foi composta e impressa nas oficinas grficas da Editora Vozes Ltda.
em novembro de 1991.
4

Apresentao lvaro Luiz Montenegro Valls, 7


Teses, 18
Parte I:
O ponto de vista de Scrates concebido como ironia, 21
Introduo, 23
Captulo I. Esta concepo possvel, 27
Xenofonte, 28
Plato, 36
Consideraes preliminares, 37
O abstrato nos primeiros dilogos platnicos se arredonda na ironia,
44
O Banquete, 44
Protgoras, 54
Fdon, 61
A Apologia, 75
O mtico nos primeiros dilogos platnicos como indcio de uma
especulao mais abundante, 86
Livro I da Repblica, 94
Retrospectiva justificativa, 101
Xenofonte e Plato, 107
Aristfanes, 108
Xenofonte, Plato, Aristfanes, 124
5
Captulo II. Esta concepo real, 127
O demnio de Scrates, 127
A condenao de Scrates, 133
l. Scrates no reconhece os deuses reconhecidos pelo Estado e
introduz novas divindades, 134
2. Scrates seduz a juventude, 144
Captulo III. Esta concepo necessria, 156
Apndice: A concepo hegeliana de Scrates, 169
Em que sentido Scrates fundador da moral?, 172
Parte II:
Sobre o conceito de ironia, 209
Introduo, 211
Observaes orientadoras, 214
A validade histrico-universal da ironia, a ironia de Scrates, 224
A ironia aps Fichte, 235
Friedrich Schlegel, 247
Tieck, 259
Solger, 264
A ironia como momento dominado. A verdade da ironia, 275
6
APRESETACAO
O ultlmo numoro do lnternutonul KerkequurJ Neusletter nos
onunclo, p. 67, o publlcocoo do troducoo ltollono do O Conceto
Je lronu (Mllono 18). Em linouo lroncoso osto toxto [o oro
ocossivol polo monos dosdo 175, quondo os Oeuores Compltes,
dos Edltlons do l`Oronto, nos proporclonorom o troducoo do Poul-
Honrl Tlssoou o do suo lllho Elso-Morlo Jocquot-Tlssoou. Os [opono-
sos noo proclsorom osporor tonto poro lor o Dssertudo Je 1S41 om
suo linouo: [o om 135, ontro os prlmolros vorsoos [oponosos,
comporoco O Conceto Je lronu. Antos dlsto, quom noo llo dlno-
morqus so tlnho ocosso o osto toxto otrovs dos duos troducoos
olomos do 12: o do Shoodor o o do Kutomo;or. Adorno, om
12/30, utlllzovo o prlmolro, como o loz tombm Joon Wohl nos
EtuJes KerkequurJennes, do 14. Plorro Mosnord, o outro plo-
nolro do linouo lroncoso, utlllzo o sooundo poro sou lonoo comontorlo
sobro o Dssertudo Je 1S41, om Le oru osuqe Je KerkequurJ (Porls
148). Mols rocontomonto, Mlchool Thounlsson clto tombm o tro-
ducoo do Kutomo;or, olm do orlolnol dlnomorqus, om suo dlssor-
tocoo do 154, sobro o concolto do sorlododo.
Do lo poro co, todos os posqulsodoros do Klorkoooord trotorom
do oprondor o lor dlnomorqus, sooulndo o bom oxomplo do volho
Unomuno. Mosmo osslm, O Conceto Je lronu noo lol lmodloto-
monto volorlzodo como moroclo. At ho[o, olndo comum vor-so o
obro do Klorkoooord monclonodo som o Dssertudo, som o polmlco
llnol do O lnstunte o som os Puprer. Mos oooro, orocos oo trobolho
morltorlo do Grooor Molontschuk, ucronlono quo odotou como suo
o potrlo do Klorkoooord, trobolho prossoouldo no Fronco por Honrl-
7
Bornord Vorooto o oproprlodo no Brosll por Ernonl Rolchmonn,
Klorkoooord comoco o sor lldo lntolro.
A prosonto troducoo so bosolo no 3 odlcoo dlnomorquoso
(5umleJe \uerker, Blnd l, G;ldondol, Coponhoouo 162). O orlol-
nol do 1841, tondo oporocldo umo 2 odlcoo om 1O6, voltondo
o llouror, no mosmo ono, no volumo Xlll do prlmolro odlcoo dos
5umleJe \uerker o no do sooundo odlcoo, om 130. A troducoo lol
dlscutldo, lroso por lroso, com o Prolo. Ruth Cobrol, o orondo
onlmodoro dosto trobolho. O toxto llnol do troducoo lol odltodo
olotronlcomonto, com o prooromo Word4, polos prolossoros Luis
Corlos Potr; o Morlo Flolo.
A hlstorlo do rocopcoo do um outor num outro pois dopondo,
poro os mortols comuns, dos opcoos o prolornclos dos trodutoros.
Os prlmolros olomoos o troduzlrom Klorkoooord orom postoros om
luto com suo loro[o, doi vormos prodomlnondo por multo tompo um
Klorkoooord oscrltor rolloloso(ollos, o unlco olturo do dostlno
do sou tompo, como dlz Holdoooor om 5er e Tempo). Jo os
lroncosos so opolxonorom ontos polo sodutor, polo lltoroto, polos
chomodos romoncos, do modo quo o Klorkoooord do Porls ,
duronto dcodos, multo dlloronto do olomoo. (Doi o mrlto do
troducoo comploto do Poul-Honrl Tlssoou.) Os [oponosos, mols
prudontos, [o no dcodo do 30, oo mosmo tompo om quo doscobrl-
rom Holdoooor, trotorom do troduzlr umo solocoo com novo dlloron-
tos titulos bostonto roprosontotlvos do producoo klorkoooordlono.
Em ldlomo portuous, o sltuocoo olndo procorlo o lndollnldo. Em
111 oporoco om Portuool o Dro Jo 5eJutor. Dopols voo surolndo
toxtos osporsos, om Portuool o no Brosll, como O Desespero Humu-
no (por Adollo Cosols Montolro, om 136), O Conceto Je Anqustu
(duos troducoos), O Mutrmono, O 8unquete, Temor e Tremor o
mols um ou outro, troducoos osporodlcos, com titulos s vozos
lmproclsos, oorolmonto portoncontos obro psoudnlmo, o om oorol
troduzldos do lroncs. Rocontomonto, os Edlcoos 70, do Llsboo,
loncorom o Ponto Je \stu Explcutoo Ju Mnlu Obru Je Escrtor
(ocomponhodo por Dos Pequenos TrutuJos Etco-Relqosos). Em-
boro conlossodomonto troduzldos do lroncs (dos Tlssoou), noo
psoudnlmo, o do umo vlsoo do con[unto do obro.
O orondo ocontoclmonto, portonto, om linouo portuouoso,
contlnuo sondo o publlcocoo, no dcodo do 70, dos Textos 5eleco-
nuJos, por Ernonl Rolchmonn, um volumo orondloso, com rlco
solocoo (quo lnclul, olm do Notus Jos Puprer, toxtos do J. Cllmocus,
copitulos do Escolu Jo Crstunsmo, dos Obrus Jo Amor, do Repe-
tdo o ortloos do lnstunte), o tudo troduzldo o portlr do orlolnol.
8
Ernonl Rolchmonn sonhou duronto multos onos com o troducoo do
Conceto Je lronu, do modo quo o prosonto trobolho romonto s
convorsos com olo o Vorooto no sitlo do Curltlbo, nos lniclos dos onos
8O, bom como lolturo do 5ens et Rptton, Essu sur l'lrone
KerkequurJenne (Porls, Corl/Oronto 182), obro lnlouolovol do
Vorooto.
Porsooulndo os lntulcoos do Molontschuck, Vorooto consooulu
mostror oloo quo mosmo outoros porsplcozos noo poroclom vor: quo
o lolturo do Dssertudo Je 1S41, sobro o concolto do lronlo cons-
tontomonto rolorldo o Socrotos, ossonclol poro o comproonsoo do
obro do outor dlnomorqus, quo o sl mosmo so donomlnovo, com
oloumo lronlo, o mostro do lronlo(pols o dlssortocoo lho dou o titulo
do Moolstor).
A provo do quo lol dlto oclmo so oncontro nos poolnos do 5ens
et Rptton. Mos noo custo lovontor oloumos lntorrooocoos. Supo-
nhomos quo o obro klorkoooordlono comocosso com o Alternutou.
Suo prlmolro poolno, no proloclo do Vlctor Eromlto, lnlclorlo com o
sooulnto suposlcoo: Tolvoz, coro loltor, oloumo voz [o duvldosto do
oxotldoo do lomoso toso lllosollco, sooundo o quol o oxtorlor o
lntorlor, o o lntorlor, o oxtorlor. Tolvoz tu mosmo tonhos ouordodo
um soorodo .... Podo-so porountor: do ondo Klorkoooord torlo tlrodo
osto duvldo quonto oo oxlomo hooollono Noo torlo sldo do suo
dlssortocoo sobro o lronlo, rosumldo om qulnzo tosos, dos quols o
ultlmo ollrmo como todo lllosollo lnlclo polo duvldo, osslm tombm
lnlclo polo lronlo todo vldo quo so chomoro dlono do homom
Poroco quo sorlo lntorossonto vor como o lronlo so bosolo no dlstnclo
ontro o lntorlor o o oxtorlor, ontro o ponsomonto o o polovro, ontro
o proposlcoo o o sontldo (Monlno: o quo so tom om monto). Mos
lsto tudo osto oxpllcodo no dlssortocoo sobro o lronlo.
E possivol lr mols lonoo. Como so sobo, o prlmolro volumo
do A Alternutou so movlmonto do um Don Juon mozortlono ot um
Sodutor quo rolloto om sou dluturno dlorlo. Porounto: noo sorlo
possivol buscor no dlssortocoo os ostruturos lllosollcos, lltororlos o
pslcoloolcos do llouro do sodutor, quondo so sobo quo osto trobolho
dodlco duzontos poolnos quolo quo lol condonodo om Atonos por
soduzlr o [uvontudo E soro quo o polomlsto orooo, quo o outor do
dlssortocoo so oslorco por rotrotor, noo o[udou o lormor o critlco do
hooollonlsmo o do modorno solistlco, o critlco do crlstondodo Asslm,
quondo Socrotos ollrmo: So sol quo nodo sol, noo lornoco oi um
modolo dlstonto, mos rool, poro o ollrmocoo do ultlmo ponlloto do
Klorkoooord, o n 1O do O lnstunte: Eu ollrmo, o tonho do ollrmor,
quo noo sou crlstoo Noo hovoro lronlo nosto lroso
9
Por quo noo procuror no trobolho do 1841, ontoclpodo como
numo obrovloturo, o critlco do romontlsmo, cu[o suporocoo o obro
klorkoooordlono dosonvolvo E como noo oproclor nostos poolnos,
oscrltos por um [ovom com monos do trlnto onos, umo lntollonclo
brllhonto modlndo lorcos com o orondo mostro Hoool, odmlrodo o
rospoltodo como prolossor, mos lloorodo polo ooudozo do olhor
lrnlco om possooons conlusos, om quo o mostro so opolo om
cltocoos duvldosos, mlsturo onocronlcomonto os quostoos o s vozos
pordo suo ob[otlvldodo, por oroulho, lnvo[o ou roncor, como oo
monosprozor os posqulsos do colooo Schlolormochor sobro o crono-
loolo dos dlolooos do Plotoo Como noo odmlror, nosto dlssortocoo,
o orondo oborturo do obro klorkoooordlono, lnouourodo com um
moroulho om Plotoo o om Hoool, rosumlndo doz onos do lnvostloo-
coo sobro Socrotos o Plotoo, sobro Kont, Flchto, Soloor o Hoool
Mos convm lntorrompor osto quostlonorlo. O loltor otonto
podoro vorlllcor o hlpotoso do lntorprotocoo oqul suoorldo: O Con-
ceto Je lronu constontomonto rolorldo o Socrotos contm o vordo-
dolro plotolormo, o prooromo om sous ospoctos tomotlcos o
motodoloolcos quo so dosonvolvoroo oo lonoo do producoo klorko-
ooordlono. E noo domols lnslstlr: osslm como Klorkoooord corto
voz ollrmo quo o dlorlo do Sodutor, o noo do um sodutor,
porquo oll so oncontro o mtodo, oqul so podorlo dlzor: o dlssor-
tocoo oxpoo o mtodo do lrnlco, o mtodo socrotlco quo soro
dopols opllcodo o sorvlco do ldlo klorkoooordlono. Ai osto o ploto-
lormo lnlclol, o oborturo do obro, quo oo mosmo tompo chovo do
lntorprotocoo poro o obro, lncluslvo o polmlco llnol, dromotlzodo
nos ruos do suo cldodo.
Nlnoum noooro quo so troto do um trobolho ocodmlco, mos,
convm notor, sobro o lronlo ... E o outor noo ronunclou oo uso dolo,
duronto todo o tompo. So o sou tomporomonto oro polmlco,
sooundo Mortonson ot com tondnclos solistlcos, os oxomlnodoros
do toso looo so dorom conto do quo sorlo lnutll podlr oo outor quo o
rooscrovosso numo llnouooom mols bom-comportodo. O ostllo lrro-
voronto o brlncolhoo lol montldo no publlcocoo, do modo quo o
orudlcoo ocumulodo, orudlcoo quo o outor sobo noo sor boo com-
ponhlo poro o lronlo, do umo lmprossoo do rocurso rotorlco ombiouo
o lnqulotonto. O ostllo ocodmlco tom um qu do llnoldo ou tootrol,
loz-nos dosconllor do umo moscoro quo o ostudonto Klorkoooord
ostorlo odotondo poro olconcor o ob[otlvo do tormlnor sou curso,
como promotoro oo pol. Sooulndo osto roclocinlo, ot dlzor so
ousorlo quo o Dssertudo, omboro trobolho ocodmlco, noo dolxo
10
do sor, num corto sontldo, obro psoudnlmo (coroctorlzodo, ollos,
ot por um corto su[olto lmpossool mon, quo ocorro o todo horo).
A lronlo trobolho com o mol-ontondldo. A proprlo bonco
oxomlnodoro oxporlmontou lsto no corno. O orlontodor do toso, Prol.
F.C. Slbborn, noo ontondou bom o lloocoo do prlmolro com o
sooundo porto, onquonto outros porocoros lolorom ot do dols
trobolhos dlstlntos, um sobro Socrotos o outro sobro o romontlsmo.
Noo porcoborom quo o duolldodo so do, poro o outor, ontro o
lonmono o o concolto. Socrotos o monllostocoo prlmolro, polo
quol o lronlo volo oo mundo o hobltou ontro nos. Encorno o porounto
som rosposto. Chooo ldlo do dloltlco, mos noo dosonvolvo o
dloltlco do ldlo (o quo so comocoro com Plotoo, como so podo vor
no possooom do prlmolro llvro poro o sooundo do Republcu).
Socrotos, lllosolo cu[o vldo, oxlstnclo, porsonolldodo soo mols
lmportontos do quo quolquor possivol doutrlno suo, conlormo o
tostomunho lnsuspolto do Hoool, chooou somonto ldlo vozlo do
bom, o bom como um unlvorsol, mos obstroto. Nosto sontldo, noo
possul nonhumo posltlvldodo. Aporto-so do vldo do Polls orooo, oo
procuror conhocor-so o sl mosmo. Aposor do suo culturo, so possul
o noootlvo, olo noootlvldodo obsoluto o lnllnlto, pols rodupllco om
suo vldo osto ldlo vozlo. lsto oxpllco por quo olo noo control locos,
do modo quo suos rolocoos noo possom do oxporlmontols, provlso-
rlos. Noo so compromoto com o lomillo, nom com os rltuols do
domocroclo otonlonso, nom com os omloos como Alcobiodos, o so
lntromoto, som tor outorldodo poro tonto, no oducocoo dos lllhos dos
outros. Poro Socrotos, nodo srlo, ou tolvoz oponos o nodo so[o
lovodo o srlo. Escolho o morto com lndlloronco, o so o tomor do
morto , conlormo Hoool, o lniclo do sobodorlo, Socrotos noo
conhoco o sobodorlo, nom o tomor.
O Socrotos rotrotodo por Klorkoooord roslsto cortomonto s
lntorrooocoos do um Nlotzscho. Volo o pono comporor. Mos o portlr
dosto monllostocoo comploto, no hlstorlo humono, do ldlo do lronlo
(ou do lrnlco como Klorkoooord oosto do dlzor), quo soroo
ovollodos os lormos modornos, pos-llchtoonos, do quo costumomos
chomor o lronlo romntlco. As lntoncoos do romontlsmo soo bom
roconhocldos o volorlzodos, mos o lronlo doquolo ortlsto quo proton-
do construlr o dostrulr mundos toro do sor ovollodo o portlr do
concolto plono lornocldo por Socrotos. E so osto lronlo romntlco
noo srlo, o outor do dlssortocoo sobro o concolto do lronlo tom
condlcoos do quostlonor tombm o dlrolto do sorlododo hooollono
poro condonor os obomlnodos romntlcos do circulo dos lrmoos
Schloool. A lnvostloocoo sobro o concolto do lronlo lntroduz o
11
quostoo do sorlododo. E so torno lnovltovol o porounto: quonto volo
o sorlododo do Hoool, quo no Esttcu chooo o cltor Cotoo, o consor,
poro crltlcor os romntlcos O slstomo srlo, o ospoculocoo srlo
Convm lntorrompor oooro osto oprosontocoo, pols Klorko-
ooord concodlo o um Hllorlo Booblndor quo noo so dovo lovor o mol
quo um oncodornodor doso[o sor utll oos sous somolhontos, poro
olm dos llmltos do sou mlstor: mos, om suo porcopcoo prlvlloolodo
dos colsos tortos o dos ormodllhos do lronlo, noo dolxorlo do rlr do
protonsoo do um trodutor do rosumlr o toxto quo ocobou do troduzlr.
Mols provoltoso soro, ontoo, oproprlor-so do lroso do Adollo
Cosols Montolro: E quo mo so[om pordoodos todos os lnovltovols
dollclnclos, quor do oprosontocoo, quor do troducoo. Asslm como
nos pordoomos os quo ostronhoroo o llnouooom, s vozos vuloor o
lnoxoto, s vozos orudlto o posodo, s vozos roploto do cltocoos
closslcos, ou do onodotos orooos, romonos ou dlnomorquosos, mul-
tos vozos obstroto, tcnlco, ospoculotlvo, outros vozos lltororlo o
oorodovol do so lor. Tudo lsso osto tombm no orlolnol dlnomorqus,
osslm como oll so oncontrom lnumoros vostiolos, molhor dlto, lnu-
moros ontoclpocoos do producoo klorkoooordlono. Allnol, como dlz
Plorro Mosnord: Je 1SJ0 u 1S41 lu pense Je KerkequurJ u eu tout
le temps Je se consttuer, o noo soro dllicll porcobor, londo o
prosonto troducoo, quo oqul so oncontro umo lntroducoo o tudo
oqullo quo Klorkoooord olndo produzlu ontro 1841 o 1855.
Porto Alooro, 5 do molo do 1O
lvaro L.M. Valls
Glossrio
Abbreviatur = abreviatura, resumo esquemtico e abstrato
at afrunde = arredondar, completar, aperfeioar
Anskuelse = (al. Anschauung) viso, modo de ver, concepo, intuio
Bestemmelse = determinao, definio, destinao
Bestemthed = determinidade
Betragtning = considerao, viso terica
at digte = criar poeticamente, poetar, poetizar
Elskov = amor (s vezes acentuando o aspecto ertico)
den Enkelte = o indivduo (no sentido mais pleno; mais tarde K. dir ser
esta a sua categoria)
Forestilling = representao (mental), noo, idia geral
Formation = formao (no sentido de configurao histrica)
12
Fraekhed = (al. Frechheit) impudncia, ousadia, impertinncia
Gave = dom, presente, ddiva (faz trocadilho com Opgave)
at gravitere = gravitar rumo a alguma coisa (mais do que ao redor de)
Grund = fundamento, razo, fundo
gaa til Grunde = (al. zu Grunde gehen) perecer, morrer, ir ao fundo (e
ao fundamento)
Graecitet = helenismo, mundo grego, cultura grega, os gregos
Guden = o deus (Gud + en: formulao grega, com artigo definido)
Gyldighed = validade, valor lgico, tico ou histrico
Individ = indivduo (num sentido mais genrico)
Indsigt = conhecimento (tcnico, prtico, artstico)
den Insigtsfuldeste = o mais competente, mais hbil, que conhece
melhor uma arte ou tcnica
Intet = nada
ironisk = irnico (Det Ironiske: o aspecto irnico, a ironia)
Isolation = isolao, ato de isolar(-se)
det Komiske = o cmico, a comicidade, o aspecto cmico de algo
Kaerlighed = amor
at mene = pensar, opinar, ter em mente, querer dizer com
Mening = opinio, sentido (da frase ou da ao), inteno, o que se tem
em mente ao falar ou agir
das Nichtige = (al.) o nada, o nulo, o que nada vale (expresso tcnica
em Solger)
Nichtigkeit = (al.) a nulidade, a nadidade, a vacuidade (em dinamarqus
ocorre Intethed.)
Opfattelse = concepo, compreenso
Opgave = tarefa, problema a ser resolvido (faz trocadilho com Gave)
Selv = si mesmo, o si, o mesmo (pode ser substantivado, e indica o sujeito
refletido: eu mesmo, tu mesmo, ti mesmo ...) (traduzido em outras lnguas
como Soi, Se, Self, Selbst)
Skikkelse = figurao, figura, forma, configurao
at sprge = perguntar, indagar (enquanto at udsprge corresponderia a
interrogar, perguntar exaustivamente)
Standpunkt = ponto de vista, posio, posicionamento
Stemning = tonalidade afetiva, estado de nimo, clima ou atmosfera
espiritual (em alemo: Stimmung)
at svare = responder, replicar, contestar (enquanto at besvare indicaria
responder adequadamente, corresponder)
Svaermeri = exaltao apaixonada, entusiasmo indiscreto e romntico
Saedelig = tico, referente aos costumes
Saedelighed = eticidade, vida moral concreta, em instituies (refere-se,
neste contexto, s formas da Sittlichkeit hegeliana, anteriores ou pos-
teriores Moralitt)
13
Tilintetgrelse = anulao, aniquilamento, ato de destruir, reduzir a nada
Tilvaerelse = vida, ser de fato (distingue-se de Existents)
Udvikling = desenvolvimento, anlise, estudo, tratamento de uma ques-
to
Umiddelbarhed = imediatidade
14
O CONCEITO DE IRONIA
Cn/cn/mn/ r/r/4 c Src/
por S.A. Kierkegaard
Mas as coisas so assim: se uma pessoa
cair numa piscina pequena ou no mar
imenso, no deixa de nadar, de
qualquer maneira. Absolutamente.
Portanto, tambm ns temos de nadar e
de tentar salvar-nos nessa discusso, ou
na esperana de que um golfinho nos
leve, ou de qualquer outra salvao
difcil de conseguir!
Repblica, L. V 453 d
15
Dissertationem hanc inauguralem Philosophorum in Universitate
Hauniensi Ordo dignam censuit, quae una cum thesibus adjectis rite
defensa auctori gradum Magisterii artium acquirat.
Dobom d. XVl Julll MDCCCLl.
F.C. Sibbern,
h.a. Decanus fac.philos.
A Foculdodo do Fllosollo do Unlvorsldodo do Coponhoouo
doclorou quo osto dlssortocoo lnouourol oro dlono do conlorlr o sou
outor o orou do Mostro, dopols do tor sldo dolondldo, com os tosos
quo lho soo onoxodos, sooundo o trodlcoo.
Aos 16 do [ulho do 1841.
F.C. Sibbern,
Decano da Faculdade de Filosofia
Nota: H um erro na data em latim, onde consta 1851 em vez de 1841.
16
Theses,
Dissertationi Danicae
De Notione Ironiae
Annoxoo
quos
Ad Juro Moolstrl Artlum
ln Unlvorsltoto Holnlonsl Rlto Obtlnondo
dlo XXlX Soptomb.
horo 1O.
Publlco Colloqulo Dolondoro Conobltur.
Sovorlnus Aob;o Klorkoooord
thool. cond.
MDCCCLXI
(Teses anexadas dissertao dinamarquesa sobre o conceito de
ironia que Sren Aabye Kierkegaard, candidato em teologia, susten-
tar publicamente no dia 29 de setembro, s 1O horas, para obter,
segundo a tradio, o grau de Mestre da Universidade de Copenha-
gue. 1841.)
Nota: H um erro de data no texto em latim, onde consta 1861 em vez de 1841.
17
THESES
I. Similitudo Christum inter et Socratem in dissimilitudine praecipue est
posita.
II. Xenophonticus Socrates in utilitate inculcanda subsistit, nunquam
empiriam egreditur nunquam ad ideam pervenit.
III. Si quis comparationem inter Xenophontem et Platonem instituerit,
inveniet, alterum nimium de Socrate detraxisse, alterum nimium eum
evexisse, neutrum verum invenisse.
IV. Forma interrogationis, quam adhibuit Plato, refert negativum illud,
quod est apud Hegelium.
V. Apologia Socratis, quam exhibuit Plato aut spuria est, aut tota ironice
explicanda.
VI. Socrates non solum ironia usus est, sed adeo fuit ironiae deditus, ut
ipse illi succumberet.
VII. Aristophanes in Socrate depingendo proxime ad verum accessit.
VIII. Ironia, ut infinita et absoluta negativitas, est levissima et maxime
exigua subjectivitatis significatio.
IX. Socrates omnes aequales ex substantialitate tanquam ex naufragio
nudos expulit, realitatem subvertit, idealitatem eminus prospexit,
attigit non occupavit.
X. Socrates primus ironiam introduxit.
XI. Recentior ironia inprimis ad ethicen revocanda est.
XII. Hegelius in ironia describenda modo ad recentiorem non ita ad
veterem attendit.
XIII. Ironia non tam ipsa est sensus expers, tenerioribus animi motibus
destituta, quam aegritudo habenda ex eo, quod alter quoque potiatur
eo, quod ipsa concupierit.
XIV. Solgerus non animi pietate commotus, sed mentis invidia seductus,
quum negativum cogitare et cogitando subigere nequiret, acosmis-
mum effecit.
XV. Ut a dubitatione philosophia sic ab ironia vita digna, quae humana
vocetur, incipit.
18
TESES
I. A semelhana entre Cristo e Scrates est posta precipuamente em
sua dissemelhana.
II. O Scrates de Xenofontes contenta-se com inculcar a utilidade, jamais
abandona a empiria e nunca atinge a idia.
III. Se se instituir uma comparao entre Xenofonte e Plato, perceber-
se- que o primeiro o rebaixou demasiadamente e o segundo o
elevou demasiadamente; nenhum deles o encontrou verdadeiramen-
te.
IV. A forma da interrogao utilizada por Plato corresponde ao negativo
em Hegel.
V. A Apologia de Scrates como exposta por Plato ou espria ou
deve ser explicada totalmente pela ironia.
VI. Scrates no somente usou da ironia, mas dedicou-se de tal maneira
ironia que acabou sucumbindo a ela.
VII. Aristfanes chegou perto da verdade ao descrever Scrates.
VIII. A ironia, enquanto infinita e absoluta negatividade, a indicao
mais leve e mais exgua da subjetividade.
IX. Scrates arrancou todos os seus contemporneos da substancialidade
como se estivessem nus aps um naufrgio, ele subverteu a realida-
de, avistou a idealidade distncia, mas no a dominou.
X. Scrates foi o primeiro a introduzir a ironia.
XI. As manifestaes mais recentes da ironia devem ser referidas ao tico.
XII. Hegel, em sua descrio da ironia, atendeu mais s formas recentes
do que antiga.
XIII. A ironia no , propriamente, desprovida de toda sensibilidade ou
dos movimentos mais ternos do nimo, mas antes uma amargura
por um outro gozar daquilo que ela cobia para si mesma.
XIV. Solger adotou o acosmismo no movido por nimo piedoso, mas
seduzido pela inveja intelectual, por no conseguir pensar o negativo
e, pensando-o, subjug-lo.
XV. Como toda filosofia inicia pela dvida, assim tambm inicia pela
ironia toda vida que se chamar digna do homem.
19

O Pn/ 4 r//c 4 Src/ n|/4


m /rn/c.
21
22
lNTRODUCO
So ho oloo quo so tom do louvor no omponho (Stroobon)
lllosollco roconto om suo orondloso oporlcoo, cortomonto o potn-
clo oonlol com quo ooorro o soouro o lonmono. Oro, so condlz oo
lonmono, quo proprlomonto joemnn qeners (do onoro loml-
nlno), dovldo suo noturozo lomlnlno, ontrooor-so oo mols lorto,
tombm so podo oxlolr, do covolholro lllosollco, por umo quostoo
do oquldodo, o rospoltoso docnclo, o prolundo oxoltocoo do um
opolxonodo (souermer), no luoor dos quols s vozos so so oscutom
o rotlnlr dos osporos o o voz do domlnodor. O obsorvodor dovo sor
um orotlco, nonhum troco, nonhum momonto podo sor lndlloronto
poro olo: mos, por outro lodo olo dovo tombm porcobor o suo
suporlorldodo, quo ontrotonto so usoro poro ouxlllor o lonmono o
so monllostor complotomonto. Pols, so bom quo o obsorvodor trooo
o concolto consloo, lmporto, mosmo osslm, quo o lonmono noo
so[o vlolontodo, o so vo[o o concolto surolndo o portlr do lonmono.
Antos, portonto, do ou possor onollso do concolto ronu,
nocossorlo quo ou mo ossoouro do umo concopcoo (Opjuttelse)
conllovol o outntlco do oxlstnclo (Exstents) hlstorlcomonto rool,
lonomonoloolco do 5ocrutes com rolornclo quostoo do suo pos-
sivol rolocoo com o concopcoo trunsjquruJu (jorklureJ) quo lho
outoroorom sous contompornoos ontuslostos ou lnvo[osos: lsto
obsolutomonto nocossorlo, porquo o concolto do lronlo loz suo
ontrodo no mundo com Socrotos. Com ololto, os concoltos, osslm
como os lndlviduos, tm suo hlstorlo o, tol como olos, noo conso-
ouom roslstlr oo podor do tompo. E no ontonto, por lsso o oposor
dlsso, ouordom mosmo osslm umo ospclo do soudodo do torro ondo
23
noscorom. Asslm como o lllosollo por um lodo noo podo sor lndllo-
ronto o osto hlstorlo postorlor do concolto, osslm tombm olo noo
podo otor-so somonto quolo prlmolro hlstorlo, por mols rlco o
lntorossonto quo so[o. A lllosollo oxloo sompro oloumo colso o mols,
oxloo o otorno, o vordodolro, lronto oo quol mosmo o oxlstnclo mols
solldo , onquonto tol, o lnstonto olortunodo. Elo so roloclono com
o hlstorlo como o conlossor com o ponltonto, o dovo, como um
conlossor, tor um ouvldo ollnodo, pronto poro sooulr os plstos dos
soorodos doquolo quo so conlosso: mos olo tombm osto om condl-
coos do, opos tor oscutodo todo o srlo do conllssoos, loz-los
oporocor dlonto do quo conlosso como umo colso dlloronto. Pols
osslm como o lndlviduo (lnJoJ) quo so conlosso podo multo bom
tor condlcoos noo so do rocltor onolltlcomonto os loltos do suo vldo
mos tombm do roloto-los do monolro omono o oorodovol, o no
ontonto noo consoouo olo mosmo vor suo vldo como um todo, osslm
tombm o hlstorlo podo multo bom proclomor pototlcomonto, om
olto voz, o rlquozo do vldo do onoro humono, mos tom do dolxor
mols volho ( lllosollo)
1
o torolo do oxpllco-lo, o podo ontoo doslrutor
do olooro surproso: no prlmolro lnstonto quoso noo quor roconhocor
o vorsoo oloborodo polo lllosollo, mos vol so lomlllorlzondo pouco o
pouco com osto concopcoo lllosollco, ot chooor llnolmonto o onco-
ro-lo como o vordodo outntlco, o o outro lodo como moro oporn-
clo.
Tols soo, portonto, os dols momontos oos quols so dovo lozor
louolmonto [ustlco, o quo constltuom proprlomonto o ujuste Je contus
ontro hlstorlo o lllosollo, do monolro quo por um lodo so loz [ustlco
oo lonmono
2
o o lllosollo noo o onoustlo ou o lntlmldo com suo
suporlorldodo, o, por outro lodo, o lllosollo noo so dolxo porturbor
polo loltlco do lndlvlduol nom dlstrolr polo prolusoo dos portlculorl-
dodos. Asslm tombm, com o concolto do lronlo, lmportonto quo
o lllosollo noo so dolxo onoonor por um unlco lodo do suo oxlstnclo
lonomonoloolco, o, oclmo do tudo, noo so onoono com o quo ho do
oporonto nosto, mos vo[o o vordodo do concolto om o com o
lonomonoloolco.
Pols, quo o trodlcoo tonho vlnculodo oxlstnclo do Socrotos
o polovro lronlo, lsto quolquor um sobo, mos doi noo so soouo, do
monolro oloumo, quo todo mundo solbo o quo lronlo. Alm dlsso,
so oloum, orocos o um conhoclmonto intlmo do vldo o dos clrcuns-
tnclos do Socrotos, chooou o lormor poro sl umo ldlo dos pocullo-
rldodos dolo, noo tom, do [olto nonhum, um concolto comploto do
quo so[o o lronlo. Noo dlzomos lsto, obsolutomonto, por lovontormos,
dloomos, umo suspolto om rolocoo oxlstnclo hlstorlco, como so o
24
dovlr losso ldntlco com umo quodo do ldlo, [o quo osto , ontos,
dosdobromonto do proprlo ldlo. Lonoo do nos, como [o lol dlto, tol
ollrmocoo: mos, por outro lodo, noo so podo [omols ocoltor quo um
momonto lndlvlduol do oxlstnclo como tol posso sor o obsoluto-
monto odoquodo ldlo. Com ololto, [o so obsorvou o rospolto do
noturozo quo olo noo copoz do sustontor o concolto, om porto
porquo todo lonmono lndlvlduol contm oponos um momonto, o
om porto porquo todo o somo do oxlstnclo do noturozo sompro,
ollnol, um meJum lmporlolto quo noo onoondro sotlslocoo, mos
nostololo: osslm tombm so podo dlzor, com rozoo, oloo somolhonto
sobro o hlstorlo, no modldo quo todo loto lndlvlduol tostomunho umo
ovolucoo, o noo obstonto oponos momonto, o no modldo quo todo
o somo do oxlstnclo hlstorlco noo , olndo, o meJum obsolutomon-
to odoquodo do ldlo, mos oponos sou ospocto tomporol o portlculor
(osslm como o noturozo o suo molduro ospoclol), quo so prolonoo
sooundo os movlmontos rotrospoctlvos do consclnclo, quo olho
poro tros, loco o loco, rosto contro rosto.
lsto dovo bostor no quo tonoo dlllculdodo quo suroo com todo
o quolquor concopcoo lllosollco do hlstorlo, o no quo so roloro oo
culdodo quo oi convm omprooor. As condlcoos ospoclols podom
ontrotonto oprosontor novos dlllculdodos, o quo o coso prlnclpol-
monto nosto prosonto posqulso. Com ololto, oqullo o quo o proprlo
Socrotos dovo tonto volor, o llcor tronqullo o modltor, lsto : sllnclo,
ols todo o suo vldo om rolocoo hlstorlo unlvorsol. Elo nodo dolxou,
o portlr do quo umo poco postorlor pudosso [uloo-lo: slm, mosmo
quo ou mo lmoolnosso contompornoo dolo, olndo sorlo sompro
dllicll concobor o quo olo lol. Pols olo portonclo quolo ospclo do
homons dlonto dos quols nlnoum podo dor-so por sotlslolto somon-
to com o oxtorlor como tol. O oxtorlor lndlcovo constontomonto oloo
do dlloronto o do oposto. Noo so dovo com olo o coso doquolo lllosolo
quo, oo oxplonor suos lntulcoos, sou dlscurso oro o proprlo prosonco
do ldlo. Multo polo controrlo: o quo Socrotos dlzlo slonlllcovo oloo
do dlloronto.
O oxtorlor noo ostovo obsolutomonto numo unldodo horm-
nlco com o lntorlor, mos ontos oro o controrlo dlsto, o somonto por
osto noulo do rolrocoo olo podo sor comproondldo. Com rolornclo
o Socrotos, portonto, o tormo concopcoo tom um sontldo comploto-
monto dlloronto doquolo quo opllcodo molorlo dos outros
homons. E oqul [o convm lombror quo Socrotos so podo sor
concobldo otrovs do um colculo comblnotorlo. Mos como olo osto
sltuodo ho mllnlos do nos, o nom mosmo sous contompornoos
consooulrom copto-lo om suo lmodlotoz, podo-so vor locllmonto quo
25
poro nos pormonoco duplomonto dllicll roconstrulr suo oxlstnclo, [o
quo tomos do nos oslorcor poro, otrovs do um colculo do comblno-
coos, chooor o umo concopcoo do quo [o lol ontorlormonto conco-
bldo do monolro onrododo. So dlzomos quo o quo constltuio o
substonclol om suo oxlstnclo oro lronlo ( cloro quo oi ho umo
controdlcoo, mos tombm tom do hovor), o olndo por clmo postulo-
mos quo o lronlo um concolto noootlvo, v-so locllmonto quoo
dllicll so torno llxor umo lmooom dolo: slm, ot poroco lmpossivol,
ou ontoo polo monos too trobolhoso como plntor um duondo com
o borroto quo o torno lnvlsivol.
26
CAPTULO I:
Esta concepo possvel
Possomos oooro om rovlsto os concopcoos do Socrotos produ-
zldos por sous contompornoos mols proxlmos. Nosto coso, tomos
quo nos llxor om trs nomos: Xenojonte, Plutdo o Arstojunes. E
quondo Bour
3
dlz quo, oo lodo do Plotoo, Xonolonto quom moroco
mols otoncoo, ou noo posso comportllhor totolmonto do sou modo
do vor. Xonolonto so prondou [ustomonto lmodlotoz do Socrotos o,
por lsso, cortomonto om multos ospoctos o comproondou mol
4
: om
controsto com olo, Plotoo o Arlstolonos obrlrom comlnho otrovs do
duro oxtorlor, chooondo o otlnolr umo concopcoo doquolo lnllnltudo
quo lncomonsurovol com os multlplos ocontoclmontos do suo vldo.
Podo-so, portonto, dlzor do Socrotos quo, osslm como olo possou suo
vldo constontomonto ontro o corlcoturo o o ldool, osslm tombm olo
contlnuo ontro ombos opos o morto. No quo toco, pols, rolocoo
ontro Xonolonto o Plotoo, Bour dlz, corrotomonto, p. 123: Entro
ombos looo nos suroo umo dlloronco, quo om multos ospoctos podo
sor comporodo com o lomoso rolocoo ontro os ovonoolhos slnotlcos
o o do Jooo. Asslm como os ovonoolhos slnotlcos oprosontom mols
oquolo lodo oxtorlor do oporlcoo do Crlsto, roloclonodo com o ldlo
[udolco do Mosslos, o o do Jooo onloco sobrotudo suo noturozo
suporlor, o lmodlotomonto dlvlno nolo, osslm tombm o Socrotos
plotnlco tom umo slonlllcocoo multo mols olto o mols ldool do quo
o do Xonolonto, com o quol, no lundo, pormonocomos sompro o
oponos no torrono do vldo protlco lmodloto. Esto obsorvocoo do
Bour noo somonto lmprosslono bom, mos mosmo bom ocortodo,
dosdo quo so rocordo o sooulnto: quonto concopcoo do Xonolonto
27
sobro Socrotos, pormonoco sompro umo dlloronco lronto oos ovon-
oolhos slnotlcos, [o quo ostos ultlmos oponos roproduzom o rotroto
lmodlotomonto llol do oxlstnclo lmodloto do Crlsto (o quol,
lmportonto notor, noo slonlllcovo oloo do dlloronto
5
do quo olo oro),
o quo, so Motous poroco tor um proposlto opolootlco, troto-so do
[ustlllcor o concordnclo do vldo do Crlsto com o ldlo do Mosslos,
onquonto Xonolonto, oo controrlo, tom o vor com um homom cu[o
oxlstnclo lmodloto slonlllcovo oloo do dlloronto doqullo quo oporo-
clo prlmolro vlsto, o quondo olo dosonvolvo umo doloso ou
opoloolo dosto, so consoouo loz-lo no lormo do um momorondo
dlrloldo o dlonisslmos contompornoos quo so so dolxom convoncor
por roclocinlos. Por outro lodo, o obsorvocoo sobro o rolocoo do
Plotoo com Jooo tombm osto corroto, dosdo quo so tonho prosonto
quo Jooo vlu om Crlsto vordodolro o lmodlotomonto tudo oqullo quo
olo oprosonto no suo totol ob[otlvldodo, lmpondo o sl mosmo o
sllnclo, [o quo sous olhos ostovom obortos poro o lmodlotomonto
dlvlno om Crlsto: o Plotoo, polo controrlo, crlo o sou Socrotos por
molo do umo otlvldodo potlco, [o quo Socrotos, proclsomonto om
suo oxlstnclo lmodloto, oro oponos nequtoo.
Prlmolro, umo oprosontocoo do codo um dolos om portlculor.
XENOFONTE
Proclsomos rocordor prollmlnormonto quo Xonolonto tlnho
umo ntendo (o lsto [o umo lolho ou oloo onorosomonto supr-
lluo
6
), ou so[o, quorlo domonstror como orltovo oos cus o ln[ustlco
quo os otonlonsos comotorom com Socrotos oo condono-lo morto.
E Xonolonto consooulu lsso numo modldo slnoulor, do lormo quo
ontos so ocrodltorlo sor o suo lntoncoo domonstror quo o condonocoo
do Socrotos lol umo lmbocllldodo ou um oquivoco dos otonlonsos.
Pols Xonolonto o dolondo do umo tol monolro, quo Socrotos so torno
noo oponos lnoconto, mos complotomonto lnolonslvo, do modo quo
o oonto llco prolundomonto ossombrodo, porountondo-so quol do-
mnlo torlo onloltlcodo o tol ponto os otonlonsos quo olos pudorom
vor nolo mols do quo um su[olto bonochoo, convorsodor o onoroco-
do, quo noo lozlo nom mol nom bom, quo noo pro[udlcovo o
nlnoum, o quo no lundo do corocoo so quorlo bom o todo mundo,
contonto quo qulsossom oscutor suo convorso llodo. E quo lurmonu
pruestubltu (hormonlo proostobolocldo) no loucuro, quo unldodo
suporlor no domnclo noo so oncontro ontoo no loto do quo Plotoo
o os otonlonsos so ollorom, uns poro motor o o outro poro tronslormor
28
om lmortol um cldodoo too bondoso lsso sorlo, ollos, umo lronlo
som louol sobro o mundo. Acontoco s vozos numo dlsputo, quo,
[ustomonto quondo o ponto polmlco, oo so ooucor, comoco o llcor
lntorossonto, do roponto chooo um torcolro cholo do boo vontodo o
so oncorrooo do roconclllor os lorcos om luto, tronslormondo poro
lsso todo o quostoo numo trlvlolldodo: osslm podomos lmoolnor o
quo dovom tor sontldo Plotoo o os otonlonsos om rolocoo oo momo-
rondo lronlsto do Xonolonto. Xonolonto, oo suprlmlr tudo o quo
hovlo do porlooso om Socrotos, roolmonto roduzlu-o om ultlmo
onollso n ubsurJum (oo obsurdo), qulco poro rotrlbulr o Socrotos o
quo tontos vozos osto llzoro com os outros.
O quo torno olndo mols dllicll umo nocoo cloro do porsonoll-
dodo do Socrotos otrovs do oprosontocoo do Xonolonto o totul
uusncu do stuudo. A boso sobro o quol codo um dos dlolooos so
movo too lmporcoptivol o suporllclol como umo llnho roto, too
monotono como os coros do lundo dos quodros dos crloncos o dos
plntoros do lolro do Nuronboro, tudo do umo cor so. E no ontonto
oro do molor lmportnclo osto boso om rolocoo porsonolldodo do
Socrotos, o quol so dovlo dolxor prossontlr numo prosonco mlstorloso
o numo llutuocoo mistlco por sobro o pltorosco vorlododo do oxubo-
ronto vldo otonlonso, o quo so dovlo dolxor oxpllcor por molo do umo
dupllcldodo do oxlstnclo, mols ou monos como um polxo voodor
om rolocoo oos polxos o oos possoros. E ocontuor osslm o sltuocoo
sorlo proclsomonto lmportonto poro mostror quo o doclslvo om
Socrotos noo oro um ponto llxo, mos um ubque et nusquum (om
todo porto o om nonhum luoor): o poro onlotlzor o sonslbllldodo
socrotlco, quo oo mols sutll o tnuo contoto lmodlotomonto porcoblo
o prosonco do ldlo, lmodlotomonto notovo om tudo o quo oxlstlo o
olotrlcldodo corrospondonto: o poro tornor bom vlsivol o outntlco
mtodo socrotlco, quo noo consldorovo nonhum lonmono modosto
domols poro, portlndo dolo, lr-so olovondo ot o osloro proprlo do
ponsomonto.
Esto posslbllldodo socrotlco do comocor por quolquor ponto,
roollzodo no vldo, mosmo quo lroquontomonto possosso dosporcobl-
do polo multldoo - poro o quol sompro pormonoco um onlomo o
modo como so podo chooor o tol ou quol ob[oto, [o quo os lnvostl-
oocoos do multldoo tormlnom o comocom numo poco ostoonodo
7
-, osto soouro porspoctlvo socrotlco, poro o quol nonhum ob[oto oro
too compocto quo noo so dolxosso vlsuollzor lnstontonoomonto oll o
ldlo
8
, o noo oponos totoondo mos slm com lmodloto cortozo, o quo
tlnho contudo, om sl mosmo, o olhor oxorcltodo poro os oporontos
roducoos do porspoctlvo, o quo osslm noo oproxlmovo do sl o ob[oto
29
otrovs do umo sub-ropcoo, mos slm oponos montlnho o mosmo
ponoromo llnlto onquonto osto lo oporocondo oo lonoo poro os
ouvlntos o ospoctodoros - oquolo slnoolozo socrotlco, quo lormovo
um controsto too ooudo com o olvoroco som contoudo dos sollstos
o sous ooroontolos lnllndovols, tudo lsso o quo so doso[orlo quo
Xonolonto nos tlvosso lolto porcobor. E quo vldo noo torlo oporocldo
no oxposlcoo so, oll no molo dos ortosoos ocupodos om sous
trobolhos, no molo do borulho dos burros do coroo, o oonto vlsuoll-
zosso oquolo tromo dlvlno com o quol Socrotos entretecu o oxlstn-
clo: so oll no molo dos ruidos do morcodo so pudosso oscutor oquolo
dlvlno ocordo lundomontol quo pormoovo o oxlstnclo lTlouerel-
sen}, no modldo quo poro Socrotos quolquor colso oro um slnol
motolorlco o noo lnlollz do ldlo, quo lntorossonto conlllto ontro os
lormos do oxprossoo mols cotldlonos do vldo torrono o Socrotos, o
quol, noo obstonto, poroclo dlzor o mosmo colso quo os outros. Esto
lmportnclo do sltuocoo noo osto totolmonto ousonto om Plotoo,
oponos com o dlloronco do quo olo oporoco do monolro puromonto
potlco, o dosto modo comprovo oxotomonto suo proprlo volldodo
o o lolto quo loz om Xonolonto.
Mos so por um lodo Xonolonto coroco do um olhor copoz do
vor o sltuocoo, por outro lodo lolto-lho tombm ouoJo poro os
rplcus. Noo quo os quostoos quo Socrotos coloco o os rospostos
quo olo do noo so[om corrotos: polo controrlo, olos soo corrotos
domols, roslstontos domols, mocontos domols

. Pols om Socrotos o
rpllco noo ostovo om unldodo lmodloto com o dlto, noo oro um
lluxo, mos um constonto rolluxo, o oqullo do quo so sonto lolto om
Xonolonto o ouvldo poro o oco do rpllco, quo roporcuto lnllnlto-
monto sobro o porsonolldodo, como quo rotornondo o osto (pols nos
outros cosos o rpllco costumo sor o propooocoo do ponsomonto
otrovs do um som quo ovonco). Pols quonto mols Socrotos mlnovo
o oxlstnclo, tonto mols prolundomonto o mols nocossorlomonto
codo oxprossoo portlculor proclsovo orovltor no dlrocoo do totolldodo
lrnlco, quo, como ostodo osplrltuol, oro lnllnltomonto lnsondovol,
lnvlsivol, lndlvlsivol. Esto soorodo, Xonolonto noo consooulu nom
porcobor. Ouo mo so[o pormltldo usor do umo lmooom poro tornor
sonsivol o quo ou quoro dlzor. Exlsto umo orovuro quo roprosonto o
tumbo do Nopolooo. Duos oltos orvoros moroolom o quodro. Noo
so v mols do quo lsto, o o obsorvodor suporllclol noo onxoroo
nonhumo outro colso. Entro os duos orvoros ho um ospoco vozlo:
quondo o olhor soouo os contornos quo dollmltom o vozlo, sublto-
monto oporoco dosto nodo o proprlo Nopolooo, o o portlr do ontoo
lmpossivol dolxor do v-lo. O olhor quo o vlu umo voz o v ontoo
30
sompro, com umo nocossldodo quoso onoustlonto. Asslm tombm
com os rpllcos do Socrotos. A oonto ouvo os sous dlscursos do
mosmo modo como o oonto v os rvoros, suos polovros slonlllcom
oqullo quo o som dolos onunclo, osslm como os orvoros soo orvoros,
noo ho nonhumo silobo quo nos ocono com umo outro lntorprotocoo,
osslm como noo ho um unlco troco quo lndlquo Nopolooo, o,
contudo, osto ospoco vozlo, osto nodo o quo oscondo o mols
lmportonto. Asslm como oncontromos no noturozo oxomplos do
luooros too ostronhomonto construidos quo oquolos quo so oncon-
trom mols proxlmos noo ouvom o orodor, o slm oponos oquolos quo
so colocom num dotormlnodo ponto, oorolmonto lonoo dlstnclo,
bom osslm quo ocorro com os rpllcos do Socrotos, dosdo quo nos
rocordomos do quo ouvlr so ldontlllco oqul com comproondor, o noo
ouvlr com comproondor mol. Essos soo os duos lolhos prlnclpols quo
ou quorlo subllnhor prollmlnormonto om Xonolonto: mos, ollnol do
contos, sltuocoo o rpllco soo o comploxo quo constltul o slstomo
oonollonor o corobrol do porsonolldodo.
Possomos poro o colotnoo dos dltos quo so oncontrom om
Xonolonto otrlbuidos o Socrotos. Essos obsorvocoos soo om oorol too
rostolros o otrollodos, quo noo dllicll obrono-los numo olhodo,
mosmo quo ontorpoco o vlsto. So roromonto umo dolos so olovo oo
nivol do um ponsomonto potlco ou lllosollco, o oposor do bolo
llnouooom, os dosonvolvlmontos tm o mosmo sobor quo os ortloos
mlnuclosos do nosso FolkebluJ (Folho Populor) ou ontoo como os
oxclomocoos do xtoso colostlol do um somlnorlsto odmlrondo o
noturozo.
10
Ao possormos oooro oos dltos do Socrotos consorvodos por
Xonolonto, quoromos, noo obstonto multos vozos so ossomolhom
oponos o um monto do crloncos rounldos, tontor porsooulr o possivol
somolhonco do lomillo.
Esporomos quo o loltor nos d rozoo quondo dlzomos quo o
dotormlnocoo ompirlco o polioono o o ponto do vlsto o circulo:
o quo subslsto por todo otornldodo umo dlloronco quolltotlvo ontro
ostos duos nocoos.
Em Xonolonto, o consldorocoo orronto possolo todo o tompo
polo polioono, o multos vozos ot so onoono o sl mosmo, quondo,
tondo dlonto do sl um lodo mols lonoo, ocrodlto tor o vordodolro
lnllnltudo, o por lsso, como um lnsoto quo rosto[o oo lonoo do um
polioono, col, porquo o quo so mostrovo como umo lnllnltudo noo
possovo do um noulo.
31
Em Xonolonto, o utl um dos pontos do portldo poro o
onslnomonto socrotlco. Mos o utll proclsomonto o polioono, quo
corrospondo lnllnltudo lntorlor do bom, lnllnltudo quo portlndo do
sl mosmo o rotornondo o sl mosmo noo lndlloronto o nonhum do
sous momontos proprlos, mos so movlmonto om todos olos, todo om
todos olos o todo om codo um dolos. O utll tom, pols, umo dloltlco
lnllnlto o oo mosmo tompo umo dloltlco lnllnltomonto mo. Com
ololto, o utll o dloltlco oxtorlor do bom, o nooocoo dosto, o quo,
soporodo como tol, oponos pormonoco um rolno do sombros ondo
nodo subslsto, mos ondo som lormo o som llouro tudo so condonso
o so volotlllzo, tudo om rolocoo oo olhor lnconstonto o superjcul do
obsorvodor, poro o quol todo o quolquor oxlstnclo so umo
oxlstnclo lroomontorlo lnllnltomonto dlvlsivol om um colculo lnlln-
dovol. (O utll modolo tudo, ot mosmo o lnutll, pols, osslm como
nodo ubsolutumente utll, tombm noo podo hovor nodo do ubso-
lutumente lnutll, [o quo o utllldodo obsoluto noo posso do um
momonto luoldlo no oltornnclo lnconstonto do vldo.) Esso vlsoo
comum do utll so oncontro dosonvolvldo no dlolooo com Arlstlpo,
Mem. lll, 8. Enquonto om Plotoo sompro vomos Socrotos orroncor
o quostoo dos contlnonclos concrotos om quo o vom sous clrcun-
dontos, poro lovo-lo oo obstroto, om Xonolonto [ustomonto Socro-
tos quom onlqullo os cortomonto lrocos tontotlvos do Arlstlpo do
oproxlmor-so do ldlo. Noo nocossorlo quo ou onollso mols do porto
osto dlolooo, pols o prlmolro otltudo do Socrotos mostro oo mosmo
tompo o oxorcltodo osorlmlsto o o lol quo volo poro todo o lnvostloo-
coo. Ouondo Arlstlpo porounto so olo conhoclo oloo bom, olo
rospondo: Porountos-mo so conhoco oloumo colso boo poro lo-
bro, com o quo ollos o monolro dlscurslvo do rocloclnor lndlcodo
lmodlotomonto. Todo o convorsocoo soouo por osto comlnho numo
soqunclo lnobolovol quo noo so dosvlo lronto oo oporonto porodo-
xo: Como! Entoo bolo um costo do llxo - Slm, por Jupltor! o lolo
um oscudo do ouro, [o quo um lol convonlontomonto lolto poro sou
uso o o outro noo. Emboro ou so tonho lntroduzldo osto dlolooo
como um oxomplo o tonho do mo otor ossonclolmonto lmprossoo
totol, quo o lorco vltol no oxomplo, dovo contudo, [o quo o cltol
como um oxomplo nstur omnum (quo volo por todos, tiplco),
rocordor umo dlllculdodo com rospolto monolro como Xonolonto
lntroduz osto dlolooo. Com ololto, olo nos do o ontondor quo so
trotovo do umo quostoo copcloso do Arlstlpo poro conlundlr Socrotos
com o dloltlco lnllnlto quo ho no bom quondo osto concobldo
como sondo o utll. Elo lnslnuo quo Socrotos porcoboro o ostuclo.
Podor-so-lo ontoo ponsor quo todo o dlolooo lol consorvodo por
Xonolonto como um oxomplo do olnostlco (orto do combotor) do
32
Socrotos. Podorlo ot porocor quo om todo o comportomonto do
Socrotos dormltovo umo lronlo lotonto, como so olo, oporontomonto
sooulndo do boo-l os ormodllhos do Arlstlpo, onlqullosso [ustomonto
sou plono ostucloso, lovondo oxotomonto Arlstlpo, contro o vontodo,
o ollrmor oqullo quo osto osporovo vor dolondldo por Socrotos.
Entrotonto, quom conhoco Xonolonto ochoro lsto oltomonto lmpro-
vovol, o quol, por vlo dos duvldos, olndo olorocou umo rozoo
complotomonto dlstlnto poro o comportomonto do Socrotos: olo oolo
osslm poro sor utll oos sous ocomponhontos. Doi so podo vor
cloromonto quo, do ocordo com o concopcoo do Xonolonto, com
o molor sorlododo quo Socrotos rovoco o lnllnltudo oxoltonto do
lnvostloocoo poro o mo lnllnltudo dos bolxodos do omplrlo.
O comensuroel como tol ontoo o orono proprlomonto dlto
do Socrotos o suo otlvldodo conslsto, om orondo porto, om oncorror
todo o ponsomonto o o ocoo humono dontro dos llmltos do um muro
lntronsponivol quo oxclul todo trollco com o mundo dos ldlos. O
ostudo dos clnclos noo podo, do monolro oloumo, ultropossor osto
cordoo sonltorlo, Mem. lV. 7. Do ooomotrlo
11
dovlo-so oprondor
oponos o nocossorlo poro sor copoz do modlr corrotomonto o sou
torrono: um ostudo mols ovoncodo do ostronomlo oro dosoconso-
lhodo, o olo nos odvortlo com o coso dos ospoculocoos do Anoxooo-
ros - om sumo, todo clnclo llco roduzldo oo ostrltomonto nocossorlo
zum Gebruucl jur JeJermunn (poro o uso do codo um).
O mesmo so ropoto om toJos os Jominos: sous dltos sobro o
noturozo soo slmplosmonto trobolho do lobrlco, o tolooloolo llnlto
numo vorlododo do modolos. - Suo concopcoo do omlzodo noo
podo sor ocusodo do oxoltocoo opolxonodo (Svoormorl). Alndo quo
olo so[o do oplnloo do quo nom um covolo
12
, nom um osno volom
tonto quonto um omloo, doi noo so soouo, do monolro nonhumo,
quo vorlos covolos ou vorlos burros noo pudossom tor tonto volor
quonto um omloo. E osto o mosmo Socrotos, o rospolto do quol
Plotoo, poro coroctorlzor todo suo llnltudo lntorlor om rolocoo oos
omloos, utlllzo umo oxprossoo sonsuol-osplrltuol como omor os
[ovons otrovs do lllosollo (PuJerusten metu pllosoplius), o
Socrotos quo dlz o rospolto do sl mosmo, no 8unquete, quo so
ontondlo do orto do omor (erotk). E quondo ontoo om Mem. lll,
11 ouvlmos Socrotos convorsor com o domo do roputocoo duvldoso
Toodoto o oobor-so dos molos omorosos quo olo possul poro otrolr
homons [ovons o sl, olo nos ropuono como umo volho cocoto quo
olndo so cr om condlcoos do oncontor, slm, olo nos ropuono olndo
mols, porquo nos noo consooulmos odmltlr o ovontuolldodo do quo
Socrotos losso copoz dlsso. - louolmonto om rolocoo oos multlplos
33
oozos do vldo, nos oi oncontromos o mosmo sobrlododo llnlto,
onquonto Plotoo too orondlosomonto otrlbul o Socrotos umo ospclo
do soudo dlvlno, quo torno lmpossivol poro olo os oxcossos o contudo
noo o prlvo, mos slm o rooolo com o plonltudo do oozo
13
. Ouondo
Alcobiodos, no 8unquete, nos loz sobor quo [omols vlro Socrotos
bbodo, llco subontondldo oo mosmo tompo quo oro lmpossivol
poro Socrotos colr num tol ostodo, o nos vomos, ollos, no Bonquoto,
como olo vonco todos os outros no bobldo. Xonolonto noturolmonto
oxpllcorlo lsto dlzondo quo olo [omols ultropossovo um quuntum suts
(umo modldo rozoovol) do rocolto oprovodo polo oxporlnclo.
Noo so troto portonto doquolo bolo unldodo hormnlco do
dotormlnocoo noturol o llbordodo, coroctorlzodo polo oxprossoo
uutoJomino lsoplrosune), nosto doscrlcoo quo Xonolonto nos do
do Socrotos, mos ontos do umo lolo composlcoo do clnlsmo o ospirlto
llllstou. - Suo concopcoo do morto oqul louolmonto pobro do
ospirlto, louolmonto pusllnlmo, mosqulnho. lsso so mostro om
Xonolonto, Mem. lV, 8, 8, ondo Socrotos olooro-so por tor do morror
oooro, [o quo com lsso so v llvro dos dooncos o dos trlbutos do
volhlco. No Apoloqu (do Xonolonto) oncontrom-so docorto olouns
trocos um pouco mols potlcos, como no 3, ondo Socrotos suooro
quo por todo suo vldo so hovlo proporodo poro suo doloso: odomols,
proclso porm quo so dloo quo, quondo olo docloro noo quoror
dolondor-so, mosmo oi Xonolonto noo o v numo orondozo sobro-
noturol (osslm como por oxomplo o dlvlno sllnclo do Crlsto lronto
o sous ocusodoros), mos o consldoro oponos oulodo polo culdodo,
tolvoz lnoxpllcovol poro Socrotos, do sou domnlo quonto suo
roputocoo. E quondo llcomos sobondo por Xonolonto (Mem. l, 2,
24) quo Alcobiodos oro um homom multo bom-comportodo on-
quonto vlvou proxlmo o Socrotos o quo so tornou dlssoluto mols
tordo, o quo mols nos surproondo o odmlro noo quo olo tonho
dopols so tornodo dlssoluto, mos quo olo tonho vlvldo tonto tompo
no componhlo do Socrotos: pols, solndo do um tol ospirlto do
Chlstlonsloldt*, do umo tol oscolo-prlsoo do modlocrldodo constrlto-
ro, olo tlnho mosmo do ostor bostonto lomlnto dos prozoros o oozos.
Nos tomos portonto, no concopcoo do Socrotos por Xonolonto, o
sombru puroJunte do ldlo om suos multlplos oporlcoos. No luoor
do bom oqul tomos o utll, no luoor do bolo, o utlllzovol, om voz do
* Pequena aldeia da Jutlndia, fundada em 1773 por uma comunidade de irmos
morvios, conhecidos pela religiosidade austera e de estrita observncia (N.R.).
34
vordodolro, o ordom ostobolocldo, om voz do slmpotlco, o lucrotlvo
(Lucrotlvo), no luoor do unldodo hormnlco, o prosolco sobrlododo.
Flnolmonto, no quo tonoo ronu
14
, oi noo oncontromos
[omols quolquor vostiolo dolo no Socrotos do Xonolonto. No sou
luoor oporoco o solistlco. Mos o solistlco proclsomonto o duolo
lnllndovol do conhoclmonto com o lonmono, o sorvlco do oooismo,
quo [ustomonto [omols podo conduzlr o umo vltorlo doclslvo, porquo
o lonmono volto o lovontor-so too looo obotldo: o [o quo somonto
o conhoclmonto, quo como um on[o llbortodor orronco do morto o
lonmono o o loz possor do morto poro o vldo
15
, somonto osto
conhoclmonto podo voncor, osslm o solistlco so v por llm ocossodo
polos looloos lnllnltos dos lonmonos. Oro, o lormo oxtorlor quo
corrospondo o osto monstruoso polioono, o lnllnltudo colmo o
lntorlor do vldo quo corrospondo o osto olvoroco o o osto oloozorro
por todo otornldodo, ou o slstomo ou o lronlo onquonto noootlvl-
dodo lnllnlto obsoluto, noturolmonto com o dlloronco do quo o
Slstomo lnllnltomonto bom-lolonto o o lronlo lnllnltomonto sllon-
closo. E osslm vomos como tombm oqul Xonolonto bom conso-
quontomonto chooou lmooom oposto do concopcoo plotnlco.
Umo consldorovol multldoo do sollsmos so oncontro pols nos Momo-
roblllo
16
, mos om porto olos corocom do ponts* (por oxomplo, os
curtos lrosos do Mem. lll, 13), o om porto olos corocom do lnllnlto
olostlcldodo lrnlco, do socroto olcopoo
17
polo quol so col do roponto,
noo o mll brocos do prolundldodo, como o mostro-oscolo do com-
dlo Os Eljos, mos slm no nodo lnllnlto do lronlo. Por outro lodo, os
sous sollsmos tompouco sorvom como oproxlmocoos vlsoo oorol
(tl Anskuelsen). Como oxomplo, quoro lntroduzlr Mem. lV, 4, o
dlolooo com Hiplos. Aqul tombm so mostro como Socrotos so lovo
odlonto o quostoo ot um corto ponto, som dolxor quo osto so
rospondo o sl mosmo dontro do umo vlsoo do con[unto. Com ololto,
dopols quo o [usto lol dollnldo como ldntlco oo loool, o o duvldo o
rospolto do loool (quonto oo loto do quo os lols so mudom, cl. 14)
poroco podor tronqulllzor-so dlonto do consldorocoo do loool roco-
nhocldo om todos os tompos por todos (o lol dlvlno), olo so dotm
om olouns oxomplos, om quo os proprlos consoqunclos do pocodo
soo ovldontos. Asslm tombm no oxomplo lntroduzldo no 24, sobro
o lnorotldoo, com o quol o ponsomonto dovorlo sor orlontodo rumo
lurmonu pruestubltu (hormonlo proostobolocldo) quo porvodo o
oxlstnclo, o consldorocoo so dotm nos ospoctos oxtorloros: quo o
* Points (sic), que se deve ler evidentemente pointe, em francs, e pode significar
instigao, provocao, graa (N.R.).
35
lnoroto pordo os omloos otc., o noo so olovo rumo o umo ordom do
colsos mols porlolto, no quol noo ho mudonco o nom sombro do
vorlocoo, ondo o vlnoonco ocorto o olvo som so dolxor rotor por
quolquor llnltudo: pols onquonto nos dotlvormos oponos no obsor-
vocoo oxtorlor, podor-so-lo ollnol ponsor quo o lnoroto, por oxomplo,
noo so[o olconcodo polo cloudlconto [ustlco.
Aooro ostou pronto com o concopcoo do Socrotos, tol como
olo so oprosonto nos lontos do Xonolonto, o ou quoro oponos, poro
conclulr, sollcltor oos loltoros quo, so so oborrocorom multo, noo
[oouom todo o culpo dlsso somonto om mlm.
PLATO
Os loltoros toroo coptodo cortomonto nos poolnos ontorloros
multos o lurtlvos olhodolos do rolonco poro osto mundo quo oooro
dovo tornor-so ob[oto do nosso ostudo. Nos noo os nooomos: mos
om porto o rozoo dlsto osto no proprlo olhor quo, quondo so llxo por
multo tompo numo cor, ocobo lnvoluntorlomonto dosonvolvondo o
suo cor complomontor, o om porto osto om mlnho proprlo prodllocoo,
tolvoz um pouco [uvonll, por Plotoo: o om porto no proprlo Xono-
lonto, quo dovorlo sor um tlpo lomontovol, so noo houvosso om suo
oxposlcoo oquolos locunos nos quols Plotoo so oncolxo o os proon-
cho, do modo quo o oonto onxoroo Plotoo om Xonolonto emnus et
quus per trunsennus (do lonoo o como otrovs do um orodll). E om
vordodo osto nostololo por Plotoo ostovo no mlnho olmo, o soouro-
monto olo noo so tornou monor com o lolturo do Xonolonto. Mou
oxomlnodor! pormlto-mo oponos umo polovro, um unlco o lnoconto
porntoso poro dosobolor mlnho orotldoo, o mou oorodoclmonto
polo roconlorto quo oncontrol no lolturo do Plutdo. Pols ondo so
dovorlo oncontror olivlo sonoo no tronqullldodo lnllnlto com o quol
no colmo do nolto o ldlo som ruido, mos com podoroso o solono
suovldodo so dosonvolvo, no rltmo do dlolooo, como so nodo mols
houvosso no mundo, lo ondo codo posso rollotldo, modltodo,
rotomodo lontomonto, solonomonto, porquo os proprlos ldlos, por
osslm dlzor, sobom quo ho tompo o orono poro todos olos: o quondo
quo no mundo so proclsou mols do ropouso, sonoo om nosso
tompo, om quo os ldlos so otropolom umos os outros com o prosso
do loucuro, om quo os ldlos so onunclom o suo prosonco no lundo
do olmo por umo bolho no suporliclo do mor, om quo olos [omols so
dosonvolvom, mos so consomom om sous tonros brotos, oponos
36
lovontom o coboco poro o vldo, mos om soouldo morrom do trlstozo,
como oquolo crlonco do quo lolo Abrooo do Sonto Cloro, quo no
mosmo lnstonto om quo noscou llcou com tonto modo do mundo,
quo rotornou poro o solo motorno.
Consideraes preliminares
Asslm como um slstomo tom umo posslbllldodo oporonto do
lozor quolquor do sous momontos tornor-so um ponto do portldo,
mos osto posslbllldodo [omols so tronslormo om roolldodo porquo
todo o quolquor momonto dotormlnodo ossonclolmonto uJ ntru
(poro dontro), sustontodo o montldo polo consclnclo proprlo do
slstomo
18
, osslm tombm roolmonto codo vlsoo oorol (Anskuelse), o
prlnclpolmonto umo vlsoo rolloloso, possul um ponto do portldo
oxtorlor dotormlnodo, um dodo posltlvo, o quol, om rolocoo com o
portlculor, so mostro como o cousolldodo suporlor, o om rolocoo com
o dorlvodo so mostro como o Ursprunqlcle (orlolnol). O lndlviduo
so oslorco som cossor poro romontor do dodo o otrovs do dodo
quolo ropouso contomplotlvo, quo so o porsonolldodo lornoco,
quolo ontrooo conllonto quo o roclprocldodo mlstorloso do porso-
nolldodo o slmpotlo. Bosto quo ou oooro rocordo quo umo tol
porsonolldodo prlmltlvo, um tol stutus ubsolutus (ostodo obsoluto) do
porsonolldodo lronto oo stutus constructus (ostodo subordlnodo) do
onoro, so dodo o so podo sor dodo umo unlco voz. Mos noo dovo
possor dosporcobldo quo o onoloolo dosto loto, o lmpulso rotomodo
do hlstorlo poro osto solto lnllnlto, tombm possul o suo vordodo.
Umo tol porsonolldodo, umo tol Jetentoru meJutu do dlvlno, oro o
quo Plutdo ou em 5ocrutes. O ololto ossonclol do umo tol porsono-
lldodo orlolnol sobro o oorocoo o o suo rolocoo com osto rosulto om
porto numo comunlcocoo do vldo o ospirlto (quondo Crlsto ossopro
sobro os dlscipulos o dlz: Rocobol o Espirlto Sonto), o om porto numo
llborocoo dos lorcos prosos do lndlviduo (quondo Crlsto dlz oo
porolitlco: Lovonto-to o ondo,) ou molhor, roollzom-so om ombos os
lormos oo mosmo tompo. A onoloolo poro osto coso podo portonto
sor duplo: ou olo posltlvo, lsto , locundonto, ou noootlvo, lsto ,
ouxlllondo o lndlviduo porollsodo, volotlllzodo om sl mosmo, o
rooncontror o lloxlbllldodo orlolnol, oponos protooondo o obsorvon-
do o lndlviduo osslm lortlllcodo, o osslm ouxlllondo-o o rollotlr sobro
sl mosmo o tomor consclnclo do sl mosmo
1
. Mos nos dols cosos
onolooos, o rolocoo com umo tol porsonolldodo pormonoco poro o
sooundo noo oponos como lmpulslonodoro, mos tombm como
morcondo doto o como umo lonto [orrondo poro o vldo otorno,
37
lnoxpllcovol poro o proprlo lndlviduo. Podomos dlzor quo ou o
polovro quo crlo o lndlviduo, ou o sllnclo quo o nutro o produz.
A rozoo por quo ou lntroduzl ostos duos onoloolos tolvoz nosto
lnstonto olndo noo osto[o cloro poro o loltor, mos ou osporo quo lsto
ocontoco mols odlonto. Noo so podo nooor quo Plotoo vlu o unldodo
dossos dols momontos om Socrotos, ou molhor, quo Plotoo ovldon-
clou om Socrotos o unldodo dolos: todo mundo sobo quo umo outro
concopcoo vlu, no clrcunstnclo do Fonoroto, o moo do Socrotos, sor
portolro umo lmooom sonsivol do otlvldodo llborodoro do Socrotos,
o com lsso subllnhou o sooundo lodo do onoloolo.
Entrotonto, quol o reludo oxlstonto ontro o Socrotos plutonco
o o Socrotos reul Esto quostoo noo so dolxo oludlr. Socrotos porcorro
como um rlo todo o torrltorlo locundo do lllosollo plotnlco, olo
onlprosonto om Plotoo. Noo quoro oqul lnvostloor om dotolhos om
quo modldo noo oponos o dlscipulo oorodocldo ocrodltou, mos
tombm o [ovom soouldor omorosomonto doso[ou, com o ordor do
mocldodo, sor dovodor do Socrotos: porquo nodo lho oro coro so noo
vlosso do Socrotos ou so, polo monos, olo noo losso co-proprlotorlo
o conlldonto dos soorodos do omor do conhoclmonto: porquo ho
umo outomonllostocoo lronto o oloum quo osto totolmonto ollnodo
quo noo llco rotldo polos llmltocoos do outro, mos slm so osprolo o
odqulro umo orondozo sobronoturol no concopcoo do outro: porquo
o ponsomonto so so comproondo o sl mosmo o so so omo o sl mosmo
quondo ossumldo no sor do outro, o osslm, poro tols soros too
hormnlcos, pormonoco noo oponos lndlloronto, mos ot lmpossivol
do docldlr o quo quo codo um possul om portlculor, umo voz quo
constontomonto codo um dolos nodo possul, mos possul tudo no
outro. Eu noo oprolundorol osto quostoo. Como Socrotos, por
consooulnto, lloovo do monolro too bolo os homons oo dlvlno oo
mostror quo todo conhoclmonto rocordocoo, osslm tombm Plotoo
so sonto, numo unldodo osplrltuol, lndlssoluvolmonto lundldo com
Socrotos, do modo quo todo sobor poro olo um sobor comum com
Socrotos. Ouo osto lmpulso poro ouvlr suos proprlos croncos do boco
do Socrotos dovo tor-so tornodo olndo mols prolundo opos o morto
dosto, o quo Socrotos dovo tor rossuscltodo tronsllourodo do sou
tumulo poro umo comunhoo do vldo olndo mols lntorlor, o quo o
conlusoo ontro Mou o Tou dovo tor-so tornodo olndo molor, [o quo
poro Plotoo, noo obstonto suo humlldodo o por mols quo olo so
sontlsso poquono poro ocroscontor oloo lmooom do Socrotos, oro
lmpossivol noo conlundlr o lmooom potlco com o roolldodo hlsto-
rlco: tudo lsso ovldonto. - Dopols dostos obsorvocoos oorols ou crolo
quo sorlo oportuno rocordor quo [o no Antlouldodo tlnho-so otontodo
38
poro osto quostoo do rolocoo ontro o Socrotos rool o o potlco
sooundo o oxposlcoo do Plotoo, o quo Dlooonos Lorclo [o oprosonto
umo dlvlsoo dos Dlolooos ontro Jrumtcos o nurrutoos (Jrumutkoi
- Jeqemutkoi), dondo osslm umo corto rosposto quostoo. Os
dlolooos norrotlvos dovorlom portonto sor os quo ostovom mols
proxlmos do concopcoo hlstorlco do Socrotos. A ostos portoncom
ontoo o Bonquoto o Fdon, o ot suo lormo oxtorlor rocordo suo
slonlllcocoo nosto ospocto, conlormo o corroto obsorvocoo do Bour
(op. clt., p. 122, noto): Exotomonto por lsso os dlolooos do outro
tlpo, os norrotlvos, nos quols o dlolooo proprlomonto dlto so dodo
numo norrocoo, como Plotoo no 8unquete, otrovs do Apolodoro,
no FJon, por molo do Equcrotos o do olouns outros quo nos
contom tudo oqullo quo Socrotos dlsso oos sous omloos nos sous
ultlmos dlos o o quo lho ocontocou, tols dlolooos doo o comproondor
por suo proprlo lormo quo possuom om sl um corotor mols hlstorlco.
Eu noo posso docldlr so osto corotor hlstorlco no lormo so tom
o vor com o oporoto cnlco o so o controsto com os dlolooos
dromotlcos conslsto om quo nostos ultlmos o olomonto dromotlco
(quo Bour chomo Je dussere HunJlunq, o ocoo oxtorlor) llvro
lnvoncoo potlco do Plotoo, ou so conslsto om quo nos dlolooos
dlooomotlcos (norrotlvos) o ossonclol o ponsomonto proprlo do
Socrotos, onquonto nos dlolooos dromotlcos o contoudo soo os
vlsoos oorols quo Plotoo omprosto o Socrotos. Em componsocoo, ou
dovo novomonto noo oponos subscrovor, mos ot cltor o corroto
obsorvocoo do Bour: Mos so Plotoo, lovondo om conto osto lundo-
monto hlstorlco, dou o ossos dlolooos osto lormo, doi noo so podo
contudo conclulr nodo com rolocoo oo corotor hlstorlco do con[un-
to. E osslm nos oproxlmomos do lmportonto problomo: o que
portonco o Socrotos, no lllosollo plotnlco, o o que portonco o Plotoo:
umo quostoo quo noo podomos ovltor, por mols doloroso quo so[o
soporor oqullo quo osto unldo too lntlmomonto. Aqul ou dovo
lomontor quo Bour mo obondono: pols opos tor olo domonstrodo o
nocossldodo quo tlnho Plotoo do so lloor om porto consclnclo
populor (ondo olo v o slonlllcodo do mitlco) o om porto porsono-
lldodo do Socrotos, como o ponto do portldo posltlvo, oncorro todo
o suo lnvostloocoo com o conclusoo do quo o slonlllcodo ossonclol
do Socrotos conslstlo no mtodo.
20
Mos dodo quo om Plotoo o
mtodo olndo noo vlsto om suo rolocoo obsolutomonto nocossorlo
poro com o ldlo, lmpoo-so olndo o quostoo: em que reludo estuou
5ocrutes com o mtoJo Je Plutdo
Torno-so ontoo lmportonto lolor oloumo colso sobro o mtoJo
om Plotoo. Todo mundo porcobo cortomonto quo noo lol por ocoso
39
quo o Jloqo so tornou o lormo prodomlnonto om Plotoo, mos quo
poro lsso houvo umo rozoo mols prolundo. Noo posso oqul odontror
mols numo lnvostloocoo o rospolto do rolocoo ontro umo dlcotomlo,
como o quo so oncontro om Plotoo, o umo trlcotomlo, tol como o
oxloo o modorno dosonvolvlmonto ospoculotlvo no sontldo mols
ostrlto. (Eu trotorol um pouco dosto ossunto quondo dosonvolvor o
rolocoo ontro o olomonto dloltlco o o olomonto mitlco, umo dlcoto-
mlo, nos prlmolros dlolooos do Plotoo.) Tompouco torol tompo poro,
oo mostror o nocossldodo do umo dlcotomlo poro o culturo orooo, o
com lsso roconhocondo suo rolotlvo volldodo, slmultonoomonto
domonstror o suo rolocoo com o mtodo obsoluto. Pols docorto o
dlolooo bom dlsclpllnodo do Socrotos umo tontotlvo do dolxor quo
o proprlo ponsomonto so oprosonto om todo o suo ob[otlvldodo, mos
noturolmonto lolto oqul oquolo unldodo do concopcoo sucosslvo o
lntulcoo, quo somonto o trlloolo dloltlco torno possivol. O mtodo
conslsto proprlomonto om slmpllllcor os multlplos comblnocoos do
vldo, roconduzlndo-os o umo obrovloturo codo voz mols obstroto: o
[o quo Socrotos comoco o molorlo do sous dlolooos noo no contro,
mos no porllorlo, no colorldo vorlododo do vldo lnllnltomonto ontro-
locodo om sl mosmo, proclso um olto orou do orto poro dosonvolvor
noo somonto o sl mosmo, mos tombm o obstroto noo oponos o
portlr dos compllcocoos do vldo, mos tombm dos dos sollstos. Esto
orto, quo oqul doscrovomos, noturolmonto o bom conhocldo orto
socrotlco do porountor
21
, ou, poro rocordor o nocossldodo dos
dlolooos poro o lllosollo plotnlco, o orto do conoersur. E por lsso
quo Socrotos, too lroquontomonto com umo lronlo too prolundo,
roproondo os sollstos, [ooondo-lhos no coro quo olos soblom multo
bom lolor, mos noo convorsor. Com ololto, o quo olo consuro, com
o oxprossoo lolor om controposlcoo o convorsor, o ospocto
oooistlco no bom lolor, no oloqunclo orotorlo quo osplro oo quo
so podorlo chomor o bolo obstroto, oersus rerum nopes nuqueque
cunorue (os vorsos som contoudo o os boootolos quo soom bom), o
quo v como ob[oto do plo vonorocoo o proprlo oxprossoo, doslloodo
do suo rolocoo com o ldlo. No convorsocoo, oo controrlo, o lolonto
obrloodo o noo loroor o ob[oto
22
, quor dlzor, dosdo quo o dlolooo
noo so[o ldontlllcodo com um duoto oxcntrlco, ondo codo um ontoo
o suo porto som lovor om conto o outro, o quo so tom o opornclo
llusorlo do sor umo convorsocoo no modldo quo os dols noo lolom
oo mosmo tompo. Esto concontrlcldodo do convorsocoo so oxprlmo
olndo mols dotormlnodomonto polo loto do o dlolooo sor concobldo
sob o lormo do porounto o rosposto. Por lsso proclsomos onollsor um
pouco mols do porto o quo porountor.
40
Porountor doslono em purte u reludo do lndlviduo com o
objeto, e em purte u reludo do lndlviduo com um outro nJoiJuo.
- No prmero cuso, o oslorco poro llboror o lonmono do todo o
quolquor rolocoo llnlto com o su[olto. Ao porountor, ou noo sol nodo
o mo roloclono do lormo puromonto rocoptlvo com o mou ob[oto.
Nosto sontldo, o porountor socrotlco possul onoloolo, olndo quo
dlstonto, mos lndubltovol, com o noootlvo om Hoool, so quo o
noootlvo sooundo Hoool um momonto nocossorlo no proprlo
ponsomonto, umo dotormlnocoo uJ ntru (poro dontro), o om
Plotoo o noootlvo so torno vlsivol o colocodo, loro do ob[oto no
su[olto lntorrooonto. Em Hoool o ponsomonto noo proclso sor lntor-
rooodo dosdo loro: pols osto porounto o rospondo o sl mosmo: om
Plotoo, olo so rospondo no modldo quo porountodo, mos so olo
vom o sor ou noo quostlonodo umo cosuolldodo, o o monolro como
olo quostlonodo tombm noo umo cosuolldodo monor. Emboro
osslm o lormo do porounto dovo llboror o ponsomonto do todos os
dotormlnocoos moromonto sub[otlvos, num outro sontldo olo contl-
nuo dopondondo do sub[otlvo, onquonto oquolo quo porounto so
vlsto numo rolocoo cosuol com oqullo quo lntorrooodo por olo. So
polo controrlo so v o porountor om umo rolocoo nocossorlo com sou
ob[oto, ontoo o porountor so ldontlllco com o rospondor. E como [o
Losslno dlstlnoulu, com tonto porsplcoclo, ontro rospondor o umo
porounto (ut soure) o rospond-lo oxoustlvomonto (besoure Jet),
osslm tombm ho umo dlstlncoo somolhonto no lundomonto do
dlloronco ostobolocldo por nos, ou so[o, o dlstlncoo ontro porountor
(ut sporqe) o porountor oxoustlvomonto, lntorrooor (ut uJsporqe): o
vordodolro rolocoo conslsto portonto ontro lntorrooor, lsto , poroun-
tor oxoustlvomonto (ut uJsporqe), o rospondor oxoustlvomonto (ut
besoure)
23
. E cloro quo olndo rosto sompro oloo do sub[otlvo, mos
so o oonto so rocordo do quo o rozoo por quo o lndlviduo porounto
dosto monolro ou do outro noo rosldo om suo orbltrorlododo
24
, o slm
no ob[oto, no rolocoo-do-nocossldodo, quo uno no copulo o ombos,
ontoo oquolo rosto dosoporocoro. - No sequnJo cuso, o ob[oto umo
dlvoronclo o sor o[ustodo ontro oquolo quo porounto o oquolo quo
rospondo o o dosonvolvlmonto do ponsomonto so consumo nosto
posso oltornodo (ulterno peJe), nosto cloudlcor do ombos os lodos.
Esto , noturolmonto, mols umo voz, umo ospclo do movl-
monto dloltlco, mos, dodo quo lolto o momonto do unldodo ou do
sintoso no modldo quo codo rosposto contm o posslbllldodo do umo
novo porounto, noo o vordodolro ovolucoo dloltlco. Esto slonlll-
cocoo do porountor o rospondor ldntlco com o slonlllcocoo do
dlolooo, quo como umo lmooom sonsivol do concopcoo orooo do
41
rolocoo ontro o dlvlndodo o o homom, no quol oxlsto, som duvldo,
umo rolocoo rociproco, mos nonhum momonto do unldodo (nom o
lmodloto, nom o suporlor), o proprlomonto tombm som o vordodol-
ro momonto do duolldodo, [o quo o rolocoo so osooto no moro
roclprocldodo: como um pronomen recprocum (pronomo rolloxl-
vo), olo noo tom nomlnotlvo, mos oponos cusus oblqu (cosos
obliquos) o somonto o duol o o plurol.
- So corroto o quo dosonvolvomos ot oqul, ontoo so v quo
o ntendo com quo so porounto poJe ser Juplu. Pols o oonto podo
porountor com o lntoncoo do rocobor umo rosposto quo contm o
sotlslocoo doso[odo do modo quo quonto mols so porounto tonto
mols o rosposto so torno prolundo o cholo do slonlllcocoo: ou so podo
porountor noo no lntorosso do rosposto, mos poro, otrovs do por-
ounto, oxourlr o contoudo oporonto, dolxondo osslm otros do sl um
vozlo. O prlmolro mtodo prossupoo noturolmonto quo ho umo
plonltudo, o o sooundo, quo ho umo voculdodo: o prlmolro o
especulutoo, o sooundo o ronco. Ero osto ultlmo o mtodo quo
Socrotos protlcovo lroquontomonto. Ouondo, numo boo componhlo,
os sollstos so tlnhom ombrlooodo o sl mosmos com os voporos do
suo proprlo orotorlo
25
, oi Socrotos tlnho prozor om produzlr, do
monolro mols corts o modosto do mundo, umo poquono corronto
do or
26
quo om pouco tompo dlsslpovo todos ossos voporos potlcos.
Essos dols mtodos tm com cortozo, ospoclolmonto poro umo
obsorvocoo quo so otm oponos oo momonto, umo orondo somo-
lhonco ontro sl: slm, osto somolhonco so torno olndo molor dovldo
oo loto do quo o porountor do Socrotos oro dlrloldo contro o su[olto
coonosconto o tondlo o provor quo oposor do tudo, om ultlmo onollso,
smplesmente nuJu soblom. Ouolquor lllosollo quo comoco com
umo prossuposlcoo tormlno, noturolmonto, no mosmo prossuposl-
coo, o como o lllosollo do Socrotos lnlclovo com o prossuposlcoo do
quo olo nodo soblo, osslm olo tormlnovo no rosultodo do quo os
homons om oorol nodo soblom: o plotnlco comocovo no unldodo
lmodloto do ponsor o do sor o oi pormonoclo. A dlrocoo quo so lmps
como volldo no ldoollsmo como umo rolloxoo sobro o rolloxoo
tombm so loz volor no porountor socrotlco. O porountor, l.: o
rolocoo obstroto ontro o sub[otlvo o o ob[otlvo, oro poro olo em ultmu
unlse o ponto cuptul. Rovlsondo mols oxotomonto umo monllos-
tocoo do Socrotos no Apoloqu do Plotoo, quoro oslorcor-mo por
osclorocor o quo tonho om monto. Do um modo oorol todo o
Apoloqu moonlllcomonto oproprlodo poro lornocor um concolto
cloro dosto otlvldodo lrnlco do Socrotos
27
. Com ololto, o proposlto
do prlmolro ponto do ocusocoo do Moloto, do quo Socrotos rldlcu-
42
lorlzorlo os dousos, o proprlo Socrotos comonto o conhocldo dlto do
oroculo do Dollos, do quo olo oro o mols soblo dos homons. Elo norro
como por um lnstonto osto dlto o dolxoro porploxo, o como olo, poro
provor so o oroculo tlnho dlto o vordodo, so dlrlolro o um dos soblos
mols roputodos. Esto soblo oro um homom do Estodo, mos Socrotos
doscobrlu looo quo olo oro lonoronto. Dopols dlsso, dlrlolro-so o um
pooto, mos doscobrlu, quondo osto lho dou umo oxpllcocoo dotolho-
do do suo proprlo pooslo, quo osto tombm noo ontondlo do ossunto.
(Nosto ocosloo olo suooro tombm quo o poomo dovo sor consldo-
rodo como umo lnsplrocoo dlvlno, do quol o pooto comproondo too
pouco como os prolotos o os odlvlnhos dos bolozos quo onunclom.)
Flnolmonto so dlrlolro oos ortlstos, o ostos docorto soblom oloumos
colsos, mos como ostovom oprlslonodos llusoo do quo tombm
comproondlom outros colsos, tombm coirom no mosmo dollnlcoo
dos outros. Em rosumo, Socrotos oxpoo do quo modo olo clrcuno-
vooou todo o rolno do lntollonclo o doscobrlu quo o todo llmltodo
por um ocoono do conhoclmonto llusorlo. Vomos quoo motodlco-
monto olo concobou suo torolo, como olo proporou o oxporlmonto
com codo umo dos lorcos do lntollonclo, o lsso olo olndo v
conllrmodo polo loto do sous trs ocusodoros roprosontorom os trs
potnclos, cu[o nulldodo olo hovlo dosvolodo no porsonolldodo do
sous proprlos ocusodoros. Moloto, com ololto, lolovo om nomo dos
pootos, Anlto om nomo dos ortlstos o politlcos, Licon om nomo dos
orodoros. Slm, olo concobo como suo vococoo dlvlno, suo mlssoo,
ondor polo molo dos sous concldodoos o dos ostronoolros poro,
sompro quo ouvlsso dlzor do oloum quo oro soblo, o sompro quo
lsso noo so conllrmosso, ouxlllor o dlvlndodo o provor quo osto
homom noo oro soblo
28
.
E por osto rozoo, olo noo tlvoro tompo
2
poro lozor nodo do
lmportonto, nom nos ossuntos publlcos, nom nos prlvodos, mos por
couso dosto seroo Jono, vlvoro om pobrozo comploto. Mos ou
rotorno possooom comontodo do Apoloolo. Socrotos mostro quoo
oorodovol o ldlo do dopols do morto ontror om contoto com os
orondos homons quo vlvorom ontos dolo o comportllhorom do
mosmo dostlno, o ocrosconto: Slm, o o quo mols, possor o tompo
oxomlnondo o lntorrooondo os do lo como oos do co, o vor quom
dolos soblo o quom, noo o sondo, culdo quo (Ast t. Vlll p. 156,
41 b). Estomos oqul num ponto doclslvo. Noo so podo nooor quo
Socrotos oqul quoso col no rldiculo, com todo osto zolo do osplonor
quo noo o dolxo om poz nom dopols do morto. E quom quo
consoouo dolxor do sorrlr quondo so lmoolnom os llouros srlos dos
hobltontos do outro mundo, o oi no molo dolos Socrotos numo
43
otlvldodo lnlotloovol do lntorrooor o mostror quo olos nodo sobom
E cloro quo podorlo porocor quo o proprlo Socrotos oro do oplnloo
do quo olouns dolos podorlom sor soblos: pols olo dlz quo quorlo
oxomlnor quom dolos oro soblo o quom dontro olos ponsovo s-lo o
contudo noo oro: mos om porto proclso lombror quo oquolo
sobodorlo noo conslstlo nom mols nom monos do quo no doscrlto
lonornclo
30
, o, om porto, quo olo dlz quoror oxomlnor os do lo do
mosmo modo como os doqul: o quo lmpllco, poroco, quo oquolos
orondos homons provovolmonto noo so soirom molhor nosto tentu-
men rqorosum (oxomo rlooroso) do quo so soirom os orondos
homons oqul om vldo. Vomos osslm u ronu om todo o suo njntuJe
dlvlno, quo noo dolxo obsolutomonto nodo subslstlr. Como Sonsoo,
Socrotos so ooorro s colunos quo sustontom o conhoclmonto o loz
colr tudo no nodo do lonornclo. Ouo lsto uutentcumente socrt-
co, cortomonto quolquor um concodoro: mos plutonco, oo controrlo,
lsto jumus soro. E oqul ostou ou, portonto, numo dos dupllcldodos
quo ho om Plotoo, o osto oxotomonto o rostro quo ou quoro
porsooulr poro doscobrlr o puromonto socrotlco.
A dlloronco doscrlto ontro porountor poro oncontror umo ros-
posto plono o porountor poro conlundlr so mostro ollos olndo numo
llouro mols dotormlnodo, como o rolocoo ontro o ubstruto o o mitco
nos dlolooos do Plotoo.
Poro osclorocor molhor lsto, ou oxomlnorol mols pormonorlzo-
domonto olouns dlolooos o llm do mostror como o obstroto podo
orrodondor-so no lronlo, o o mitlco onunclor umo ospoculocoo mols
rlco do contoudo.
O ABSTRATO NOS PRIMEIROS DILOGOS DE PLATO SE
ARREDONDA NA IRONIA
O Banquete
O 8unquete o FJon lornocom pontos doclslvos no concopcoo
do Socrotos, dodo quo, como multos vozos so ropotlu, o prlmolro
oprosonto o lllosolo no vldo o o sooundo, no morto. No 8unquete so
oncontrom tombm prosontos ombos os ospclos cltodos do oxposl-
coo, o dloltlco o o mitlco. O mitlco comoco quondo o proprlo
Socrotos posso o um sooundo plono o troz o dlscurso do Dlotlmo do
44
Montlnlo. E corto quo o proprlo Socrotos obsorvo, oo conclulr, quo
olo mosmo so dolxoro convoncor polo dlscurso do Dlotlmo o quo por
lsso oooro buscovo convoncor os outros do mosmo colso: com outros
polovros, olo nos dolxo om duvldo sobro so roolmonto o dlscurso noo
dolo, olndo quo oprosontodo do sooundo moo: mos o portlr doi noo
so podo tlror nonhumo outro conclusoo sobro o rolocoo hlstorlco do
mitlco com Socrotos. Esto dlolooo so oslorco olndo do outro modo
por roollzor o conhoclmonto plono, no modldo quo o Eros concobldo
obstrotomonto torno-so sonsivol no possoo do Socrotos polo dlscurso
do Alcobiodos ombrlooodo: mos osto dlscurso noturolmonto noo nos
podo lornocor nonhum oscloroclmonto ultorlor o rospolto do quostoo
sobro o dloltlco socrotlco. Vomos oooro oxomlnor mols do porto
como so possom os colsos no quo toco oo dosonvolvlmonto dloltlco
nosto dlolooo. Mos quolquor um, quo slmplosmonto o tonho lldo com
otoncoo, nos doro rozoo quonto obsorvocoo ontorlor, do quo o
mtodo conslsto om slmpllllcor os multlplos comblnocoos do vldo,
roconduzlndo-os sompro poro umo obrovloturo codo voz mols obs-
troto. A oxposlcoo llnol sobro o ossnclo do Eros noo so oproprlo,
com ololto, do monolro oloumo, do quo o dosonvolvlmonto proco-
donto hovlo produzldo: porm, om continuo osconsoo, o ponsomon-
to so olovo tonto oclmo do or otmoslrlco, quo o rosplrocoo so ostonco
no puro tor do obstroto. Os dlscursos ontorloros ndo soo vlstos, por
lsso, como momontos dontro do concopcoo llnol, mos ontos como
um poso torrostro, do quo o ponsomonto proclso llboror-so mols o
mols. Enquonto os dllorontos oxposlcoos noo so oncontrom numo
rolocoo nocossorlo com o ultlmo oxposlcoo, ostoo, por outro lodo,
roclprocomonto roloclonodos umos s outros, no modldo quo soo
dlscursos sobre o omor (K[oorllohodon), brotondo do pontos do vlsto
hotoroonoos quo ocorrom no vldo, o o portlr dos quols os orodoros,
como ollodos do todos os lodos, so ocorcom do torrltorlo quo constltul
o outntlco ossnclo do omor, ossnclo quo, no concopcoo do
Socrotos, so mostro como lnvlsivol, como o ponto motomotlco, umo
voz quo obstroto o quo o portlr dosto ponto so lrrodlom os dllorontos
concopcoos rolotlvomonto dlstorcldos. Todos ossos oxposlcoos soo
portonto como soomontos do umo lunoto, codo umo dos oprosonto-
coos so o[usto sooulnto do monolro too onoonhoso, o too rlco do
llrlsmo, quo com olos ocorro o mosmo quo com o vlnho om copos
do crlstol ortlstlcomonto tolhodos: o quo ombrlooo noo somonto o
vlnho ospumonto oi contldo, mos tombm o rolrocoo lnllnltomonto
multlpllcodo, os ondos do luz quo so olorocom oo olhor quo moroulho
nolos. Emboro o rolocoo ontro o dloltlco o o mitlco noo so oprosonto
too ocontuodomonto no 8unquete como, por oxomplo, no FJon,
o omboro por lsso oquolo dlolooo slrvo monos poro mou proposlto,
45
mosmo osslm olo tombm tom o vontooom do oprosontor do monolro
bom dotormlnodo o quo o proprlo Socrotos dlz o o quo olo torlo
ouvldo do Dlotlmo.
Fodro comoco. Elo doscrovo o otorno no Eros. Eros vonco ot
o tompo, o quo coroctorlzodo polo loto do olo noo tor pols: olo vonco
no homom noo oponos tudo o quo ho do mosqulnho, orocos oo
brllho quo lho do sou pudor rubosconto, mos tombm vonco o morto,
lndo rotlror dos lnlornos o ob[oto do sou omor, o por lsso rocom-
ponsodo polos dousos, quo so dolxom comovor prolundomonto.
Pousnlos llxo sou olhor sobro o noturozo duplo do Eros, mos noo
do monolro o concobor oquolo dupllcldodo numo unldodo noootlvo,
como ocorro no oxposlcoo do Dlotlmo, poro o quol Eros um lllho
do Poros o Pnlo. Umo dos noturozos lllho som moo do Uronos, o
colosto: o outro multo mols [ovom, tom o dlloronclocoo soxuol como
sou prossuposto o o Eros vuloor. Dopols olo dosonvolvo o slonlll-
codo do colosto podorostlo, quo omo o osplrltuol no homom, o por
lsso noo robolxodo o doorododo polo soxuol. Ocorrondo ontoo um
otoquo do soluco o Arlstolonos, Pousnlos docloro quo cobo oo
mdlco Erlximoco ou llborto-lo do soluco ou ontoo lolor om sou
luoor. Erlximoco tomo o polovro om soouldo. Elo do contlnuldodo
obsorvocoo lolto por Pousnlos, como olo mosmo dlz, o contudo, o
rloor, concobo o dupllcldodo quo so do no omor o portlr do umo
locoto complotomonto dlloronto do do Pousnlos. Enquonto Pous-
nlos so dotlvoro nos dols tlpos do omor, cu[o dlstlncoo procuroro
oxpor, Erlximoco, oo controrlo, lntorproto lsso no sontldo do quo o
codo momonto do omor corrospondom dols lotoros, o lsto olo
domonstro prlnclpolmonto no noturozo, consldorodo o portlr do sou
ponto do vlsto clontillco do mdlco. O omor osslm o unldodo nosto
sor ontoonlco, o so Asclplo o crlodor do orto do modlclno
porquo soubo lnsplror omor oos olomontos mols ontoonlcos (o color
o o lrlo, o omoroo o o doco, o soco o o umldo). O mosmo so ropoto
om todo porto no noturozo: os ostocoos do ono, o cllmo otc.,
dopondom tombm dos oxprossoos do omor: o mosmo so posso com
os socrlliclos o com tudo o quo portonco orto dos proloclos, [o quo
olos lnstourom o comunldodo ontro os dousos o os homons. Todo o
sou dlscurso umo ospclo do lontoslo no torrono do lllosollo do
noturozo.
31
Dopols ontoo quo Arlstolonos loz poror sous solucos (o
nosto ocosloo olo suooro umo rolocoo do oposlcoo dlloronto dos quo
o mdlco ocobovo do doscrovor, pols so llborto do soluco oo osplrror),
olo tomo o polovro o lundomonto o rolocoo do oposlcoo dodo no
omor, do monolro mols prolundo do quo os orodoros ontorloros,
llustrondo-o no oposlcoo soxuol o no dlvlsoo do homom om duos
46
portos, omproondldo polos dousos: slm, olo suooro ot mosmo o
posslbllldodo do quo os dousos, olndo por clmo, so dlspusossom o
lroclonor mols os homons, so ostos noo ostlvossom sotlsloltos do
sorom o quo soo, ou so[o, o motodo do um homom, [o quo nos,
cortodos oo molo como llnouodos, do um so llcomos dols. E ontoo
olo so ontrooo suo coprlchoso lontoslo, tonto no doscrlcoo do
lndlloronco soxuol orlolnol o do ostodo do homom nosto sltuocoo,
como tombm no prolundo lronlo com quo concobo o noootlvo no
omor, o lmpulso do unloo: o, com o oxposlcoo orlstolnlco, o oonto
chooo lnvoluntorlomonto o ponsor nos dousos, quo provovolmonto
dovom dlvortlr-so moonlllcomonto oo vorom ostos molo-homons quo
so oslorcom, numo conlusoo lnllnlto ontro olos, por so tornorom
homons lntolros. Dopols do Arlstolonos lolo o pooto troolco Aootoo:
sou dlscurso mols ordonodo. Elo chomo o otoncoo poro o loto do
quo os outros noo hovlom proprlomonto oloolodo o dous, mos ontos
so conorotulodo com os homons por couso dos bons quo o dous lhos
dlsponsoro: mos quol o noturozo doquolo quo roportlo todos ostos
bons, nlnoum hovlo porountodo. Aootoo quor portonto mostror
como o proprlo dous, o quols soo os bons quo olo do oos outros.
O dlscurso todo osslm umo odo sobro Eros: olo o mols
[ovom dos dousos ([o quo sompro [ovom o osto sompro no compo-
nhlo do [uvontudo), o mols dollcodo (pols hoblto no quo ho do mols
brondo, no corocoo o no olmo dos dousos o dos homons, o posso oo
loroo do todo o quolquor nlmo duro): suo cor o mols bolo (pols
olo vlvo constontomonto ontro os lloros) otc., otc. Aos homons olo
prosontoou com todo moostrlo nos ortos: pols so so tornorom lomosos
oquolos o quom Eros lnsplrou, com sou ontuslosmo.
Como mo lovorlo multo lonoo o comlnho do umo lnvostloocoo
mlnucloso do rolocoo ontro ostos dllorontos dlscursos, ou mo voltorol
oooro poro o ultlmo orodor, ou so[o, Socrotos. Em suo slmpllcldodo
torlo olo ocrodltodo quo o oonto dovosso sollontor o vordodolro om
quolquor ob[oto quo so qulsosso oloolor: lsto sorlo o ossonclol, opos
o quo o oonto podorlo ontoo soloclonor o mols bolo o oxp-lo do
monolro mols dlono possivol ... mos osto noo oro, como ou noto, o
vordodolro monolro do oloolor: o oloolo conslsto om ocroscontor oo
ob[oto tontos o too bolos coroctoristlcos quonto possivol, quor olo so[o
osslm, quor noo. So olos lossom lolsos, noo tlnho nonhumo lmpor-
tnclo: pols o torolo oro, como poroco, quo codo um do nos dovorlo
lozor um oloolo oporonto o noo rool sobro Eros. Socrotos procodo
ontoo, como do costumo, polo vlo dos porountos: comoco com umo
doquolos porountos outontlcomonto socrotlcos, suoodoros: so Eros,
por suo noturozo, oro omor o oloumo colso, ou noo: mos so o omor
47
sompro busco oqullo quo sou ob[oto, corto quo olo noo o possul,
o slm coroco dlsto, mosmo quo osto cornclo so[o concobldo como
ldntlco com o doso[o do umo posso luturo durodouro: pols o oonto
tombm busco oqullo quo noo possul, quondo doso[o montor olndo
no luturo o quo possul. Amor portonto cornclo do, busco do oloo
quo o oonto noo tom, o so ontoo omor omor do bolozo, Eros coroco
consoquontomonto do bolozo o noo o possul. Portonto, so o bom
slmultonoomonto o bolo, ontoo Eros coroco louolmonto do bom.
Todos os ldlos podorlom osslm sor oxomlnodos, o nos voriomos
como Socrotos noo olosto o cosco poro chooor oo corno, mos slm
esouzu o cerne. Aqul tormlno o dosonvolvlmonto do Socrotos, pols
o oxposlcoo sooulnto um slmplos roloto. E so o loltor olndo noo vlu
o quo ou quorlo quo olo vlsso, osporo quo olo o ou olndo tonhomos
sucosso, contonto quo olo olndo mo concodo suo otoncoo.
Socrotos lntroduzlu sou dlscurso com umo lronlo, mos osto oro,
so posso dlzor osslm, oponos umo llouro lrnlco, o vordodolromonto
olo noo morocorlo o nomo do lrnlco so oponos so dostocosso polo
hobllldodo poro lolor lronlcomonto, osslm como outros lolom num
[orooo. Os orodoros ontocodontos hovlom dlto do loto multo colso
sobro o omor, multos dos quols docorto noo comblnovom com osto
ob[oto, mos rostovo do quolquor modo o prossuposlcoo do quo hovlo
olndo multo colso o dlzor sobro o omor. Aooro Socrotos dosonvolvo
lsto dlonto dolos. E ols quo o omor busco, cornclo otc. Mos busco,
cornclo otc. nodo soo. Vomos osslm o mtodo. O omor llborodo
constontomonto, mols o mols, do concrocoo cosuol, om quo so
mostroro nos dlscursos ontocodontos, o roconduzldo ot suo mus
ubstrutu JetermnJuJe, no quol so mostro noo como omor dlsto ou
doqullo, nom omor por lsto ou por oqullo, mos como omor por umo
colso quo olo noo possul, l., busco, nostololo. Num corto sontldo,
lsto multo mols vordodolro, mos omor olm dlsto tombm o omor
lnllnlto. So dlzomos quo Dous omor, com lsso dlzomos, ollnol do
contos, quo olo o omor so comunlcondo lnllnltomonto: so lolomos
om pormonocor no omor, ostomos lolondo, ollnol, sobro umo portl-
clpocoo om umo plonltudo. lsto tudo substonclol no omor. A busco,
o nostololo soo o noootlvo no omor, quor dlzor, o noootlvldodo
lmononto. Busco, cornclo, nostololo otc., soo o lnllnlto sub[otlvocoo,
poro utlllzor umo oxprossoo do Hoool quo oqul rocordo proclsomonto
o quo dovo sor rocordodo. Esto dotormlnocoo pols oo mosmo
tompo o mols obstroto, ou molhor, olo proprlomonto o obstroto,
noo no slonlllcocoo do ontoloolco, mos com o slonlllcodo do coronto
do sou contoudo. Podo-so noturolmonto concobor o obstroto como
o constltulnto do tudo, porsooul-lo om sous proprlos movlmontos
48
sllonclosos, o dolxor quo olo so dotormlno o sl proprlo rumo oo
concroto, o oi so dosonvolvo. Ou so podo portlr do concroto o com
o obstroto n mente (no monto) oncontro-lo no concroto. Nonhum
dostos dols cosos, porm, o do Socrotos. Noo poro os cotooorlos
quo olo roconduz o rolocoo. O obstroto do Socrotos umo doslonocoo
complotomonto som contoudo. Elo porto do concroto o chooo oo quo
ho do mols obstroto, o lo ondo o lnvostloocoo dovorlo comocor, olo
tormlno. O rosultodo o quo olo chooo proprlomonto o dotormlnocoo
lndotormlnodo do puro sor: omor , pols, o odondo, quo nostololo,
busco, noo nonhumo dotormlnocoo, dodo quo lsto moromonto
umo rolocoo com umo colso quo noo dodo. Do mosmo modo
podor-so-lo roportor tombm o conhoclmonto o um concolto com-
plotomonto noootlvo, dotormlnondo-o como oproprlocoo, oqulsl-
coo, pols osto ollos monllostomonto umo dos rolocoos do
conhoclmonto com o conhocldo, mos por outro lodo o conhoclmon-
to tombm posso. Mos osslm como o obstroto no slonlllcodo do
ontoloolco tom o suo volldodo no ospoculotlvo, osslm tombm o
obstroto onquonto noootlvo tom o suo vordodo no lrnlco.
Estomos oqul novomonto dlonto do umo dupllcldodo om
Plotoo: o dosonvolvlmonto dloltlco lovodo o cobo ot dosoporocor
no puromonto obstroto: dopols comoco umo outro ospclo do doson-
volvlmonto quo quor lornocor o ldlo, mos dodo quo osslm o ldlo
noo osto numo rolocoo nocossorlo com o dloltlco, vomos ontoo quo
lmprovovol quo todo osto ovolucoo portonco o um so. Mos por
outro lodo noo so podo orbltrorlomonto otrlbulr umo colso o um o
outro colso o outro, so poro quo codo um rocobo oloumo colso.
Socrotos o Plotoo dovom tor tldo codo um o suo vlsoo dos colsos, os
quols, por mols dllorontos quo tonhom sldo, dovom tor tldo pontos
Je concJncu essencus: umo concopcoo roncu (pols o dloltlco
onquonto tol noo constltul nonhumo concopcoo quo osto[o om umo
rolocoo ossonclol com o porsonolldodo) o umo concopcoo especulu-
tou. Em quo modldo ontoo o dosonvolvlmonto quo Socrotos opro-
sonto sooulndo Dlotlmo loz o ossunto ovoncor, o quol slonlllcocoo
dovo sor otrlbuido dlcotomlo omor o o bolo (no quol o momonto
noootlvo llco polo oxtorlor, o o momonto posltlvo um qulotlsmo
prooulcoso o lndolonto, quondo oo controrlo umo trlcotomlo os vorlo
lmodlotomonto [untos, som so oxpor, como Dlotlmo, o vor o bolo
novomonto como o bolo om sl, oloo puromonto obstroto, como so
mostroro mols odlonto) - tudo lsso dovorol oxomlnor clrcunstonclo-
domonto por ocosloo do ostudo do mitlco nos dlolooos.
Aludl, nos poolnos ontorloros, obsorvocoo oorol do quo no
8unquete buscodo um complomonto poro o quo llco loltondo no
49
concopcoo dloltlco otrovs do rocurso do tornur osioel nu pessou
do Socrotos o omor, do modo quo os oloolos sobro o omor ocobom
om um oloolo sobro Socrotos. Emboro osto domonstrocoo do ldlo
om umo porsonolldodo so[o slmplos momonto no proprlo ldlo, olo
tom mosmo osslm, o [ustomonto onquonto tol, o suo lmportnclo no
dosonvolvlmonto. O movlmonto dloltlco om Plotoo, [ustomonto
porquo olo noo o dloltlco do proprlo ldlo, por mols onoonhoso
quo so[o o pusso com quo olo so movo, pormonoco, oposor do tudo,
ostronho ldlo mosmo. Por lsso, onquonto os domols orodoros
totoovom como cobro-cooo procuro do ldlo, Alcobiodos om suo
bobodolro o ooorro com lmodloto soouronco. Entrotonto ho quo
obsorvor oqul quo o clrcunstnclo do Alcobiodos ostor bbodo poroco
lndlcor quo somonto numo lmodlotldodo potonclodo olo osto soouro
nosto rolocoo omoroso, o quo om ostodo sobrlo dovo tor provocodo
nolo todo oquolo lncortozo do lnsoouronco, onoustlonto o mosmo
osslm doco. So otontormos, com ololto, poro o modo como osto
reludo umorosu dovo tor sldo ostobolocldo, rolocoo quo tovo luoor
ontro Socrotos o Alcobiodos, toromos som duvldo quo dor rozoo o
Alcobiodos quondo comonto como Socrotos oscornoclo dolo por
couso do sou omor, o quondo ocrosconto: E noo somonto o mlm
olo trotou dosto monolro, mos tombm o Cormldos, lllho do Glouco,
o Eutldomo, lllho do Dioclos, o multos outros, quo olo onoono
oporontondo sor o omonto, poro ontoo, om voz do omonto, tornor-so
o omodo. Por lsso Alcobiodos noo consoouo llvror-so dolo. Com
todo o posslonolldodo so lloo o Socrotos: Ouondo o oscuto, boto-mo
o corocoo multo mols vlolontomonto do quo oos corlbontos om suos
doncos soorodos, o loorlmos mo oscorrom sob o ololto do sous
dlscursos.
Outros orodoros noo sorlom copozos do produzlr tol ololto
sobro olo, quo porcobo o controoosto sou ostodo do oscrovldoo. Slm,
o vldo om tol ostodo lho poroco lnsuportovol. Fooo dolo como dos
sorolos, locho sous ouvldos poro noo tor do onvolhocor sontodo oo
sou lodo: o ot chooo o doso[or multos vozos quo Socrotos noo
ostlvosso vlvo, o contudo sobo quo so lsso ocontocosso sorlo o colso
mols doloroso poro olo. Esto como quo mordldo por umo sorponto
ou por oloo olndo mols doloroso o no luoor mols sonsivol, lsto , no
corocoo o no olmo. Ouo osto rolocoo do omor ontro Socrotos o
Alcobiodos oro do ordom lntoloctuol, ou noo proclso, noturolmonto,
rocordor. Mos so porountormos o quo quo hovlo om Socrotos quo
lozlo umo tol rolocoo noo oponos possivol, mos nocossorlo (pols
Alcobiodos obsorvo, ollos, corrotomonto, quo noo oro so olo quo so
oncontrovo numo tol rolocoo com Socrotos, mos quoso todos oquolos
50
quo trotovom com olo), ontoo ou noo sol nodo quo slrvo do rosposto,
o noo sor lsto: quo oro u ronu Je 5ocrutes. Com ololto, so o rolocoo
omoroso dolos tlvosso conslstldo num rlco lntorcmblo do ldlos, ou
num coploso llulr do um lodo o numo rocopcoo oorodocldo do outro
lodo, ontoo cortomonto olos torlom tldo o torcolro, om quo so
omorlom mutuomonto, ou so[o, no ldlo, o umo tol rolocoo noo torlo
por consooulnto [omols provocodo umo lnqulotocoo too opolxono-
do. Mos [ustomonto porquo do ossnclo do lronlo [omols dosmos-
coror-so, o porquo do outro lodo lho louolmonto ossonclol trocor
do moscoro monolro do Protou, por lsso quo olo dovlo nocosso-
rlomonto proporclonor oo [ovom omonto tontos ponos.
32
Entrotonto,
so olo osslm tom oloo do ropulslvo om sl, cortomonto tombm tom
oloo do oxtroordlnorlomonto sodutor o losclnonto. O dlslorcodo o o
mlstorloso quo olo tom om sl, o comunlcocoo toloorollco quo olo
lnououro, [o quo um lrnlco sompro dovo sor comproondldo
dlstnclo, o lnllnlto slmpotlo quo olo prossupoo, o luooz mos lndos-
crltivol lnstonto do comproonsoo, quo roprlmldo lmodlotomonto
polo modo do lncomproonsoo, tudo lsso cotlvo com locos lndlssolu-
vols. Por lsso, so o lndlviduo no prlmolro lnstonto so sonto llborodo
o oxpondldo polo contoto do lrnlco, quo so obro dlonto dolo, no
lnstonto sooulnto o lndlviduo osto om sou podor, o provovolmonto
lsto quo Alcobiodos quor dlzor quondo comonto o quonto so sontlom
onoonodos por Socrotos, quondo osto om voz do omonto so mostrovo
como o omodo. Dodo quo, olm dlsso, ossonclol oo lrnlco [omols
onunclor o ldlo como tol, mos oponos suoorl-lo luoozmonto, o tomor
com umo dos moos o quo dodo com o outro, o possulr o ldlo
como proprlododo possool, o rolocoo noturolmonto so torno olndo
mols oxcltonto. E osslm ontoo dosonvolvou-so sllonclosomonto no
lndlviduo o doonco, quo too lrnlco como todos os outros colsos
quo consomom, o quo loz o lndlviduo sontlr-so no molhor ostodo
quondo o suo dlssolucoo osto mols proxlmo. O lrnlco oquolo
vomplro quo suoo o sonouo do omonto, o dondo-lho umo sonsocoo
do lroscor com o obonor do suos osos, ocolonto-o ot o sono chooor
o o otormonto com sonhos lnqulotos.
Podor-so-lo porountor: poro quo todo osto dosonvolvlmonto
Rospondorol: ho umu Juplu llnolldodo. Prlmolromonto, poro mostror
quo mosmo no concopcoo quo Alcobiodos tlnho do Socrotos, o lronlo
nolo o ossonclol, o, o sooulr, poro lndlcor quo o rolocoo do omor
quo ocorrou ontro Socrotos o Alcobiodos, o o oscloroclmonto sobro
o ossnclo do omor, quo doi oxtroimos, soo noootlvos. Ouonto oo
prmero ponto, tomos do rocordor quo houvo quom qulsosso provor,
ovocondo o ontuslosmo com quo Alcobiodos comonto suo rolocoo
51
com olo
33
, o nocossldodo do tor hovldo umo orondo plonltudo
posltlvo om Socrotos. Mos prollmlnormonto poroco sor lmportonto,
mosmo osslm, lnvostloor um pouco mols do porto o noturozo dosto
ontuslosmo. Um tol ontuslosmo poroco sor o oqulvolonto, no torrono
do sontlmonto, doqullo quo no torrono lntoloctuol Lo Rocholoucould
donomlno lo jore Je lu ruson (o lobro do rozoo). So oloumo outro
colso pudosso tor provocodo osto ontuslosmo om Alcobiodos (pols
quo o lronlo copoz dlsto, ou [o procurol mostror ontorlormonto),
ontoo lsto cortomonto dovorlo sor lndlcodo no dlscurso olooloso do
Alcobiodos. E o quo voromos oooro. Alcobiodos subllnho os coroc-
toristlcos do Sllono om Socrotos: Socrotos dlz quo lonoronto om
todos os ossuntos o quo nodo sobo. Esto lormo noo tiplco do Sllono
Cortomonto: pols oquolo com quo por loro olo so rovosto, como o
Sllono osculpldo: mos lo dontro, umo voz oborto, do quonto sobodo-
rlo lmoolnols, componholros do bobldo, ostor olo cholo! ... Elo so
oculto dlonto dos homons o so dlvorto sompro com lsso, mos, so llco
srlo o obro o sou lntorlor, ou noo sol so oloum [o vlu os lmooons
dlvlnos quo ho om suo olmo. Eu [o os vl umo voz, o olos mo porocorom
too dlvlnos, too dourodos, bolos o odmlrovols oclmo do quolquor
modldo, quo ou, no mosmo lnstonto, docldl quo proclsovo lozor tudo
o quo Socrotos ordonosso. Aqul ontoo proclso obsorvor o sooulnto.
Por um lodo, noo locll lozor umo ldlo doqullo quo Alcobiodos
proprlomonto quor dlzor, o nosto sontldo noo totolmonto doscobldo
ollrmor quo nom mosmo Alcobiodos tlnho umo ldlo totolmonto cloro
o rospolto do ossunto. Por outro lodo, o proprlo Alcobiodos lndlco
quo so multo roromonto Socrotos so monllostoro dosto monolro. E
so porsooulrmos mols odlonto os lndlcocoos mosmos do Alcobiodos,
ontoo voromos quo olo omprooo o oxprossoo: ou [o os vl umo voz.
Elo contomplou ostos lmooons dlvlnos. So so dovo ponsor o quo lsto
posso slonlllcor, cortomonto so toro do ponsor no prosonco dlvlno do
porsonolldodo quo sustontovo o lronlo, mos com lsso olndo noo so
dlsso do Socrotos nuJu mus do quo so podo dlzor dolo como ronco.
Tols lnstontos-do-tronsllourocoo, porm, comprovom, no moxlmo,
o prosonco do umo plonltudo dlvlno secretu lkutu krupsn}, do modo
quo noo so podo dlzor quo oro o plonltudo dlvlno o quo ontuslosmo-
vo. So rocordormos olm dlsso quo o olomonto proprlo do Socrotos
oro o dlscurso, o convorsocoo, ontoo poroco roolmonto quo Alcobio-
dos omprooo o oxprossoo vor com umo ospclo do nloso: osslm
tombm surproondonto ouvlr Alcobiodos dlzor: Fol osto som
duvldo um ponto om quo om mlnhos polovros ou dolxol possor, quo
tombm os sous dlscursos soo multo somolhontos oo Sllono quo so
ontroobro. Allos, lsto poroco tombm lndlcor quo o ossonclol oro o
porsonolldodo do Socrotos, polo quol Alcobiodos ostovo onomorodo,
52
por oquolo hormnlco dotormlnocoo noturol, quo ontrotonto so
consumovo numo rolocoo noootlvo do sl poro com o ldlo o num
onlolopslco llxor-so om sl mosmo. E corto quo Alcobiodos dlz quo
tols dlscursos, quondo o oonto os vlo obortos, orom prlmolromonto
os mols rozoovols o looo os mols dlvlnos, quo contlnhom orondo
quontldodo do lmooons do vlrtudo o quo tlnhom o molor obronon-
clo. Mos mosmo no coso do quo lsto tlvosso sldo o quo mols so
dostocovo nos dlscursos do Socrotos, olndo noo ostorlo oxpllcodo do
ondo provlnho todo o lnqulotudo opolxonodo, todo o domonioco
om sou omor, dodo quo ontoo ontos so dovorlo osporor quo o
convivlo com Socrotos tlvosso contrlbuido poro dosonvolvor om
Alcobiodos o ossnclo lncorruptivol do um ospirlto tronqullo.
Vomos por lsso tombm quo tudo so oncorro com Socrotos,
om suo lronlo, orromossondo novomonto Alcobiodos no mor ondu-
lonto, o osto, oposor do suo ombrloouoz, do sou ontuslosmo o do suos
orondos polovros, noo consoouo proorodlr om suo rolocoo com
Socrotos. Slm, Alcobiodos olndo proclso oouontor mols colsos: osslm
como olo num doso[o sonsuol so doltoro sob o monto do Socrotos
o com ombos os brocos onvolvoro osto homom dlvlno o vordodolro-
monto odmlrovol, o llcoro osslm doltodo o nolto todo, o dosprozodo,
rldlculorlzodo, lnsultodo oposor do suo bolozo, noo so lovontoro do
lolto do Socrotos do outro monolro do quo so tlvosso dormldo com
um pol ou um lrmoo, osslm tombm oooro olo tom do oouontor quo
Socrotos o olosto do sl novomonto com o obsorvocoo do quo olo
hovlo lolto todo o sou dlscurso por clumo do Aootoo: como so tudo
o quo dlssosto noo tlvosso sldo om vlsto dlsso, do mo lndlspor com
Aootoo, dodo quo tu crs quo dovo omor-to o o nonhum outro, o
quo Aootoo por tl quo dovo sor omodo, o por nonhum outro. -
Vo[omos om soouldo os lndlcocoos quo osto oxposlcoo nos do sobro
o noturozo do omor tol como oro o do Socrotos: nos nos convonco-
romos do quo o toorlo o o proxls ostovom do ocordo. O omor oqul
doscrlto o do lronlo, omor lrnlco, mos o lronlo o nequtoo no
umor, o lncltomonto do omor, corrospondondo, no torrono do
lntollonclo, s trocos, s rusoos do nomorodos no rolno do omor
lnlorlor. E lndlscutivol quo ho no lrnlco, poro rocordor mols umo
voz, um lundo orlolnol, um volor constonto, porm o moodo quo olo
loz clrculor noo tom o volor nomlnol, mos , como popol-moodo, um
nodo, o mosmo osslm todo o sou lntorcmblo com o mundo so olotuo
nosto tlpo do moodo. A plonltudo nolo umo dotormlnocoo noturol,
o por lsso, nom olo so oncontro nolo no lmodlotldodo como tol, nom
olo odqulrldo otrovs do rolloxoo. Asslm como proclso um olto
orou do soudo poro sor doonto, mos o soudo noo obsorvodo no
53
plonltudo posltlvo, o slm no lorco vltol com quo constontomonto
ollmonto o doonco, osslm tombm ocorro com o lrnlco o o plonltudo
posltlvo nolo. Esto noo so dosonvolvo om plonltudo do bolozo: slm,
o lrnlco ot procuro dlsslmulor os tubos do moroulhodor quo o lloom
com o or otmoslrlco quo o ollmonto.
Umo obsorvocoo olndo, porm, ontos do ou dolxor o 8unque-
te. Bour loz o bolo obsorvocoo do quo o 8unquete so oncorro com
Aootoo o Arlstolonos (os momontos dlscurslvos) oo llnol ombrlooo-
dos, onquonto somonto Socrotos pormonoco sobrlo como o unldodo
do cmlco o do troolco: Bour rocordo louolmonto o onoloolo, oos
mous olhos lnlollz, quo Strouss ostobolocou ontro osto conclusoo do
8unquete o o tronsllourocoo do Crlsto no monto. No modldo quo
possivol dlzor quo Socrotos dovo lornocor u unJuJe do cmlco o do
troolco, ovldontomonto lsto so podo ocontocor no modldo quo o
proprlo lronlo osto unldodo. So o oonto qulsor lmoolnor quo
Socrotos, dopols quo todos [o ostovom ombrlooodos, moroulhoro om
sl mosmo conlormo ontloo hoblto, ontoo olo podorlo lornocor, com
osto llxor os olhos oxtotlcomonto poro o lronto, umo lmooom plostlco
do unldodo obstroto do cmlco o do troolco, do quo oqul so podo
lolor. Olhor llxo podo donotor, com ololto, ou um moroulhor om
contomplocoo (osto sorlo sobrotudo o olhor llxomonto quo so oncon-
tro nos toxtos plotnlcos): ou osto olhor llxo podo doslonor, como
costumomos dlzor, quo noo so ponso om nodo, um nodo ponsor, no
modldo quo o nodo quoso so torno sonsivol poro oloum. Umo tol
unldodo suporlor, Socrotos oro bom copoz do lornocor, mos osto
unldodo o unldodo ubstrutu e nequtou no nodo.
PROTGORAS
Possorol oooro o trotor o Protoooros do umo monolro somo-
lhonto, poro mostror como todo o movlmonto dloltlco, quo oqul
o unlco quo so dostoco, tormlno no totolmonto noootlvo. Antos
porm do possor o lsto, dovo hovor luoor oqul poro umo obsorvocoo
mols oorol no toconto oos dlolooos do Plotoo, o ou crolo quo um
luoor odoquodo, [o quo Protoooros o prlmolro dlolooo quo do
ocosloo o lsto. Coso so quolro dlvldlr os dlolooos do Plotoo, ou crolo
quo o mols corroto sooulr o dlstlncoo lolto por Schlolormochor ontro
os dlolooos nos quols o Juloqco um momonto ossonclol o o
54
lnconsovol lronlo oro soporo, oro lloo o dlsputo o os dlsputontos, o
os dlolooos construtoos, quo so coroctorlzom por umo oxposlcoo
ob[otlvo o clontillco. Estos ultlmos soo: o Republcu, o Tmeu o o
Critus. No quo tonoo o ostos dlolooos, tonto o trodlcoo quonto o sou
proprlo corotor lntorno os romoto ultlmo otopo do dosonvolvlmon-
to. Nossos dlolooos, o lormo do porounto proprlomonto um mo-
monto ultropossodo, o lntorlocutor, oo rospondor, oporoco mols
como umo tostomunho lnstrumontol, como um roprosontonto do
comunldodo com sou Slm o Amm, om sumo, noo so dlolooo, noo
so convorso mols. Alm dlsso, o lronlo om porto tombm dosoporoco.
Mos so nos rocordomos o quoo nocossorlo oro poro Socrotos o
convorsor, o como olo constontomonto oponos colocovo o opcoo
ontro so olo dovorlo porountor o o outro rospondor ou so o outro
porountorlo o olo rospondorlo
34
, ontoo oqul cortomonto voromos
umo dlloronco ossonclol ontro Plotoo o Socrotos, quor Plotoo o tlvosso
concobldo consclontomonto, quor o tlvosso roproduzldo com lldoll-
dodo lmodloto. Com ostos dlolooos construtlvos ou torol multo pouco
o vor, dodo quo olos noo podom lornocor nonhumo contrlbulcoo
poro o concopcoo do porsonolldodo do Socrotos, nom quonto oo quo
olo oro om roolldodo, nom quonto oo modo como Plotoo o ropro-
sontovo poro sl: pols quolquor um quo conhoco oloumo colso dossos
dlolooos cortomonto porcoboro om quo rolocoo totolmonto oxtorlor
o porsonolldodo lolonto osto com o ob[oto, do modo quo o nomo
Socrotos quoso so tornou um nomen uppellutoum (substontlvo
comum) quo oponos doslono o lolonto, o quo dlscurso. Acrosconto-so
o lsso quo o cordoo umblllcol quo lloo o dlscurso oo orodor lol
cortodo, do modo quo so mostro como oloo complotomonto cosuol
quo o lormo do dlolooo olndo so[o omprooodo, o o oonto quoso
dovorlo ostronhor quo Plotoo, quo no Republcu dosoprovo o oxpo-
slcoo potlco oposto oo slmplos roloto, noo tonho lolto o oxposlcoo
do dlolooo codor luoor o umo lormo clontillco mols rlooroso.
Umo orondo porto doquolos prlmolros dlolooos tormlno sem
resultuJo, ou, como Schlolormochor obsorvo, todos os dlolooos quo
ontos do Republcu trotom do umo ou outro vlrtudo noo doscobrom
o corroto oxpllcocoo: cl. Plutons Werke, 3 porto, t. l, p. 8: Asslm
trotovo o Protqorus o quostoo do unldodo o Ju ensnublJuJe do
vlrtudo, mos som ostobolocor o concolto dosto, osslm tombm no
Loquos o coso do corooom o no Cormldos, do sonsotoz. E como
tombm o oposlcoo ontro omloo o lnlmloo constltul um lmportonto
momonto no quostoo do [ustlco, nos podomos oqul monclonor o
Liss. Slm, quo olos so oncorrom som rosultodo, podo-so olndo
dotormlnor do monolro mols proclso dlzondo quo olos ocobom num
55
resultuJo nequtoo. Como oxomplo dlsto dovo sorvlr oooro o Prot-
qorus, osslm como tombm o prlmolro llvro do Republcu, quo do
ocordo com o obsorvocoo do Schlolormochor louolmonto ocobo som
rosultodo. lsto ontrotonto do orondo lmportnclo poro osto lnvostl-
oocoo, pols so so troto do doscobrlr o olomonto socrotlco (Jet
5ocrutske}, osto dovo sor docorto procurodo nos prlmolros dlolooos.
So o ntendo do dlolooo Protqorus dor um lmpulso poro
umo rosposto oxoustlvo o dollnltlvo oos problomos contldos no
dlolooo (sobro o unldodo do vlrtudo o o posslbllldodo do sor olo
onslnodo), ou so, como Schlolormochor ocrodlto, osto lntoncoo noo
conslsto om nonhum ponto portlculor o consoquontomonto lnco-
monsurovol com os torolos obordodos no dlolooo, o plonondo por
sobro o con[unto so so roollzo no llustrocoo purlllcodo o ro[uvonos-
cldo do mtodo socrotlco, quo oporoco otrovs do sucosslvo doso-
poroclmonto do todo o quolquor ponto portlculor, ols o quo ou noo
quoro oqul docldlr, mos oponos obsorvor quo do bom orodo posso
ostor do ocordo com Schlolormochor, contonto quo o loltor slmplos-
monto rocordo quo o mtodo, sooundo o mou modo do vor, noo
conslsto no dloltlco do lormo do porounto onquonto tol, porm no
dloltlco quo porto do lronlo o rotorno lronlo, no dloltlco suston-
todo polo lronlo. Socrotos o o sollsto llcom, portonto, oo llnol do
dlolooo, osslm como os lroncosos dlzom (proprlomonto do umo so
possoo): os-u-os uu ren (lronto oo nodo): olos llcom um dolronto
oo outro, osslm como dols corocos quo opos umo lonoo dlsputo
llnolmonto oncontrorom um ponto. Dosdo looo, o quo poro mlm
ossonclol nosto dlolooo noturolmonto todo o estruturu roncu quo
ho nolo. Pols o loto do noo so tor chooodo o oloumo rosposto
oxoustlvo, doclslvo poro os problomos lovontodos, oqulvolorlo oo
dlto do Schlolormochor, do quo o dlolooo tormlno som rosultodo:
mos lsso olndo noo sorlo nodo lrnlco, dodo quo o lntorrupcoo do
lnvostloocoo podorlo om porto bosoor-so numo puro contlnonclo,
do ondo procodorlom dosdobromontos oo lnllnlto, o om porto
podorlo ostor lloodo o umo prolundo nostololo por llvror-so, orocos
o um nosclmonto porlolto, dos ostrols doros ontorloros, ou com
outros polovros: o dlolooo podorlo tomor consclnclo do sl como um
momonto dontro do umo lnvostloocoo comploto. Asslm o dlolooo
tormlnorlo multo bom som rosultodo, mos osto som rosultodo noo
sorlo do monolro oloumo ldntlco com um rosultodo noootlvo. Um
rosultodo noootlvo proclso sompro sor um rosultodo: o um rosultodo
noootlvo om sou ostodo mols puro o som mlsturo so o lronlo quo
podo proporclonor: pols ot mosmo o cotlclsmo poo sompro oloo,
onquonto o lronlo, polo controrlo, ronovo constontomonto, como
56
oquolo volho bruxo, o tontotlvo cortomonto dlono do Tntolo, do
prlmolro dovoror tudo, o por llm dovoror-so o sl mosmo tombm,
ou, como convm s bruxos, dovoror sou proprlo ostmooo.
O dlolooo, por lsso, montm multo bom u conscncu Jestu
jullu, ollos, por osslm dlzor, olo ot soborolo com umo corto sotlslocoo
todo o onconto do onlqullocoo, o noo oponos so dololto com o
dostrulcoo do sollsto. Socrotos mosmo dlz: ... o conclusoo otuol do
nosso dlolooo so lovonto contro nos como um homom o rlr do nos,
o so pudosso lolor dlr-nos-lo: Sols multo lnconsoquontos, Socrotos o
Protoooros! Com ololto, dopols do Protoooros tor obondonodo o
oxposlcoo domonstrotlvo, os dols contondoros hovlom tontodo todos
os lormos do luto, prlmolromonto Socrotos sondo o quo porountovo
o Protoooros o quo rospondlo, dopols osto porountondo o oquolo
rospondondo, o llnolmonto Socrotos roossumlndo o popol do lntor-
rooonto o Protoooros rospondondo, numo dlsputodo zonooburrlnho,
poro usor umo oxprossoo tonto quonto possivol llustrotlvo, o oo llnol
do tudo lsso surolo o curloso lonmono: Socrotos dolondo o quo
quorlo otocor, o Protoooros comboto oqullo quo protondoro dolon-
dor. Todo osso dlolooo rocordo o conhocldo dlsputo ontro um
cotollco o um protostonto, quo tormlno codo um convoncondo o
outro, do modo quo o cotollco llco protostonto o o protostonto
cotollco
35
: so quo oqul nosto dlolooo o rldiculo ossumldo no
consclnclo lrnlco. Ho umo objedo quo podorlo sor lovontodo oqul
o quo ou lovorol tonto mols om consldorocoo quonto somonto um
loltor otonto sorlo copoz do loz-lo. Podorlo do loto porocor quo
Plotoo tlvosso colocodo o olovonco lrnlco poro [ooor polos oros,
numo vlooom polos ostrolos oxtromomonto onorocodo, noo oponos
Protoooros, mos tombm Socrotos: o omboro osto ultlmo tonho so
llvrodo do monolro multo dlvortldo do tol conlusoo, ou proclso
prolblr-mo do ocoltor umo tol lntorprotocoo [ustomonto por couso
dolo. Com ololto, o proprlo Socrotos quom loz oquolo obsorvocoo:
o quolquor loltor quo tonho um minlmo do slmpotlo noo podoro
dolxor cortomonto do lmoolnor oquolo sorrlso lrnlco dlscutlndo com
sorlododo lrnlco o o portlr doi so oslorcondo omblouomonto poro
doi so llvror, sorrlso quo ocomponho o suo odmlrocoo lrnlco dlonto
do loto do quo todo o [ooo ocobou noquolo rosultodo, o o surproso
com quo olo v Protoooros doscobrlr o quo olo nocossorlomonto soblo
quo Protoooros tlnho do doscobrlr, dodo quo olo mosmo o tlnho
oscondldo.
lsso o rospolto do todo o ostruturo do dlolooo ou do lormo no
dlolooo. So nos voltormos oooro poro o conteuJo, lsto , poro os
problomos oi ontrolocodos, o quo como bollzos nos plstos do corrldo
57
lornocom os pontos llxos om volto dos quols os odvorsorlos so
movlmontom, buscondo rocor codo voz mols ronto, possor por olos
codo voz mols doprosso, ontoo ou crolo quo om todo o con[unto so
doscobrlro umo ronu nequtou somolhonto.
E o coso ospoclolmonto do prlmolro quostoo: so o vlrtudo
umo so. Socrotos lovonto ontoo o quostoo, so o [ustlco, o prudnclo
o o plododo otc. soo portos do vlrtudo ou slmplosmonto nomos poro
umo unlco o mosmo colso: o o sooulr, so soo portos do mosmo modo
como os portos do rosto, ou so[o, boco, norlz, olhos o orolhos, ou
ontos soo como os portos do ouro, quo om nodo so dlloronclom umo
dos outros mutuomonto o nom do todo, o noo sor no tomonho. Som
ontror nos dotolhos do umo dlscussoo pormonorlzodo do vorlodo
solistlco quo do ombos os lodos omprooodo, rocordorol oponos quo
o oroumontocoo do Socrotos vlso o onulor o rolotlvo doslouoldodo
ontro os dllorontos vlrtudos poro solvor o unldodo, o Protoooros, oo
controrlo, tom constontomonto om vlsto o doslouoldodo quolltotlvo,
mos por lsso mosmo coroco do um loco do unloo quo tlvosso
condlcoos do obrocor o rounlr o rlco multlpllcldodo. A ldlo do
modlocoo noo suroo, portonto, dlonto dolo, quo ondo s opolpodolos
nosto cropusculo quondo, poro rolvlndlcor o unldodo, so ooorro
llrmomonto ldlo do modlocoo sub[otlvodo quo ropouso sobro o
ldontldodo do louoldodo o do doslouoldodo. Em oorol, dlz olo, todos
os colsos so ossomolhom num corto ospocto. Mosmo o bronco so
ossomolho do umo corto monolro oo proto, o o duro oo molo, o osslm
tombm todos os colsos quo porocom sor os mols controrlos umos s
outros. A unldodo do vlrtudo
36
, polo controrlo, sooundo o concopcoo
do Socrotos, como um tlrono quo noo tom corooom poro domlnor
o mundo rool, o quo prlmolro ossosslno todos os sous sudltos, o llm
do podor ontoo, com todo soouronco, oroulhosomonto domlnor o
rolno slloncloso dos sombros doscolorldos. So o plododo noo
[ustlco, osslm oroumonto Socrotos, ontoo tombm o sor plodoso o
mosmo como o sor noo-[usto, lsto , ln[usto, l., implo. Ouolquor um
porcobo locllmonto o quo ho do solistlco no oroumontocoo do
Socrotos. Mos oqullo quo ou quoro sollontor ospoclolmonto quo o
unldodo do vlrtudo llco oncorrodo om sl mosmo do monolro too
obstroto, too oooistlco, quo so torno oponos oquolo rocllo no quol os
vlrtudos portlculoros, como vololros bom corrooodos, oncolhom o so
quobrom. A vlrtudo porcorro, como um suovo murmurlo, como um
ostromoclmonto, suos proprlos dotormlnocoos, som quo olo so torno
porcoptivol, poro nom dlzor ortlculodo, om oloumo dolos: como so
ou lmoolnosso quo codo soldodo osquocosso o polovro do ordom no
mosmo lnstonto om quo o murmurosso oo ouvldo do sou vlzlnho, o
58
oi ou ponsorlo numo lllolro lnllndovol do soldodos: como so noo
oxlstlsso o polovro do ordom, o osslm oproxlmodomonto, o quo
ocorro com o unldodo do vlrtudo. Em prlmolro luoor, cloro quo o
dotormlnocoo do vlrtudo, do quo olo uno no sontldo om quo
Socrotos o ollrmo, noo proprlomonto nonhumo dotormlnocoo,
dodo quo o onunclocoo ossoprodo do monolro mols lroco possivol
do suo oxlstnclo, o nosto ocosloo bosto quo ou rocordo, poro
oscloroclmonto odlclonol, o ooudo ovollocoo do Schlolormochor, quo
so oncontro om suo Doqmtcu, sobro o slonlllcocoo do coroctoristlco
do Dous, do olo sor uno: o om sooundo luoor, oquolo dotormlnocoo
umo dotormlnocoo noootlvo, dodo quo osto unldodo quo osto-
bolocldo too lnsoclol quonto possivol. O ronco conslsto om quo
Socrotos subtrol monhosomonto o Protoooros todo o quolquor vlrtu-
do concroto o modldo quo dovo roconduzl-lo unldodo volotlllzo-o
complotomonto: o sojistco o quo lho do o lorco quo o copoclto
poro lsso: o osslm nos tomos uo mesmo tempo o lronlo sustontodo
polo dloltlco solistlco o o dloltlco solistlco ropousondo no lronlo.
No quo tonoo sooundo quostoo, so o vlrtudo podo sor
onslnodo, conlormo o oplnloo do Protoooros, ou noo podo sor
onslnodo, conlormo o oplnloo do Socrotos, oquolo noturolmonto
lnslsto domols no momonto dlscroto, oo lozor com quo umo vlrtudo
so dosonvolvo totolmonto s custos do outro, o onquonto unldodo,
osto[o prosonto no lndlviduo rospoctlvo, osslm coroondo oloum quo
olndo osto corrondo no plsto. Socrotos, oo controrlo, sustonto o
unldodo do um tol modo quo olo, oposor do ostor do posso do um
onormo copltol, contlnuo pobro, dodo quo noo o podo tornor
locundo. A proposlcoo socrotlco, do quo o vlrtudo noo podo sor
onslnodo, poroco contor um olto orou do posltlvldodo, vlsto quo
roduz o vlrtudo, ou o umo dotormlnocoo noturol, ou o oloo do
lotolistlco. Mos o vlrtudo concobldo como hormonlo lmodloto om suo
lotolistlco Jsporu , do quolquor monolro, num outro sontldo, umo
Jetermnudo complotomonto nequtou. Por outro lodo, o toso do
quo o vlrtudo podo sor onslnodo dovo sor comproondldo do tol
monolro, quo um vozlo orlolnol no homom so[o proonchldo pouco
o pouco otrovs do um onslno, mos osto umo controdlcoo, dodo
quo oloo quo obsolutomonto ostronho oo homom [omols podoro
sor lntroduzldo nolo: ou ontoo osso toso o oxprossoo do umo
dotormlnocoo lntorno do vlrtudo quo so dosonvolvo oroduolmonto
sob umo sucossoo do onslnos, o prossupoo osslm o suo prosonco
orlolnol.
O oquivoco do sollsto osto om quo protondo lntroduzlr oloo no
homom: o socrotlco, oo controrlo, om nooor om todo o quolquor
59
sontldo quo o vlrtudo posso sor onslnodo. E osslm ovldonto quo
osto concopcoo socrotlco noootlvo: com ololto, olo nooo o vldo, o
dosonvolvlmonto, om sumo, nooo o hlstorlo om sou sontldo mols
comum o mols vosto. O sollsto nooo o orlolnol, Socrotos, o hlstorlo
subsoquonto. - So porountormos olm dlsso o quo consldorocoo
mols oorol dovo roportor-so osto vlsoo socrotlco, om quol totolldodo
olo so bosolo, ontoo ovldontomonto o remnscncu no sontldo quo
so otrlbul o olo: mos romlnlscnclo [ustomonto o dosonvolvlmonto
rotroorodo, roorosslvo, o com lsso o lmooom oposto do quo so
chomo ostrltomonto dosonvolvlmonto. Nos tomos osslm, noo oponos
umo dotormlnocoo noootlvo no proposlcoo do quo o vlrtudo noo
podo sor onslnodo, mos tombm umo dotormlnocoo roncumente
nequtou, quo so movo om dlrocoo complotomonto oposto. A vlrtudo
osto too lonoo do podor sor onslnodo, quo ot, polo controrlo, so sltuo
bom poro tros do lndlviduo, too ontos dolo, quo ot sorlo do so tomor
quo olo ostlvosso osquocldo. Em tormos plotnlcos, lsto slonlllcorlo
lortolocor o oxlstnclo com o ponsomonto odlllconto do quo o
homom noo [ooodo loro do moos vozlos no mundo o quo polo
romlnlscnclo olo podo tomor consclnclo do sou rlco doto: om
tormos socrotlcos, lsto slonlllcorlo lnvolldor todo o roolldodo o romo-
tor o homom o umo romlnlscnclo quo constontomonto so rotrol mols
o mols rumo o um possodo quo rocuo olo mosmo no tompo, como
o orloom doquolo nobro lomillo quo nlnoum chooovo o lombror. E
bom vordodo quo Socrotos noo dolondo osto toso, mos nos voromos
quo o quo olo coloco no luoor dolo noo monos lrnlco. Ouo o
vlrtudo podo sor onslnodo ou noo o podo sor, ot oooro ou o concobl
no sontldo do lozor oxporlnclo, ou ontondl o quostoo no sontldo do
oscolo do oxporlnclo, no quol o vlrtudo onslnodo o oprondldo. Nos
[o obsorvomos quo, onquonto o sollsto lovo os homons constonto-
monto oscolo, obondonondo-os dopols proprlo sorto, do tol modo
quo o oxporlnclo lrouxo o doscontinuo nunco os loz soblos, como
no hlstorlo do Jumme Gottleb (Toolllo, o bobo), Socrotos torno o
vlrtudo too osqulvo o rotroido quo olos, por osto rozoo, [omols chooom
o lozor o oxporlnclo.
Socrotos loz, ontrotonto, umo tontotlvo olndo mols prolundo
poro mostror quo o vlrtudo uno, ou so[o, olo quor doscobrlr o
outro, no quol todos os vlrtudos, por osslm dlzor, so omom mutuo-
monto, o lsto quo vom o sor o conhoclmonto. Entrotonto osto
ponsomonto noo , do monolro oloumo, lovodo o cobo ot o
prolundldodo do poloolonlsmo dosproocupodo coroctoristlco do
culturo orooo, do sorto quo o pocodo so roduz o lonornclo, oqulvo-
cocoo, oluscomonto, o posso dosporcobldo o momonto do vontodo
60
quo ho no pocodo: oroulho o obstlnocoo. Aqul, porm, no modldo
quo, poro opolor-so om torro llrmo, Socrotos dlsputo e concesss (o
portlr do pontos concordodos), olo oprosonto o bom como sondo o
oorodovol, o o conhoclmonto como o orto do comodlr, umo oproclo-
coo rollnodo no torrono do oozo. Mos no lundo, um tol conhoclmonto
onulo-so o sl mosmo, no modldo quo constontomonto olo so prossu-
poo. Asslm, o lronlo do todo o dlolooo, ontos monclonodo, so mostro
no loto do quo Socrotos, quo doclororo noo podor o vlrtudo sor
onslnodo, mosmo osslm o roduz oo conhoclmonto o comprovo osslm
o oposto: o lsto tombm ocontoco com Protoooros: mos osto lronlo
so loz notor por Socrotos oprosontor um conhoclmonto quo, como
lol dlto, llnolmonto suprlmo o sl mosmo, no modldo quo o colculo
lnllnlto do rolocoo do oozo lmpodo o suloco o proprlo oozo. Vomos
ontoo: o bom oorodovol, o oorodovol bosolo-so no oozo, o oozo
bosolo-so no conhoclmonto, o conhoclmonto num lnllnlto modlr o
posor, quor dlzor: o noootlvo conslsto numo lnsotlslocoo dosorocodo,
nocossorlomonto lloodo o umo omplrlo som llm: o lrnlco conslsto
noquolo loco bom provolto! quo Socrotos, por osslm dlzor, doso[o
o Protoooros. Dosto modo, Socrotos rotorno, num corto sontldo,
novomonto poro o suo prlmolro toso, o do quo o vlrtudo noo podo
sor onslnodo, no modldo quo o somo lnllnlto do oxporlnclo, tol como
um monto do consoontos, quonto mols so oumonto tonto monos so
dolxo pronunclor. No prlmolro potnclo, o lrnlco conslsto portonto
om oprosontor umo tol doutrlno do conhoclmonto quo onlqullo o sl
mosmo: o no sooundo potnclo o lrnlco lovo Socrotos, como por
umo cosuolldodo, o dolondor o toso do Protoooros, omboro, no
vordodo, com o suo proprlo doloso, olo o ocobo onlqullondo. Pols
sorlo complotomonto obsurdo, ollnol, odmltlr quo o Socrotos plot-
nlco pudosso ostobolocor o toso do quo o bom o oorodovol o o mol
o dosoorodovol por quolquor outro rozoo quo noo losso poro o
onlqullor.
FDON
Possorol oooro oo oxomo do FJon, um dlolooo, no quol o
mitlco prodomlnonto, osslm como o dloltlco so oncontro mols
puro no Protqorus. Nosso dlolooo soo dodos os provos do lmorto-
lldodo do olmo, o o osso rospolto ou lntroduzlrol prollmlnormonto
umo obsorvocoo do Bour (op. clt., p. 112): Esto cronco (no sobro-
vlvnclo do olmo opos o morto) lundomonto-so nos provos quo
Plotoo loz Socrotos dosonvolvor, mos ostos mosmos provos, quondo
os olhomos mols do porto, nos romotom outro voz o oloo do dlloronto,
61
quo so oncontro no rolocoo mols lmodloto com o possoo do Socro-
tos.
No ontonto, ontos do possor lnvostloocoo do noturozo dossos
provos, ou dorol o mlnho modosto contrlbulcoo poro soluclonor
(bosvoro) o quostoo do purentesco ontro o 8unquete o o FJon.
Todos sobom quo Schlolormochor o dopols dolo ontro nos Holso
colocorom ostos dols dlolooos no mols ostrolto vlnculocoo, oo odml-
tlrom quo ostos dols dlolooos oborcovom todo o oxlstnclo socrotlco,
tonto como osto tronscorrou no mundo quonto poro olm do mundo:
o oo ordonorom ossos dlolooos no clclo do todos os dlolooos plot-
nlcos, ocrodltorom quo ossos lornoclom o olomonto posltlvo poro o
5ojstu o o Politco (no modldo quo ostos ultlmos dlolooos, no oplnloo
dolos, noo hovlom otlnoldo o quo buscovom, lsto , oprosontor o
noturozo o o ossnclo do lllosolo), o lsto volorlo ospoclolmonto o
rospolto do rolocoo do 5ojstu poro com ossos dlolooos, dodo quo o
sollsto [ustomonto tlnho do sor o nooocoo do lllosolo. Ast ponso
dlloronto
37
: om suo obro Plutons Leben unJ 5clrjten (Vldo o
oscrltos do Plotoo, Lolpzlo 1816) sltuo o FJon no prlmolro llnho dos
dlolooos plotnlcos, os osslm chomodos socrotlcos, o quo poro Ast
soo quotro: Protqorus, FeJro, Gorqus o FJon (cl. p. 53). Elo
obsorvo, no toconto rolocoo ontro ossos quotro dlolooos: Corto-
monto, so o Protqorus o FeJro, dovldo oo prodominlo do mimlco
o do lrnlco, lncllnom-so poro o cmlco, o FJon docldldomonto
troolco: subllmldodo o omocoo soo o sou corotor (p. 157). Alm
dlsso olo obsorvo quo Schlolormochor torlo dosconhocldo comploto-
monto o ospirlto do composlcoo pltonlco oo colocor o FJon numo
vlnculocoo com o 8unquete: No 8unquete, o soblo holnlco
oprosontodo como um porlolto orotlco: no FJon, oo controrlo,
dosoporoco o holonlsmo sorono, do bolozo colostlol, o o Socrotos
orooo vom o sor ldoollzodo como um brmono hlndu, quo vlvo
somonto no nostololo do umo rounlllcocoo com Dous, o cu[o lllosollo
portonto consldorocoo do morto ... Elo (o ospirlto) looo do sonsuo-
lldodo quo porturbo o pro[udlco o ospirlto, o susplro lonouldomonto
polo llbortocoo dos codolos do corpo quo o oncorcoro (p. 157s). -
Ouo prlmolro vlsto ho umo dlloronco oltomonto slonlllcotlvo ontro
o FJon o o 8unquete, obvlo: mos, por outro lodo, noo so podo
oi nooor do monolro nonhumo quo Ast solu complotomonto o FJon,
o quo o tontotlvo quo loz poro coloco-lo om vlnculocoo com FeJro,
Protqorus o Gorqus oo quollllco-lo como troolco, ondo o comovon-
to prodomlno, noo osto proprlomonto do ocordo com o quo olo
mosmo dlz sobro o sombrlo mistlco orlontol quo lormo o controsto
com o lumlnoso holonlsmo, do bolozo colostlol, quo lormo como quo
62
o obobodo do 8unquete: pols so o FJon troolco, nom por lsso o
cu orooo dolxorlo do llumlno-lo do bom orodo com o mosmo bolozo
o tronqullldodo som nuvons, [o quo ollnol olo loro tostomunho do
tontos troodlos, som quo com lsso llcosso cholo do nuvons ou ontoo
o or so tlvosso tornodo oprosslvo o suloconto como nos orlontols.
Mos so olo noo orooo, ontoo so tontoro om voo lncorporo-lo o
Plotoo, poro nom lolor do tontotlvo do ollnho-lo oos outros dlolooos.
No quo tonoo, oo controrlo, concopcoo do Schlolormochor, noo so
podo nooor quo o vlsoo do vldo quo oprosontodo no 8unquete o
o vlsoo do morto quo olorocldo no FJon ndo se lurmonzum
totulmente, o quo [o so podo obsorvor polo loto do quo FJon loz do
morto o ponto do portldo poro o vlsoo do vldo, onquonto o 8unquete
sustonto umo vlsoo do vldo ondo o morto noo ossumldo como
momonto.
Essos duos concopcoos noo podom do monolro oloumo sor
ponsodos como bom con[uoodos umo outro do modo o podorom
componotror-so mutuomonto som umo torcolro concopcoo. Esto
torcolro concopcoo tom do sor umo consldorocoo ospoculotlvo copoz
do ultropossor o morto ou ontoo o lronlo, quo no 8unquete lozlo do
omor o substonclol no vldo o, contudo, rotlrovo com o outro moo o
quo hovlo dodo, oo concobor noootlvomonto o omor como nostololo
quo consldoro o vldo rotrospoctlvomonto o moroulho constontomon-
to nos obscuros lonoos do ondo o olmo solu, ou mols corrotomonto
no tronspornclo lnllnlto o som lormo. A morto, no FJon, ovldon-
tomonto concobldo do monolro totolmonto noootlvo. E corto quo o
morto o contlnuo sondo sompro um momonto noootlvo, mos looo
quo olo concobldo oponos como momonto, o posltlvo quo ho nolo,
o motomorloso llbortodoro, sobrovlvoro vltorlosomonto oo noootlvo.
So ontoo ou mo docloro polo ronu (noo obstonto oxprossoos tols
como os do p. 27: Polo monos, so osslm llzor - obsorvou Socrotos
-, tolvoz noo ho[o nlnoum, oo ouvlr-mo lolor nosto momonto -
nlnoum, mosmo quo so[o um pooto cmlco - poro protondor quo
sou tooorolo o quo lolo do colsos quo noo mo dlzom rospolto, FJon,
70 c), osto mlnho opcoo tolvoz poroco o um ou outro prlmolro vlsto
bostonto obsurdo, mos dopols do um oxomo mols pormonorlzodo
tolvoz bom ocoltovol. Do loto, o unldodo ospoculotlvo noo podorlo
ostor prosonto do modo too lnvlsivol o lmporcoptivol, mos o lrnlco
slm.
Ouondo ou dloo quo o ronu um elemento essencul no
FJon, ou ndo ostou ponsondo, noturolmonto, nos jloreos lrnlcos
quo so oncontrom ospolhodos por osto dlolooo, dodo quo, por mols
lmportontos quo possom sor o por mols obundontos quo olos so
63
tornom quondo so obsorvo com mols prolundldodo, olos so podom
sor, no moxlmo, oconos poro umo concopcoo dollnltlvo quo otrovos-
so todo o dlolooo. Ouoro lntroduzlr olouns oxomplos. A p. 42 (77
d-o): Contudo poroco-mo quo oostorlos, Cobos, o tu tombm,
Simlos, do oprolundor osto provo, pols ostols domlnodos polo modo
puorll do quo um vonto quolquor posso sopror sobro o olmo no
momonto do suo soido do corpo poro dlsporso-lo o dlsslpo-lo,
sobrotudo quondo, por puro colncldnclo, ho umo lorto vontonlo no
lnstonto do morrormos. E p. 11 (115 c-d): Socrotos consuro
Criton porquo osto lho porounto do quo monolro quor sor ontorrodo,
o ocrosconto quo provovolmonto Criton ocrodlto quo tudo o quo olo
hovlo lolodo ot oll sobro o modo como so oncomlnhorlo poro o
lollcldodo dos bom-ovonturodos, so[o olo quol lor, so o loro dlto
poro tronqulllzor os dlscipulos o o sl mosmo ...:Sodo, pols, mous
llodoros [unto o Criton, oorontlndo-lho o controrlo doqullo quo olo
olloncou oos [uizos. Elo [urou quo ou llcorlo no molo do vos: vos,
porm, ollrmol-lho quo noo llcorol ontro vos quondo morror, mos
quo portlrol, quo mo lrol omboro! Noo obstonto, tols lormulocoos
lrnlcos olndo so dolxorlom compotlblllzor com o suposto sorlododo
o o prolundo omocooo quo dovom lmproonor todo o dlolooo: mos
cloro quo tombm noo so podo nooor quo ostos oxprossoos tm
um ololto multo molhor quondo so noto nolos o brotocoo tronqullo
o socroto do lronlo.
A prlmolro contrlbulcoo quo quoro oportor poro o sustontocoo
do mlnho toso , por outro lodo, umo doloso do quo o ospirlto dosto
dlolooo uutentcumente qreqo o ndo orentul. Do ocordo com o
ldlo quo ou posso tor do mistlco orlontol, oquolo lr morrondo do
quo oqul so lolo conslsto numo dlstonsoo do vloor do olmo, num
roloxor doquolo tonsoo quo o consclnclo, numo dlssolucoo o numo
lossldoo quo olundo moloncollcomonto, num omolocor-so, polo quol
o oonto noo so torno mols lovo o slm mols posodo, polo quol o oonto
noo so volotlllzo, mos so omoloomo cootlcomonto o, num movlmonto
lndotormlnodo, so movo numo mosso nobuloso. O orlontol podo
portonto multo bom sor llbortodo do corpo o sontl-lo como oloo do
oprosslvo: mos lsto noo doso[odo proprlomonto poro quo olo so
torno mols llvro, o slm mols lloodo, como so olo om voz do locomocoo
prolorlsso o vldo colmo o vooototlvo do plonto. lsto slonlllco prolorlr,
oo cu do ponsomonto, o oozo lotorolco o nobuloso quo o oplo podo
proporclonor: o om voz do onorolo do ocoo, prolorlr um llusorlo
ropouso, lloodo o um Jolce jur nente (oorodovol oclosldodo), num
ostodo do ocobomonto. Mos o cu do Grclo olto o obobododo,
noo choto o oprosslvo, olo so olovo sompro mols, noo so obolxo
64
onoustlondo: sou or lovo o tronsporonto, o noo nobuloso o sulo-
conto. As osplrocoos o nostololos do quo so podo lolor oqul dlrloom-so
portonto poro um tornor-so sompro mols lovo, poro um concontror-so
num subllmodo sompro mols volotll, o noo poro um ovoporor-so
numo lossldoo ontorpoconto. A consclnclo noo quor sor dlluido om
lluldos dotormlnocoos, mos onrl[ocldo mols o mols. Portonto, o
orlontol quor rocuor poro tros do consclnclo. Contudo, osto totol-
monto obstroto, quo o orooo quor, torno-so llnolmonto o quo ho do
mols obstroto, do mols lovo, ou so[o, o nodo. E oqul chooomos o um
ponto do colncldnclo poro os duos concopcoos quo procodom so[o
do mistlco sub[otlvo, so[o do lronlo. E, com cortozo, soro ovldonto
poro quolquor um quo tonho lldo osto dlolooo quo o oxlstnclo
rosultonto doquolo lr morrondo sucosslvomonto concobldo no
FJon do monolro totulmente ubstrutu. Entrotonto, noo podo sor loro
do proposlto oxomlnor um pouco mols do porto osto ponto. Em
porto, lsto so consooulrlo quondo so mostrosso como quo Socrotos
concebe u nuturezu Ju ulmu, no modldo quo, ollnol do contos, o
corroto concopcoo do olmo torlo do contor proprlomonto om sl, torlo
do ostor lmproonodo polo vordodolro provo do suo lmortolldodo: o
om porto, onollsondo com molor oxotldoo os dllorontos oxprossoos
quo so oncontrom rolorontos oo juturo como do olmo. Poro osto
ultlmo lnvostloocoo olndo rocorrorol subsJulter (subsldlorlomonto)
Apoloqu, quo proclsomonto como um documonto hlstorlco dovo
podor oulor-nos om nosso comlnho.
Antos do possor o ostos lnvostloocoos, ou quoro olndo obsorvor
slmplosmonto quo, lovondo-so om conto o lmportnclo quo sompro
dovorlo tor umo quostoo tol como o do lmortolldodo do olmo, multo
orovo o loto do o plotonlsmo troto-lo oponos ocoslonolmonto, lsto ,
somonto o rospolto do morto do Socrotos. Possorol pols oooro
prlmolro lnvostloocoo, ou so[o, quostoo do modo como Socrotos
concebe u essncu Ju ulmu, o lsto nos lntroduz numo dlscussoo mols
pormonorlzodo dos proous upresentuJus por olo poro o suo lmorto-
lldodo
38
.
Como ntroJudo oroumontocoo proprlomonto dlto, Socro-
tos oxpllco prlmolromonto como so sltuo o doso[o do morror dos
lllosolos. Pols so o morto , como so odmlto, umo soporocoo do corpo
o olmo, o olm dlsso o conhoclmonto vordodolro so bosolo numo
obstrocoo do porcopcoo sonsorlol lnlorlor, dodo quo [omols so otlnoo
numo porcopcoo sonsivol oqullo quo constltul o ossnclo do colso,
sooundo o quol olo o quo , como o orondozo, o soudo, o lorco otc.
(cl. p. 17, Fd. 65 d-o), ontoo locll vor como os lllosolos proclsom
doso[or (cl. p. 20, ld. 66 d-o), tor o vor o minlmo possivol com o
65
corpo, slm, sor purlllcodos o llbortodos, polo morto, do lnsonldodo
do corpo, poro cumprlr o quo [o oqul no vldo tontorom (cl. p. 18, ld.
65 o-66 o): porsooulr com o ponsomonto puro o ossnclo puro dos
colsos. Mos oqul, ovldontomonto, u ulmu concebJu do monolro
too ubstrutu quonto o ossnclo puro dos colsos, quo constltul o ob[oto
do suo otlvldodo. E subslsto umo srlo duvldo, por molor quo so[o o
oslorco do tontotlvo lllosollco do orroncor o ossnclo puro dos colsos
do todos os sous oscondorl[os, so oi vordodolromonto so mostroro
oloo do dlloronto do puromonto obstroto (soudo, orondozo otc.) o
quol, como tol, om suo oposlcoo oo concroto, noo nodo. Doi so
soouo, novomonto, quo o olmo, om suo otlvldodo coonoscltlvo,
mosmo poro tornor-so conoruonto com o sou ob[oto, proclso tornor-
so no mosmo modldo um nodo (bloe tl lntet). Slm, o olmo proclso
tonto tornor-so sompro mols lovo, quo oponos os olmos ocostumodos
o tor multo contoto com o corpo soo por osto motlvo (cl. p. 50. ld.
81 b-c) tornodos posodos o trozldos do volto poro o luoor vlsivol,
porquo olos tomom o lnlormo o o mundo do ospirlto o oooro so
movlmontom como lontosmos sombrlos oo rodor dos monumontos
lunobros o dos tumbos. Como tols lmooons do sombros dovom nos
porocor oquolos olmos quo noo so llbortorom totolmonto, mos olndo
tm porto no sonsivol, rozoo por quo olos podom tombm sor vlstos.
Noo hovorlo nodo o dlzor contro o concopcoo dos ospoctros como
oxlstnclos lmporloltos, o contudo, quondo so poo o lnlormo como
sondo o ldool, oi so v do quo monolro too noootlvo tudo concobldo,
o como u ulmu se trunsjormu em nuJu. So so qulsor por lsso dor
rozoo o Socrotos no dllomo quo olo oprosonto (cl. p. 20, ld. 68 o-b),
quo so torlo do odmltlr do duos umo, quo nos [omols choooromos oo
conhoclmonto ou ontoo so o olconcoromos dopols do morto, ontoo
cortomonto so llcoro bostonto critlco om rolocoo soido socrotlco. Eu
mo domorol um pouco mols nossos lnvostloocoos lntrodutorlos
porquo olos doo umo ldlo o rospolto do quo so podo osporor do
todo o consldorocoo subsoquonto. Colocor os oroumontos portlcu-
loros o dopols porcorr-los um o um lovorlo lonoo domols: o oos
loltoros quo doso[om noo porsooul-los om sou surolmonto oo lonoo
do convorsocoo, mos slm v-los tonto quonto possivol num troto-
monto clontillco comploto, ou quoro lndlcor Bour o Ast.
Ao controrlo, poroco sor do molor lmportnclo obsorvor quo
os urqumentos purtculures quo soo lntroduzldos nem sempre ostoo
om lurmonu uns com os outros. Ouondo, com ololto, o oroumonto
tlrodo do consldorocoo do quo o oposto suroo do sou oposto o do
quo ontro os modos dos oposlcoos oncontrom-so duos corrontos - o
possooom do prlmolro poro o sooundo o o rotorno do sooundo poro
66
o prlmolro -, vlnculodo com o oroumonto quo procuro dosto modo
ossoouror o contlnuldodo orocos doutrlno do prooxlstnclo do olmo,
osslm como osto so monllosto no noturozo o no ossnclo do romlnls-
cnclo, ontoo ou noo posso ontondor sonoo quo: ou o concolto do
suo prooxlstnclo oxclul o ldlo do nosclmonto, ou, so so quor
sustontor o prooxlstnclo om hormonlo com o vlsoo do dovlr,
proclso nosto coso odmltlr tor Socrotos domonstrodo o rossurrolcoo
dos corpos. Porm lsto osto, som duvldo, om comploto controdlcoo
com o rosto do suo toorlo. Um dosocordo pormonocoro sompro,
cortomonto, ontro ostos dols oroumontos, o noo podoro sor romovldo
oponos orocos lolto do clorozo sobro o quo so[o proprlomonto o
morto, quo so oncontro no prlmolro dolos, ou com o prossuposlcoo
sub-ropticlo, quo Bour crltlco com todo rozoo, do quo o morto noo
lntorrupcoo do vldo, mos oponos umo outro ospclo do oxlstnclo
(cl. op. clt., p. 114). Ouondo ontoo Bour rocuso lorco probotorlo o
ossos oroumontos o do oplnloo do quo olos soo somonto umo
oxposlcoo onolitlco do concolto do olmo, o quo portonto o lmortoll-
dodo so podo sooulr dolos no modldo quo olo [o osto prossuposto no
concolto do olmo, podo-so ostor tronqullomonto do ocordo com olo:
mos noo so dovo dolxor possor dosporcobldo quo o onduroclmonto
quo o olmo tomo oqul, como do rosto tombm o bom, o bolo otc.,
noo um ponto do portldo, mos slm um rosultodo, o quo [usto-
monto oo quoror oquolo doutrlno coptor o ossnclo do olmo quo osto
so mostro como lmponotrovol, o quo noo om vlrtudo dosto lmpo-
notrobllldodo do olmo quo so porto poro o multlpllcldodo dos orou-
montos. Esto pols um rosultodo noootlvo, o o outro umo
prossuposlcoo posltlvo, quo ou oqul proclso novomonto sollontor.
So porountormos quol dovo sor o noturozo ou o constltulcoo
do olmo o quol o oxlstnclo ospocillco quo olo dovo tor, no modldo
quo o rosposto o osto quostoo pudor sor oxtroido do ldlo quo ropouso
sobro o urqumento om lovor do lmortolldodo o portlr do nuturezu o
do ossnclo Ju remnscncu, ols quo choooromos s dotormlnocoos
mols ubstrutus. Com ololto, quondo o homom rocobo lmprossoos
sonsorlols, olo roloro ossos lmprossoos sonsorlols o cortos ropro-
sontocoos oorols, como p. ox. o do louol (p. 33s, FJ. 73s), do bolo,
bom, [usto o plodoso om sl o poro sl otc., o om oorol o tudo oqullo
quo coroctorlzomos, tonto om nossos porountos quonto om nossos
rospostos, como o quo (cl. p. 37, ld. 75 d). Essos ldlos unlvorsols
noo soo odqulrldos polos porcopcoos lroomontorlos do oxporlnclo,
nom polos usurpocoos do lnducoo: multo polo controrlo, olos so
prossupoom o sl mosmos constontomonto. Portonto, ou noscomos
com ostos conhoclmontos o nos os possuimos todos oo lonoo do
67
nosso vldo, ou ontoo oquolos, do quom dlzomos quo oprondom oloo,
no lundo oponos so rocordom doqullo, o nosto coso o lnstrucoo sorlo
umo romlnlscnclo (p. 38. ld. 76 o). A sintoso do tomporol o do
otorno, ospoculotlvomonto noo oxpllcodo, o, como tudo o quo
ospoculotlvo, prlmolro vlsto docorto porodoxol, oqul oncontro
ropouso potlco o rolloloso. Noo o otorno prossuposlcoo do sl
mosmo do outoconsclnclo, quo loz o unlvorsol obrocor-so ostrolto-
monto, donsomonto, oo portlculor, oo lndlvlduol, o quo oncontromos
oqul, multo polo controrlo: o unlvorsol rovolutolo solto oo rodor dolo.
O punctum sulens (ponto copltol) no oroumontocoo proprlo-
monto o sooulnto: do mosmo modo como os ldlos oxlstom ontos do
colso sonsivol, osslm tombm o olmo oxlsto ontos do corpo. lsso
poroco om sl o por sl porloltomonto ocoltovol, mos onquonto noo
ostlvor osclorocldo do quo modo (hvorlodos) os ldlos oxlstom ontos
dos colsos, o om quo sontldo, do poro vor quo o do mosmo modo,
oo rodor do quol tudo olro, contlnuo sondo o obstroto slnol do
louoldodo ontro duos orondozos dosconhocldos. No modldo quo,
lnvostloondo mols pormonorlzodomonto os orondozos dodos num
dos lodos do slnol do louoldodo, so podorlo osporor obtor oloum
oscloroclmonto mols proxlmo, o osto cronco so sontlrlo rolorcodo com
o ponsomonto do quo oi so troto do bom om sl o poro sl, do bolo, do
[usto, plodoso, todo osto oxpoctotlvo novomonto sulocodo quondo
lovo om conto quo oo mosmo tompo o louol otc., do cu[o prooxls-
tnclo dopondo o prooxlstnclo do olmo. Pols so quonto prooxls-
tnclo do olmo os colsos noo voo molhor do quo com tols ldlos
unlvorsols, ontoo locll do vor quo ostos dosoporocom do mosmo
modo como oquolo nosto lnllnlto obstrocoo. A portlr dosto ponto
sorlo possivol cortomonto, quor sob lormo do umo ospoculocoo
vltorloso, quor sob o do umo pordlcoo do l, lozor umo tronslcoo
poro umo concopcoo posltlvo, mos noo lsso o quo ocontoco: o
oqullo quo o loltor dovo ossumlr om sl como um otorno n mente
(oloo sompro prosonto monto), ot mosmo no ovollocoo minlmo
do todo osto lnvostloocoo, osto ponto noo o nodo do ondo so porto,
mos o nodo oo quol so chooo otrovs dos lncmodos do rolloxoo. E
possivol lr mols odlonto. Suposto quo so dolxosso vlnculor umo
roprosontocoo o osto oxlstnclo dos ldlos loro do todo o quolquor
concrocoo, olndo so torlo quo porountor: om quo rolocoo com tol
roprosontocoo dovor-so-lo pr o olmo prooxlstonto A otlvldodo
dosto, om suo vldo torrono, conslstlrlo om roconduzlr o slnoulor
quolo oorol: mos ovldontomonto noo so trotovo oi do rolocoo
concroto do lndlvlduol oo unlvorsol como dodo om o com o
68
lndlvlduolldodo. A lloocoo ontro ossos duos potnclos, roollzodo polo
olmo, sorlo puro o slmplosmonto tronsltorlo, noo durodouro. Nosto
sontldo, proclsorlo tombm o olmo om suo oxlstnclo ontorlor tor-so
volotlllzodo no mundo dos ldlos, o o osto rospolto lollz o oxprossoo
do Plotoo, do quo o olmo oo possor poro o vldo sonsivol osquoco
ossos ldlos, pols osto osquoclmonto [ustomonto o nolto quo
procodo o dlo do consclnclo, oquolo ponto do oqullibrlo, quo
noturolmonto lnllnltomonto ovonosconto, um nodo, o portlr do quol
o unlvorsol so dotormlno rumo oo portlculor. Esquoclmonto por-
tonto o prossuposlcoo otornomonto llmltonto, quo nooodo som
cossor polo prossuposlcoo otornomonto vlnculonto do romlnlscnclo.
Mos o loto do quo o doutrlno plotnlco nocosslto dos dols extremos
do ubstrudo, o prooxlstnclo totolmonto obstroto o o louolmonto
obstroto pos-oxlstnclo, l., lmortolldodo, domonstro [ustomonto quo
o olmo proclso sor concebJu do modo totulmente ubstruto o noootlvo
tombm om suo oxlstnclo tomporol. O loto do quo o vldo torrono,
sooundo Plotoo, so dosvonoco (osto polovro tomodo tonto no sontldo
plctorlco quonto no muslcol, como dosbotor o osmorocor) nos duos
dlrocoos, podorlo lovor-nos o cror quo lrlo conduzlr concopcoo do
quo o vldo torrono losso o ponto mdlo plono, mos noo , obsoluto-
monto, osso o coso no FJon. Multo polo controrlo, osto vldo o
lmporlolto, o polo lnlormo quo osplro o nostololo
3
.
Choooromos o resultuJos louolmonto ubstrutos so oxomlnor-
mos por dontro os Jemus proous, procuro do concopcoo do
ossnclo do olmo quo os lundomonto. O ndo-composto noo podo
dlssolvor-so o porocor. Polo controrlo, proprlo do composto dlssol-
vor-so no mosmo monolro como olo composto. Dodo quo o olmo
portonco oo noo-composto, doi so conclul quo olo noo podo dlssol-
vor-so. Entrotonto, todo osto roclocinlo do ponto o ponto llusorlo,
dodo quo so movo proprlomonto sobro o lundomonto lnconslstonto
do toutoloolo. Proclsomos portonto sooulr Socrotos osclorocondo os
onoloolos. O noo-composto oqullo quo sompro so comporto do
mosmo monolro. Esso ossnclo mosmo, dlz olo (p. 44, ld. 78 d),
quol nos om nossos porountos o rospostos otrlbuimos proprlomonto
o sor, comporto-so sompro do mosmo modo, ldontlcomonto, ou oro
do um modo, oro do outro Podo-so odmltlr quo o louol om sl, o
bolo om sl, o roolldodo om sl, tudo so[o suscotivol do umo mudonco
quolquor Essos colsos soo sompro louols o sl mosmos, soo lnlormos
o noo podom sor vlstos. A olmo tom ontoo o moxlmo somolhonco
com o dlvlno, o lmortol, o roclonol, o homoonoo, o lndlssoluvol o
o quo montm sompro o mosmo ldontldodo: o corpo, polo controrlo,
tom o moxlmo somolhonco com o humono, mortol, lrroclonol,
69
hotoroonoo, dlssoluvol o [omols ldntlco (p. 47, ld., 8O o-b). Mos
oqul nos chooomos o umo concopcoo do oxlstnclo do olmo o do
suo rolocoo com o corpo quulmente ubstrutu. Esto modo do consl-
doror os colsos noo podo sor, com ololto, ocusodo do osslnolor, do
monolro motorlol, olmo um luoor dotormlnodo no corpo, mos noo
porcobo, por outro lodo, quolquor rolocoo do olmo com o corpo, o
om voz do dolxor o olmo movor-so llvromonto no corpo produzldo
por olo mosmo, oslorco-so constontomonto poro oscopullr-so dolo. A
lmooom, quo Cobos mols tordo utlllzo poro umo ob[ocoo contro o
lmortolldodo do olmo - so so doduz osto ultlmo do consldorocoo do
quo o corpo, ollnol o mols lroco, subslsto, o osslm tombm o olmo,
o mols lorto, proclsorlo subslstlr, lsto corrospondorlo, sooundo Cobos,
o dlzor do um volho tocoloo [o lolocldo: o homom noo osto morto, o
dovo, lsto slm, ostor om oloum luoor, o como provo dlsto olooor quo
o roupo quo olo vostlo o quo olo mosmo tocoro ostovo consorvodo
om bom ostodo o noo dostruido (p. 61, ld., 87 d) -, osto lmooom,
dloo ou, corrotomonto utlllzodo, subllnhondo-so o onoonhoso com-
porocoo do olmo com o tocoloo, [o conduzlrlo o ldlos multo mols
concrotos. Ouo o olmo noo so[o composto, podo-so do bom orodo
concodor: mos onquonto noo lor dodo umo rosposto mols oxoto
quostoo, om quo sontldo olo noo composto o, noo obstonto, num
outro sontldo umo somo do dotormlnocoos, o dotormlnocoo por-
monoco noturolmonto totulmente nequtou, o o suo lmortolldodo too
lunquelq (todloso, oborrocldo) quonto o otorno unldodo.
As colsos noo voo molhor no toconto oo ultmo urqumento,
bosoodo sobro o proposlcoo do quo o quo subslsto so subslsto orocos
suo purtcpudo nu Ju, o do quo todo ldlo exclu do sl o controrlo
(p. 7, FJ. 1O4 c: Ou ocoso noo dovomos dlzor quo o trs so
dostrulrlo ou solrorlo quolquor colso do prolornclo o tornor-so
por), como tombm osto oxclusoo noo so do somonto com o ldlo,
mos com tudo o quo proprlododo do ldlo. A olmo o prlnciplo
do vldo, mos o vldo o controrlo do morto, o portonto o olmo [omols
podoro odmltlr om sl o controrlo (l., o morto) do ldlo (l., do vldo):
o portonto olo lmortol. Mos oqul tombm o concopcoo so olundo
sompro mols oorodo lns Blouo hlnoln (nos nobulosos moondros)
do obstrocoo. Pols onquonto noo ostlvor osclorocldo quol o rolocoo
do oposlcoo quo ocorro ontro vldo o morto, tombm o rolocoo do
olmo com o corpo soro concobldo do monolro totolmonto nequtou,
o o vldo do olmo loro do corpo pormonocoro om todos os cosos
complotomonto som prodlcodos o lndotormlnodo.
Mos so o ossnclo do olmo concobldo do monolro too
obstroto, podom-so [o provlomonto colculor quols os oscloroclmontos
70
o rospolto do quostoo do como do exstncu juturu Ju ulmu. Com
lsto ou noo ostou-mo rolorlndo oos ospoctos coroorollcos o ostotistl-
cos do mundo ultorlor, nom s dosordons lontostlcos, mos slm
tronspornclo ospoculotlvo no quo so roloro o osto quostoo. Allnol do
contos, tombm o opostolo Jooo docloro quo noo sobomos como
hovoromos do sor, mos lsto dlto noturolmonto com rolornclo o
umo oxporlnclo do olm. Polo controrlo, um onslnomonto ospocu-
lotlvo do quo ho umo rossurrolcoo do corpo, oro ovldonto poro olo,
noo poro oludlr umo dlllculdodo, mos slm porquo olo proprlo
oncontrovo ropouso om tol oxpllcocoo. Em oposlcoo o lsto, docloro-
so ot no porto mitlco dosto dlolooo quo u ressurredo Jos corpos
ou o suo sobrovlvnclo oro oloo quo somonto os implos tlnhom do
temer, onquonto por outro lodo os quo so tlnhom purlllcodo sull-
clontomonto polo lllosollo hovorlom do vlvor no tompo luturo com-
pletumente sem corpo (p. 117, ld., 114 c). A unlco tontotlvo olotuodo
poro provonlr contro o solto dosonlroodo do obstrocoo portlndo rumo
oo vosto mundo o poro consooulr umo oxlstnclo rool quo noo
pormlto oo ponsomonto socobror o nom vldo volotlllzor-so o
hormonlo tlco, o molodlo morol quo lornoco o lol noturol constltuln-
to do tudo no novo ordom dos colsos, o poro dlz-lo do monolro orldo,
com umo polovro, o [usto rotrlbulcoo quo soro o prlnciplo onlmodor
do tudo. E om vordodo, so osto modo do vor rospoltodo o ocotodo,
o lmortolldodo noo so torno umo oxlstnclo do sombro o o vldo otorno
noo llco um 5cluttenspel un Jer WunJ ([ooo do sombros sobro o
muro). Mos nom mosmo no porto mitlco do dlolooo lsto ocorro
plonomonto. Mols tordo so dovoro lnvostloor ot quo ponto lsto so
do: por oooro bosto rocordor quo so no porto mitlco do dlolooo quo
lsto tontodo. - O ponsomonto podo ontoo oooro rotornor oo ponto
quo por um lnstonto lol dolxodo do lodo, o nequtoo o qu o o
louolmonto nequtoo como quo, no dosonvolvlmonto dloltlco om
FJon, so onunclom como sondo o rosposto posltlvo quostoo sobro
o ossnclo do olmo, no modldo quo tol quostoo lnclul om sl o
domonstrocoo do lmortolldodo.
O loto do quo todo osto consldorocoo (8etruqtnnq) rosulto
noootlvo, quo o vldo so porco num rossoor quo vol morrondo
dlstnclo (ou prolorlrlo dlzor num Nucllull), podorlo tor o suo rozoo
no ponto do vlsto sub[otlvo do plotonlsmo, quo, doscontonto com o
lmodlotldodo do ldlo no oxlstnclo osslm como osto so do no
bom-ovonturodo sotlslocoo do closslco, oooro buscovo copto-lo om
suo rolloxlvldodo, o por lsso obrocou o nuvom om voz do Juno. Esto
ponto do vlsto sub[otlvo noo dou oo plotonlsmo mols do quo o
ontorlor (closslco) [o possuio, porm olndo lho roubou oloo: o
71
roolldodo. Rosonkrontz obsorvou corrotomonto om oloum luoor quo
quonto mols plono o vldo, quonto mols lrondoso so obro, tonto
mols polldo o otroo o lmortolldodo. Os horols do Homoro susplrom
ot polos poslcoos mols humlldos no vldo rool o trocorlom por ostos
o rolno dos sombros subtorrnoo. Em Plotoo, o lmortolldodo so torno
olndo mols lnconslstonto, quoso podo sor ossoprodo como umo
poolro, o noo obstonto o lllosolo doso[o obondonor o roolldodo, slm,
no modldo do possivol [o ostor morto duronto o vldo. Pols osto o
trlsto outocontrodlcoo do ponto do vlsto sub[otlvo.
Com lsso, porm, olndo noo chooomos o oer o ronco, o lsto,
ollnol, no modldo do possivol, o quo ostou tontondo mostror. Ouo o
lronlo posso ossomolhor-so multisslmo o osso ponto do vlsto o num
rolonco ot sor conlundldo com olo, lsto o odmltlro quolquor um quo
solbo quo tlpo do porsonooom, too poquono o lnvlsivol o lronlo. E
osto novomonto um dos pontos do colncldnclo ontro Plotoo o
Socrotos. Por lsso oloum, ocontuondo o pothos quo lroquonto-
monto so oprosonto nosto dlolooo, podo ontoo otrlbulr tudo o Plotoo,
oo ontuslosmo, quo som duvldo, quonto oo rosultodo, llco mol pooo.
Mos, por outro lodo, noo so ho do nooor quo nosto dlolooo prodo-
mlno umo corto nsequrunu, quo lndlco quo do um [olto ou do outro
o lronlo osto oolndo. Pols por mols lnslonlllconto quo so[o o rosultodo,
olo podorlo multo bom sor proclomodo com todo o convlccoo do
ontuslosmo. Notom-so os vostiolos dosto lnsoouronco om vorlos
possooons do FJon, o ossos oonhom molor lmportnclo quondo
roloclonodos com o Apoloqu: o quol, onquonto documonto hlstorl-
co, moroco oxotomonto um luoor do dostoquo quondo so protondo
doscobrlr o puromonto socrotlco.
Contudo, ontos do possor o osto documontocoo, ou dovo olndo
dotor-mo poro oxomlnor um pouco mols do porto u nostulqu pelu
morte quo oqul no FJon otrlbuido oo lllosolo. Pols o concopcoo
sooundo o quol o vldo conslsto proprlomonto om lr morrondo podo
sor ontondldo (opjuttes) om porto morolmonto, om porto lntoloctuol-
monto. A concopcoo morul proprlo do crlstlonlsmo, quo ontoo
nosto ponto noo so dotovo no moromonto noootlvo: pols no mosmo
modldo quo o homom vol morrondo poro umo colso, o outro rocobo
um lncromonto dlvlno, o quondo osto outro colso por osslm dlzor so
ombobou o so oproprlou, o com lsso so onobrocou, do podor
oormlnotlvo quo hovlo no corpo do pocodo, quo dovlo sor morto, oi
tombm osto corpo so oncolhou o socou, o om so rompondo o
consumlndo, pormlto quo doi sur[o o homom do Dous omodurocldo,
crlodo sooundo Dous no [ustlco o no sontldodo do vordodo. E
onquonto o crlstlonlsmo tombm odmlto um conhoclmonto mols
72
comploto lloodo com oquolo ronoscor, lsto oponos socundorlo o
ocontoco sobrotudo no modldo quo o conhoclmonto ontorlor tom-
bm ostlvoro submotldo oo contoolo do pocodo. A concopcoo
ostrltomonto ntelectuul dosto morto proprlo do mundo orooo
(Groocltoton), ondo so roconhoco tombm lmodlotomonto o poloolo-
nlsmo dosproocupodo do pooonlsmo. So[o-mo pormltldo, por umo
quostoo do procoucoo, sollontor oloo quo o molorlo dos loltoros do
rosto provovolmonto [o porcobo. Por um lodo, oqullo o quo so dovo
morror, no crlstlonlsmo, concobldo om suo posltlvldodo, como
pocodo, como um rolno quo proclomo suo volldodo do monolro mols
convlnconto quolos quo susplrom sob suo lol: por outro lodo, o quo
dovo noscor o rossuscltor concobldo do monolro louolmonto posl-
tlvo. Polo morto lntoloctuol, oqullo o quo so dovo morror oloo do
lndlloronto, o oqullo quo dovo surolr om sou luoor oloo do obstroto.
A rolocoo ontro ostos duos orondos concopcoos (Anskuelser) mols
ou monos o sooulnto. Umo dolos dlz quo o oonto dovo obstor-so do
ollmontos noclvos, domlnor o opotlto, o osslm o soudo so dosonvol-
voro: o outro dlz quo o oonto dovo dolxor do lodo o comldo o o bobldo,
quo oi ontoo so podoro cultlvor o osporonco do pouco o pouco lr so
tronslormondo om nodo. Doi so v quo o orooo oro mols rloorlsto do
quo o crlstoo, mos por lsso quo suo concopcoo (Anskuelse) oro
tombm molso. Sooundo o vlsoo crlsto, portonto, o lnstonto do morto
o ultlmo luto ontro o dlo o o nolto: o morto , como no loro[o [o so
chomou too bolomonto, o nosclmonto. Em outros polovros, o crlstoo
noo so dolxo rotordor polo comboto, polo duvldo, polo dor, polo
noootlvo, mos so rooozl[o com o vltorlo, com o cortozo, com o
lollcldodo, com o posltlvo. O plotonlsmo quor quo morromos oo
conhoclmonto sonsivol poro nos dlssolvormos otrovs do morto no
rolno do lmortolldodo, ondo o louol om sl o poro sl, o bolo om sl o
poro sl otc. vlvom num sllnclo do morto. lsto so oxprlmo do monolro
olndo mols lorto no dlto do Socrotos, do quo o osplrocoo do lllosolo
conslsto om morror o estur morto. Mos doso[or o morto osslm om sl
o poro sl, lsto noo podo ostor bosoodo no ontuslosmo, onquonto so
qulsor rospoltor osto polovro o noo o utlllzor, p. ox., poro doslonor
oquolo dosvorlo com o quol o oonto bom podo vor um homom
doso[or vlror om nodo: lsto tom do ostor bosoodo numo ospclo do
dosoosto polo vldo. Enquonto olndo noo so pudor dlzor quo so
porcobo corrotomonto o quo ho no lundo dosto doso[o, olndo podoro
oi oxlstlr o ontuslosmo: oo controrlo, porm, quondo o doso[o tom o
sou lundomonto numo corto lndolnclo, ou quondo oquolo quo o
doso[o osto consclonto doqullo quo doso[o, oi ontoo o prodomlnonto
o dosoosto do vldo. Aos mous olhos, o conhocldo opltollo do
Wossol, por llm olo noo tlnho mols nenlum pruzer do vlvor,
73
contm o vlsoo quo o lronlo so loz do morto. Mos oquolo quo morro
porquo noo oosto mols do vlvor, cortomonto noo doso[o do [olto
nonhum umo novo vldo, pols lsso sorlo ollnol umo controdlcoo.
Aquolo lossldoo quo nosto sontldo doso[o o morto ovldontomonto
umo doonco orlstocroto, quo so hoblto os osloros mols oltos o,
quondo totolmonto som mlsturo, olo too lorto quonto o ontuslosmo
quo v no morto o tronsllourocoo do vldo. Estos soo os dols polos
ontro os quols so movo o vldo humono comum do monolro sonolonto
o obscuro. A lronlo , com ololto, umo soudo, no modldo quo olo
llborto o olmo dos onoonos do rolotlvo: umo doonco, no modldo
quo olo noo podo suportor o obsoluto sonoo sob o lormo do nodo,
mos osto doonco umo lobro quo dopondo do cllmo, o quo so roros
lndlviduos controom, o mols roros olndo soo os quo o suporom.
Poro o lronlo do FJon, proclso noturolmonto prosorvor
oquolo momonto om quo olo, onquonto concopcoo, orrombo o
lortlllcocoo quo soporo os oouos do cu o os do torro o so rouno com
o lronlo totul quo onlqullo o lndlviduo. Esto ponto too dllicll do sor
llxodo quonto o ponto ontro o dosconoolomonto o o conoolomonto,
o no ontonto o FJon, so so qulsor omprooor os podroos do pont Je
oue (ponto do vlsto) quo oprosontol, sltuo-so ontro ossos duos dotor-
mlnocoos do lronlo. Vou oooro possor o documontor, no modldo quo
lsto possivol. A proposlto dlsso, do monolro oloumo mlnho
lntoncoo (mn Mennq) ocultor quo umo tol documontocoo compro-
botorlo sompro prossupoo oloo, o totolldodo dosto modo do vor (Jet
Anskuelsens Totule) quo vol olm dos portlculorldodos, o llot do
crlocoo, quo om todos os obros humonos so so rovolo oo llnol, no
lnstonto om quo o lnvlsivol so torno porcoptivol no vlsivol. Com ololto,
so losso por um mlstlclsmo sub[otlvo quo Socrotos ostovo, noo dloo
lmbuido (pols osto oxprossoo [o donotorlo oloumo consclnclo), mos
lnundodo, por osslm dlzor, com suo onchonto lortlllzodoro, nos
cortomonto noo porcoboriomos ontoo nlsto tudo um colculo do
probobllldodos hosltonto o lnsoouro. - Mos nlnoum vol quoror
nooor, dopols do lor otontomonto o FJon, quo osto coso, o monos
olndo o noooro oquolo quo tlvor dodo oo monos umo lldo suporllclol
no Apoloqu. Flco oo crltrlo do codo um rosolvor so tols oxprossoos
podom sor postos om hormonlo com o pothos do um Plotoo ou,
o quo vom o dor no mosmo, so podom comblnor-so com Socrotos
ldontlllcodo ot o oxtromo com Plotoo, ou quom sobo olos noo
opontorlom ontos poro umo dlloronco quo no mosmo orou too
doslouol quonto louol, o no mosmo orou too louol quonto doslouol.
Pols quo osto o coso com umo ospoculocoo o umo lronlo lmodlotos,
[o lol lndlcodo ontorlormonto, o o lsso nosso lnvostloocoo olndo
74
rotornoro vorlos vozos. Socrotos dlz mosmo no FJon quo o llnoll-
dodo prlnclpol do sous oslorcos poro mostror o lmortolldodo do olmo
osto om so porsuodlr olo mosmo do quo os colsos soo osslm, o
ocrosconto: V, pols, coro omloo, como ou colculo, o do quo
monolro too oooisto. So vordodo o quo ollrmo, ontoo oxcolonto
ostor convoncldo dlsso: so, polo controrlo, noo sobro nodo poro
quom morro, ou, polo monos, nosto tompo ontos do mlnho morto,
noo sorol too molosto oos mous omloos com lomontocoos: mos noo
ostorol multo tompo orrondo - pols lsto sorlo cortomonto um mol -,
mos om pouco tompo lsto so dlsslporo (cl. Trod. do Holso, p. 6,
FJon 1 b). Tols polovros ocoom como quo do um outro mundo,
o cortomonto noo oponos o oxclomocoo v do quo monolro too
oooisto quo oncorro om sl o lronlo. O ponsomonto do quo com o
morto so sorlo roduzldo o slmplosmonto nodo (noo sobro nodo poro
quom morro), sn post mortem sensus omns utque pse unmus
exstnqutur (so opos o morto todo sontldo o o proprlo ospirlto so
oxtlnouom), noo lho lnsplro nonhum horror, mos por outro lodo olo
noo ossumo osto ponsomonto poro om soouldo, opovorodo com suos
consoqunclos, oxpulso-lo como oxcntrlco, porm ot so dlvorto
com olo, o coso ostlvosso onoonodo, molhor sorlo sor looo llbortodo
dosto orror - pols pormonocor nolo sorlo cortomonto um mol - o
com lsso sor complotomonto onlqullodo. Mos o quo oxotomonto
curucterzu u ronu o esculu ubstrutu com quo olo nlvolo tudo, com
quo olo domlno todo sontlmonto oxooorodo, o portonto noo opoo
oo tomor do morto o pothos do ontuslosmo, mos ocho, lsso slm,
quo dovo sor um oxporlmonto bom curloso osto do sor roduzldo o
slmplosmonto nodo. Esto dovo sor, portonto, um locus clusscus (toxto
copltol) do FJon, o os domols lndiclos do somolhonto ospclo, quo
so oncontrom dlsporsos oqul o oll, nos lovorlom multo lonoo, oxloln-
do um trotomonto molor do quo ou podorlo omproondor. E olm
dlsso, o Apoloqu osto o oxlolr oooro o nosso otoncoo.
A APOLOGIA
A Apoloqu dovo sor utlllzodo com umo Juplu lntoncoo: om
porto, poro, com os oxprossoos oi contldos o rospolto do lmortolldodo
do olmo, rolorcor nosso oroumontocoo sobro o FJon, quo procuro-
vo lozor o dloltlco dosto dlolooo orrodondor-so om lronlo: o om porto
poro, o portlr do suo ostruturo totol, lozor o ponto do vlsto do Socrotos
ovldonclor-so como lronlo.
So noo so quor odmltlr com Ast quo o Apoloqu noo do Plotoo
o slm do um orodor dosconhocldo, ontoo bostonto lndlloronto poro
75
osto lnvostloocoo quo so so[o do oplnloo, com Schlolormochor, quo
o doloso lol pronunclodo tol o quol por Socrotos
40
, ou, quo so ponso,
com Stollboum, quo olo podo multo bom noo tor sldo tol o quol, mos
quo Plotoo, oo oloboror osto dlscurso, procurou oproxlmor-so tonto
quonto possivol do Socrotos hlstorlco. Stollboum dlz (Pruejuto uJ
Apoloqum 5ocruts p. 4): So osto toso oxoto, sou do oplnloo do
quo nlnoum so odmlroro do quo Plotoo nosto llvro noo tonho
mostrodo o mosmo subllmldodo do polovros o ponsomontos quo
mostro om outros. Pols so lho poroclo quo olo so podorlo dolondor
bom Socrotos lozondo-o lolor dlonto do trlbunol tol quol olo loro om
suo vldo, ontoo noo lho oro liclto oolr orbltrorlomonto, mos olo dovlo,
lsto slm, vor o quo convlnho oo onoonho o oos costumos do Socrotos,
o o quo dovlo sor ocomododo s oxlonclos do luoor o tompo. So
oloum doso[or trovor conhoclmonto com o orondo numoro do
outoros quo so doclororom contro Ast, podoro conlorlr locllmonto
sous nomos rounldos no obro do Stollboum. O quo poro mlm o
ponto copltol, quo so podo vor no Apoloqu um rotroto conllovol
do Socrotos rool. Ast, quo consldorou o subllmldodo o o omocoo
como prodomlnontos no FJon, noturolmonto noo podo dolxor do
lndlonor-so com o monolro como Socrotos so comporto oqul, o por
lsso, ontro outros rozoos, quo docloro o Apoloolo opocrllo. Ouondo
ontoo so quor, com o molor porto, slm, com o obsoluto molorlo dos
comontodoros, odmltlr o outontlcldodo do Apoloqu, proclso-so pro-
curor um oxpodlonto dlloronto do quo oorolmonto so omprooo, lsto
, quo o oonto noo so llmlto o llcor ossoourondo quo no Apoloqu
nodo ho quo noo comblno com o ospirlto do Plotoo, quor ossos
ossorcoos procurom llrmor-so oprosontondo-so como quostlono-
montos, quor como oxclomocoos. As ob[ocoos lovontodos por Ast
soo vordodolromonto lmportontos domols poro podorom sor dospo-
chodos dosto monolro
41
, o so olo tom rozoo, o oonto tontodo o lho
dor rozoo tombm no suo prolornclo polo Apoloqu do Xonolonto
lronto do Plotoo.
Aqul, ontrotonto, olndo noo so troto do dlscutlr o Apoloqu
como um todo, mos oponos oquolos possooons ondo Socrotos
dosonvolvo suo concopcoo do morte. A modldo quo crosco o dlllcul-
dodo do lntorprotor tols possooons do monolro plotnlco, oumonto
slmultonoomonto o probobllldodo do so tor do procuror no ronu o
[usto oxpllcocoo. Pols todos ossos possooons mostrom u totul nsequ-
runu Je 5ocrutes, mos, bom ontondldo, noo como so osto lnsoou-
ronco o tlvosso lntronqulllzodo, noo, multo polo controrlo, osto [ooo
com o vldo, osto vortloom, modldo quo o morto so mostro oro como
oloo do lnllnltomonto lmportonto, oro como nodo, lsto mosmo o
76
quo o comproz. No prlmolro plono, portonto, Socrotos, noo como
oquolo quo lovlonomonto olosto do sl o ponsomonto do morto, o
cholo do onoustlo so ooorro vldo, nom como oquolo quo cholo do
ontuslosmo vol oo oncontro do morto o moonnlmo oloroco o vldo
om socrlliclo: noo, mos como oquolo quo so dololto com o oltornnclo
do luz o sombro quo proporclono um sllooistlco uut-uut (dllomo poro
o roclocinlo) oo mostror quoso slmultonoomonto o dlo mols lumlnoso
o o nolto mols oscuro, o oo mostror o rool lnllnlto o o nodo lnllnlto,
o so dlvorto tombm s custos dos ouvlntos, vondo quo ostos dols
pontos, osslm como o oorodovol o o dosoorodovol, ostoo rounldos
no ponto culmlnonto (cl. O 8unquete): o duronto tudo lsto, contudo,
olo noo omblclono (ottrooor) o sobodorlo com umo osplrocoo intlmo
do olmo, mos slm, com umo corto curlosldodo, osplro polo solucoo
dosto onlomo. Socrotos porcobo multo bom quo os sous slloolsmos
noo tm nodo do oxoustlvo poro o solucoo (8esourelsen) do problo-
mo (5porqsmuulet): so o dlvorto o volocldodo com quo o oposlcoo
lnllnlto so mostro o dosoporoco. O plono do lundo, quo rocuo
lnllnltomonto, lormodo polo posslbllldodo lnllnlto do morto.
Por lsso, no Apoloqu, os oxclomocoos mols pottlcos soo
soouldos por umo oroumontocoo quo ossopro poro lonoo os oscumos
do oloqunclo o mostro quo ossos noo oscondom obsolutomonto
nodo. Socrotos obsorvo quoo lnsonsoto sorlo poro olo, quo loro
doslonodo polo dous poro vlvor como omonto-do-sobodorlo o poro
ontoo so oxomlnor o provor, o sl mosmo o oos outros, quoo lnsonsoto
sorlo do porto dolo, por tomor morto, dosortor do sou luoor. E oooro
vom o rozoo: Pols tomor o morto, Sonhoros, o mosmo quo
ocrodltor sor soblo o noo s-lo, posto quo ocrodltor sobor oqullo
quo noo so sobo (cl. Ast, p. 126, 2o). Nosto ospocto Socrotos
ocrodlto tombm tor umo vontooom sobro os outros homons, pols
noo tomo o morto, dodo quo olo slmplosmonto noo sobo nodo o
rospolto dolo. lsto noo somonto um sollsmo, mos tombm umo
ronu. Pols oo llbortor o homom do tomor do morto, olo lhos do om
troco o ldlo onoustlonto do oloo lnovltovol o rospolto do quol noo
so sobo puro o slmplosmonto nodo: o o oonto proclso, roolmonto,
ostor ocostumodo o dolxor-so odlllcor com o consolo quo ho no nodo,
poro podor oncontror ropouso no quo Socrotos propoo. Por lsso,
sorlo, como olo obsorvo numo outro possooom, obsurdo do porto
dolo, optor por umo outro colso, do quol olo soblo com cortozo quo
oro um mol (p. ox. o prlsoo), por tomor do quo lho ocontocosso oqullo
quo Moloto ocrodltovo olo tor morocldo, o quo ou dloo noo sobor so
bom ou mou (cl. Ast, p. 146, 37 b).
77
No conclusoo do Apoloolo lolto, ontrotonto, um onsolo poro
mostror quo morror um bom. Mos osto consldorocoo novomonto
um uut-uut (umo oltornotlvo), o dodo quo oi, om componhlo com
um dos uut, oporoco o concopcoo do quo o morto noo puro o
slmplosmonto nodo, llco-so ontoo cortomonto com oloumo duvldo
sobro ot quo ponto so podo portllhor oquolo oloorlo quo como o
ocoono obroco ostos duos portos do mundo. (Cl. Ast, p. 154, 40,
c-d-o): Mos vo[omos o colso tombm dosto ponto, polo quol tonho
orondo osporonco quo morror so[o um bom. Morror umo dostos
duos colsos: ou noo sor mols nodo o quom morrou noo tom sontl-
monto do mols nodo, ou olndo, como dlzom olouns, umo ospclo
do mutocoo o do mlorocoo do olmo dosto luoor poro um outro. Oro,
so morror oqulvolo o noo mols tor sonsocoos o como um sono som
sonhos, um oonho morovllhoso, o morto. Porquo ponso quo so
oloum tlvosso consoouldo om suo proprlo momorlo umo tol nolto
om quo so tlvosso odormocldo too prolundomonto o ponto do noo
tor nom sombro do sonho o dopols, comporodos o osto todos os
noltos o outros dlos om suo vldo, dovosso dlzor quontos dlos o noltos
om todo o docurso do suo vldo vlvou mols lollzmonto o mols
oorodovolmonto quo noquolo nolto, ou ponso quo olo, losso noo um
lndlviduo, mos ot mosmo o orondo Rol, oncontrorlo multo poucos
dossos dlos o noltos om comporocoo com outros dlos o noltos. So o
morto lsso, ontoo dloo quo um oonho, porquo todo o durocoo
do tompo noo poroco roolmonto mols lonoo quo umo unlco nolto.
Por outro lodo, so o morto como o mudonco doqul poro um outro
luoor o so vordodo quo nosso luoor, como contom, podom sor
rooncontrodos todos os mortos, quol bom, o [uizos, podoro sor molor
do quo osto Esto ultlmo oltornotlvo podlo sor tombm oorodovol
polo rozoo do quo osslm so oscoporlo dossos [uizos quo so oprosontom
como sondo [uizos, o so lrlo tor com [uizos tols como Mlnos, Rodo-
monto, Eoco o Trlptolomo, quo com [ustlco morocom sor tols. No
quo tonoo, portonto, prlmolro oltornotlvo do dllomo, Socrotos
ocrodlto oi quo, polo morto, tornor-so slmplosmonto nodo um
oonho morovllhoso, slm, sou dlscurso odqulro um colorldo multo
quonto, quondo olo obsorvo quo noo oponos um homom portlculor,
mos ot o orondo Rol do Prslo, so torlom poucos dlos comporovols
o lsto. Um tol sono do olmo o um tul nuJu so podlom mosmo oorodor
mols do quo quolquor outro colso o ronco, quo possul oqul, ollos,
o obsoluto lronto rolotlvldodo do vldo, mos um obsoluto too lovo
quo olo noo tom dlllculdodos poro soouro-lo, dodo quo o possul sob
o lormo do nodo. No quo tonoo sooundo oltornotlvo do dllomo,
Socrotos oi oxpoo o quoo morovllhoso sorlo, nos lnlornos, lr dlsputor
com oquolos orondos homons do possodo, do umo monolro oorodo-
78
vol convorsor com olos sobro sous dostlnos, mos sobrotudo lntorro-
oo-los o oxomlno-los
42
, oxprossoos ostos, cu[o curcter ronco ou [o
monclonol oclmo. Aooro, ontoo, so mols duos obsorvocoos. E cloro,
com ololto, quo ostos oxprossoos noo so dolxom hormonlzor locll-
monto com os oxpoctotlvos contldos no FJon, do dosplr-so totol-
monto do corpo, o por outro lodo, tombm cloro quo todo osto
oloorlo bostonto hlpottlco, [o quo ollnol o outro posslbllldodo osto
louolmonto proxlmo, quor dlzor, por um llo do cobolo: pols o
hlpotoso, om suo totolldodo, um movlmonto no or, o Socrotos noo
loz nonhumo tontotlvo poro tornor umo dos oltornotlvos mols rool do
quo o outro. As polovros do FJon cltodos mols oclmo contm
docorto umo tontotlvo nosto dlrocoo, no modldo quo Socrotos oplno
quo o mols vonto[oso osto no sou dlscurso, dodo quo noo so llco
dosoorodovol poro os omloos: mos nosto obsorvocoo o loltor dosco-
brlro cortomonto umo sobodorlo do vldo o umu ronu quo ossumo o
rlsco do lozor do bobo o morto. Por llm, o Apoloqu so oncorro com
o mesmu omblouldodo (Ast p. 158, 42 o): Mos ols quo chooodo
o horo do portlrmos, ou poro morror o vos poro vlvor. Mos quom do
nos comlnho poro o molhor, lsto soorodo poro todos, monos poro
o dlvlndodo. So os colsos so possom osslm ot com o vlsoo do morto
no Apoloqu, ontoo oumontom os posslbllldodos poro o mlnho
concopcoo do FJon, no modldo quo so quolro ostobolocor umo
posslbllldodo do quo o FJon posso sor oo mosmo tompo socrotlco
o plotnlco.
Possorol oooro o umo consldorocoo mols ospoclol do Apoloqu
poro mostror quo olo , om suu totulJuJe, lronlo. Poro tol llm, quoro
por um lnstonto dolxor o proprlo Ast lolor, o ou osporo quo com o
o[udo do onormo prossoo quo o poso do suos obsorvocoos nocosso-
rlomonto oxorcoro, o olmo do loltor hovoro do oonhor sullclontomon-
to olostlcldodo poro pormltlr quo o lronlo vonho tono. O orodor
oxooorou tonto osto llrmozo vlrll do Socrotos (quo Ast oncontro no
oxposlcoo do Xonolonto) quo olo so monllosto como o lndlloronco
mols dosprovldo do ospirlto o do sonslbllldodo. Com ololto, opos o
condonocoo, olo loz Socrotos odmlror-so noo do sontonco dos [uizos,
mos do numoro dos votos dos dols lodos, o oprosontor com sonouo
lrlo o colculo do quo torlo oscopodo so oponos trs votos lossom
dllorontos, o do quo Moloto torlo tldo do pooor mll drocmos so Anlto
o Licon noo tlvossom rolorcodo o suo ocusocoo, pols Moloto noo
torlo obtldo o qulnto porto dos votos. Esto lndlloronco so sollonto
olndo mols lo ondo Socrotos lolo sobro o morto: olo ossoouro sompro
quo noo tomo o morto, mos om quo so lundomonto osto ousnclo do
tomor Em nodo: portonto, puro lonlorronlco ... Podorlo Plotoo, o
79
outor do FJon, lozor Socrotos lolor dosto [olto sobro o morto,
otrlbulndo-lho umo tol lndlloronco vordodolromonto vuloor, prlvodo
do ospirlto o do sonslbllldodo, slm, quoso rldiculo ... E oposor do tudo,
osto Socrotos too som sonslbllldodo o oloto olndo quor boncor o
oxoltodo o ontuslosmodo, o ponto do so motor o prolotlzor(p. 487,
488). Todo osto concopcoo do Ast noo dovo llcor loroodo oqul, como
umo cltocoo solto o ocloso: multo polo controrlo, ou osporo quo olo
so torno um dllloonto opororlo do vlnho, no modldo quo conto com
o porspoctlvo rolrotodo sob o quol o lronlo om porto so mostroro poro
um ou outro loltor o om porto so oprosontoro com um molhor
ospocto. Com ololto, no modldo quo o sorlododo quo lmporo om Ast
ovonco llvromonto com sou posso modldo, no dlrocoo do umo
Apoloqu noutro, o ronu llco sllonclosomonto osprolto o vlolo com
sous olhos quo [omols so lochom, om movlmonto continuo, portlcl-
pondo do codo lonco, mosmo quo o loltor tolvoz noo o porcobo, ot
o momonto om quo ontoo olo [ooo suo molho sobro olo o o oprlslono.
Por lsso, so o mlnho oxposlcoo losso umo rodo tocldo com
molhos too omplos quo o loltor locllmonto pudosso ovodlr-so por
ontro olos, ou too lroco quo noo consooulsso rot-lo, ontoo oloumos
dos possooons cltodos por Ast sorlom ospoclolmonto oproprlodos, oo
mosmo tompo umo molho llno o sullclontomonto lorto, o o quo ho
do rotumbonto nos domols portos do cltocoo tombm torlo suo
orondo lmportnclo, no modldo quo oquolo olorldo porsooulsso o
loltor ot oquolo ponto ondo olo ocobo copturodo. A possooom, p.
ox., o oposor do tudo, osto Socrotos too som sonslbllldodo o oloto
olndo quor boncor o oxoltodo o ontuslosmodo, o ponto do so motor
o prolotlzor, ultroposso noo oponos todo o mlnho oxposlcoo om
copcloso ostuclo o lorco brocol, mos ou o consldoro mosmo como
obsolutomonto lrroslstivol poro todo oquolo quo noo concordo com
Ast om ro[oltor o Apoloqu. Tombm vorlos outros obsorvocoos
portlculoros do Ast soroo roconlortontos poro o loltor hosltonto o
lnsoouro, o porloosos poro todo oquolo quo olndo loz o slnol do cruz
dlonto do ponsomonto do quo dovorlo sor o lronlo o quo oxpllco o
Apoloqu. P. 488: Tombm no oxposlcoo o orodor so trol, noo
somonto no oposlcoo dos ponsomontos (como:vlvo numo pobrozo
oxtromo, por ostor oo sorvlco do dous, ondo o vuloor o o olovodo,
o tom do lomontocoo o os sontlmontos do oroulho controstom tonto
quo quoso nos lorcom o um sorrlso), mos tombm no oposlcoo dos
polovros: pols os orodoros doquolo poco so comprozlom no [ooo
dos ontitosos, sooulndo o oxomplo do Gorolos o do Lislos.
Asslm, poroco oooro corroto possor o oxomlnor o utuque contro
o concepdo roncu, loncodo por Ast om poolnos ontorloros do
80
mosmo lnvostloocoo. Com ololto, o obsorvocoo do quo noo podorlo
sor pltonlco o lronlo quo so oncontrovo no Apoloqu, ou noo posso
dolxor possor osslm som dlscussoo. O lntrproto otonto do Plotoo
oncontroro nolo, do loto, duos ospclos do lronlo. A prlmolro dolos
o potnclo ostlmulodoro, lnoronto lnvostloocoo: o outro oquolo
quo, quonto possivol, so orloo o sl mosmo como sonhoro. So so
oncontro ontoo lronlo no Apoloqu, noo so podo, som mols, como
Ast, ro[olto-lo so porquo osto noo umo lronlo plotnlco, dodo quo
sompro rostorlo o posslbllldodo do o lronlo do Socrotos sor dlloronto
do do Plotoo, o portonto, com rolornclo Apoloqu, o posslbllldodo
do osto sor um documonto hlstorlco. So oooro ou possor, portonto,
o um oxomo mols dotolhodo do tontotlvo quo Ast omproondo poro
mostror quo oquolo lronlo quo so oncontro no Apoloqu noo
plotnlco, ou, como so dovorlo ontos dlzor, no coso do so quoror dor
rozoo o Ast, quo noo so oncontro puro o slmplosmonto nonhumo
lronlo no Apoloqu, ou proclso, noturolmonto, no quo so roloro
mlnho monolro do consldoror os colsos, chomor o otoncoo poro o
quoo dosvonto[oso poro mlm o loto do quo o lronlo tonho sldo
trotodo dosto modo sob umo rubrlco proprlo, o o loto do quo Ast noo
tonho dolxodo suos dllorontos oporocoos do otoquo so osclorocorom
roclprocomonto o so concontrorom sobro um unlco ponto, numo
botolho prlnclpol, o do sobor so ho lronlo no Apoloqu, noo nosto ou
noquolo ponto, mos om suo totolldodo.
Ouo slonlllcocoo Socrotos podlo otrlbulr o umo ocusocoo
dlonto do trlbunol populor otonlonso, o quo roprosontocoo rldiculo
olo proclsovo lloor oo ponsomonto do dovor dolondor-so dlonto do
tols [uizos, ols o quo umo oxprossoo do Gorqus nos pormlto suspoltor
(Holso p. 188, 521 o): o o quo ou dlzlo o Polo podorlo sor opllcodo
o mlm, pols ou sorol [uloodo como sorlo, ontro crloncos, um mdlco
ocusodo por um cozlnholro. Flcou oclmo lndlcodo do quo modo o
Apoloqu, [ustomonto om suu estruturu, proclso sor consldorodo
como lronlo, dodo quo, ollnol do contos, os mols posodos ocusocoos
o rospolto do todos oquolos novos doutrlnos quo Socrotos torlo
lntroduzldo om Atonos tlnhom do vlr o constltulr umo reludo bem
proprumente roncu o oxtromomonto ostronho com o suo doloso,
do quo noo soblo nodo, o por consooulnto oro-lho lmpossivol lntro-
duzlr novos doutrlnos. A lronlo conslsto, ovldontomonto, om quo
slmplosmonto noo ho nonhumo conoxoo ontro o otoquo o o doloso.
So Socrotos tlvosso tontodo mostror quo olo so otlnho oo ontloo, ou
quo, no modldo quo lntroduzlo oloo novo, osto novo oro vordodolro,
tudo ostorlo complotomonto om ordom. Socrotos, contudo, noo
roluto os ocusodoros, mos lhos orroboto o proprlo ocusocoo, do modo
81
quo so mostro quo tudo oro olormo lolso, o os conhoos do mll llbros
dos ocusodoros quo dovorlom pulvorlzor complotomonto o ocusodo
hovlom dlsporodo om voo, dodo quo noo ho slmplosmonto nodo oi
quo posso sor onlqullodo. Todo osto sltuocoo rocordo por lsso too
vlvomonto uns vorsos do Booooson, prolundomonto osplrltuosos
43
.
Mos tombm o portlr do um outro noulo so mostroro o ostruturo
lrnlco no Apoloqu. Poro Socrotos, quo ostovo ocostumodo o so otor
quostoo, com umo obstlnocoo quo onoustlovo os sollstos o com
umo corooom louolmonto lmporturbovol, dosollondo-lhos os torol-
vorsocoos o lntlmldocoos, tlnho mosmo quo so mostror como um
urqumentum uJ lomnem ultumente rJiculo osto lnvoncoo dos
otonlonsos do quoror condono-lo morto. Do ocordo com o vlsoo
socrotlco, os ocusodoros noturolmonto tlnhom do convonc-lo do
quo olo ostovo orrodo, ou ontoo tlnhom do so dolxor convoncor: o
oo controrlo quostoo so olo dovlo sor condonodo o morror ou noo,
ou oo monos sor multodo ou noo, oro oloo quo nodo tlnho o vor com
o vordodolro problomo, o osslm, mols umo voz noo so oncontro oqul
nonhumo lloocoo roclonol ontro o crlmo o o costloo. So o lsso olndo
so odlclono o clrcunstnclo do quo osto quostoo complotomonto
ostronho oo vordodolro problomo proclsovo sor rosolvldo do ocordo
com um procodlmonto complotomonto oxtorlor, polo somo do votos,
um modo do doclsoo quo sompro tlnho sldo ob[oto do umo prodllo-
coo ospoclol do Socrotos, pols nosto ossunto, como olo obsorvovo
om oloumo possooom, olo mosmo oro complotomonto lonoronto,
osslm o oonto obrloodo cortomonto o lho dor rozoo nestu ronu quo
oloclol, omboro oporonto crodulldodo o bonovolnclo, lronlo oloclol
com quo olo, som rospoltor oquolo torrivol oroumonto, lolo com os
otonlonsos do monolro mols omloovol sobro os probobllldodos do olo
vlr o sor obsolvldo, o ot, o quo tombm lho porocorlo noturolmonto
rldiculo do mosmo modo, do Moloto sor condonodo o pooor umo
multo.
Por lsso, oponos mols umo noou ronu, quondo olo, no
conclusoo, doso[o dlrlolr oloumos polovros quolos quo o hovlom
obsolvldo: pols ostos, ovldontomonto, ollnol do contos tombm
hovlom votodo, tonto quonto os outros. Todovlo, oxlsto no Apoloqu
umo lronlo olndo mols olto do quo os ontorloros, umo lronlo quo
otlnoo o proprlo Socrotos: pols o clrcunstnclo do quo Socrotos
lnslstlo too unllotorolmonto no conhoclmonto, o por couso dlsso poro
olo todo crlmo so roduzlo o um orro, o um onoono, o consoquonto-
monto todo o quolquor pono ou costloo so convortlo om oloo
complotomonto hotoroonoo om rolocoo qullo, o o lorco polmlco
com quo olo llzoro volor osto vlsoo dos colsos vlnoom-so dolo Je
82
muneru ultumente roncu, no modldo quo o lozom sucumblr dum
corto modo o um oroumonto too rldiculo como o condonocoo
morto.
Ouo ontoo tudo lsso oqul doscrlto conllouro cortomonto sltuo-
coos lrnlcos, o quo com cortozo quolquor um quo tonho lldo o
Apoloqu portlndo do prossuposto do quo Socrotos [omols oxlstlu o
quo slmplosmonto oloum pooto tlnho protondldo llustror o quo ho
do plconto numo tol ocusocoo o num tol [uloomonto, porcoboro o
lronlo, quonto o lsto ou noo tonho duvldos: mos dodo quo, oo
controrlo, oqul tomos o vor com ocontoclmontos hlstorlcos, olouns
loltoros docorto noo toroo corooom poro ousor ocrodltor quo osslm
so[o.
Aooro, porm, quo dovo possor oxposlcoo doquolo lronlo
quo so oncontro espulluJu pelu Apoloqu, llco um pouco omboro-
codo. Eu podorlo tontor solr cocondo por todos os contos o rounlndo
umo multldoo dolos: mos som lolor do quonto sorlo consotlvo poro
o loltor umo oxtonso oroumontocoo nocossorlo poro codo ponto, ou
crolo tombm quo todo osto socoo, controrlomonto noturozo do
lronlo, provocorlo umo sonsocoo do zumbldo nos ouvldos, om voz
doquolo lmprossoo do um suovo sussurro, como proprlo do lronlo.
Protondor domonstror o lronlo otrovs do umo lnvostloocoo do codo
ponto portlculor rouborlo, noturolmonto, do lronlo, o quo olo tom do
surproondonto, do contundonto, dlto numo polovro, o onorvorlo. Elo
proclso do rudo controsto, o so pordorlo complotomonto numo
componhlo too oborrocldo como o oroumontocoo. Eu quoro por
lsso, mols umo voz oqul, cltor lltorolmonto Ast, dodo quo olo coptou
com oxtroordlnorlo cortozo todos os pontos umbiquos poro com olos
dor o molor susto nos loltoros, o por osso molo domonstror o
lnoutontlcldodo do Apoloqu, o no modldo quo lrol colocondo no
mou toxto o sou pothos, vou mo pormltlr o codo posso umo
poquono olusoo nos notos do p do poolno, quo osporo so[o sullclonto
poro o loltor. Ho umo orovuro quo roprosonto o ossuncoo do
Modono. Poro olovor o cu tonto quonto possivol, lol colocodo no
boso do quodro umo llnho oscuro, opolondo-so no quol dols on[lnhos
osplom poro clmo no dlrocoo dolo. Do mosmo modo ou tombm
quoro, oo roproduzlr no corpo do mou toxto os polovros do Ast,
olovor suo polovro too olto quonto possivol, o poro lozor o sou
pothos llcor olndo mols olovodo, quoro colocor um troco do p do
poolno o portlr do quol oqul ou oll o rosto trovosso do lronlo so
pormltlro dor umo osplodo poro clmo. Ast, p. 477s: A lronquozo
com quo olo loz Socrotos lolor noo oquolo lronquozo nobro, quo
broto do consclnclo do lnocnclo o do honostldodo, o quo, lncltodo
83
polo colunlo, so onunclo como oroulho, mos , lsto slm, [octoncloso
oxoltocoo-do-sl: pols Socrotos so so robolxo poro lndlrotomonto so
oxoltor olndo mols. (Numo noto o osto rospolto obsorvo Ast: O outor
do Apoloqu noo consoouo lurtor-so o suoorlr lsso: Poco-vos poro
noo cousor bolburdlo, o cldodoos do Atonos, mosmo quo vos poroco
quo pronunclo polovros domoslodo lortos.)
44

lsto noo lronlo plotnlco, o slm monosprozor os outros com
o voldoso llnolldodo do so oxoltor o sl proprlo. Socrotos dlz, p. ox.,
no Apoloqu 17 b, quo so chomo do orodor, mos noo do mosmo
ospclo quo os outros (subontondondo osslm quo olo um outntlco
o vordodolro orodor, onquonto os outros, oo controrlo, orodoros do
opornclo). louolmonto contm os polovros mou modo do lolor
podoro sor molhor ou plor (18 o), um outo-oloolo moscorodo. Mols
lnconlundivol olndo o lolso lronlo no possooom 20 c - 23, ondo
Socrotos procuro domonstror o vorocldodo do sontonco do oroculo,
quo o tlnho proclomodo o mols soblo do todos
45
: o voldodo o o
[octnclo so oncontrom [o no mlnuclosldodo com quo Socrotos lolo
dlsto. louolmonto Socrotos docloro sor um homom lomoso o oxco-
lonto (20 c, 23 o, 34 o), o quo suo vococoo (dostlnocoo) dlvlno
46
(31 o), o quo olo o molor do todos os bonloltoros do cldodo
47
(30
o, 30 o, 36 d): por lsso quo sou colunlodo o lnvo[odo (28 o). Alm
dlsso olo so otrlbul sobodorlo
48
(20 d, 20 o, 21 b s), o lolo do sobodorlo
dos sollstos num tom ctlco
4
, quo so lndlco soborbo. Pols o quo
slonlllco, quondo o oonto so humllho mos slmultonoomonto robolxo
os outros, sonoo umo rotorlco oxoltocoo-do-sl, o quol, so consldorodo
como tondo umo llnolldodo srlo, oporoco como [octnclo vo o, so
consldorodo como lronquozo dosproocupodo o noo dollborodo, trol
umo lnoonuldodo quo quoso otlnoo o cmlco, orocos oo controsto
noo lntonclonodo do outo-oxoltocoo o outo-humllhocoo
50
(quondo
Socrotos, p. ox., so docloro lonoronto, mos oo mosmo tompo mols
soblo do quo todos os outros o portonto so olovo o sl mosmo, o
lonoronto, como sondo o mols soblo). Portonto, so o outor do
Apoloqu tovo o lntoncoo do doscrovor Socrotos como lrnlco,
ocobou tronslormondo-o no controrlo do Socrotos plotnlco, num
sollsto [octoncloso: mos so olo quorlo omprostor-lho umo lronquozo
dosproocupodo o noo dollborodo, oxooorou no lnoonuldodo o lolhou
no suo lntoncoo, porquo o controportldo do outo-humllhocoo, o
outo-oxoltocoo, llcou domoslodo sollonto o orltonto poro pormltlr quo
so ocrodlto quo o outo-humllhocoo oro lovodo o srlo: oquolo
modstlo , por lsso, somonto olotodo, o o outo-humllhocoo moro-
monto oporonto, porquo olo suporodo polo outo-oxoltocoo quo lho
soouo. E nosto slmulocro proclsomonto quo molhor roconhocomos o
84
orodor quo, hobltuodo oo [ooo dos ontitosos, costumo obollr novo-
monto o prlmolro olomonto por molo do um sooundo oposto o olo.
Asslm tombm o nosso opoloooto tronslormou [ustomonto o
quo hovlo do mols bolo om sou dlscurso o quo so oprosontovo o olo
como um loto, ou so[o, oquolos oxprossoos do nobro o oroulhoso
lronquozo o orondozo do olmo do Socrotos, om opornclo llusorlo,
no modldo quo os suporo polo sou controrlo: osto controrlo o rocolo
do dolxor zonoodos os [uizos
51
, do cu[o dlsposlcoo lovorovol tudo
dopondlo: ols por quo olo oxpllco o todo horo too prollxomonto o
com um culdodo quoso onoustlodo os motlvos do suos doclorocoos,
slm, poro noo dlzor nodo quo noo ostlvosso bom lundomontodo o
pudosso voltor contro olo os [uizos. Esto rocolo o tomor, quo sompro
voo do oncontro lronquozo, noo ocobom por oboll-lo o tronslor-
mo-lo om opornclo llusorlo O homom vordodolromonto llvro o do
nlmo lorto, som lovor om consldorocoo quolquor colso quo noo so[o
o vordodo do suos doclorocoos, o som so proocupor sobro o como
olos soroo rocobldos, ho do lolor somonto do ocordo com suo
consclnclo o sous conhoclmontos. Mos Socrotos tombm roconhoco
quo tomo sous ocusodoros o odvorsorlos (Apol. 18 b, 21 o). Soro quo
olndo roconhocomos oi o orondozo do olmo socrotlco o sou omor
polo vordodo, quo noo so dolxo ossustor por nodo, osslm como olo
os rovolovo, p. ox., nos convorsocoos com Critlos o Corlclos, quo
quorlom dosoroco-lo, como nos roloto Xonolonto (Mom. l, 2, 33s)
Socrotos so oprosonto, olm dlsso, como so olo noo ostlvosso lolondo
om suo proprlo doloso, mos oponos com o lntoncoo do convoncor
os [uizos o noo o condonorom poro ontoo noo pocorom contro o
prosonto do dlvlndodo (Apol. 30 d). E olo ocrosconto (Apol. 31 o):
so doso[ols ouvlr-mo, mo pouporols. Ouom quo noo porcobo oi
o tlrodo rotorlco O podldo o o doso[o do sor obsolvldo vom ocultodo
o so oporoco como consolho bom-lntonclonodo do noo comotorom
socrllolo contro os dousos o noo dosprozorom o prosonto dolos. Por
consooulnto, oquolo doclorocoo do Socrotos do quo olo noo lolo om
sou proprlo lovor (o llm do obtor o obsolvlcoo) o slm om doloso dos
proprlos otonlonsos, louolmonto puro rotorlco, lsto , opornclo
llusorlo o lroudo
52
.
O MTICO NOS PRIMEIROS DILOGOS PLATNICOS
COMO INDCIO DE UMA ESPECULAO MAIS ABUNDANTE
Choouol oooro oo llnol do mlnho oxposlcoo do dloltlco om
Plotoo osslm como oro nocossorlo poro o prosonto lnvostloocoo. Eu
mo omponhol om lozor todo osto consldorocoo culmlnor com o
85
Apoloqu poro com olo obtor umo consolldocoo do quo hovlo do
lnsoouro o vocllonto no ondomonto do oroumontocoo ontorlor. O
mitlco so tornoro oooro ob[oto do nosso oxomo, o osslm como
procurorol osquocor o lntoncoo com quo o todo lovodo o cobo,
poro quo o oxomo posso llcor too solto quonto possivol, tombm
proclso sollcltor oo loltor quo no mosmo proporcoo noo so osquoco
do quo o dupllcldodo quo ho no dlscropnclo ontro o dloltlco o o
mitlco um dos lndiclos, um dos vostiolos quo oxolo conduzlroo
dlloronclocoo doquolos dols lodos quo polo lorco do tompo o do
lntlmldodo so tornorom oporontomonto lndlssoclovols.
Podo-so oncoror osto mitco, om prlmolro luoor, com um olhor
mols lndlloronto, podo-so consldoro-lo como umu meru mudonco no
oxposlcoo, como umo outro ospclo do dlscurso, som quo por lsso
o rolocoo ontro ossos duos lormos do dlscurso so[o umo rolocoo
ossonclol: slm, ot podorlo porocor oncontror-so om umo ou outro
oxprossoo do Plotoo um ocono nosto sontldo. Protoooros, por oxom-
plo, oo proporor-so poro domonstror quo o vlrtudo podo sor onslno-
do, dlz: Esto bom, Socrotos, ou noo ouordorol lsto so poro mlm: mos
dovo domonstro-lo osslm como os volhos, quondo lolom com os
mols [ovons, rovostlndo o provo com os lormos do um mlto, ou dovo
oxp-lo numo dlssortocoo (Holso, p. 130. 320 c). E obsorvo, oo
tormlnor: Asslm, Socrotos, domonstrol, do ombos os lormos, com
um mlto o com rozoos, quo o vlrtudo podo sor onslnodo (p. 145,
328 c). Vomos com lsto quo oqul o oxposlcoo mitlco so dlloronclo
doquolo quo lnvostloo os rozoos quonto oo sooulnto ospocto: o mitlco
consldorodo como oloo do lmporlolto o dostlnodo oos mols [ovons.
E vomos quo ossos duos ospclos do oxposlcoos noo ostoo om
rolocoo ontro sl, dodo quo o nocossldodo dolos so so tornorlo
comproonsivol numo unldodo suporlor, no quol olos, mosmo como
momontos dlscrotos, sorlom oporontos o rools. Estos duos ospclos
do oxposlcoo noo soo vlstos om rolocoo ldlo, mos slm om rolocoo
oos ouvlntos, o soo como quo duos llnouooons, umo dos quols
monos ortlculodo, mols lnlontll o lrouxo, o o outro mols dosonvolvldo,
com orostos mols ooucodos o solldos: mos como olos noo soo vlstos
om rolocoo ldlo, podor-so-lo ontoo lmoolnor umo torcolro llnouo-
oom, umo quorto otc., o todo um sortlmonto do tols lormos do
oxposlcoo.
Acrosconto-so o lsso quo, sooundo osto concopcoo, o mlto osto
complotomonto sob o dominlo do oxposltor, pols llvro crlocoo dolo:
olo podo dolxor do lodo ou ocroscontor quolquor colso, conlormo lho
poroco sor mols provoltoso oos ouvlntos. Mos noo possivol colocor
os colsos osslm no quo so roloro oo mitlco om Plotoo. O mitlco tom
86
oqul umo slonlllcocoo multo mols prolundo, o o oonto so convoncoro
dlsto looo quo obsorvor quo u jormu mitcu tem umu lstoru em
Plutdo. Nos prlmolros dlolooos, mols ontloos, o mitlco osto ousonto
do todo, o nosto coso o sou controrlo domlno sozlnho, ou ontoo osto
prosonto om lloocoo com osto, o contudo, num outro sontldo som
lloocoo com osto sou controrlo, o obstroto. Dopols, o mitlco dosopo-
roco complotomonto duronto todo um clclo do dlolooos, nos quols o
dloltlco osto prosonto, omboro o osto[o num sontldo complotomonto
dlloronto doquolo dos dlolooos mols ontloos: o llnolmonto o mitlco
torno o omorolr nos ultlmos trobolhos plotnlcos, porm numo
lloocoo mols prolundo com o dloltlco. No quo tonoo oo mitlco om
Plotoo, ou dovo, portonto, prlmolromonto rotornor quolos dlolooos
quo ocobol do dolxor. Nostos, com ololto, o mitlco so oncontro
vlnculodo oo sou oposto, ou so[o, com o dloltlco obstroto. Asslm, p.
ox., om Gorqus, ondo, dopols quo os sollstos combotorom com o
lurlo do dososporo, codo voz com monos oconhomonto, ondo
ontoo, dopols do Polo tor suporodo Gorolos, o Collclos Polo om
lmportlnnclo, tudo so oncorro com umo oxposlcoo mitlco do ostodo
(do olmo) opos o morto
53
. Mos ontoo como so comporto oqul osto
mitlco Pols ovldonto quo nossos dlolooos noo so troto tonto do
umo llvro lnvoncoo do Plotoo, submlsso o obodlonto oo outor, quonto
do oloo quo o subropu[o, do modo quo noo so dovo consldoror osto
oxposlcoo como subordlnodo o poro [ovons ou poro ouvlntos monos
copozos, mos ontos como um prossontlmonto do oloo suporlor.
Stollboum
54
sltuo-so, om suo concopcoo do mitlco, monllosto-
monto no ponto do vlsto suoorldo oclmo. Em porto olo o consldoro
umo ocomodocoo, ou, poro utlllzor umo oxprossoo cortomonto
coroctoristlco nosto contoxto, umo condoscondnclo, [o quo osto
polovro lndlco quo Plotoo, com o mitlco, dosco oo nivol dos ouvlntos,
onquonto nos odmltlmos quo o mitlco oloo do suporlor, slm, oloo
ot sltuodo oclmo do outorldodo sub[otlvo do Plotoo: o om porto olo
coloco o mitlco om lloocoo com o consclnclo populor, o quol, ontos
do Plotoo, ouordovo o ldlo num tol lnvolucro. Entrotonto, nonhumo
dostos suos lntorprotocoos lovodo o cobo com sullclonto ooudozo
ot umo dlloronclocoo slonlllcotlvo ontro o quo lol concobldo otrovs
do conclusoos roclonols o o quo lol prossontldo, ou ot umo doclsoo
vordodolromonto sotlslotorlo dos conllltos do lrontolro ontro o trodl-
coo o Plotoo. Bour (op. clt., p. O-8) v nosto mitlco o trodlclonol,
o do rozoo o Ackormonn quondo osto coloco os pootos o os oroculos
no mosmo rolocoo poro com Plotoo, como os prolotos no Antloo
Tostomonto, com rolornclo oos opostolos o ovonoollstos. Por um
lodo, sorlo proclso vor no mitlco do Plotoo o dovoto vonorocoo, o
87
plododo llllol com quo olo obrocovo o consclnclo rolloloso do
possodo do suo potrlo: por outro lodo, vor umo nobro o momontnoo
dosconllonco lronto s construcoos produzldos por olo, rozoo por
quo, ollos, no Republcu, olo noo quor do monolro oloumo dor
nonhumo lol oo culto dlvlno, dolxondo lsto por conto do Apolo
dlllco. Ast
55
tom umo concopcoo mols comploto, so quo, proprlo-
monto, noo osto lundomontodo om obsorvocoos, o noo oprosonto
tonto o corotor do umo oqulslcoo quonto o do um slmplos doso[o.
Tonto Ast quonto Bour porocom tor noolloonclodo o lstoru
nternu quo o mitlco tom om Plotoo. Pols onquonto nos prlmolros
dlolooos o mitlco ontro om cono om oposlcoo oo dloltlco, no modldo
quo o dloltlco sllonclo o o mitlco so loz ouvlr (ou molhor, vor), nos
ultlmos dlolooos, oo controrlo, o mitlco osto numo rolocoo mols
cordlol com o dloltlco, lsto , Plotoo so ossonhoro dolo, quor dlzor,
o mitco se tornu o jquruJo. E noo odlonto, como Bour, oxpllcor som
mols o mitlco como sondo o trodlclonol, o mostror Plotoo procurondo
um ponto do portldo numo outorldodo suporlor quo hovorlo no
pooslo o no oroculo, poro os vordodos tlco-rollolosos: pols nos
prlmolros llvros do Republcu rocusodo todo volldodo oos onunclo-
dos dos pootos, com os quols so polomlzo lortomonto o dos quols so
ro[olto o concopcoo potlco, dondo-so prolornclo puro o slmplos
norrotlvo: slm, no dclmo llvro do Ropubllco, Plotoo ot quor vor os
pootos lonoo do Estodo. Portonto, osslm som mols nom monos, osto
oxpllcocoo noo odlonto. Sou corrotlvo nocossorlo osto contldo, on-
trotonto, no obsorvocoo do metumorjose Jo mitco om Plotoo. E nos
prlmolros dlolooos quo lsto so oprosonto mols nltldomonto. Enquonto
oqul o dloltlco do um rosultodo complotomonto obstroto o s vozos
noootlvo, o mitlco protondo lornocor multo mols. Mos so porountor-
mos, ollnol do contos, o quo o mitlco, soro proclso rospondor quo
olo o ostodo do oxillo do ldlo, suo oxtorlorldodo, l., suo tompo-
rolldodo o ospoclolldodo lmodlotomonto como tol. O mitlco nos
dlolooos troz tombm do ponto o ponto osto corotor. Os orondos
ospocos do tompo quo o olmo porcorro sooundo o oxposlcoo do
FeJro, o lnllnltudo ospoclol llustrodo no Gorqus o no FJon, on-
quonto oxposlcoo do oxlstnclo do olmo opos o morto, soo mltos. E
locll oxpllcor lsto. O dloltlco dosomboroco o torrono do tudo o quo
lho ostronho o so oslorco ontoo por oscolor ot o ldlo, o como noo
tom sucosso, o lontoslo roooo. Consodo do trobolho dloltlco, o
lontoslo so dolxo sonhor, o doi suroo o mitlco. Duronto osto sonho,
o ldlo llutuo, tronsltondo volozmonto numo sucossoo lnllnlto, ou
ostoclono o so oxpondo lnllnltomonto prosonto no ospoco. Dosto
modo, o mitlco o ontuslosmo do juntusu oo sorvlco do ospoculocoo
88
o, ot um corto orou, o quo Hoool chomo do pontoismo do lontoslo
56
.
Elo tom volldodo no lnstonto do contoto o noo posto om rolocoo o
nonhumo rolloxoo. A oonto so convoncoro dlsso quondo obsorvor o
Gorqus o o FJon. A oxposlcoo do oxlstnclo do olmo opos o morto
noo roloclonodo nom o umo rolloxoo hlstorlco quo busco sobor so
os colsos ocorrom roolmonto osslm, o so Eoco, Mlnos o Rodomonto
lo so oncontrom num trlbunol o [uloom, o nom o umo rolloxoo
lllosollco quo porounto polo vordodo dlsto tudo. So so podo coroc-
torlzor o dloltlco quo corrospondo oo mitlco, doslonondo-o como
otrocoo, doso[o, como oquolo movlmonto do olhor quo oncoro o
ldlo poro otroi-lo, ontoo o mitlco o obroco locundo do ldlo. A
ldlo dosco o llco llutuondo bolxo sobro o lndlviduo como umo
nuvom corrooodo do bncoos.
Mos so no ostodo dosto lndlviduo so oncontro, om oloum
momonto, umo lroco lndlcocoo, um lonoinquo prossontlmonto do
umo consclnclo, um mlstorloso o quoso lnoudivol sussurro, nosto
modldo subslsto oi, o quolquor lnstonto, umo posslbllldodo do quo o
mitlco solro umo motomorloso.
Com ololto, too looo suroo o consclnclo, mostro-so quo ostos
mlrooons noo orom, do quolquor modo, o ldlo. No modldo ontoo
quo o lontoslo, dopols quo o consclnclo dosportou, osplro novomon-
to o rotornor o ostos sonhos, o mitco oporoco sob umo noou jormu,
lsto , como muqem. Pols ocorrou oooro umo mudonco: o conscln-
clo ossumlu quo o mitlco noo o ldlo o slm oponos um rolloxo do
ldlo. E osslm, crolo ou, quo so possom os colsos com os oxposlcoos
mitlcos nos dlolooos construtlvos. Prlmolromonto o mitlco osslml-
lodo oo dloltlco, noo mols osto om conlllto com osto, noo mols so
locho om sl mosmo do monolro soctorlo: olo oltorno com o dloltlco
57
,
o dosto modo, tonto o dloltlco quonto o mitlco soo olovodos o umo
ordom do colsos suporlor. O mitlco bom podo, por lsso, contor oloo
do trodlclonol. O trodlclonol como quo o concoo do nlnor, quo
constltul um momonto quo portonco oo sonho: mos, bom rlooroso-
monto, olo mitlco [ustomonto nos lnstontos om quo o ospirlto so
olosto poro lonoo o nlnoum sobo do ondo vom ou poro ondo vol.
Podo-so tombm chooor o umo consldorocoo somolhonto do
mitlco, portlndo-so Jo jquruJo. Com ololto, quondo, numo poco
rolloxlvo, o oonto v numo oxposlcoo rolloxlvo oporocor o llourodo
bom mols roromonto o dosporcobldo, como um lossll ontodlluvlono
o lombror umo outro ospclo do lormo do vldo, oooro vorrldo poro
lonoo polo duvldo, o oonto oi tolvoz so odmlro quo o llourodo tonho
podldo dosomponhor oloum dlo um popol too orondo. Mos modldo
quo o lmooom so propooo mols o mols o lnclul om sl sompro mols
89
colsos, convldo o ospoctodor o ropousor nolo o o ontoclpor um oozo
quo o rolloxoo lnconsovol tolvoz vlosso o lho proporclonor opos
lonoos rodolos. E quondo ontoo llnolmonto o lmooom odqulro umo
tol omplltudo quo todo o oxlstnclo so torno vlsivol (porcoptivol) nolo,
oi tomos ontoo o moomento reqressoo rumo uo mitco. Dlsto do
oxomplos lroquontomonto o lllosollo do noturozo, o osslm , p. ox.,
o proloclo do H. Stollons oo sou Kurkuturen Jes Helqsten (Corlco-
turos do Sontisslmo) umo tol lmooom orondloso, ondo o oxlstnclo
noturol so torno um mlto sobro o oxlstnclo do ospirlto. A lmooom
sub[uoo dosto modo o lndlviduo, quo pordo suo llbordodo, ou
molhor, moroulho num ostodo om quo noo ho mols roolldodo, pols
oooro o lmooom noo o llvromonto produzldo, crlodo ortlstlcomonto.
E por mols ocupodo quo o ponsomonto osto[o procurondo vlsuollzor
os pormonoros, por mols onoonhoso quo so[o poro comblno-los, por
mols oorodovol quo so[o o oxlstnclo quo olo oi so oroonlzo, mosmo
osslm olo noo osto om condlcoos do dlssoclor o todo do sl mosmo,
dolxondo-o mostror-so lovo o volotll no osloro do puro crlocoo
potlco. lsto lol poro mostror do quo modo o mitlco tombm so podo
lozor volor num lndlviduo lsolodo. O prototlpo dlsso dovo, noturol-
monto, tor-so lolto volor no dosonvolvlmonto dos nocoos, mos
proclso lombror quo lsto oponos contlnuo sondo um mlto onquonto
osto mosmo procosso so ropoto no consclnclo dos nocoos, os quols,
sonhondo, roproduzom o mlto do sou possodo. Codo tontotlvo do
tomor o mlto como hlstorlo ocobo mostrondo quo o consclnclo [o
dosportou o ocobo motondo o mlto. Asslm como o conto, o mlto so
lmporo no lusco-lusco do lontoslo, olndo quo noturolmonto olomon-
tos mitlcos possom multo bom consorvor-so duronto um poriodo do
tompo, dopols quo o lntorosso hlstorlco [o tonho dosportodo o quo o
lntorosso lllosollco [o tonho chooodo plono consclnclo.
So lsso o quo ocorro com o mitlco om Plotoo, ontoo noo
dllicll rospondor quostoo: portonco o mitlco o Plotoo ou o Socrotos
Eu crolo podor rospondor, om mou nomo o no dos loltoros: olo ndo
pertence o Socrotos. So o oonto lombror, oo controrlo, o quo o
Antlouldodo ollos tostomunho, quo lol do umo produtlvo vldo potlco
quo Socrotos tlrou Plotoo, oos vlnto onos, chomondo-o poro um
obstroto conhoclmonto do sl
58
, ontoo docorto so torno bom noturol
ponsor quo o potlco om suo otlvo posslvldodo o om suo posslvo
otlvldodo tlnho do so lozor volor om oposlcoo quolo lomlnto dloltlco
socrotlco, o quo lsto tlnho do so oprosontor mols lorto o lsolodomonto
noquolo produtlvldodo quo, ou oro contompornoo do Socrotos, ou
polo monos o sooulu looo opos. Oro, osto tombm o coso: pols o
mitlco mols obstlnodo o rocolcltronto om ollrmor sou dlrolto nos
90
prlmolros dlolooos, onquonto nos dlolooos construtlvos so submoto
oo suovo roolmo do umo consclnclo obronoonto. Por lsso, oquolos
quo tm um conhoclmonto um pouco mols oprolundodo do Plotoo
cortomonto tombm hovoroo do mo dor rozoo quondo coloco o lniclo
do Jesenoolomento plutonco, num sontldo mols ostrlto, no dloltlco
quo oporoco no PurmnJes o nos dlolooos quo portoncom o osto
clclo o quo dosomboco nos construtlvos. Mos [o lol obsorvodo quo
o dloltlco contldo nostos ultlmos ossonclolmonto dlstlnto do dlol-
tlco doscrlto ot oqul. O mitlco nos prlmolros dlolooos, om rolocoo o
todo o dosonvolvlmonto plotnlco, dovo sor oncorodo portonto
como umo ospclo do prooxlstnclo do ldlo, o so so rocolhor o quo
lol rossoltodo oqul, tolvoz so dovo chomor o mitlco, nos dlolooos mols
ontloos, o lruto noo-omodurocldo do ospoculocoo, o dodo quo o
moturocoo um procosso do lormontocoo, bom quo o outntlco
dloltlco plotnlco postorlor podoro sor comporodo odoquodomonto
com osto procosso. Entrotonto, o rozoo por quo o lruto do ospoculo-
coo [omols omoduroco totolmonto om Plotoo conslsto om quo o
movlmonto dloltlco [omols so ocobo complotomonto.
Dovo oooro porcorror ropldomonto u purte mitcu do olouns
dlolooos. Soro suprlluo lombror quo noo so podo chomor tol porto
do mitlco so porquo oi soo loltos rolornclos o um ou outro mlto, pols
noo polo loto do so lntroduzlr um mlto numo oxposlcoo quo osto
oxposlcoo so torno mitlco, o multo monos polo loto do so utlllzor um
mlto, pols lsto provo [ustomonto quo so osto oclmo o por clmo dolo:
o olo noo so torno mitlco, do [olto nonhum, quondo so tronslormo o
mlto num ob[oto do l, pols o mitlco noo so dlrloo prlmolro oo
conhoclmonto, o slm lontoslo, olo oxloo quo o lndlviduo nolo so
porco, o somonto quondo o oxposlcoo oscllo ontro o producoo o o
roproducoo do lontoslo quo o oxposlcoo mitlco. No 8unquete,
odmlto-so quo o oxposlcoo mitlco lnlclo-so com o norrotlvo do
Dlotlmo. Esto noo mitlco porquo oi so loz rolornclo oo mlto do
Eros como oorodo por Poros o Ponlo: pols tombm nos dlscursos
ontorloros noo hovlom sldo noolloonclodos os sooos sobro o orloom
do Eros.
Entrotonto, o dotormlnocoo quo oqul dodo do Eros nooo-
tlvo, Eros um onto lntormodlorlo, noo rlco nom pobro. At oi,
olndo noo lomos mols olm do quo no dosonvolvlmonto socrotlco.
Mos osto noootlvo, quo o lnqulotudo otorno do ponsomonto, quo
dlloronclo o vlnculo, o quo o ponsomonto por lsso noo podo suston-
tor, porquo oqullo quo lmpulslono o ponsomonto, osto noootlvo
dotm-so oqul o dosconso dlonto do lontoslo o so oxpondo polo
lntulcoo. Nsto conslsto o mitco. Todo oquolo quo [o so ontrooou oo
91
ponsor obstroto toro porcobldo quoo sodutor quoror llxor ou
sustontor o quo proprlomonto noo , o noo sor no modldo quo
suporodo. Esto, porm, umo tondnclo mitlco. O quo ocontoco,
com ololto, quo o ldlo llxodo sob dotormlnocoos do tompo o
ospoco, ostos tomodos num sontldo totolmonto ldool
5
. Portonto, o
quo o oxposlcoo mitlco proporclono o mols do quo o movlmonto
dloltlco doscrlto ot oqul quo olo loz o noootlvo ser osto. Com
lsto, olo proporclono ontoo, num corto sontldo, monos, olo rotordo
o dosonvolvlmonto roclonol o so monllosto, noo como umo plonltudo
do um procosso comocodo, mos slm como um comoco totolmonto
novo. Ouonto mols quor ostondor o contomplocoo, quonto mols
plono quor loz-lo, tonto mols olo mostro suo oposlcoo quolo
dloltlco moromonto noootlvo, mos tombm tonto mols olo so dlston-
clo do ponsomonto proprlomonto dlto, onconto o ponsomonto,
dolxo-o mlmodo o roloxodo. O sooundo ponto, com o quol o porto
mitlco dosto dlolooo proporclono oloo mols do quo o porto dloltlco,
quo olo oprosonto o belo como objeto Jo Eros. Dosto modo, tomos
oooro umo outntlco dlcotomlo plotnlco quo, como [o lol obsorvodo
ontos, podoco do todos os dlllculdodos dos dlcotomlos, no modldo
quo olo tom o noootlvo loro do sl, o o unldodo, quo olconcodo,
[omols podo hlpostoslor-so. So so obsorvor mols do porto o quo
ocorro com o bolo, porcobo-so como olo so dospo[o do umo quontl-
dodo do dotormlnocoos oo lonoo do um movlmonto dloltlco. O
ob[oto do omor , sucosslvomonto: bolos corpos - bolos olmos - bolos
comontorlos - bolo conhoclmonto - o bolo. O bolo ontoo dotorml-
nodo noo oponos noootlvomonto como oqullo quo so mostroro numo
luz mols olorloso do quo o ouro, os vostldos, os bolos monlnos o
[ovons, porm Dlotlmo olndo ocrosconto: Ouo ponsomos ontoo quo
ocontocorlo so oloum consooulsso contomplor o proprlo bolo, nitl-
do, puro, slmplos, o noo roploto do cornos humonos, do coros o
outros multos nlnhorlos mortols, mos o proprlo bolo dlvlno om suo
lormo unlco ossonclol (Holso, p. 81, 8unq. 211 o). O mitlco
conslsto monllostomonto om quo o bolo om sl o poro sl dovo ser
contempluJo. E noo obstonto o oxposltoro [o tonho ronunclodo o
todos os lutllldodos olmoros o o todo oporoto llourotlvo, ovldonto,
mosmo osslm, quo olo quor oxotomonto rotornor oo mundo do
lontoslo o lornocor o dropo[omonto mitlco. Asslm ocorroro sompro
com Jus Dnq un scl (o colso om sl), so noo so pudor ro[olto-lo o
rolooo-lo oo llvro do osquoclmonto, o om voz dlsso, tondo-o dolxodo
loro do ponsomonto, so qulsor lozor o lontoslo componsor o lndonlzor
o pordo.
92
Esto ponto do vlsto lombro, noturolmonto, bostonto o kontlono.
Em poucos polovros procurorol oponos osslnolor u Jjerenu. E bom
vordodo quo Kont ostoclonou nosto colso un scl (om sl), mos ou olo
porslstlo lnlotloovol, com o o[udo do ponsomonto sub[otlvo, no
tontotlvo do copto-lo, o umo voz quo oro oloo lmpossivol, lho rostovo
o orondo vontooom, ollos bostonto lrnlco, do contlnuor osporondo
poro sompro: ou olo o ro[oltovo o trotovo do osquoc-lo. Ouondo, oo
controrlo, quor s vozos mont-lo, olo dosonvolvo o mitlco, o osslm,
p. ox., todo o suo concopcoo do mol rodlcol proprlomonto um
mlto. O mol, com ololto, quo o ponsomonto noo podo domlnor,
dolxodo loro dolo o tronsposto poro o lontoslo. No porto mitlco do
8unquete, portonto, o pooto Plotoo lmoolno om sonhos tudo oqullo
quo o dloltlco Socrotos procurovo: no mundo dos sonhos o omor
lnlollz do lronlo oncontro o sou ob[oto. O loto do Plotoo colocor no
boco do Dlotlmo osto oxposlcoo noo sullclonto, docorto, poro
tronslormo-lo numo oxposlcoo mitlco: mos por outro lodo proprlo
do mitlco, como oorodo ollos lontoslo, quo o ob[oto so[o dolxodo
do lodo do loro, so[o olostodo poro sor trozldo do novo do volto, osslm
como o oonto noo oosto do tor vlvonclodo possoolmonto um conto,
mos o ompurro poro bom lonoo do sl o com o oposlcoo oo lntorvolo
do tompo so oslorco poro tornor o prosonto do lontoslo tonto mols
otroonto. Tombm Ast obsorvo, ollos, quo osto hlstorlo do Dlotlmo
noo posso do moro lnvoncoo, o o consldorocoo do Bour, do quo
Plotoo torlo optodo polo lormo do oxposlcoo mitlco poro dor oo sou
lllosolomo um opolo posltlvo numo lormo lomlllor consclnclo
populor, oxpllco cortomonto domoslodo pouco, o concobo o rolocoo
do mitlco com Plotoo do monolro totolmonto oxtorlor.
So onollsormos o oxposlcoo mitlco do ostodo do olmo opos o
morto, tol como doscrlto no Gorqus o no FJon, oncontroromos
ot corto ponto umo doslouoldodo ontro os duos concopcoos. No
Gorqus, Socrotos onlotlzo om multos possooons
60
quo ocrodlto nlsto,
o roconhoco suo l nlsto om oposlcoo quolos quo tolvoz vorlom oi
moros contos do corochlnho o o dosprozorlom: contudo tombm
so porcobo nos oxprossoos sooulntos quo o quo mols lho lmportovo
oro sustontor o ldlo do [ustlco, mols do quo consorvor o mlto, [o quo
olo mosmo concobo sor noturol dosprozor tols norrotlvos so so
consoouo oloo molhor o mols vordodolro otrovs do lnvostloocoo.
Mols umo voz, o mitlco noo rosldo tonto no rolornclo sooo do
Mlnos, Eoco o Rodomonto quonto no ollrmocoo do [uloomonto
porcoptivol lontoslo, tol como olo o roprosonto poro sl. No FJon,
oo controrlo, o proprlo Socrotos suooro o quo so posso com todo osto
concopcoo: Entrotonto, protondor quo ossos colsos so[om no rooll-
93
dodo oxotomonto como os doscrovl, ols o quo noo soro proprlo do
um homom do bom sonso: mos cror quo umo colso osslm ou
somolhonto o quo so do com nossos olmos o suos morodos - porquo
o olmo ovldontomonto lmortol -, ols umo oplnloo quo mo poroco
boo o dlono do conllonco. Bolo soro tor osto corooom! E proclso
ropotl-lo como umo lormulo moolco o - polovro! - por lsso quo ho
multo ostou o lolor nosso londo mltoloolco (Holso, p. 117, FJ., 114
o). Aqul omprooodo tombm o oxprossoo corroto, o do quo um
oto do corooom cror nossos colsos o do quo proclso ropotl-lo poro
sl como umo ovococoo moolco: pols o roprosontocoo dos ospocos
do tompo numorosos o lonoos quo o olmo dovo porcorror conlormo
suo condlcoo, o ospoco onormo do mundo subtorrnoo om quo so
v o olmo dosoporocor, conduzldo por sou domnlo, o noturozo
dlloronclodo dos pousodos, os ondos do Tortoro, quo [ooom o olmo
no Coclto ou no Porllloootonto, o rounloo dossos olmos no looo
Aquoruslo, do ondo chomom o orltom quolos quo motorom ou
trotorom com vlolnclo - tudo lsso bom proprlomonto mitlco: mos
o mitlco rosldo no podor quo olo odqulro sobro o lontoslo, quondo,
quorondo-so lormulor polovros moolcos, ovocom-so os vlsoos quo
sobropu[om o oonto. O ponsomonto ospoculotlvo quo por osslm dlzor
poo um pouco do ordom o clorozo nosto lusco-lusco o ldlo do
[ustlco dlvlno, do hormonlo no mundo do ospirlto, do quol o lol
noturol do unlvorso umo lmooom.
LIVRO I DA REPBLICA
Antos do possor o [ustlllcor o oscolho dossos dlolooos quo
oxomlnol, ou olndo proclso lozor mols umo oscolho. Antos do obon-
donor o dotolho om Plotoo, o prlmolro llvro do Republcu olndo dovo
tornor-so ob[oto do umo lnvostloocoo mols pormonorlzodo. Schlolor-
mochor, om suo lntroducoo Republcu, loz oloumos consldorocoos
o rospolto do rolocoo dosto dlolooo com os procodontos dlolooos
tlcos: So quoromos comproondor porloltomonto o oplnloo do
Plotoo, noo podomos pordor do vlsto quo todo osto somolhonco do
nosso obro com os dlolooos tlcos mols ontloos tombm dosoporoco
oo llnol do prlmolro llvro ... Tombm o mtodo so oltoro comploto-
monto: Socrotos noo oporoco mols porountondo como o lonoronto
quo lnvostloo oponos o sorvlco do dous o lonornclo olndo molor,
porm como um homom quo [o oncontrou, olo lovo consloo,
modldo quo vol proorodlndo, os conhoclmontos [o odqulrldos numo
ostrolto conoxoo. Slm, mosmo quonto oo ostllo, somonto os prlmol-
ros dlscursos dos dols lrmoos, onquonto constltuom o tronslcoo,
94
comportom umo somolhonco com o porto ontorlor: dopols do quo,
noo ho nodo mols do osplondor dloloolco o do lronlo oncontodoro,
onquonto oponos vonco o conclso rloor. Todo oquolo oporoto do
vlrtuosldodo mols [uvonll brllho oqul olndo umo voz no comoco, o
so oxtlnouo ontoo poro sompro, poro roconhocor do monolro too cloro
quonto possivol quo todo o bolo o o oorodovol dosto ospclo so tom
o sou luoor no torrono do lllosollo, nos lnvostloocoos proporotorlos,
quo mols ostlmulom o lncltom, do quo lozom proorodlr o sotlslozom:
o quo, porm, ondo dovo sor dodo umo oxposlcoo cooronto dos
rosultodos do lnvostloocoo lllosollco, tols ornomontos lrlom tor um
ololto quo mols dlstrolrlo do quo lorlo proorodlr. (Obros do Plotoo,
do Schlolormochor, 3 porto, t.l, p. o 1O.) Soro ontoo provoltoso
olndo umo voz nos domorormos nos oxomos do noturozo do oxpo-
slcoo
61
o n spece (om portlculor) do suo rolocoo poro com o ldlo.
So noo so podo nooor, com ololto, quo ho umo dlloronco ossonclol
ontro osto prlmolro llvro do Ropubllco o os sooulntos, so so osto do
ocordo com Schlolormochor nos obsorvocoos loltos por olo, ontoo o
ponsomonto rotorno mosmo quolos prlmolros dlolooos o lormo
dolos, quo soouromonto lorom lnlluonclodos por Socrotos, o osto
socoo do Ropubllco lornocoro o ocosloo poro rotlllcor n compenJo
(rosumldomonto), so possivol, os lnspocoos ontorloros. Duos colsos
dovom sor obsorvodos oi ospoclolmonto: o prlmolro llvro noo ocobo
slmplosmonto sem rosultodo, conlormo o oplnloo do Schlolormo-
chor, mos ontos com um rosultodo nequtoo: o u ronu , oqul mols
umo voz, um momonto ossonclol.
Podomos oooro, poro complotor, consldoror o lronlo, om porto
om suos monllostocoos lsolodos, o om porto om sou oslorco dollnltl-
vo. Esto ultlmo noturolmonto o ponto copltol: mos noo obstonto,
noo soro som lmportnclo constotor quo mosmo suos monllostocoos
lsolodos noo so oncontrom om nonhumo rolocoo com o ldlo o quo
o onlqullocoo do lolso o do unllotorol noo ocontoco poro pormltlr quo
o vordodo oporoco, o slm poro comocor do novo com outro colso
torto o unllotorol. Soro lmportonto, poro constotor quo mosmo us
munjestuoes soluJus Ju ronu noo ronooorom suo orloom o llllo-
coo, o quo soo zolosos oscudolros, osploos ostutos o donunclontos
lnsubornovols, trobolhondo o sorvlco do suo sonhoro. Mos osto
sonhoro noo nlnoum mols do quo u ronu totul quo, dopols quo
os poquonos botolhos lorom combotldos ot o llm, dopols quo todos
os olovocoos lorom orrosodos, porcorro com o olhor o nodo totol,
tomo consclnclo do quo nodo mols rostou, ou molhor, quo so rostou
o nodo. Esto llvro l do Republcu rocordo do monolro multo vlvo os
prlmolros dlolooos. O llnol do dlolooo lombro o Protqorus, o orron[o
95
lntorno lombro o Gorqus, o ho umo somolhonco quo solto oos olhos
ontro Trosimoco o Collclos. A lnsolnclo, quo Socrotos no Gorqus
louvo no comportomonto do Collclos, o quol ollrmo torom sldo
voncldos Gorolos o Polo por noo torom tldo sullclonto otrovlmonto
poro dlzor quo o molorlo dos homons comportllhovo suo vlsoo do
quo molhor comotor ln[ustlco dosdo quo doi so tlro vontooons, mos
quo so tom umo corto voroonho do oxprossor lsto, o do quo tombm
lorom os mols lrocos quo lnvontorom tols monobros do doloso - osto
lnsolnclo vomos rooncontror todo lntolro no comportomonto do
Trosimoco
62
. A monolro como Trosimoco, quo por multo tompo
oouordoro lmpoclonto o ocosloo do tomor o polovro, llnolmonto
ovonco quol umo tompostodo, lombro os ossoltos lmpotuosos do
Polo o Collclos, o o prlmolro porodo lrnlco do Socrotos - oo ouvlr
lsto, llquol ostorrocldo: volvl os olhos no suo dlrocoo, otomorlzodo,
o poroco-mo quo, so ou noo tlvosso olhodo poro olo ontos do tor olo
olhodo poro mlm, torlo llcodo som voz. Mos nosto coso, quondo
comocou o lrrltor-so com o nosso dlscussoo, lul ou o prlmolro o
olho-lo, do monolro quo lul copoz do lho rospondor. Dlsso, pols, o
tromor: Trosimoco, noo to zonouos conosco (Rep. 336, d o) -
rocordo umo posturo somolhonto no Gorqus. A monolro mordoz
com quo Socrotos ovoslvomonto lludo o proposlcoo do Trosimoco,
do quo o [ustlco noo outro colso do quo o convonlnclo do mols
lorto, oo lovontor o porounto ctlco so Polldomos, o lutodor do
poncroclo, quo mols lorto quo nos, so o olo convm, poro o sou
lislco, comor corno do voco, tol ollmonto soro tombm poro nos, quo
lho somos lnlorloros, convonlonto o [usto oo mosmo tompo (Rep.
338 c), umo onoloolo lndubltovol com o monolro com quo Socrotos
rldlculorlzo o proposlcoo do Collclos do quo o mols lorto (l., o do
molhor ontondlmonto, l., o molhor) dovo rocobor o porto molor
63
.
A lronlo nosto prlmolro llvro do Republcu o tol ponto oxtromodo
o lrrolroodo, [orro com umo tol oxubornclo, rovolutolo too trovosso
o lndmlto, quo loz prossontlr quoo onormo vloor tom do possulr
oquolo dloltlco quo protondo contosto-lo: contudo, dodo quo todos
ostos oslorcos noo ostoo om nonhumo rolocoo poro com o ldlo, os
sollstos o os ovolucoos dos roclocinlos om todo osto prlmolro llvro
tm umo corto somolhonco com os llouros orotoscos quo o oonto
podo vor num Schottonsplol on dor Wond ([ooo do sombros). E
oposor do tudo, os sollstos conduzom todo osto coso com umo
sorlododo o um tol dlspndlo do lorcos quo lormom um orltonto
controsto com o nulldodo (lntetleJ) do rosultodo, o soro lmpossivol
dolxor do rlr quondo so ouvo Socrotos dlzor Trosimoco, ontoo,
concordou com tudo lsto, noo com o locllldodo com quo oooro ostou
o conto-lo, mos orrostodomonto o o custo, suondo ospontosomonto,
96
tonto mols quo oro no voroo (Rep. 350 c d). As monllostocoos
lsolodos do lronlo noo ostoo oqul, noturolmonto, o sorvlco do ldlo,
noo soo sous onvlodos, oncorrooodos do rounlr numo totolldodo os
portos dlsporsos: noo rounom, mos dlsporsom, o codo novo lniclo
noo o dosdobromonto do porto ontorlor, nom umo oproxlmocoo
ldlo, mos llco som conoxoo mols prolundo com o porto ontorlor
o som rolocoo com o ldlo.
No quo tonoo oooro oo contoudo dosto prlmolro llvro, procu-
rorol dor um ponoromo too comploto quonto nocossorlo o too
compocto quonto mo lor possivol. Socrotos o Gloucon hovlom
doscldo ot o Plrou, poro ostorom prosontos losto dos Bondldolos.
Ouondo rotornovom, o volho Clolo mondou convldo-los poro umo
vlslto. Socrotos ocolto o convlto o looo so dosonvolvo um dlolooo
ontro olo o Clolo. Esto possooom multo toconto por sous tons
ldlllcomonto oroclosos. Socrotos oxprlmo suo orotldoo polo loto do
o oncloo quoror ocupor-so com olo, posto quo oquolo quo [o trllhou
um lonoo comlnho do vldo dovo nocossorlomonto podor osclorocor
om multos ospoctos os quo oponos ostoo comocondo o trllho-lo. A
proposlto do loto do quo Clolo om porto hordoro o om porto
odqulrlro umo lortuno nodo dosprozivol, Socrotos otrol o otoncoo
poro o quostoo sooulnto: so o [ustlco om oorol conslsto no vordodo o
om rostltulr oqullo quo so dovo o oloum, ou quo sobo noo so dorlo
o coso om quo sorlo ln[usto rostltulr o quo o oonto dovo. (Asslm, so
oloum qulsosso dovolvor o um omloo onlouquocldo oquolo ospodo
quo olo omprostoro quondo olndo ostovo no uso do suo rozoo.) Aqul
Clolo lntorrompo o posso o convorso oos outros, o com lsto Polo-
morco, sou lllho o hordolro (o hordolro do dlscussoo), rotomo o llo.
Elo oprosonto o proposlcoo: quo [usto rostltulr o codo um o quo
so lho dovo, proclsondo olndo quo lsto slonlllco lozor bom oos
omloos o mol oos lnlmloos, o lntorproto o quo dovldo como o
quo convm o codo um. Esto oxprossoo o quo convm do ocosloo
o Socrotos poro dosonvolvor todo umo poslcoo ctlco, tomodo do
mundo do conhoclmonto, o modldo quo so mostro quo o dor o
codo um o convonlonto umo quostoo do compotnclo (conhocl-
monto tcnlco), o torrltorlo do [ustlco llco dollmltodo do monolro
multo rostrlto. Apos lsto, olo vlro o dlscussoo do tol modo quo so v
quo o [ustlco so utlllzovol no noo utlllzovol. Trosimoco llcoro ot
oooro slloncloso, mos oouordovo lmpoclonto o oportunldodo poro
lrrompor no dlscussoo, o oooro ontoo orromoto com o vlolnclo do
um louco contro Socrotos, o dopols do dosobolor todo o suo lrrltocoo
polos trocos do Socrotos, docloro: Allrmo quo o [ustlco noo outro
colso sonoo o convonlnclo do mols lorto. Socrotos oporontomonto
97
so dosconcorto, mos dopols do oloumos burlorlos, ospoclolmonto
dostlnodos o olostor o otoncoo do Trosimoco do quostoo prlnclpol,
lnlclo o mosmo totlco quo loro omprooodo com tonto sucosso contro
Polomorco. Mols umo voz Socrotos so roluolo no dominlo do conho-
clmonto. A polovro o mols lorto torno-so oqul o podro do tropoco.
Com ololto, quondo lsto comproondldo como o mols podoroso,
som lovor om conto so oi so troto do umo possoo portlculor ou do
podor do Estodo, dodo quo om ombos os cosos o lol do Estodo so
conto om luncoo do vontooom proprlo, sorlo bom possivol, dodo quo
os loolslodoros noo soo lnlolivols, quo os lols, om voz do concorrorom
poro o molor bom dos podorosos, ocobom sondo-lhos pro[udlclols.
Entrotonto, Trosimoco ocrodlto podor olostor osto ob[ocoo, dosdo
quo so rolllto sobro o sooulnto: quo osslm como um mdlco noo
mdlco no quo so roloro oos sous orros, mos slm no roloronto s suos
ocoos corrotos, osslm tombm um oovornonto, no vordodolro sontl-
do dosto oxprossoo, soboro dor tols lols quo om vordodo sorvom
suo vontooom proprlo. Trosimoco noo lolo portonto do um domlno-
dor puro o slmplos, mos slm doquolo quo num sontldo ostrlto, slm,
no sontldo mols ostrlto, domlnodor (no sontldo rlooroso - o
oovornonto no sontldo mols rlooroso do tormo).
Contudo, [ustomonto lsto, quo o concolto so[o tomodo sensu
emnentor (no sontldo mols rlooroso), do o Socrotos ocosloo poro
umo novo duvldo: pols com o orto do comondo ocorro o mosmo
quo com quolquor outro orto, quondo olo oxorcldo om suo vordodo:
olo noo roconhoco nonhumo llnolldodo ostronho o olo, o so dlrloo
llrmo o lnquobrontovol oo sou ob[otlvo, o tombm, do monolro
oloumo, olho do osouolho poro o suo vontooom. At oi Socrotos tlnho
lovodo o dlscussoo, o noo so podo nooor o corrocoo do suo concop-
coo proprlo do ondomonto do lnvostloocoo: o dollnlcoo do [ustlco
so tlnho voltodo oo controrlo (Rep. 343 o), quondo ontoo Trosimoco
tomodo por um novo otoquo do lurlo o como um possosso, pordldo
ooocontrlcomonto numo vortonto do polovros monoloolco, dosobolo
numo novo torronto do lnsolnclo, como dlrlo Socrotos, o cu[o
contoudo ossonclol conslsto om quo, quondo olo lolo do comotor
ln[ustlco, olo noo quor dlzor com lsso quo tol dovo ocontocor nos
colsos mludos, multo polo controrlo, quonto molor o ln[ustlco lolto,
quonto mols comploto olo lor, tonto mols vonto[oso olo soro poro
oquolo quo comoto ln[ustlco. Dopols do tor ocobodo osto dlotrlbo, olo
protondlo lr omboro, quondo ontoo os prosontos o lmpodlrom do
solr. Socrotos rotomo mols umo voz suo concopcoo ontorlor do quo
todo orto dovo sor concobldo om sou oslorco ldool o do quo proclso
olostor dolo os porosltos do tolooloolo llnlto quo procurom ooorror-so
98
o olo. Codo orto tom suo llnolldodo ospocillco, suo utllldodo, quo noo
outro sonoo contrlbulr poro o bom doquolos quo soo conllodos oos
sous culdodos. Trosimoco montm suo poslcoo o olndo oscloroco
quo o [ustlco noo outro colso sonoo lnoonuldodo, onquonto o
ln[ustlco lntollonclo. Socrotos lovo ontoo Trosimoco o ostobolocor
quo o ln[ustlco sobodorlo o vlrtudo. Dopols, Socrotos orlonto sou
dosonvolvlmonto no dlrocoo do proposlcoo do quo o ln[ustlco
sobodorlo, o por molo do oloumos onoloolos do osloro do conhocl-
monto dosolo[o mols umo voz Trosimoco do trlncholro om quo olo
so sltuoro por tros do sou otrovldo porodoxo. O [usto noo quor tor
mols do quo o [usto, mos quor, lsto slm, tor mols quo o ln[usto: o
ln[usto quor tor vontooons lronto o ombos, lronto oo [usto o oo ln[usto.
Um ortlsto noo quororlo tlror vontooom lronto o um outro ortlsto, mos
toro vontooom sobro quom noo o so[o: um mdlco noo quororlo
oxcodor outro mdlco, mos slm o quo noo mdlco, o do um modo
oorol um homom compotonto noo quororo tor prolornclo sobro
outro homom compotonto , mos slm, porloltomonto, sobro um loloo.
O loloo ou lncompotonto, polo controrlo, protondoro tor vontooom
tonto sobro o compotonto quonto sobro o lncompotonto. E portonto
o [usto soblo o bom, o ln[usto lnsonsoto o mou.
Aooro os colsos ontrorom nos trllhos, o o quo soouo nosto llvro
noo porco no prodlcor tudo o quo possivol dlzor do bom o rospolto
do [ustlco. Tols prodlcodos, no ontonto, doscrovom mols do um modo
oxtorlor, dovom sor oncorodos como os rotrotos lolodos dos procu-
rodos poro prlsoo, quo dovom o[udor o oncontror os pooodos, mos
noo contm dotormlnocoos concoltuols. Por lsso, omboro olos colo-
quom o ponsomonto om movlmonto, dolxom-no llutuor no obstroto
o noo o lovom o ropousor no plonltudo posltlvo. Por lsso, quondo
Socrotos no conclusoo quor lozor Trosimoco rotlllcor o rosultodo:
Entooo [omols o ln[ustlco soro mols vonto[oso do quo o [ustlco, o
bom-ovonturodo Trosimoco, num corto sontldo so podo dosculpor
Trosimoco por suo rosposto dosdonhoso: Rooolo-to lo com osto
mon[or, o Socrotos, poro o lostlvol dos Bondldolos. Mos Socrotos
tom clorozo domols sobro o ondomonto do dlolooo poro noo porco-
bor quo todo o modo do procodlmonto lol bostonto dossultorlo. Por
lsso olo tormlno com o obsorvocoo: Mos poroco-mo quo llz como
os olutoos, quo ooorrom numo provo do codo um dos protos,
modldo quo os sorvom, ontos do torom oozodo sullclontomonto o
prlmolro: tombm ou, ontos do doscobrlr o quo procurovomos
prlmolro - o quo o [ustlco - loroondo osso ossunto, proclpltol-mo
poro oxomlnor, o osso proposlto, so olo oro um viclo o lonornclo,
ou sobodorlo o vlrtudo: dopols, como surolsso novo oroumonto -
99
quo mols vonto[oso o ln[ustlco do quo o [ustlco - noo mo obstlvo
do possor doquolo ossunto poro osto: do tol monolro quo doi rosultou
poro mlm quo nodo llquol o sobor com osto dlscussoo. Dosdo quo
noo sol o quo o [ustlco, monos olndo soborol so so do o coso do olo
sor umo vlrtudo ou noo, o so quom o possul ou noo lollz (Rep.
354 b c).
So lovormos om consldorocoo o movlmonto roollzodo oo lonoo
do todo osto prlmolro llvro, quolquor um ho do concodor quo osto
movlmonto ndo o dloltlco do ldlo, mos ontos so podorlo dlzor
quo o quostoo so dlolotlzo o portlr dos dlsporotos dos dobotodoros, o
quo osto prlmolro llvro luto por conqulstor o posslbllldodo do conso-
oulr rospondor, com onorolo ospoculotlvo, o quostoo: o quo o
[ustlco. E proclso ontoo dor rozoo o Schlolormochor quondo olo dlz
quo osto prlmolro llvro tormlno som rosultodo. Entrotonto, lsto
podorlo porocor oloo do complotomonto contlnoonto. Com ololto, so
umo obro como o Republcu do Plotoo, composto do doz llvros, nos
quols o dosonvolvlmonto do ldlo do [ustlco um ob[oto prlnclpol,
noo lornocosso lmodlotomonto o rosultodo, [o no prlmolro llvro, nodo
mols noturol.
Mos o colso noo osslm. A orondo dlloronco quo so do ontro
o prlmolro llvro o os sooulntos, o clrcunstnclo do quo o sooundo
llvro volto oo lniclo, lnlclo com o lniclo, noo podom sor pordldos do
vlsto. Adlclonomos o lsto o loto do quo o prlmolro llvro tomo
consclnclo do noo tor chooodo o um rosultodo o noo looo dosto
consclnclo, mos so ooorro o olo o ropouso nolo, ontoo noo podo sor
nooodo, do [olto nonhum, quo osto prlmolro llvro noo oponos tormlno
som rosultodo,
64
mos slm tormlno com um resultuJo nequtoo. E
como lsto lrnlco om sl o por sl mosmo, osslm tombm o obsorvo-
coo llnol do Socrotos troz um cunlo ronco lnconlundivol. So ou
ontoo ot oqul noo llquol dondo oolpos no or, o lntorprotocoo dosto
prlmolro llvro oncontroro sustontocoo om tudo o quo lol dlto ot
oooro, osslm como tombm tudo o quo lol dlto ontos, no modldo
quo olndo ostovo llutuondo, oncontroro um opolo llrmo nosto ultlmo
lnvostloocoo: o todo o mlnho construcoo noo proclsoro por lsso, do
monolro nonhumo, llcor omoocodo do dosmoronor, dodo quo umo
porto oo mosmo tompo so opolo no outro o o sustonto.
Entrotonto, ou proclso dor o osto prlmolro llvro do Republcu
um poso todo ospoclol. Plotoo, do umo ou outro monolro, dovo tor
tomodo consclnclo do dlloronco ontro osto prlmolro llvro o os
sooulntos, porm, como todo um clclo do dlolooos lntormodlorlos
noo oprosonto nonhumo somolhonco com o llvro l, Plotoo cortomon-
to tlnho umo lntoncoo, quolquor quo losso, oo oscrov-lo. lsto, por
100
um lodo. E por outro lodo: osto prlmolro llvro rocordo [ustomonto os
prlmolros dlolooos, os quols, num sontldo complotomonto dlloronto
dos postorloros, dovom tor ostodo sob o lnllunclo o o otuocoo
possool do Socrotos. O rosultodo dlsto quo nos podomos obrlr
comlnho, otrovs Jesses prlmolros dlolooos o Jeste prlmolro llvro do
Ropubllco, do monolro mols soouro, poro umo concepdo Je 5ocru-
tes.
Retrospectiva justificativa
No quo concorno oscolho dos dlolooos, tlvo constontomonto
om vlsto oponos umo llnolldodo, quol so[o, opolor-mo noquolos
dlolooos quo, do ocordo com o opndo qerulmente ucetu, mo
pudossom obrlr umo porspoctlvo, olndo quo porclol, poro vor o
5ocrutes reul. A molor porto dos ostudlosos tom ontoo, o poro mlm
lsto o prlnclpol, om suo dlvlsoo dos dlolooos umo prlmolro closso,
quo todos olos colocom om ostrolto contoto com Socrotos, noo
oponos porquo lho soo tomporolmonto mols proxlmos, [o quo lsto
ollnol sorlo umo dotormlnocoo complotomonto oxtorlor, mos tom-
bm porquo ostos, quonto oo ospirlto, soo consldorodos os mols
oporontodos, som quo por lsso todos os ostudlosos os chomom,
como Ast, dlrotomonto socrtcos
65
. Adomols, nom todos os ostudlo-
sos ostoo do ocordo o rospolto do quols dlolooos dovorlom sor
oorupodos nosto prlmolro closso, olndo quo todos consldorom Pro-
tqorus como um dostos, o o molorlo tombm Gorqus, o quo poro
mlm sullclonto. Ast locollzo louolmonto FJon ontro ostos prlmolros.
Ouonto o lsto, o molorlo osto contro olo. Em componsocoo, o molor
porto osto do ocordo, por suo voz, om otrlbulr oo 8unquete o oo
FJon umo lmportnclo todo ospoclol no quo so roloro concopcoo
do Socrotos. Enquonto Ast so docloro contro o quo ontos lol opro-
sontodo do Schlolormochor, contro oquolo vlsoo sobro o vlnculocoo
ontro o 8unquete o o FJon, quo [o lol tocodo om sou rospoctlvo
luoor nosto nosso onollso, olo coloco, docorto, com sou protosto, um
obstoculo om sou comlnho: mos dodo quo olo conto o FJon ontro
os dlolooos socrotlcos, ou posso, com oloumo modlllcocoo, nosto
ponto sooulr Schlolormochor o oquolos quo so lloom o olo. A Apoloqu
- nosto ponto o molor porto dos ostudlosos osto do ocordo -
otrlbuido umo slonlllcocoo hlstorlco om sontldo mols rlooroso, o ou
tombm otrlbulrol o olo, como ollos [o llz, um poso todo ospoclol.
Enllm, sob os ouspiclos do Schlolormochor, procurol oorontlr umo
lmportnclo proprlo, poro osto lnvostloocoo, oo prmero loro Ju
Republcu.
101
So ou ontoo, por um lodo, no oscolho dos dlolooos tlvo dlonto
dos olhos os rosultodos dos posqulsodoros clontillcos, mo ocomodol
o olos tonto quonto mo oro possivol, busquol orrlmo nolos tonto
quonto mo pormltlrom, por outro lodo ou tombm mo oslorcol poro,
otrovs do umo obsorvocoo lmporclol do umo orondo porto do
Plotoo, cortlllcor-mo possoolmonto do corrocoo dossos rosultodos.
Ouo lronlo o dloltlco soo os duos orondos potnclos om Plotoo,
todos hoo do concodor: mos quo nolo so oncontrom umo Juplu
espce Je ronu o umo Juplu espce Je Jultcu, tombm noo so
podo nooor, do [olto nonhum. Ho umo lronlo quo oponos um
stmulus poro o ponsomonto, quo o lmpulslono quondo olo so torno
sonolonto, o o dlsclpllno quondo so torno dosonlroodo. Ho umo
lronlo quo olo mosmo o oporonto o olndo o termnus oo quol so
vlso. Ho umo dloltlco quo om movlmonto lnlntorrupto sompro vlolo
poro quo o quostoo noo so dolxo cotlvor por umo concopcoo cosuol,
o, lnlotloovol, osto sompro dlsposto o lozor o problomo vlr tono
quondo olo posto o plquo, om sumo, quo sompro sobo mont-lo
om susponso, o [ustomonto por molo dlsso o com lsso quor soluclonor
o problomo. Ho umo dloltlco quo, portlndo dos ldlos mols obstro-
tos, quor lovo-los o so dosonvolvorom om dotormlnocoos mols con-
crotos, umo dloltlco quo com o ldlo quor construlr o roolldodo.
Flnolmonto, ho olndo um olomonto om Plotooo quo um suplomon-
to nocossorlo poro oqullo quo lolto noquolos duos orondos potnclos.
E o mitco o o jquruJo. A prlmolro ospclo do lronlo corrospondo o
prlmolro ospclo do dloltlco, sooundo ospclo do lronlo, o sooundo
ospclo do dloltlco: s duos prlmolros, o mitlco, s duos ultlmos, o
llourodo, todovlo do tol modo quo o mitlco noo osto numo rolocoo
nocossorlo poro com os duos prlmolros o monos olndo poro com os
duos ultlmos, mos ontos como umo ontoclpocoo provocodo polo
unllotorolldodo dos duos prlmolros, ou como um momonto do
possooom, um conjnum, quo proprlomonto nom portonco o umo
porto o nom outro.
Duos suposlcoos soo oqul possivols. Do ocordo com o prlmolro,
proclso supor quo ostos pontos do vlsto sltuom-so Jentro do roolstro
plutonco, o quo Plotoo prlmorlomonto oxporlmontou om sl o prlmol-
ro ostodlo, dolxou quo osto so dosonvolvosso om sl ot o sooundo
ostodlo comocor o so ollrmor, o dopols do so tor oi dosonvolvldo
sucosslvomonto, ocobou por dosolo[or complotomonto o prlmolro:
pols o prlmolro ostodlo noo ossumldo no sooundo: no sooundo,
tudo novo. So so qulsor otrlbulr o Plotoo ombos os pontos do vlsto,
soro proclso coroctorlzor o prlmolro como cotlclsmo, como umo
ospclo do lntroducoo, quo no ontonto noo conduz poro dontro do
102
colso, como um lmpulso quo no ontonto noo otlnoo o moto. Acros-
conto-so o lsto quo dosto monolro noo so loz [ustlco oo prlmolro ponto
do vlsto, pols noo so pormlto quo osto so consolldo lntorlormonto, o
so o suprlmo too looo quonto possivol, poro oxocutor o tronslcoo oo
sooundo tonto mols locllmonto. Mos oo lozor lsto, so oltoro o lon-
mono, o noo o lozondo, llco tonto molor o dlllculdodo do dor o ombos
um luoor prlmltlvo om Plotoo. Alm dlsso, o slonlllcocoo do Socrotos
llco complotomonto dolxodo do lodo o osto hlpotoso do lntorprotocoo
ontrorlo om choquo com o hlstorlo, [o quo dosto modo tudo o quo
Plotoo torlo por oorodocor o Socrotos sorlo o nomo do Socrotos, o
quol cortomonto dosomponho om Plotoo um popol too ossonclol
como, o sooulrmos osso concopcoo, roprosontorlo um popol puro-
monto cosuol. Ou entdo proclso supor quo um dostos pontos do
vlsto portonco prmurumente u 5ocrutes o socundorlomonto o Plo-
too, o quo portonto Plotoo moromonto o roproduz. - Ouol dossos
dols pontos do vlsto portoncorlo ontoo o Socrotos, sobro lsto noo
podo hovor nonhumo duvldo. Tom do sor o prlmolro. Suos corocto-
ristlcos ospocillcos soo, conlormo [o lol lndlcodo mols oclmo, o lronlo
om sou empenlo totul
66
, u Jultcu om suo otlvldodo nequtoumente
lbertuJoru
67
.
So por ocoso, ontoo, nos poolnos ontorloros, olndo noo mo lol
possivol [ustlllcor sullclontomonto osto ponto do vlsto o portlr do
Plotoo, o rozoo - olm noturolmonto doqullo quo so dovo mlnho
proprlo lolto do opllcocoo - osto om quo Plotoo oponos reproJuz osto
ponto do vlsto. Entrotonto, quonto molor losso o lnllunclo oxorcldo
nocossorlomonto polo lronlo sobro umo sonslbllldodo potlco como
o do Plotoo, tonto mols dllicll sorlo poro olo oxpllcor-so osto lnllunclo
o roproduzlr o lronlo om suo totolldodo, o nosto roproducoo obstor-so
do todo ocrsclmo do um contoudo posltlvo o ossoouror-so do quo
olo noo so tornorlo nosto ponto do vlsto oqullo quo olo mols tordo
nolo, umo potnclo noootlvo oo sorvlco do umo ldlo posltlvo. So os
colsos soo osslm como dloo, tombm so porcoboro como lol corroto
o procodlmonto, ontorlormonto suoorldo, do lntorprotor oquolos
oxprossoos dos prlmolros dlolooos quo oscllom ontro um ponto do
vlsto posltlvo o um noootlvo como centellus proosorus olndo
ombiouos, o o porto mitlco dossos dlolooos como umo untecpudo,
o do ollrmor quo o plutonsmo proprumente Jto comoco com
oquolo clclo do dlolooo o quo portoncom o PurmnJes, o Teeteto,
o 5ojstu o o Poltco.
Umo dlllculdodo quo olndo subslsto poro mlm quo, noturol-
monto, so otrovs do umo obsorvocoo rollotldo possivol concobor
corrotomonto o prlmolro ponto do vlsto, posto quo o roproducoo
103
plotnlco noo osto totolmonto lsonto do umo corto olucldocoo duplo.
lsto so dolxo oxpllcor tonto mols locllmonto quonto ocorro ontro
lronlo o um ponsomonto sub[otlvo umo onoonodoro somolhonco. No
quo tonoo, om prlmolro luoor, o umo porsonolldodo o suo rolocoo
com umo outro porsonolldodo, no modldo quo osto llbortodoro,
ovldonto quo tol rolocoo podo sor om porto noootlvomonto o om porto
posltlvomonto llbortodoro, como [o lol mostrodo ontos. No modldo
quo o lronlo corto os omorros quo rotlnhom o ospoculocoo, o[udo o
ompurro-lo poro loro dos boncos do orolo ompirlcos o o lozor com
quo olo so ovonturo mor oloro, tomos oi umo otuocoo noootlvomonto
llbortodoro. A lronlo ndo est nem um pouco lntorossodo no oxpo-
dlcoo. No modldo, porm, quo o lndlviduo ospoculonto sonto-so
llbortodo o umo orondo rlquozo so oprosonto dlonto do sous olhos,
locllmonto olo poJer or u crer quo tudo lsto tombm dovldo
lronlo, o o orotldoo quo olo sonto podo doso[or quo olo so consldoro
dovodor lronlo por tudo. At um corto ponto ho oloumo vordodo
nosto conlusoo, no modldo quo noturolmonto todo proprlododo
osplrltuol so oxlsto om rolocoo com o consclnclo quo o possul. Tonto
no ponto do vlsto do ronu como tombm no do ponsomonto
subjetoo, umo personulJuJe pormonoco um ponto Je purtJu
necessro: om ombos os cosos, o otuocoo dosto porsonolldodo vom
o sor llborodoro, mos o otuocoo do lronlo noootlvo o, oo controrlo,
o do ponsomonto posltlvo. Por lsso, Plotoo oxorcou umo lnllunclo
llborodoro [unto oos sous dlscipulos num sontldo dlloronto do do
Socrotos [unto o olo: contudo, tombm poro os dlscipulos do Plotoo
hovlo umo nocossldodo do lnclui-lo om sou ponsor, porquo o ospo-
culocoo dolo llcou unlcomonto sub[otlvo, o olo noo so rocolhou
sombro poro dolxor quo o ldlo so movosso o sl proprlo dlonto dos
ouvlntos. No ontonto, osto rolocoo ontro Plotoo o Socrotos noo
pordurou sompro: mols tordo olo noo contlnuou tonto sondo llborto-
do por Socrotos, quonto so llbortou o sl mosmo, omboro suo momo-
rlo losso llol domols, suo orotldoo domoslodo ordonto poro quo olo
pudosso [omols osquoc-lo. Todovlo, omboro Socrotos olndo pormo-
noco o porsonooom prlnclpol nos dlolooos construtlvos, osto Socrotos
somonto umo sombro doquolo quo oporoco nos prlmolros dlolooos,
umo rocordocoo o, por mols coro quo olo so[o, Plotoo oooro polro
llvromonto sobro olo o olo o crlo llvro o pootlcomonto.
No quo tonoo lormo, o Jloqo louolmonto nocossorlo puru
umbos os pontos Je ostu. Com ololto, olo lndlco o ou o suo rolocoo
poro com o mundo, mos no prlmolro coso troto-so do ou quo
constontomonto dovoro o mundo, o no sooundo, do ou quo quor
ossumlr o mundo: no prlmolro coso, sous dlscursos o olostom
104
constontomonto do mundo, o no sooundo, o lntroduzom constonto-
monto nolo: no prlmolro ponto do vlsto olo umo porounto quo
consomo o rosposto: no sooundo, umo porounto quo dosonvolvo o
rosposto. Ouonto oo mtodo, tomos oqul o dloltlco: om umbos os
pontos do vlsto, umo Jultcu ubstrutu. Como tol mtodo, o dloltlco
noturolmonto noo osooto o ldlo. O quo rosto oo llnol , num dos
pontos do vlsto, o nodo, lsto , o consclnclo noootlvo no quol o
dloltlco obstroto ossumldo: o no outro, um olm, umo dotormlno-
coo obstroto, mos sustontodo posltlvomonto. Polo quo, o lronlo osto
poro olm do ponsomonto sub[otlvo, ultropossou-o no modldo quo
olo um ponto do vlsto ocobodo quo so volto poro sl mosmo: oo
controrlo, o ponsomonto sub[otlvo tom umo lroollldodo, umo lroquo-
zo, otrovs do quol um ponto do vlsto suporlor tom do so oloboror.
Num outro sontldo o lronlo um ponto do vlsto subordlnodo, no
modldo quo coroco do posslbllldodo, no modldo quo pormonoco
lnocossivol o quolquor convlto, noo quor vlr o compromotor-so com
o mundo, mos so bosto o sl mosmo. Posto quo ombos os pontos do
vlsto soo pontos do vlsto sub[otlvos, ombos so sltuom noturolmonto,
ot um corto ponto, no osloro do lllosollo do oproxlmocoo, so quo
som so pordorom nlsto, com o quo ollos so robolxorlom o pontos do
vlsto complotomonto ompirlcos. Entrotonto, oqullo polo quol um dos
pontos do vlsto ultroposso o roolldodo o noootlvo, o nooocoo,
ossumldo no consclnclo, do volldodo do oxporlnclo: o outro tom
um posltlvo om lormo do umo dotormlnocoo obstroto. Um dolos
rotm poro tros o rocordocoo, noootlvomonto, om oposlcoo oo
movlmonto do vldo: o sooundo montm o rocordocoo dlonto do sl
[orrondo sobro o roolldodo
68
.
Oro, vondo-mo too ocupodo om mostror o posslbllldodo dosto
mol-ontondldo, om dosonvolvor mlnho lnvostloocoo o portlr dosto
mo-comproonsoo, tolvoz um ou outro loltor vonho o ponsor, com um
pouqulnho do lronlo, quo tudo lsto um mul-entenJJo do mnlu
purte o quo tudo noo posso do olormo lolso. A dlllculdodo quo um
tol loltor tom om monto , docorto, o do oxpllcor como so podorlo
ponsor quo Socrotos tlvosso mlstlllcodo Plotoo, do modo o osto
comproondor sorlomonto o quo Socrotos dlssoro lronlcomonto. Slm,
podorlom colocor-mo dlllculdodos olndo moloros, trozondo lom-
bronco quo Plotoo, ollnol do contos, ontondlo roolmonto multo do
lronlo, o quo sous ultlmos oscrltos bom mostrom. No quo tonoo o
osto ultmu objedo, rospondorol quo oqul noturolmonto noo so troto
do monllostocoos portlculoros do lronlo, mos slm do lronlo socrotlco
om sou omponho totol. Mos poro podor concobor o lronlo dosto tlpo,
ho quo tor umo dlsposlcoo osplrltuol su qeners quo so dlstlnouo
105
quolltotlvomonto do quolquor outro. Em ospoclol, um nlmo potlco
rlco osto multo pouco proporodo poro comproond-lo, do monolro
como olo so oprosonto osslm sensu emnentor (no sontldo mols
lorto), onquonto, oo controrlo, umo tol dlsposlcoo osplrltuol podo
multo bom sontlr-so tocodo por suos monllostocoos portlculoros, som
prossontlr o lnllnltudo quo oqul so oculto, podo brlncor com olos som
nom do lonoo lmoolnor o domnlo monstruoso quo hoblto os sitlos
dosortos o orldos do lronlo.
Ouonto prmeru objedo, ou rospondorlo, om porto, quo
sompro sorlo multo dllicll poro um Plotoo ontondor complotomonto
Socrotos, o om porto - o o mlnho rosposto prlnclpol -, quo noo so
dovo ollnol procuror om Plotoo umo roproducoo puro o slmplos do
Socrotos, o quo lsto noo toro ocorrldo o nonhum loltor do Plotoo.
Mos so Plotoo, conlormo concordo o molorlo dos ostudlosos, noo
oprosonto umo moro roproducoo do Socrotos, o slm umo crlocoo
potlco dosto llouro, ontoo oi [o osto tudo o quo so podo doso[or poro
doscortor oquolo dlllculdodo. Pols, so do clrcunstnclo do quo Plotoo
nos dlolooos do volhlco poo os polovros no boco do Socrotos, noo so
podo do monolro nonhumo conclulr quo o dloltlco do Socrotos oro
roolmonto do mosmo noturozo doquolo quo so oncontro no Purm-
nJes, ou quo sou dosonvolvlmonto concoltuol losso do mosmo tlpo
do quo so oncontro no Republcu, tompouco so ostorlo outorlzodo o
conclulr, portlndo do oxposlcoo quo so oncontro nos prlmolros
dlolooos, quo o ponto do vlsto do Socrotos no roolldodo tonho sldo
oxotomonto louol oo quo osto oscrlto. - Alouns loltoros [o ostorlom
om condlcoos do roconhocor lsto, tolvoz ot oouordondo um tonto
lmpoclontomonto quo ou troto do tormlnor looo ostos consldorocoos,
poro mo podorom opllcor umo noou objedo. So ou, com ololto,
oslorcol-mo no lnvostloocoo procodonto por domonstror nos dlolooos
portlculoros osto omponho totol do lronlo, Plotoo tombm o dovo tor
comproondldo, posto quo lsto so dolxo doscobrlr om suo oxposlcoo.
Ouo o sooulnto slrvo do rosposto: om porto, ou oponos procurol, com
o lnvostloocoo procodonto, tornur possioel mlnho concopcoo do
Socrotos. Por lsso, om multos possooons, montlvo om susponso o
concopcoo, lndlcondo quo o colso tombm podorlo sor ponsodo do
outro monolro. E om porto, oroumontol prncpulter (prlnclpolmonto)
com o Apoloqu. Mos nosto so tom, do ocordo com o oplnloo do
molorlo, umo roproducoo hlstorlco do roolldodo do Socrotos: o
contudo, olndo no quo tonoo o olo, ou proclsol como quo ovocor o
ospirlto do lronlo, lozor com quo olo tomosso lormo o so mostrosso
om suo totolldodo.
106
XENOFONTE E PLATO
So o oonto qulsosso oxprossor om poucos polovros o concopcoo
do Socrotos sooundo Plutdo, podor-so-lo dlzor quo osto lho do o ldlo.
Ondo tormlno o omplrlo quo Socrotos comoco, suo otlvldodo
conslsto om trozor o ospoculocoo poro loro dos dotormlnocoos do
llnltudo, pordor do vlsto o llnltudo o novooor rumo oo mor olto, lo
ondo o oslorco ldool o o lnllnltudo ldool noo roconhocom nonhumo
consldorocoo olholo, mos soo poro sl mosmos o llm lnllnlto. Asslm
como por lsso o porcopcoo lnlorlor ompolldoco oo lodo doquolo
conhoclmonto suporlor, o so torno mosmo um onoono, um doson-
oono om comporocoo com olo, osslm tombm quolquor consldoro-
coo com um llm llnlto torno-so umo doproclocoo, umo prolonocoo
do soorodo. Em sumo, Socrotos qunlou u JeulJuJe, conqulstou
ossos lmonsos rooloos quo ot ontoo orom umo terru ncoqntu (torro
dosconhocldo). Elo dosprozo por lsso o provoltoso, lndlloronto com
o ordom ostobolocldo, um lnlmloo docldldo do modlocrldodo quo,
no nivol do omplrlo, ob[oto do umo dovoto vonorocoo como o quo
ho do mols olto poro osto, mos quo poro o ospoculocoo um
monstrlnho quo os duondos dolxorom no luoor do crlonco. So o oonto
lombror oooro, por outro lodo, o rosultodo o quo chooomos otrovs
do ostudo do Xonolonto, o quo oi oncontromos Socrotos numo
ossiduo otlvldodo como um opostolo do jntuJe, como um zoloso
propooondlsto do modlonlo, lnlotloovolmonto rocomondondo sou
ovonoolho torrostro, loro do quol noo ho solvocoo, o quo oi oncon-
tromos om voz do vordodolro o ordom ostobolocldo, om voz do
slmpotlo o lucro, om voz do unldodo hormnlco o sobrlododo
prosolco, o oonto ho do concodor ontoo quo ostos duos concopcoos
noo so cosom bom. Ou so proclsorlo ocusor Xonolonto do umo totol
orbltrorlododo, do um odlo lncomproonsivol o Socrotos, quo buscovo
umo sotlslocoo numo tol molodlcnclo: ou so proclsorlo otrlbulr o
Plotoo umo ldlosslncroslo louolmonto onlomotlco om rolocoo oo sou
oposto, quo so roollzorlo do monolro louolmonto lnoxpllcovol om
tronslormondo osto sou controrlo num sou somolhonto. So qulsormos
oooro por um lnstonto dolxor o roolldodo do Socrotos como umo
orondozo dosconhocldo, podo-so dlzor quonto o ostos duos concop-
coos quo Xonolonto, como um dono do morcoorlo, oloroco o sou
Socrotos mols boroto o quo Plotoo, como um ortlsto, crlo o sou
Socrotos om dlmonsoos sobronoturols. Contudo, como lol Socrotos
roolmonto, quol lol o ponto do portldo poro o suo otlvldodo A
rosposto o osto quostoo noturolmonto proclso o[udor-nos oo mosmo
tompo o solr do um oporto om quo ot oooro ostlvomos troncodos.
107
A rosposto o sooulnto: u exstncu Je 5ocrutes ronu. Asslm como
osto rosposto, sooundo crolo, suprlmo o dlllculdodo, osslm tombm
o clrcunstnclo do olo suprlmlr o dlllculdodo loz com quo olo so[o o
rosposto corroto, do modo quo olo so mostro oo mosmo tompo como
hlpotoso o como o vordodolro. Pols o ponto, o troco quo loz com
quo o lronlo so[o lronlo oxtromomonto dllicll do coptor. Com
Xonolonto podo-so por lsso do bom orodo odmltlr quo Socrotos
oostovo do porombulor o lolor com todo tlpo do oonto, porquo
quolquor colso ou ovonto oxtorlor sorvo do protoxto ou ocosloo poro
oquolo lrnlco quo tom sompro umo rosposto pronto: com Plotoo,
podo-so do bom orodo dolxor Socrotos tocor o ldlo, so quo o ldlo
noo so obro poro olo, sondo, polo controrlo, um llmlto. Codo um
dostos dols oprosontodoros procurou, noturolmonto, completur o
que jultuou om Socrotos, Xonolonto puxondo-o poro bolxo ot os
porooons rostolros do utllltorlo, Plotoo olovondo-o ot os rooloos
suprotorrostros do ldlo. Mos o ponto quo so sltuo no molo, lmpor-
coptivol o oxtromomonto dllicll do llxor, o lronlo. Por um lodo,
[ustomonto o multlpllcldodo do roolldodo o olomonto proprlo do
roolldodo, otroo, constontomonto olo oponos toco o torro: mos dodo
quo o rolno proprlomonto dlto do roolldodo olndo lho ostronho, olo
olndo noo omlorou poro osto rolno, mos osto, por osslm dlzor, o todo
lnstonto pronto poro morchor. A ronu osclu ontro o ou ldool o o ou
ompirlco: um lorlo do Socrotos um lllosolo: o outro, um sollsto: mos
o quo o loz sor mols do quo um sollsto o loto do quo sou ou ompirlco
tom volldodo unlvorsol.
ARISTFANES
A concopcoo do Arlstolonos lornocoro oxotomonto o controsto
nocossorlo do Plotoo, o [ustomonto com osto controsto concrotlzoro
o posslbllldodo do um novo comlnho poro nossos pondorocoos. Slm,
sorlo mosmo umo orondo locuno so nos loltosso suo ovollocoo do
Socrotos: pols osslm como todo dosonvolvlmonto om oorol ocobo
por porodlor o sl mosmo, o umo tol porodlo o cortozo do quo osto
dosonvolvlmonto sobrovlvou o sl mosmo, osslm tombm o concop-
coo cmlco um momonto, do multos monolros um momonto
lnllnltomonto rotlllcodor dontro do totol vlsuollzocoo do umo porso-
nolldodo ou do umo tondnclo. Por lsso, so so coroco tombm do
tostomunho lmodloto sobro Socrotos, o so so coroco ot do umo
concopcoo totolmonto conllovol dolo, tom-so polo monos, om com-
108
ponsocoo, todos os dlvorsos nuoncos do mol-ontondldos, o no coso
do umo porsonolldodo tol como o do Socrotos, ou crolo quo com lsto
ostomos multo bom sorvldos. Plotoo o Arlstolonos tm, ontoo, lsto
om comum: suos oxposlcoos soo Jeus, mos om rolocoo rociproco,
lnvorso, pols Plotoo tom o ldoolldodo trqcu, o Arlstolonos o comcu.
O quo torlo movldo Arlstolonos o concobor Socrotos dosto monolro,
o so olo torlo sldo subornodo poro lozor lsto polos ocusodoros do
Socrotos, so olo torlo llcodo omorourodo dovldo rolocoo do omlzodo
quo Socrotos montlnho com Euripodos, so olo torlo combotldo nolo
os ospoculocoos do Anoxoooros sobro o noturozo, so olo o torlo
ldontlllcodo com os sollstos, om sumo, so olo torlo tldo oloum motlvo
llnlto o torrono quo o dotormlnou o loz-lo, tudo lsto noo tom
obsolutomonto nodo o vor om nosso lnvostloocoo: o no modldo quo
osto dovosso dor umo rosposto o tols quostoos, proclsorlo sor notu-
rolmonto umo rosposto noootlvo, dodo quo nosso lnvostloocoo so
docloro convoncldo do quo o concopcoo do Arlstolonos ldool, com
o quo olo osto llvro do todo o quolquor consldorocoo dosto tlpo, noo
rosto[o polo torro, mos sobrovoo llvro o lovo. Concobor oponos o
roolldodo ompirlco do Socrotos, oprosonto-lo no cono tol quol olo oro
no vldo, torlo ostodo obolxo do dlonldodo do Arlstolonos o torlo
tronslormodo suo comdlo num poomo sotirlco: por outro lodo,
ldoollzo-lo numo tol modldo quo olo ollnol so tornosso lrroconhocivol,
torlo llcodo complotomonto loro do lntorosso do comdlo orooo. Ouo
osto sooundo hlpotoso noo ocorrou, o proprlo Antlouldodo nos
tostomunho, pols olo roloto quo o oprosontocoo dos Nuoens lol
honrodo com o prosonco do critlco quo nosto ossunto oro o mols
rlooroso, o proprlo Socrotos, o quol, poro dlvorsoo do publlco,
lovontou-so duronto o roprosontocoo, o llm do quo o multldoo
rounldo no tootro pudosso convoncor-so do somolhonco dovldo. Ouo
umo tol concopcoo oponos oxcontrlcomonto ldoollzodo noo convlrlo
do monolro oloumo oo lntorosso do comdlo orooo, quonto o lsto
tombm so doro rozoo
6
oo porsplcoz Rtschor, quo doscrovou do
monolro too oxcolonto como o ossnclo do comdlo rosldlo [usto-
monto om concobor Jeulmente u reulJuJe, om colocor om cono
umo porsonolldodo rool, porm do tol monolro quo olo losso vlsto
como roprosontonto do ldlo, rozoo por quo, ollos, om Arlstolonos so
oncontrom os trs orondos porodlomos cmlcos, Cleonte, EuripeJes,
5ocrutes, cu[os possoos roprosontom comlcomonto os tondnclos do
sou tompo om suo tripllco dlrocoo.
Por lsso, como o concopcoo do roolldodo, oxoto ot os monoros
dotolhos, proonchlo o dlstnclo ontro os ospoctodoros o o tootro,
osslm tombm o concopcoo ldool tornovo o olostor ossos duos
109
potnclos ontro sl, como, ollos, sompro dovo tor lolto no orto. Ouo
Socrotos ontoo roolmonto om suo vldo dovo tor olorocldo multos
ospoctos cmlcos, quo olo, poro dlzor do umo voz o polovro, ot um
corto ponto loro um Sondorllno
70
(um tlpo orlolnol) noo so podo
nooo-lo: quo nlsto [o hovlo umo [ustlllcotlvo poro um pooto cmlco,
noo do poro nooor do monolro oloumo: mos tombm lnquostlono-
vol quo lsto torlo sldo multo pouco poro Arlstolonos. So noo posso,
portonto, lozor outro colso sonoo odorlr com todo modstlo oo
morocldomonto trlunlonto Rtschor quo com tonto sucosso loz o ldlo
olotlvor-so o portlr o otrovs do suo luto contro os mol-ontondldos
dos concopcoos ontorloros, so noo posso lozor outro colso sonoo ostor
do ocordo com olo om quo so no modldo quo Arlstolonos v om
Socrotos o roprosontonto do um novo prlnciplo, so nosto modldo olo
so torno poro Arlstolonos umo llouro cmlco, olndo osslm, porm,
sorlo umo outro quostoo sobor so o sorlododo quo Rtschor rolvlndlco
om too olto orou poro osto poco noo o coloco um pouco om
dosocordo com o lronlo quo olo do rosto otrlbul o Arlstolonos. E olm
dlsso, rosto olndo o quostoo do sobor so Rtschor noo torlo vlsto
domols om Socrotos o por lsso lolto Arlstolonos vor tombm domols.
Roprosontonto do um novo prlnciplo podo-so multo bom chomo-lo,
om porto porquo o suo otlvldodo llborodoro tlnho do nocossorlomon-
to ovocor um novo prlnciplo: mos doi noo so soouo, do [olto nonhum,
quo noo so posso ollnol, no lntorlor dosto concossoo, llmltor Socrotos
um pouco mols.
Com o concopcoo do Rtschor, Socrotos so torno too orondo,
quo o oonto slmplosmonto noo v Plotoo. Todovlo, mols odlonto
toromos ocosloo do lolor dlsso tudo. Entrotonto, coso so quolro
odmltlr quo u ronu oro o quo constltuio o vldo do Socrotos, docorto
so ho do concodor quo osto oloroclo um ospocto multo mus comco
do quo no coso do so protondor quo o prlnciplo socrotlco oro o Ju
subjetoJuJe, do lntorlorldodo, com todo o rlquozo do ponsomontos
quo oi so oncontro, o do so procuror o outorlzocoo do Arlstolonos no
sorlododo com quo olo, como odopto do ontloo culturo orooo,
proclsovo oslorcor-so por onlqullor osto dosordom modorno. Pols
osto sorlododo posodo domols, osslm como tombm llmlto o
lnllnltudo cmlco quo, como tol, noo conhoco nonhum llmlto. Ao
controrlo, o lronlo um ponto do vlsto novo, o, onquonto tol,
obsolutomonto polmlco lronto ontloo culturo orooo, o oo mosmo
tompo um ponto do vlsto quo constontomonto so suprlmo o sl
mosmo, olo um nodo quo dovoro tudo, o um oloo quo [omols so
podo ooorror, quo oo mosmo tompo o noo : mos lsto umo colso
cmlco om sou mols prolundo lundomonto. Asslm como o lronlo
110
dorroto portonto tudo, oo vor om codo colso o suo dlscropnclo poro
com o ldlo, osslm tombm olo so sltuo obolxo do sl mosmo, modldo
quo so suporo o sl mosmo o contudo pormonoco nolo.
O quo lmportonto om prlmolro luoor ostor convoncldo do
quo lol o Socrotos reul quo Arlstolonos ps om cono. Asslm como so
rolorcodo nosto convlccoo polo trodlcoo do Antlouldodo, osslm
tombm so oncontro nosto poco umo multlpllcldodo do trocos quo,
ou soo hlstorlcomonto cortos, ou polo monos so mostrom como
complotomonto onolooos qullo quo o oonto sobo por outros lontos
o rospolto do Socrotos. Suvorn, com orondo orudlcoo llloloolco o
multo bom oosto, oslorcou-so por domonstror o ldontldodo ontro o
Socrotos oprosontodo por Arlstolonos o o Socrotos rool, por molo do
umo tol sucossoo do trocos lndlvlduols
71
. Tombm Rtschor lorno-
cou, olndo quo noo no mosmo modldo, umo colocoo dostos dodos
sullclonto poro osto lnvostloocoo. lsto so oncontro no obro cltodo, p.
277s. O quo o sooulr so torno lmportonto vor o prlnciplo, u Ju
quo Arlstolonos nos loz ontrovor om Socrotos, ldlo do quol olo
oprosontodo como o roprosontonto tronsporonto.
Todovlo, poro olconcor lsto, torno-so nocossorlo dor um breoe
punorumu Ju proprlo peu, do suo ostruturo o do sou ondomonto.
Eu posso ontror nosto lnvostloocoo com multo conllonco, porquo
tonho mlnho lronto um hooollono, o proclso sompro convlr, om
rolocoo o olos, quo os hooollonos possuom um dom oxtroordlnorlo
poro obrlr ospoco, umo outorldodo do pollclol, quo num lnstonto sobo
lozor dlsporsor todo tlpo do o[untomonto orudlto o do consplrocoo
hlstorlco suspolto. No quo tonoo ontoo om prlmolro luoor oo coro,
osto, quo como tol roprosonto o substnclo tlco, so rovosto, om nosso
poco, do um simbolo
72
. Rtschor procuro o lronlo no loto do quo o
coro tom consclnclo do sou popol slmbollco, o olo mosmo, por osslm
dlzor, o codo lnstonto osto pronto poro pulor loro dosto oscondorl[o,
o quo ollnol tombm ocorro do loto no conclusoo, quondo oscornoco
do Estropsiodos, quo olo onoonoro. So nlsto ontoo quo conslsto o
lronlo, so osto sorlododo
73
quo luto por olostor o consclnclo subs-
tonclol do Estodo do voculdodo do dosordom modorno noo llmlto o
lnllnltudo o o brutolldodo potlco do lronlo, so todo o conclusoo do
poco, olndo quo so[o um [ustlllcodo dostlno, noo ocontocorlo s
custos do lronlo - o noo sor quo so qulsosso odmltlr, colso quo, quonto
ou sol, ot ho[o nlnoum onlotlzou, quo oxotomonto o vlnoonco
tomodo por Estropsiodos, oo pr looo coso (jrontstron, ponsoto-
rlo, v. 4), oro om suo lnconorunclo um novo motlvo cmlco, o quo
suos rpllcos
74
, noo dosprovldos do osplrltuosldodo, quo soouromon-
to num corto sontldo ot soo boos domols poro Estropsiodos, dovo-
111
rlom sor lntorprotodos como umo ospclo do oxtotlco domnclo,
rpllcos nos quols olo lontoslovo loro do sl o com cmlco cruoldodo
onlqullovo o oxtormlnovo o doonco quo o hovlo oprlslonodo - do
todos ostos quostoos ou noo posso mo ocupor oqul
75
. Mos so
dolxomos do lodo tols quostoos, torno-so ontoo olndo mols lmpor-
tonto domorormo-nos no consldorocoo doquolo simbolo, com o quol
o pooto rovostlu o coro, ou so[o, us nuoens.
Noturolmonto ostos noo podom tor sldo oscolhldos por ocoso,
o por lsso lmportonto doscobrlr o ldlo do outor com rospolto o
olos. As nuvons llustrom, pols, monllostomonto, todo o otlvldodo
vozlo o som contoudo quo so dosonrolo no ponsotorlo, o ho portonto
umo prolundo lronlo quondo Arlstolonos, no cono om quo Estrop-
siodos dovo sor lnlclodo nosto sobodorlo, loz Socrotos lnvocor os
nuvons, quo soo o rolloxo oroo do sou proprlo lntorlor vozlo.
Nuvons donotom, pols, do monolro oxcolonto, o movlmonto do
ponsor coronto do todo o quolquor ponto llrmo
76
, quo om continuo
ondulor, som ponto do opolo o som lol lmononto do movlmonto,
conllouro-so do todos os monolros possivols com o mosmo lncons-
tnclo dosroorodo dos nuvons, quo oro so ossomolhom o mulhoros
mortols, oro o um contouro, umo pontoro, um lobo, um touro otc.,
o so ossomolhom, mos, bom ontondldo, noo soo tols, dodo quo ollnol
do contos nodo mols soo do quo brumo ou o posslbllldodo lnllnlto,
quo so movo obscuromonto, do so tornor noqullo quo olo dovo sor,
o quo contudo lmpotonto poro lozor com quo oloo llquo subslstonto,
oquolo posslbllldodo quo tom umo obrononclo lnllnlto o por osslm
dlzor contm om sl o mundo lntolro, o contudo noo possul nonhum
contoudo, podo ossumlr tudo mos nodo podo soouror. Polo quo,
noturolmonto umo puro orbltrorlododo quondo Socrotos prodlco dos
nuvons quo olos soo dousos, o Estropsiodos so montm noturolmonto
multo mols rozoovol oo ocoltor quo soo oponos brumo, orvolho o
lumoco (cl. v. 330). Mos osslm como osto ousnclo do contoudo so
mostro nolos, osslm tombm so mostro no comunldodo, no Estodo,
quo olos nutrom o protooom, o quo o proprlo Socrotos doscrovo como
sondo um omontoodo do dosocupodos, do homons oclosos quo
costumom contor louvoros s nuvons
77
. Slm, osto rolocoo corrospon-
donto ontro os nuvons o o mundo oo quol olos portoncom, so oxprlmo
- o os comontodoros, sooundo mo poroco, noolloonclorom lsto ot
oooro -, do monolro olndo mols dotormlnodo, quondo oi dlto: Elos
so tronslormom om tudo o quo doso[om, do modo quo, quondo
vom um lulono do lonoo cobololro, tomom lormo do um contouro,
o quondo vom um lodroo dos bons publlcos tomom o lormo do um
lobo (v. 350, 351, 352). Pols oposor do quo lsto so[o doscrlto como
112
umo onlpotnclo dos nuvons, o oposor do quo o proprlo Socrotos
obsorvo quo olos ossumom tols lormos poro rldlculorlzor, mosmo
osslm lsto dovo sor oncorodo como umo lmpotnclo dolos, o o lronlo
orlstolnlco conslsto lndubltovolmonto no rociproco lmpotnclo: do
su[olto, quo quondo quor tor o ob[oto, obtm oponos suo proprlo
somolhonco, o dos nuvons, quo oponos coptom o somolhonco do
su[olto, porm so os produzom onquonto ostoo vondo os ob[otos. E
cortomonto nlnoum ho do nooor quo com lsso osto oxcolontomonto
coroctorlzodo o dloltlco moromonto noootlvo, quo constontomonto
pormonoco om sl mosmo, som ovoncor nos dotormlnocoos do vldo
ou do ldlo, o por lsso oozo do umo llbordodo quo so rl dos codolos
quo o contlnuldodo lmpoo
78
, oquolo dloltlco quo no sontldo mols
obstroto oponos umo potnclo, um rol som torro, quo so dololto
com o moro posslbllldodo do ronunclor o tudo no oporonto lnstonto
do posso do tudo, omboro tonto o posso quonto o ronunclo so[om
llusorlos: umo dloltlco quo noo so sonto constronoldo polo possodo,
nom coooldo por suo lrroo consoqunclo, noo so sonto onoustlodo
polo luturo, porquo olo too ropldo om osquocor, quo mosmo o
luturo [o osto quoso osquocldo ontos do sor vlvonclodo: umo dloltlco
quo do nodo coroco, nodo doso[o, so bosto o sl mosmo, lovlono o
lnconstonto solto sobro tudo como umo crlonco som rumo.
A consclnclo dosto nulldodo, quo conslsto om quo o coro oo
mosmo tompo simbolo o contudo osto consclonto lronlcomonto do
ostor poro olm dlsto o do tor umo roolldodo totolmonto outro,
Rtschor otrlbul ontoo somonto oo coro, oo pooto o oos ospoctodoros
lnlclodos, o ocrosconto, p. 325: Ao controrlo, quolo quo noo sobo
dosto oposlcoo, o vordodolro sontldo osto ocultodo, o olo porcobo
nolos oponos o simbolo, tomo osto llouro, om quo olos so oscondom
clontomonto, por suo ossnclo vordodolro, o so obondono cholo do
conllonco o lnoonuldodo, som prossontlr quo so troto oponos do umo
opornclo olorocldo no luoor do vordodo. Mos o culpo do su[olto
conslsto om olo so obondonor lnoonuomonto o ostos potnclos
onoonodoros o om lonoror o ossnclo do quol procodo osto llusoo.
Porm, lsto so roloro mols o todo o oconomlo lntorno do poco,
onquonto oqul mols lmportonto vor so noo so consoouo porscrutor
o simbolo do coro, os nuvons, tol como olo roprosontodo, poro
doscobrlr um pouco mols o rospolto do suo noturozo, quo nolo
coroctorlzodo llourodomonto. O coro roprosonto nuvons, mos os
nuvons roprosontom por suo voz dlvorsos ob[otos o tm no lniclo do
poco o lormo do mulhoros. Mos sobro ostos lormos dos nuvons lolo
Socrotos monllostomonto do umo monolro bostonto [ocoso, o lsto
mostro sullclontomonto quo olos noo tm nenlumu oulJuJe puru
113
ele. O quo olo portonto odoro, o o quom olo opllco o prodlcodo do
douso, o mosso brumoso lnlormo, quo Estropsiodos multo
corrotomonto donomlno do vopor, orvolho o lumoco. O quo olo
portonto rotm o njorme proprumente Jto. Por lsso todos os
llourocoos quo os nuvons ossumom soo, por osslm dlzor, todos os
prodlcodos quo so dolxom prolorlr do tol modo quo, om con[unto,
todos so coordonom uns oos outros, lodo o lodo mos som vlnculocoo
uns com os outros, som sucossoo lntorno, som quo doi so constltuo
oloo, om sumo, como todos os prodlcodos quo podom sor rocltodos
como numo lodolnho. Como nos [o vlmos om nosso lnvostloocoo
quo Socrotos otlnolu o ldlo, porm do tol modo quo nonhum
prodlcodo monllostovo ou troio o quo olo proprlomonto oro, mos
todos os prodlcodos oponos orom tostomunhos quo so colovom
dlonto do suo moonlllcnclo, osslm tombm mo poroco quo o mosmo
lndlcodo por Arlstolonos no rolocoo do Socrotos com os nuvons.
Com ololto, o quo sobro dopols quo dosoporocom os dllorontos
llourocoos dos nuvons o proprlo mosso brumoso, quo umo
coroctorlzocoo multo boo do ldlo socrotlco. As nuvons so mostrom
constontomonto om umo llouro, mos Socrotos sobo quo osto lormo
o ocldontol, o quo o ossonclol oqullo quo [oz por dotros do llouro,
osslm com o ldlo o vordodolro, o o prodlcodo como tol nodo tom
o slonlllcor. Mos o quo vordodolro dosto modo [omols vom luz
om oloum prodlcodo, [omols
7
. So consldorormos oooro olm dlsso
o simbolo do coro, os nuvons, o so vlrmos nosto simbolo ob[otlvo-
dos
80
os ponsomontos do Socrotos (ob[otlvomonto vlsuollzodos), os
voromos docorto como produzldos polo lndlviduo, o no ontonto,
tombm como odorodos por olo onquonto ponsomontos ob[otlvos
(dlvlnos), do modo quo [ustomonto polo llutuor dos nuvons sobro
o torro, por suo multlpllcldodo do lormos o llourocoos quo lndlcodo
o oposlcoo ontro o sub[otlvo o todo o ontloo ob[otlvldodo orooo, poro
o quol o dlvlno o rloor tlnho os ps bom llrmos sobro o torro, om
lormos dotormlnodos, llrmomonto morcodos o otornos. Portonto, ho
umo lurmonu do um sentJo muto projunJo ontro us nuoens,
potnclo ob[otlvo quo noo podo oncontror um luoor poro llcor oqul
no torro, o cu[o oproxlmocoo o osto sompro slonlllco olndo umo
dlstnclo, o por outro lodo o su[olto, Socrotos, o quol, llutuondo por
sobro o torro susponso num costo, oslorco-so poro so olovor o ostos
rooloos, tomondo quo o lorco do torro lho posso suoor sous ponso-
montos ou, so suprlmlrmos o lmooom, quo o roolldodo vonho o
obsorvor, vonho o osmooor o lrooll sub[otlvldodo
81
. Todovlo, sobro
lsto so ho do lolor mols tordo, quondo nos, portlndo noo do coro,
mos do porsonooom ooonto, osclorocoromos mols do porto o quo ho
do rolovonto poro o ldlo no ostronho sltuocoo do Socrotos.
114
No coro, pols, torno-so vlsuollzovol todo o novo ordom do
colsos quo quorlo dosolo[or o ontloo culturo orooo, o consoquonto-
monto oqul so podo rosolvor do molhor lormo o quostoo do Arlsto-
lonos protondor no mscuru Je 5ocrutes rJculurzur os sojstus. Em
hlpotoso oloumo lsto podo sor lntorprotodo no sontldo do quo
Arlstolonos tlvosso rotldo oponos o nomo do Socrotos o do rosto
lornocldo umo coroctorlzocoo quo nom so porocosso com olo, lsto
o obvlo. Mos so nos lombrormos do quo Socrotos o os sollstos num
corto sontldo ocupovom o mosmo poslcoo o quo proprlomonto lol
oo lovor s ultlmos consoqunclos o poslcoo comum, lol oo onlqullor
os molos-vordodos com os quols os sollstos so tronqulllzovom, lol
osslm quo Socrotos solopou-os, do modo quo num corto sontldo lol
osslm quo Socrotos dorrotou os sollstos, sondo olo mosmo o molor
dos sollstos
82
, ontoo [o so podo vor oi umo posslbllldodo poro
Arlstolonos ldontlllco-lo com os sollstos. Esto ldontlllcocoo tombm
so roollzou com umo prolundo lronlo. Pols com cortozo sorlo umo
lronlo dlono do Arlstolonos concobor Socrotos, o mols oncornlcodo
lnlmloo dos sollstos, noo como odvorsorlo dolos, mos como sou
mostro, o quo, ollos, num corto sontldo olo tombm oro. E o estrunlu
conjusdo quo loz do oloum quo comboto umo tondnclo, [ustomon-
to porquo num corto sontldo olo tombm portonco o olo, sor olo
mosmo roprosontonto do tondnclo, osto conlusoo ouordo om sl
tonto lronlo proposltol ou noo-proposltol, quo o oonto noo podo
doscorto-lo completumente. Mos lsto dovo bostor por onquonto. E
tombm so quondo so coloco o coro como ponto do rolornclo
quo Socrotos dosoporoco ontro os sollstos: quondo sooulrmos o
doscrlcoo do porsonooom quo osto poco contm, oi olo so dostocoro
do monolro bom morconto.
Ouonto oo urqumento Ju peu, olo podo sor oprosontodo
rosumldomonto, sobrotudo no prosonto lnvostloocoo, pols oqul so
lntorosso, ollnol, roproduzl-lo modldo quo o ostruturo quo osslm so
monllosto lonco umo luz sobro o concopcoo orlstolnlco do Socrotos.
Um compons do boo conduto, Estropsiodos, lol poror om dlllculdo-
dos llnoncolros dovldo o um cosomonto lnsonsoto. Sou lllho Fldipl-
dos, com suo polxoo polos covolos, tlnho o[udodo multo o orrulnor
o pol. Estropsiodos, contlnuomonto ooltodo com o ponsomonto no
dlnholro, contlnuomonto proocupodo om so llvror dos divldos, pro-
curo por todo porto, om voo, umo soido, ot quo do roponto o
ponsomonto do noou subeJoru, quo comocovo o so ollrmor om
Atonos, o do suo lorco poro conqulstor ou olostor o quo so qulsosso
otrovs do dlsputo, dosporto nolo, com umo oloorlo surproondonto,
o osporonco do oncontror suo llbortocoo. Suo prlmolro lntoncoo
115
pols lozor Fldipldos oozor dos lrutos dosto modorno onslno, mos [o
quo osto noo osto multo dlsposto o lsto, olo so docldo o oncomlnhor-so
possoolmonto oo ponsotorlo. Encontro um dlscipulo, quo ontoo lho
tronsmlto os lmprossoos mols lovorovols sobro o oscolo. Vorlos trocos
osplrltuosos do Socrotos, vorlos quostoos o rospostos sutls provocom
nolo, como honosto compons, orondo osponto: mos umo oroumon-
tocoo moolstrol do Socrotos, oxtromomonto proxlmo do suos ldlos,
ocobo com todo o hosltocoo, o com ontuslosmo lmpoclonto olo doso[o
sor conduzldo o Socrotos
83
. Apos um oxomo prollmlnor, no quol so
tonto orroncor do Estropsiodos os roclocinlos oooro coducos, nos
quols Estropsiodos olndo so movlmonto (o quo coroctorlzodo too
osplrltuosomonto polo ordom do so dosplr do sou monto
84
, poro
podor lnorossor no ponsotorlo (jrontstron), opos umo solono lnl-
clocoo quo, no modldo quo podo cousor umo lmprossoo om Estrop-
siodos, nocossorlomonto tom do conlundlr todos os sous concoltos,
do-so-lho pormlssoo poro lnorossor no ponsotorlo, o so lho lndlco o
mosmo comlnho poro o conhoclmonto do vordodo quo Socrotos
tlnho soouldo: som prostor otoncoo oo quo osto oo rodor, uprojun-
Jur-se em s mesmo
85
o quo noturolmonto poro Estropsiodos so torno
umo dloto oxtromomonto lruool, too pouco soclonto como o rololcoo
poro o quol o cooonho convldou o roposo o lol poro osto, quo llcou
oponos umo tostomunho om [o[um o olhor como suo onlltrlo,
monolro dos cooonhos, lo oo lundo do oorrolo do ooroolo comprldo.
Por lsso, looo Estropsiodos doclorodo lncopoz do so orlontor num
comlnho novo, dopols do quo olo domltldo. Mos com lsso olo noo
pordou, do [olto nonhum, o osporonco do roollzor sous doso[os por
osto vlo. Modosto domols poro ocrodltor quo o lolho pudosso ostor
no mostro, olo o procuro om sl mosmo o so consolo dopols com o
lombronco do sou lllho promlssor Fldipodos, o quol, omboro um
pouco dosconllodo com os provos do sobodorlo quo Estropsiodos
oprosonto, ocobo por ocodor oos votos do sou pol o so loz odmltlr no
ponsotorlo. O lllho so sol molhor do quo o pol, o osto troz o Socrotos
prosontos poro oorodocor polos orondos proorossos do lllho.
Entrotonto, o roolldodo omoocodoro so oproxlmo codo voz
mols, o ocobo omorolndo no llouro srlo do dols crodoros. Foro do
sl do oloorlo polo podor dloltlco do Fldipodos do romovor os
borrolros dos llmltos
86
, o conllondo no onoonhoso porountor o
rospondor, quo olndo noo osquocoro, o quo olo proprlo tlnho opron-
dldo no ponsotorlo, olo so otrovo o olrontor ossos dols roprosontontos
lotols do umo roolldodo ocobrunhonto. Poslos o Aminlos soo, no
ontonto, oclmo do tudo lomens Jo Jnlero, domoslodo oxporlontos
poro so dolxorom sorvlr com osportozos, tm olndo tonto conllonco
116
no reulJuJe quo nodo tomom, o so noo pudorom chooor oo quo
lntorosso otrovs do dloltlco, o consooulroo polo comlnho do dlrolto.
Mos so Estropsiodos por um lnstonto podo ontrooor-so oloorlo do
tor chooodo moto do sous doso[os, o pooto olndo lho rosorvo um
poquono ocrsclmo, umo suporlluldodo totolmonto lnosporodo quo
rosulto dos orondos proorossos quo Fldipodos loz nos onslnomontos
socrotlcos. Umo roolldodo bom dlloronto do roolldodo dos vonclmon-
tos, o quo ontrotonto Estropsiodos noo podo doso[or vor obolodo,
tombm osto Fldipodos suporou. O respeto jlul o o obeJncu
dlonto do pol, com o o[udo do dloltlco, soouom o mosmo comlnho
dos vonclmontos. Estropsiodos noo podo roslstlr oo podor dos sllo-
olsmos do Fldipodos, os quols, osslm como ontorlormonto so mos-
trorom como oquolos quo onlqullovom o roolldodo, oooro so
mostrom do monolro mols onlotlco quo ho no mundo, como oquolos
quo poom umo roolldodo: pols os poncodos soo, como so dlz,
morcodorlos polpovols, o so domonstrom do um modo quo noo
dolxom surolr nonhumo duvldo. E osslm como Fldipodos ontorlor-
monto so mostroro sullclontomonto lnoscrupuloso poro opolor o pol
no rocuso o dovolvor o dlnholro dovldo, osslm tombm olo doson-
volvo oooro umo oscrupulosldodo quoso oxooorodo poro dovolvor
oloo do dlnholro, do rocoo do poncodos com quo ontos o sou omodo
pol o tlnho cumulodo. Tordo domols doscobro Estropsiodos o quo
hovlo do pro[udlclol no novo sobodorlo: u onqunu Jespertou, olo
so otlro sobro o suo proso, quo por suo voz so lonco com um lurocoo
sobro o ponsotorlo, lncondlondo-o, o com lsto so oncorro o poco.
Els oi umo rosonho too brovo quonto possivol dosto poco. O
comco conslsto, ovldontomonto, nuquele ulqo quo Estropsiodos
coblco como lruto do ospoculocoo, oquolo oloo quo sooundo sous
concoltos proclso rosultor do todos ostos movlmontos. Com ololto,
osslm como no proprlo osloro do lntollonclo os movlmontos oxocu-
todos por Socrotos mostrorom-so como sondo som slonlllcocoo,
mostrorom-so como oquolos quo noo tm sullclonto lortuno poro
pr oloo, osslm tombm monllosto-so o mosmo do umo monolro
olndo mols cloro no mundo do Estropsiodos, quo chooou o concobor
o dososporodo ldlo do quo, no sontldo llnlto o mundono, doi dovlo
provlr oloo
87
, o olo osporovo -, poro rocordor um toplco do lllosollo
modorno -, oproprlor-so polo ospoculocoo dos com toloros do Kont,
ou, no lolto dlsto, oscopor, polo ospoculocoo, do suos divldos
88
.
A lronlo so bosolo nuquele ulqo quo olo quor oonhor com o
ospoculocoo, sonoo lmodlotomonto, oo monos modlotomonto otro-
vs do Fldipodos: os poncodos consclontos quo, por mols lnosporodos
quo so[om, chooom com umo nocossldodo quo noo podo sor oludldo.
117
Estropsiodos bom podo por um lnstonto dololtor-so com todos ostos
movlmontos onoonhosos, mos o quo otrol mosmo suo olmo torro o
torro Je NutzunuenJunq (o opllcocoo protlco), o quol noo dolxo
do so oprosontor, som duvldo, olndo quo olo choouo ondo noo oro
osporodo. Mos so oxomlnormos quol o ponto do vlsto quo trons-
poroco nosto porodlo, noo so podo dlzor quo o Ju subjetoJuJe,
pols ollnol do contos osto sompro proporclono oloumo colso, propor-
clono o unlvorso todo do ldoolldodo obstroto, onquonto o quo oqul
osslnolodo um ponto Je ostu purumente nequtoo, quo noo
proporclono obsolutomonto nodo. As prolundos consldorocoos quo
soo loltos dlssolvom-so como um ostompldo num nodo, onquonto
soo soouldos, como por umo sombro porodlonto, polo loto do quo
Estropsiodos quor tor oloo, mos bom ontondldo oloo do llnlto, umo
vontooom llnlto, quo osto ponto do vlsto too lncopoz do trozor
quonto oquolo oonho osplrltuol quo llnoo produzlr. So so odmlto,
portonto, quo todo o otuocoo do Socrotos oro lronlzonto, ontoo so
ontondoro tombm quo Arlstolonos, oo tor procurodo concob-lo
monolro cmlco, procodou do um modo totolmonto corroto: pols,
looo quo o ronu posto om rolocoo oo resultuJo, olo so mostro
comcumente, omboro num outro sontldo olo llborto o lndlviduo do
cmlco. A dloltlco, do quol soo dodos tontos o tontos omostros, noo
, do monolro oloumo, umo dloltlco proprlomonto lllosollco: noo
umo dloltlco tol como oquolo quo [o vlmos sor coroctoristlco do
Plotoo, mos slm umo Jultcu merumente nequtou. Pols so Socrotos
tlvosso tldo oquolo Jultcu subjetou plotnlco, torlo sldo comploto-
monto orrodo do porto do Arlstolonos - o noo sorlo cmlco olndo
quo losso rldiculo - concob-lo doquolo monolro (pols o cmlco
tombm proclso, noturolmonto, tor umo vordodo): o oo controrlo, so
o dloltlco do Socrotos tlvosso sldo om porto ormodo do sollsmos o
dlrloldo polomlcomonto contro os sollstos o om porto voltodo nooo-
tlvomonto contro o ldlo, ontoo o concopcoo orlstolnlco sorlo
corroto proclsomonto onquonto cmlco. O mosmo volo, noturolmon-
to, tombm quonto oo simbolo do coro, os nuvons. So olos dovossom
osslnolor o rlquozo ldool Jo subjetoo, ontoo sorlo orrodo, noo
obstonto o concopcoo orlstolnlco sor cmlco, lozor o lndlviduo
roloclonor-so com olos too lovlonomonto como Arlstolonos o loz,
porm o ronco, ovldontomonto, lovo os colsos polo lodo mols lovo,
o ot mosmo o ldlo, o so sonto llvro om olto orou nlsto tudo, porquo
o obsoluto poro olo um nodo.
Possomos oooro oo outro momonto do poco, s personuqens,
o quolo com quom tomos mols o vor, u pessou Je 5ocrutes, o looo
so voro quo Arlstolonos ndo o Jentjcou com os sollstos, o lsto noo
118
oponos porquo olo plntou Socrotos do monolro too roconhocivol
orocos o umo multlpllcldodo do poquonos trocos (o quo lol onlotlzodo
ospoclolmonto por Rtschor), mos tombm o prlnclpolmonto porquo
sou ponto do vlsto doscrlto como um ponto do vlsto do lsolomonto
comploto. E lsto, por corto tombm osto complotomonto corroto. Pols
bom vordodo quo, no poco, Socrotos tom dlscipulos, como Socrotos
os tlnho no vldo, mos ostos noo ostoo om rolocoo nonhumo com olo,
ou, dlto mols corrotomonto, olo noo osto om nonhumo rolocoo com
olos
8
, olo noo so ontrooo o olos, o slm, do monolro onolooo suo
rolocoo ontorlormonto doscrlto com Alcobiodos, osto constontomonto
o llvromonto llutuondo, susponso sobro olos, mlstorlosomonto otroln-
do o ropollndo. A slonlllcocoo do sou oprolundor-so om sl mosmo
sompro pormonoco lnoxpllcovol poro olos: pols os sutllozos quo so
oslorcom poro rovolor oloo doi noo ostoo om nonhumo rolocoo com
oqullo. Arlstolonos rosumlu osslm tudo o quo portonclo o dlvorsos
poriodos do vldo do Socrotos, o dosso monolro tombm vm o
dosomponhor oi um popol os ospoculocoos onoxooorlcos sobro o
noturozo, com os quols Socrotos, sooundo Fdon, tlnho so ocupodo
duronto oloum tompo, porm obondonodo mols tordo. Umo porcoo
do conos
0
quo oponos contm sutllozos lmbocls ou prostldloltocoos
do comlcldodo orossolro o oquolos lonlorronlcos quo portoncom o
tols ortos, om sumo, umo porcoo doquolos possooons quo so podo-
rlom doslonor polo nomo colotlvo do plodos, ou vou dolxor do lodo,
porquonto oi do loto noo so oncontro nonhum vostiolo do ldlo. As
obsorvocoos otoistos sobro o noturozo, quo bostonto lroquontomonto
produzom um ololto oltomonto cmlco por sou controsto com o l
populor
1
bostonto lnonuo do Estropsiodos, toroo mols odlonto umo
corto lmportnclo. Mos o quo, polo controrlo, do muor mportdn-
cu, om porto o concopcoo do Socrotos como umo personulJuJe,
o om porto o coroctorlzocoo doqullo quo vom o sor o prlnclpol om
sou onslnomonto, o Jultco, o por llm o doscrlcoo do sou ponto Je
ostu.
No quo tonoo oo prmero dostos pontos: oqul [o so oncontro
umo comprovocoo do quo Arlstolonos noo ldontlllcou Socrotos com
os sollstos: pols o solistlco oquolo pulo-pulo solvooom o doson-
lroodo do ponsomonto oooistlco, o o sollsto o socordoto, do llooo
curto, dosto rltuol. E do mosmo modo como no solistlco o otorno
ponsor so dlssolvo numo lnllnltudo do ponsomontos, osslm tombm
osto pululor do ponsomontos so torno vlsivol numo multldoo corros-
pondonto do sollstos
2
. Com outros polovros, nonhumo nocossldodo
nos obrloo o ponsor um sollsto como um, mos oo controrlo um
lrnlco sompro um, porquo o sollsto col sob o concolto do
119
ospclo, onoro otc., o ronco, oo controrlo, sob o dotormlnocoo do
personulJuJe. O sollsto osto sompro om otlvldodo ooltodo, tonto
sompro olconcor oloumo colso quo [oz dlonto dolo: oo controrlo, o
lrnlco o codo momonto lndlvlduol roconduz oqullo poro sl mosmo:
mos osto roconduzlr o osto rolluxo produzldo osslm [ustomonto o
dotormlnocoo do porsonolldodo. O sollsmo por lsso um olomonto
quo sorvo lronlo: o quor o lrnlco com o sollsmo so llborto o sl
mosmo, quor orocos o olo surruplo oloo do um outro, om todo coso
olo ossumo ombos os momontos om suo consclnclo, lsto : olo oozo.
Mos oozo proclsomonto umo dotormlnocoo do porsonolldodo,
olndo quo o oozo do lrnlco so[o o mols obstroto do todos, o mols
vozlo do contoudo, um moro contorno, o mols lroco lndlcocoo
doquolo oozo oo quol proprlo o contoudo obsoluto, lsto , o
lollcldodo. Enquonto, portonto, o sollsto so oolto como um comor-
clonto otorolodo, o lrnlco povonolo-so o ondo onslmosmodo -
oozondo. E lsto tombm suoorldo por Arlstolonos: pols oo lozor o
coro contor quo Socrotos ob[oto do suo ospoclol otoncoo, olo lovo
o coro, slmultonoomonto, o dlloronclor Socrotos do um outro lovorlto
prlvlloolodo polo sorto, Prodlco. O coro loz ontoo o sooulnto dlstln-
coo: olo so submoto o Prodlco por couso do suo sobodorlo o
lntollonclo, o o Socrotos, polo controrlo, porquo so povonolo polos
ostrodos, lonco os olhos do lodo, ondo doscolco, suportondo multos
molos, o nos dlrloo um olhor motldo o lmportonto
3
. Ouo olo ontoo
om Arlstolonos so torno umo porsonolldodo cmlco, tudo bom, mos
noo lho lolto, contudo, do [olto nonhum, uquelu plstcu quo
coroctoristlco do umo porsonolldodo, oquolo ocobomonto om sl
mosmo, quo por lsso noo proclso do nonhum ocomponhomonto,
mos um monolooo oprosontodo dlonto dos olhos. Todos porco-
bom, cortomonto, quo noo lol umo roolldodo contlnoonto o quo
Arlstolonos quls oprosontor-nos: como, p. ox., o corpo oorondolhodo
do Socrotos, sous lomosos ps orondos, o quo o proprlo Socrotos
consldorovo torom sldo concodldos o olo com umo roro prodllocoo
polo noturozo, pols orom too oproprlodos poro o montorom do p,
ou sous olhos oncovodos quo so prostovom too bom, conlormo olo
mosmo obsorvovo, poro quo olo pudosso olhor oo rodor, ou o sou
oxtorlor doslovorovol com quo o noturozo too lronlcomonto o tlnho
oqulpodo, o quo o proprlo Socrotos, por suo voz, concoblo com tonto
lronlo: noo so troto portonto do nodo dlsso, mos o quo Arlstolonos
quorlo dor o ontondor com ossos polovros do coro oro umo ldlo. No
ontonto, umo porsonolldodo too morconto tumbm ndo nenlumu
lndlcocoo do umo especuludo, mosmo quo moromonto subjetou,
ondo [ustomonto, onquonto o ou ompirlco dosoporoco o so doson-
volvom os dotormlnocoos do puro ou, o lndlviduo dosoporoco ot
120
corto ponto. O ronco, oo controrlo, umo proloclo ou umo
ubreouturu do umo personulJuJe completu.
No quo tonoo, o sooulr, Jultcu socrotlco, como olo doscrlto
no poco, ho quo so rocordor quo oqul, noturolmonto, so so podo trotor
dolo no modldo quo so dolxo concobor no nivol puromonto lntoloc-
tuol, o oo controrlo, nos nodo tomos o vor com todo o conduto lmorol
o quo umo tol dloltlco, posto o sorvlco do umo vontodo corrompldo,
podo su[oltor-so como otlvo cumpllco. Tombm Arlstolonos dovo
tor-so dodo conto dlsto, ot um corto ponto, o so noo losso osso o
coso, ontoo ou roolmonto noo ontondo do quo monolro so podorlo
solvor Arlstolonos do ontloo ocusocoo do tor colunlodo Socrotos.
Pols, por mols quo Socrotos tlvosso sldo concobldo por Arlstolonos
como um roprosontonto do um prlnciplo quo omoocovo o ontloo
culturo orooo com o ruino - o por mols rozoo quo osto tlvosso nosto
ponto -, olndo pormonocorlo sompro umo ln[ustlco lnculpor Socrotos
por corrompor os costumos do [uvontudo, por lntroduzlr umo vldo
dlssoluto o lrivolo, o quo nocossorlomonto sorlo obomlnovol tonto
poro o ontloo quonto poro o modorno culturo orooo: pormonocorlo
umo ln[ustlco noo oponos porquo Socrotos odqulrlro o lomo do sor
o homom mols honosto do Grclo, mos prlnclpolmonto porquo o
ponto do vlsto do Socrotos oro som o monor duvldo o tol ponto
ubstrutumente ntelectuulstu (oloo quo so mostro do monolro mols
do quo sullclonto om suo conhocldo concopcoo do pocodo como
lonornclo), quo ou ocrodlto quo ot sorlo mols corroto umo concop-
coo ondo so ronunclosso um pouco o tudo o quo ho do bombostlco
o rospolto do suo vlrtudo o sou nobro corocoo, mos oo mosmo tompo
tombm so consldorosso suo vldo como lndlloronto o todos os
lmputocoos do corrupcoo dos costumos. Rtschor podo ontoo onlo-
tlzor tonto quonto qulsor o sorlododo com quo Arlstolonos nos
Nuoens comproondlo o suo torolo, o nom por lsso Arlstolonos ostoro
[ustlllcodo, o noo sor quo so qulsosso onlotlzor o cmlco quo rosldlrlo
no loto do Arlstolonos tor lovodo too o srlo oloo quo somonto orocos
o umo oqulvococoo postorlor podorlo vlr o sor too rulnoso como volo
o sor. Umo tol noutrolldodo lntoloctuol, Arlstolonos tombm poroco
otrlbulr o Socrotos, pols, quondo Fldipodos dovo sor lnlclodo nos
onslnomontos socrotlcos, olo loz o probldodo o o lmprobldodo
ontrorom om cono como duos potnclos quo so olrontom, mos dolxo
Socrotos llcor oxtorlor o ombos como sondo olo o posslbllldodo
lndlloronto. A dloltlco oqul doscrlto ovldontomonto um vooobundo
ocloso, quo oro lnvostloo com multo mlnuclosldodo os colsos mols
lnoptos o socrlllco sou tompo o suo lorco nos mols ldlotos orouclos
vorbols (os sutllozos dos polovros proclsos, v. 130), s vozos olo llco
121
o tol ponto lnorto o opotlco, quo ontos ossumo o llouro do um
onoonhoso odlvlnhodor do chorodos ou do um osportolhoo dodo s
oxporlmontocoos, quo costumo sor ob[oto do odmlrocoo lnsipldo do
cobocos oclosos o vozlos, slm, ot com umo corto sorlododo morbldo
so pordo om tols lutllldodos - motlvo porquo so omprooo poro todo
o oscolo o prodlcodo ponsodoros modltobundos (v. 1O1): o oro
olo quor olconcor oloo do orondloso o lmportonto, o contudo,
[ustomonto no lnstonto om quo lsto so mostro, so oscopo doqullo num
pulo
4
. Entro ostos pontos oxtromos sltuo-so o otlvldodo dloltlco,
cu[o volldodo so roollzo no dlvldlr. Com ololto, onquonto o dloltlco
ospoculotlvo, proprlomonto lllosollco, unlllconto, u Jultcu nequ-
tou, oo ronunclor ldlo, um corrotor quo loz suos tronsocoos
numo osloro lnlorlor, ou so[o, dlvlsoro
5
. Elo prossupoo portonto
no dlscipulo oponos duos quolldodos, sobro os quols, ollos, Socrotos
so lnlormo
6
: so Estropsiodos possul umo boo momorlo o so tom
optldoo noturol poro lolor
7
.
Estropsiodos rospondo prlmolro quostoo dlzondo quo possul
duos ospclos do momorlo: quondo oloum lho dovo oloo, olo tom
umo momorlo ospoclolmonto boo, mos quondo olo mosmo dovo oloo
o oloum, ontoo olo multo osquocldo. Esto rosposto contm
roolmonto umo coroctorlzocoo plostlco o multo cortolro dosto ospclo
do dloltlco. Mos osto dloltlco, noturolmonto, oo mosmo tompo noo
tom nonhum contoudo, o lsto coroctorlzodo do modo oxcolonto
polo loto do Socrotos oncorocor o Estropsiodos quo olo dovo, om voz
do cror nos dousos, ocrodltor oponos no orondo ospoco vozlo o no
linouo, o lsto oxprlmo do monolro prlmoroso o polovrorlo ruldoso
quo no ontonto noo so sonto om coso om nonhum luoor, o ot mo
rocordo umo oxprossoo do Grlmm, om suos lrscle Eljenmdrclen,
ondo olo lolo do oonto quo tom umo coboco vozlo o umo linouo
somolhonto oo bodolo do um slno do loro[o.
Flnolmonto, no quo tonoo oo ponto Je ostu do Socrotos,
Arlstolonos concobou suo dlllculdodo ospocillco do monolro multo
corroto. Elo nos loz ontondor com quo nloso Socrotos podlo tor dlto:
dol-mo um ponto do opolo. Elo colocou, por lsso, no ponsotorlo,
Socrotos num costo susponso (v. 218), poro orondo osponto do
Estropsiodos. Do loto, quor olo osto[o dopondurodo num costo porto
do toto, quor so obsorvo om sl mosmo monolro do um onlolopslco
o com lsso ot corto ponto so llborto do orovldodo torrostro, om ombos
os cosos olo osto om susponso. Mos oxotomonto este jlutuur
oxtromomonto coroctoristlco, olo o osconsoo oos cus osporodo o
quo so so roollzo no modldo quo todo o rooloo do ldool so olovo, no
modldo quo osto onslmosmor-so llxomonto loz dosonvolvor-so o ou
122
rumo oo ou unlvorsol, o ponsomonto puro com o sou contoudo. O
ronco bom quo mols lovo do quo o mundo, mos por outro lodo
olo olndo portonco oo mundo: olo llutuo como o osqullo do Moom
ontro dols polos moontlcos. So ocoso o ponto do vlsto do Socrotos
tlvosso sldo o Ju subjetoJuJe, o do lntorlorldodo, torlo sldo, mosmo
no porspoctlvo cmlco, lncorroto concob-lo osslm como Arlstolonos
o loz: pols corto quo o sub[otlvldodo, om rolocoo substonclolldodo
do ontloo culturo orooo, pormonoco om susponso, mos olo llco
lnllnltomonto om susponso, o torlo sldo om tormos cmlcos mols
corroto oprosontor ontoo Socrotos dosoporocondo no lnllnlto, o
rossoltor o comlcldodo no loto do Estropsiodos noo podor onxoroo-lo
do [olto nonhum, om voz do oprosonto-lo susponso num costo, pols
o costo por osslm dlzor oquolo boso do roolldodo ompirlco do quo
o lrnlco proclso, onquonto oo controrlo o sub[otlvldodo om suo
lnllnltudo orovlto rumo o sl mosmo, lsto : olo llutuo lnllnltomonto.
Poro rosumlr oooro o quo oqul lol dosonvolvldo com rolornclo
s Nuoens do Arlstolonos, ou crolo quo, so so dor rozoo o Rtschor
no coroctorlzor o ponto Je ostu do Socrotos como o Ju subjetoJuJe,
ochor-so-o o concopcoo do Arlstolonos mols comlcomonto vordodol-
ro o portonto mols [ustlllcodo
8
, osslm como o oonto tombm so voro
om condlcoos do olostor umo porto dos dlllculdodos, so so dollnlr
mols oxotomonto osto ponto Je ostu como o do ronu, lsto : coso
noo so dolxo o sub[otlvldodo dosobrochor om suo rlquozo, mos, ontos
quo lsto ocontoco, so loco o sub[otlvldodo oncorror-so ooolstlcomonto
om lronlo.
XENOFONTE, PLATO E ARISTFANES
No quo tonoo rolocoo do Arlstolonos com Xonolonto o
Plotoo, oncontrom-so om Arlstolonos olomontos dossos duos concop-
coos. O mlstorloso nodo, quo proprlomonto constltul o polnto no
vldo do Socrotos, Plotoo procurou proonch-lo dondo-lho o ldlo, o
Xonolonto com os prollxldodos do utll. Arlstolonos, portonto, conso-
oulu coptor osto nodo, noo como o llbordodo lrnlco, no quol
Socrotos o oozovo, mos slm do tol modo quo olo constontomonto
mostro o voculdodo quo ho oi. Em voz do plonltudo otorno do ldlo,
Socrotos rocobo por lsso o mols osctlco dospo[omonto num opro-
lundor-so om sl quo [omols rotlro oloo dosto prolundldodo, um
123
oprolundomonto quo olndo quo moroulhosso nos rooloos subtorr-
noos do olmo sompro rotornorlo do moos vozlos (o o oonto podorlo,
om porspoctlvo pslcoloolco, modltor nos polovros quo Arlstolonos
omprooo om porspoctlvo clontillco-noturol o rospolto dos dlscipulos
do novo oscolo, v. 12: Essos sondom o Erobo, ot dobolxo do
Tortoro. Em voz do provoltoso (Nuttqe)

, quo ollnol do contos noo


dolxo do sor umo ospclo do consldorocoo rolloxlvo, oporocom oqul
o quo troz vontooom, quo so tom o vor com o colso portlculor no
rolocoo dosto poro com um lndlviduo (lnJoJ) zolondo por sou
lntorosso, o o - quo supoo dostrozo (Nueoenuttqe) (cl. v. 177s).
Tombm os consldorocoos sobro o noturozo, com os quols Arlstolo-
nos dotou Socrotos, rocordom ocoslonolmonto os ostudos xonoln-
tlcos sobro o hlstorlo noturol, dosdo quo slmplosmonto so obstrolo do
lmputocoo do lrrollolosldodo quo tronsporoco om Arlstolonos
100
. Em
comporocoo com Plotoo, Arlstolonos subtrolu, portonto, mos om
comporocoo com Xonolonto, odlclonou: mos dodo quo nosto ultlmo
coso troto-so somonto do orondozos noootlvos, osto odlclonor tom-
bm , num corto sontldo, um subtrolr. So qulsormos oooro tornor
mols oxplicltos os llnhos quo ot oqul lorom trocodos sob constonto
vlollnclo o portlr do pondorocoo lundomontodo sobro o rolocoo
rociproco dossos trs outoros, o dollmltor o orondozo dosconhocldo,
o ponto do vlsto quo so oncolxo no ospoco lntormodlorlo o oo mosmo
tompo o prooncho, mostror-so-o oproxlmodomonto o sooulnto: suo
rolocoo poro com o ldlo noootlvo, lsto , o ldlo o lmte
(GruenJse) do dloltlco. Constontomonto ocupodo om olovor o
lonmono ldlo (o otlvldodo dloltlco), ou o lndlviduo ompurrodo
do volto, ou o lndlviduo looo do volto poro o roolldodo: mos o proprlo
roolldodo so tom o volldodo do sor constontomonto ocusdo poro osto
quoror suporor o roolldodo, som quo contudo lsto ocontoco: oo
controrlo, o lndlviduo rotomo om sl ostos molmnu (oslorcos vloo-
rosos) do sub[otlvldodo, oncorro-os dontro do sl om umo sutsjudo
pessoul: ontrotonto, este ponto Je ostu precsumente u ronu.
O ostudo olconcou oooro um ponto do ropouso: umu lormocoo
do lnvostloocoo lol lovodo o cobo, o so ou dovosso om poucos
polovros oxprossor suo noturozo, suo slonlllcocoo onquonto momon-
to do todo o con[unto, ou dlrlo quo olo tornu possioel umu concepdo
do Socrotos. Xonolonto, Plotoo o Arlstolonos, do loto, concoborom
Socrotos noo oponos no sontldo comum om quo osto polovro
concobor dovo sor tomodo quondo so troto do um lonmono
osplrltuol: mos olos, numo slonlllcocoo multo mols ospoclol, noo o
rostltuirom (tol como olo oro), o slm o concoborom
101
.
124
Como umo consoqunclo dlsto, proclso utlllzo-los com umo
corto coutolo, o culdor do loz-los poror no lnstonto om quo olos
comocom o orrobotor-nos. Mos por llm so torno nocossorlo, poro quo
o oonto mosmo noo so[o culpodo do umo orbltrorlododo, tor oloum
o quom rocorror, rozoo por quo ou procurol sor ou mosmo um torcolro
lronto o codo um. Dopols ou llz o todo chooor o umo conlrontocoo
llnol. Com lsso, ou consooul vloblllzor umo posslbllldodo do sor copoz
do osclorocor o dlscropnclo ontro os trs concopcoos orocos o umo
concopcoo do Socrotos corrospondonto. Mos, com tudo lsso, ou
olndo noo possol olm do posslbllldodo: pols mosmo quo o oxpllco-
coo oprosontodo so[o copoz do roconclllor os potnclos om luto, doi
noo so soouo, do monolro oloumo, quo osto oxpllcocoo so[o por lsso
o obsolutomonto corroto. Por outro lodo, so olo noo losso copoz do
roconclllo-los, sorlo lmpossivol quo olo pudosso sor o corroto. Aooro,
oo controrlo, lsto possivol. Duronto todo osto lnvostloocoo ou tlvo
sompro oloo n mente, ou so[o, o concopcoo dollnltlvo, som quo por
lsso so pudosso lnculpor-mo do umo ospclo do [osultlsmo lntolloonto,
ou do tor prlmolro oscondldo, procurodo o dopols oncontrodo o quo
ou mosmo ho multo [o hovlo oncontrodo. A concopcoo llnol oponos
sobropolrou como umo posslbllldodo o codo posqulso: codo rosulto-
do lol o sintoso do umo roclprocldodo: com osto, o concopcoo so
sontlu otroido oo rosultodo quo olo dovlo oxpllcor, o oqullo quo dovlo
sor oxpllcodo, otroido poro olo. Num corto sontldo, o concopcoo volo
o surolr sob ostos ostudos, omboro olo num outro sontldo [o oxlstlsso
ontos dolos. Mos ollnol do contos noo podlo sor dlloronto, posto quo
o todo prooxlsto s suos portos. So olo ontoo noo lol oorodo, mosmo
osslm olo noscou do novo. Entrotonto, ou crolo quo o loltor rozoovol
ho do roconhocor lsto como umo coutolo do mlnho porto, omboro
com lsso todo o lormo do ostudo tonho so tornodo um tonto
dlvoroonto do mtodo clontillco ho[o comum, do rosto morltorlo do
tontos monolros. Com ololto, so ou tlvosso prlmolromonto oproson-
todo o concopcoo dollnltlvo, o om sous momontos portlculoros
lndlcodo o codo umo dostos trs consldorocoos o sou luoor, ou torlo
locllmonto dolxodo oscopor o momonto do contomplocoo, quo
sompro lmportonto, mos oqul duplomonto, porquo ou noo posso
oproprlor-mo do lonmono por um outro comlnho, por obsorvocoo
lmodloto.
A portlr do oooro o lormo dosto lnvostloocoo tombm so
tornoro dlloronto. Eu torol do trotor oooro um corto numoro do
lonmonos quo, onquonto lotos hlstorlcos, noo proclsom sor ostobo-
locldos otrovs do umo concopcoo oqulvocodo, mos slmplosmonto
consorvodos om suo lnocnclo o dopols oxpllcodos. Aqul, mols umo
125
voz, o concopcoo llnol um nocossorlo prus, omboro olo rosulto
dolos, num outro sontldo. Podor-so-lo donomlnor o proxlmo socoo
u concepdo se tornu reul: pols osto odqulrlro roolldodo otrovs do
todos ostos dodos hlstorlcos.
126
CAPTULO II
L/c n/c / rc|
O DEMNIO DE SCRATES
Looo so porcoboro quo ou oooro possol poro um outro domi-
nlo. Aqul noo so troto mols do concopcoo do Plotoo ou do Xonolonto,
o noo sor quo so quolro sor too lrrozoovol o ponto do ochor quo o
todo oro umo llccoo do Plotoo o Xonolonto. E proclso, pols, quo so
oncoro como um loto quo Socrotos odmltlo um tol domnlo, o
proclsomos, otrovs dos oxprossoos portlculoros quo so oncontrom o
osto rospolto
102
, tontor lormor poro nos umo ldlo dolo, bom como
coloco-lo om hormonlo com o nosso concopcoo totol. Este Jemono
Je 5ocrutes sompro lol, ollos, umo crux phllolooorum, umo dlll-
culdodo quo contudo noo tonto lntlmldovo quonto otroio, o com o
sou loltlco mlstorloso oncontovo. Encontro-so por lsso dosdo os
tompos mols ontloos umo orondo lncllnocoo por lolor o rospolto dosto
ossunto (pols o quo quo o oonto mols oosto do ouvlr, sonoo ostos
hlstorlnhos): mos, om oorol, noo so lol olm dlsso: o curlosldodo,
oxcltodo polo quo ho do mlstorloso, looo so opozlouovo, too pronto
o colso oro nomoodo, o o prolundldodo do ponsomonto so dovo por
sotlslolto quondo, com um or modltobundo, so dlzlo: quo so ho do
dlzor So ocoso os loltoros doso[ossom trovor conhoclmonto com umo
obro-prlmo porlolto sob osto ospocto, um todo o tol ponto orrodon-
dodo om sl mosmo quo, por osslm dlzor, sompro orrodolo o colso,
ou lndlcorlo um ortloo quo so oncontro no Funcko
103
o quo ocobo
too prolundomonto como comocou, o cu[o molo too prolundo
127
como o sou lniclo o suo conclusoo. Um dlnomorqus do mosmo
tmporo lntoloctuol, o Sr. Mostro Block, no proloclo do suo troducoo
dos Memorublu do Xonolonto, noo consooulu roslstlr tontocoo do
oxpllcor o ostronho lonmono: olo do oplnloo do quo o proprlo
Socrotos ocrodltou tor um tol onlo o quo um tol sontlmonto oro um
prossontlmonto ou umo ospclo do oxoltocoo opolxonodo, quo tlnho
suo rozoo, om porto, om suo vlvo lmoolnocoo o om sou llno slstomo
norvoso
104
.
Mos prlmolro umo oxposlcoo do lotlco. Tonto Xonolonto
quonto Plotoo monclonom osto portlculorldodo. A polovro To Du-
monon noo , como Ast obsorvo corrotomonto (p. 483), nom
puromonto od[otlvo, do modo quo so proclsosso comploto-lo com um
subontondldo Erqon, 5emeon (ocoo, slono domonioco), ou oloo
porocldo, o nom tompouco substontlvo, no sontldo do quo slonlllco-
rlo um sor slnoulor ou coroctoristlco. V-so pols quo osto polovro
oxprlmo ulqo lntolromonto ubstruto, o quo tombm llustrodo polo
modo duplo om quo utlllzodo, polo duplo comblnocoo om quo so
oprosonto. As vozos dlto: o domnlo mo loz sobor: om outros
luooros: oloo domonioco ou: suroo o domnlo. A prlmolro colso
quo so dovo obsorvor, portonto, quo com osto polovro so doslono
oloo obstroto, oloo dlvlno, quo, porm, [ustomonto om suo obstrocoo,
so olovo oclmo do quolquor dotormlnocoo, lnoxprlmivol o llvro do
prodlcodos, pols noo odmlto nonhumo vocollzocoo. So porountor-
mos o sooulr sobro o suo monolro do oolr, constotoromos quo so troto
do umo voz quo so loz ouvlr, mos som quo so posso proclsor molhor
lsto, como so osto voz so dosso o conhocor om polovros, dodo quo
ooo boslcomonto Je muneru totulmente nstntou. No quo tonoo
suo otlvldodo, os rolotos do Plotoo o do Xonolonto dlvoroom. Pols,
sooundo Plotoo, olo odvorto, lmpodo, ordono quo dolxo do lozor oloo,
cl. FeJro 242 b c, Apoloqu 31 d, AlcebiuJes 103 o. 124 c, Tuqes
128 d: do ocordo com Xonolonto, olo ordono, lnclto tombm,
proscrovo o quo lozor, Memorublu l 1, 4. lV 8,1. Apoloqu 12. Ast
ontoo do oplnloo do quo nosto coso o oonto dovorlo conllor multo
mols om Xonolonto do quo om Plotoo, o oquolos quo noo so dorom
por contontos com osto ollrmocoo orotulto olndo llcoroo ostupolotos
com o possooom sooulnto (corroto o totolmonto convlnconto, o portlr
do sou ponto do vlsto): Em sl, [o lnocrodltovol quo o Domnlo,
como suoostoo ou lntulcoo dlvlno, tlvosso somonto odvortldo contro:
soro quo Socrotos torlo tldo oponos um prossontlmonto do ln[usto,
do lnlollz otc., o noo louolmonto umo vlvo lntulcoo do [usto, quo noo
somonto o lovosso o oolr, mos quo tombm o proonchosso com umo
osporonco ontuslosmodo Mos lsto llco por conto do Ast: o quo ou,
128
por outro lodo, proclso podlr quo o loltor obsorvo, um ponto do
molor lmportnclo poro todo o concopcoo do Socrotos: quo osto
domonioco oponos oprosontodo como odvortlndo o noo como
dondo ordons, lsto , como nequtoo e ndo como postoo. So
proclso optor ontro Xonolonto o Plotoo, ontoo ou crolo quo so dovo
llcor multo mols com Plotoo, poro o quol o prodlcodo constonto do
otlvldodo do domonioco conslsto om quo olo somonto odvorto
105
, o
quo so dovo oncoror o ocrsclmo om Xonolonto como umo lrrolloxoo
xonolntlco, pols olo, som porcobor o slonlllcodo quo podorlo ostor
oculto oi, ochou, om suo olto sobodorlo, quo, so o domonioco
dosoconsolhovo lozor oloo, tombm podorlo porloltomonto oconso-
lhor outros colsos. A rolocoo do domonioco col, osslm, multo mols
sob o dotormlnocoo do trlvlol: o o bonol: om porto lsto ... om porto
oqullo, tonto ... quonto, noturolmonto condlzlo bom mols com
Xonolonto. Suo lnoxotldoo mols locll do oxpllcor do quo o rloor do
Plotoo, pols oo prlmolro so so podo otrlbulr umo slmpllcldodo
bonochono, onquonto o sooundo possul um olto orou do oudoclo o
orbitrlo. Acrosconto-so o lsto quo oquolo possooom do Apoloqu om
quo Socrotos, poro so dolondor do ocusocoo do Moloto, opolo poro
o domonioco, mostro cloromonto quo Plotoo ostovo bom consclonto
do slonlllcodo do loto do o domonioco so dosoconsolhor. Pols o
portlr doi quo olo oxpllco o surproondonto clrcunstnclo do quo
Socrotos, quo prlvodomonto ostovo sompro pronto o oconsolhor,
[omols so ocuporo com os ossuntos do Estodo. Mos lsto como quo
o monllostocoo sonsivol do rolocoo noootlvo do domonioco poro com
Socrotos: pols osto provocovo [ustomonto umo sooundo rolocoo
noootlvo: oquolo rolocoo lozlo com quo osto, por suo voz, tlvosso do
roloclonor-so tombm noootlvomonto poro com o roolldodo, ou, no
sontldo orooo, com o Estodo. So o domonioco tlvosso tombm
oxortodo, [ustomonto com lsso torlo lolto Socrotos ocupor-so com o
roolldodo
106
. A lsto so lloo ossonclolmonto o quostoo do sobor, como
lnslstlom os sous ocusodoros, so olo ostovo em conjlto com u relqdo
Jo EstuJo, om so ontrooondo o osto domonioco. Pols ovldonto quo
olo ostovo. Por um lodo, oro, com ololto, umo rolocoo totolmonto
polmlco lronto rolloloo orooo do Estodo, o colocor oloo do
lntolromonto obstroto no luoor do lndlvlduolldodo concroto dos
dousos
107.
E por outro lodo, oro umo rolocoo totolmonto polmlco
lronto rolloloo do Estodo, o colocor no luoor dosto oloqunclo
dlvlno, quo roporcutlo om todo porto, coroctoristlco do vldo orooo,
porpossodo polo consclnclo do dous, om todos os monllostocoos,
ot os mols lnslonlllcontos, colocor um sllnclo, no quol oponos
ocoslonolmonto so ouvlo umo voz quo odvortlo, umo voz (o lsto
129
lncluio o polmlco tolvoz mols prolundo) quo [omols so ocupovo com
os lntorossos substonclols do vldo do Estodo, [omols so monllostovo
o osto rospolto, porm so tlnho o vor com os ossuntos do Socrotos o
no moxlmo com os ossuntos bom prlvodos o portlculoros do sous
omloos.
So oooro obondonormos ostos lorlsous orudltos quo tomos
monclonodo, quo coom os mosqultos o onoolom o comolo, o nos
voltormos poro os conqulstos do Jesenoolomento centijco mus
recente, quo tombm so mostrom nosto dlrocoo, looo oporocoro umo
dlloronco ossonclol: oqul o quostoo lmodlotomonto voltodo poro o
sou lntorlor, o por lsso noo so procuro tonto oxpllcor quonto com-
proondor. Enquonto o dlllculdodo lloodo oo domonioco do Socrotos
lor trotodo lsolodomonto, onquonto olo lor oncorodo do loro poro
dontro, noturol quo olo llquo lnoxpllcodo, omboro [ustomonto por
lsso olo contlnuo nocossorlo o lndlsponsovol poro umo multldoo do
omontos do con[oturos: so, porm, o quostoo lor oxomlnodo do
dontro poro loro, o quo so oprosontovo como umo borrolro lntrons-
ponivol possoro o so mostror como um llmlto nocossorlo, quo lntor-
rompo o luoo ropldo do olhor o com lsso do ponsomonto, obrloondo
o rotornor do porllrlco poro o control, o com lsso obrloo o comproon-
dor. Umo obsorvocoo do Hoool
108
oxprlmo do monolro bom oorol,
mos com multisslmo portlnnclo toorlco, como quo so dovo com-
proondor osto domonioco: Tondo otrlbuido ovldnclo o convlc-
coo o luncoo do dotormlnor o homom ocoo, Socrotos colocou o
su[olto como doclslvo lronto potrlo o oo costumo, o com lsso so ps
como oroculo no sontldo orooo. Elo dlzlo quo tlnho om sl um
domnlo quo o oconsolhovo o quo dovlo lozor, o lho monllostovo o
quo oro utll oos sous omloos. Rtschor, sooulndo Hoool, tombm o
concobo do modo corroto: A osto prlnciplo do llvro doclsoo do
ospirlto o portlr do sl mosmo o lorto consclnclo do quo tudo dovo
sor trozldo onto o lorum do ponsomonto poro rocobor oi suo conllr-
mocoo, osto lloodo tombm o lnomono do onlo do Socrotos, [o
multos vozos dlscutldo no Antlouldodo. Nosto domnlo nos ropro-
sontodo o ldlo quo ocobomos do comontor, do doclsoo lntorlor (p.
254). Tombm no Flosoju Jo Dreto Hoool comonto o domnlo do
Socrotos. Cl. 27: No domnlo do Socrotos nos podomos vor o
comoco dosto vontodo quo ot oooro so so sltuovo loro do sl mosmo
o quo so coloco om sl mosmo o so conhoco no sou lntorlor - o comoco
do llbordodo quo so conhoco o quo por lsso vordodolro. A
possooom, contudo, ondo Hoool dlscuto mols lonoomonto osto do-
mnlo, oncontro-so noturolmonto om suo Hstoru Ju Flosoju (2.
vol., p. 4s, p. 103s). Emboro oi Hoool so pormlto oprosontor
130
onoloolos
10
o rosolvor por osto vlo os dlllculdodos o quo osto
lonmono osto vlnculodo, mosmo osslm o llm do todo o suo lnvos-
tloocoo o o rosultodo dolo quo o lonmono so torno lntolloivol. O
ponto do vlsto do Socrotos pols o do sub[otlvldodo, do lntorlorldodo,
quo so rolloto om sl mosmo o om suo rolocoo poro consloo mosmo
dlssolvo o volotlllzo o subslstonto nos ondos do ponsomonto, quo so
ovolumom sobro olo o o vorrom poro lonoo, onquonto o proprlo
sub[otlvldodo novomonto olundo, rollulndo poro o ponsomonto. No
luoor doquolo pudor quo podoroso mos mlstorlosomonto montlnho
o lndlviduo nos ortlculocoos do Estodo, oporoco dorovonto o doclsoo
o o cortozo lntorlor do sub[otlvldodo. Hoool dlz, no p. 6: O ponto
do vlsto do ospirlto orooo, quonto oo ospocto morol, so dotormlno
como otlcldodo lnonuo. O homom olndo noo tlnho umo tol rolocoo,
do so rollotlr osslm om sl, do so dotormlnor o portlr do sl. No ontloo
Grclo, os lols tlnhom, poro o lndlviduo, o rospoltobllldodo do
trodlcoo, como sonclonodos polos dousos. E o osto trodlcoo corros-
pondlom os costumos consoorodos no corror dos tompos. Mos
onquonto os lols dotormlnovom o unlvorsol, o ontloo Grclo nocos-
sltovo tombm do umo doclsoo poro os cosos portlculoros, rolorontos
tonto oos ossuntos do Estodo quonto oos prlvodos. Poro lsso hovlo
o oroculo (p. 7): Esto poco so coroctorlzo polo ousnclo do doclsoo
no povo o no su[olto, quo olndo noo o ossumlu o quo so dolxo
dotormlnor por um outro, por oloo do oxtorlor: osslm, os oroculos
soo nocossorlos sompro quo o homom olndo noo tom consclnclo
do sou lntorlor como lndopondonto, como llvro, do modo o ossumlr
o doclsoo somonto o portlr do sl mosmo - o lsto corrospondo lolto
do llbordodo sub[otlvo. No luqur Jo orculo Socrotos tom oooro o
seu Jemono. Esto domonioco sltuo-so ontoo no possooom ontro o
rolocoo oxtorlor do oroculo poro o lndlviduo o o lntorlorldodo plono
do llbordodo, o, como oloo quo olndo osto om tronslcoo, oporoco
[ustomonto poro o roprosontocoo. P. 5: O lntorlor do su[olto sobo,
docldo o portlr do sl: osto lntorlor, om Socrotos, olndo tlnho umo
lormo pocullor. O onlo olndo o lnconsclonto, o oxtorlor quo
docldo, o contudo [o oloo do sub[otlvo. O onlo olndo noo
Socrotos mosmo, nom suo oplnloo, suo convlccoo, mos slm oloo do
lnconsclonto: Socrotos movldo. Ao mosmo tompo, o oroculo noo
oloo do oxtorlor, mos o sou oroculo. Tlnho o conllourocoo do um
sobor quo oo mosmo tompo ostovo vlnculodo o umo lnconsclnclo.
P. 6: lsto pols o onlo do Socrotos: oro nocossorlo quo osto onlo
so monllostosso om Socrotos. P. : O domnlo osto por conso-
oulnto no molo ontro o oxtorlor do oroculo o o puromonto lntorlor
do ospirlto: olo oloo do lntorlor, mos do tol monolro quo ropro-
131
sontodo como um onlo possool, dlstlnto do vontodo humono - noo
como suo sobodorlo protlco, sou llvro-orbitrlo. Mos como osto
domnlo so so ocupovo com os rolocoos lntolromonto portlculoros
do Socrotos, ontoo Hoool mostro tombm quo suos monllostocoos
soo bostonto lnslonlllcontos om comporocoo com os do sou ospirlto
o do sou ponsomonto
110
. Cl. p. 106: Esto domnlo do Socrotos, do
rosto, noo otlnolu o vordodolro, o quo om sl o poro sl, mos oponos
portlculorldodos: o ostos monllostocoos domoniocos soo osslm multo
mols lnslonlllcontos do quo os do sou ospirlto, do sou ponsomonto.
Estou pronto oooro com o oprosontocoo do Hoool, o olconcol
oqul - como sompro quo so tom oo sou lodo Hoool (Csor o suo
sorto) -, um lundomonto solldo, o portlr do quol ou posso tronqul-
lomonto ovonturor-mo om um oxcurso poro vor so ocoso noo hovorlo
oloum dodo portlculor dlono do otoncoo, o oo quol ou posso tron-
qullomonto rotornor, tonho ou noo tonho oncontrodo oloo. Jo vlmos
oclmo quo o ponto do vlsto do Socrotos sob vorlos ospoctos oro bom
o do sub[otlvldodo, ontrotonto do tol monolro quo o sub[otlvldodo
noo so rovolovo om todo o suo rlquozo, o quo o ldlo pormonoclo
como o llmlto, chooondo oo quol Socrotos rotornovo poro sl mosmo
om sotlslocoo lrnlco. Pols o domonioco, como [o vlmos, tombm
om rolocoo oo holonlsmo umo dotormlnocoo do sub[otlvldodo, mos
o sub[otlvldodo nolo noo osto comploto, olndo oxlsto oloo do oxtorlor
(Hoool obsorvo quo noo so dovo chomor osto domonioco do cons-
clnclo). Rocordomos prlmolromonto quo osto domonioco so so
ocupovo com rolocoos portlculoros o so so oxprlmlo como odvortln-
do, o voromos tombm oqul quo o sub[otlvldodo oro lntorrompldo
om suo omonocoo o tormlnovo numo personulJuJe purtculur. O
domonioco oro sullclonto poro Socrotos, pols podlo contontor-so com
olo: osto umo dotormlnocoo do porsonolldodo, mos noturolmonto
so sotlslocoo oooistlco do umo porsonolldodo portlculor. Mols umo
voz oqul Socrotos so mostro como oloum quo osto o ponto do soltor
poro oloo o quo contudo o codo momonto dolxo do soltor poro dontro
dosto outro, solto poro o lodo o do volto poro sl mosmo. Acrosconto-
mos oooro o consclnclo polmlco no quol Socrotos ossumlo todo o
suo rolocoo poro com sou tompo, o llbordodo, olndo quo noootlvo,
mos lnllnlto, no quol olo rosplrovo lovo o llvro, sob o horlzonto lmonso
lndlcodo polo ldlo como llmlto, o soouronco quo olo tlnho no
domonioco poro noo so conlundlr com os multlplos ocosos do vldo,
o ontoo o ponto Je ostu do Socrotos so mostro do novo como ronu.
Em oorol, costumo-so oncontror o lronlo concobldo ldoolmonto com
sou luoor lndlcodo como um momonto ovonosconto no slstomo o
por consooulnto doscrlto multo brovomonto: por osto rozoo noo so
132
podo concobor too locllmonto como quo todo umo vldo podo sor
lovodo oi, dodo quo o contoudo dosto vldo tom do sor oncorodo
como nodo. Mos o oonto noo so lombro quo osto ponto do vlsto
[omols so oncontro no vldo do monolro too ldool como osto no
slstomo: o oonto noo so lombro quo o lronlo, como quolquor outro
ponto do vlsto no vldo, tom suos provocoos, suos lutos, sous rocuos,
suos vltorlos. Asslm, no Slstomo o duvldo tombm um momonto
ovonosconto, mos no roolldodo olotlvo, ondo o duvldo so roollzo
noquolo conlllto constonto com tudo o quo quor lovontor-so o
subslstlr contro olo (dostrulndo todos os olovocoos quo so olcom...
o oprlslonondo-os no obodlnclo), olo tom multo contoudo, num
outro sontldo. Esto o vldo puromonto possool, com o quol docorto
o clnclo nodo tom o vor, so bom quo um conhoclmonto um pouco
mols proxlmo dolo llbortorlo o clnclo doquolo Jem per Jem
toutoloolco quo otlnoo soouldomonto tols concopcoos. Mos so[o lo
como lor, olndo quo o clnclo tonho rozoo om lonoror tols colsos,
quom qulsor comproondor o vldo lndlvlduol noo podo lozor o
mosmo. E dodo quo o proprlo Hoool dlz, om oloum luoor, quo no
quo tonoo o Socrotos noo so troto tonto do ospoculocoo quonto do
vldo lndlvlduol, ou mo otrovo o vor nlsso umo soncoo poro o
oncomlnhomonto quo dol om todo o mlnho posqulso, mosmo quo
no mlnho lroquozo posso t-lo dolxodo olndo bostonto lmporlolto.
A CONDENAO DE SCRATES
Ouolquor um ontondoro lmodlotomonto quo oqul tomos o vor
com oloo do lotlco o quo noo so troto do umo concopcoo no sontldo
om quo ocorro com Xonolonto, Plotoo o Arlstolonos, poro os quols
o roolldodo do Socrotos oro ocosloo poro o momonto om umo
oprosontocoo quo buscovo ldoolmonto orrodondor, tronsllouror suo
possoo - u sereJuJe Jo EstuJo noo podorlo pormltlr-so lsto, o
portonto estu suu concepdo sne ru utque stuJo (som lro nom
porclolldodo). E vordodo quo osto so bosolo ot corto ponto sobro o
dos ocusodoros: mos por mols odlo quo houvosso no ospirlto dostos,
olos tlnhom cortomonto quo oslorcor-so poro so otorom o mols
possivol vordodo. Alm dlsso, o quolxo oponos um momonto do
concopcoo do Estodo, olo o ocosloo oxtorlor poro quo o Estodo
tomo consclnclo, num sontldo mols ospoclol, do rolocoo dosto
lndlviduo portlculor poro com olo
111
. Soro, ontoo, quo o Estodo
otonlonso, com o condonocoo do Socrotos, comotou umo ln[ustlco
quo orlto oos cus, soro quo o mols corto quo podomos lozor
voluntorlomonto nos unlrmos multldoo do soblos corpldolros o do
133
lllontropos pobros do ospirlto mos rlcos om loorlmos, cu[os choros o
lomontocoos por um homom too bom, too honosto, modolo do
vlrtudo o cosmopollto, vitlmo do lnvo[o mols sordldo, cu[os choros o
lomontocoos, como dlsso, roporcutom olndo otrovs dos sculos Ou
soro quo o Estodo otonlonso oolu com lntolro [ustlco oo condonor
Socrotos Soro quo nos podomos com o consclnclo tronqullo
ontrooor-nos oloorlo polos plncolodos ousodos o vloorosos do
clnclo mols modorno quo osboco o quodro do Socrotos como um
horol troolco quo oo mosmo tompo noo tlnho o tlnho rozoo, o do
Estodo orooo como umo ordom ortlculodo dos colsos Sobro tols
quostoos noo dovomos lolor mols pormonorlzodomonto nosto luoor.
A ucusudo contro Socrotos um documonto hlstorlco
112
. Elo
so dlstlnouo om Juus purtes, quo rocoboroo um ostudo mols opro-
lundodo codo umo por sl.
1. Scrates no reconhece os deuses reconhecidos pelo
Estado e introduz novas divindades
Esto ocusocoo contm, como so v, dols pontos: olo ndo ocolto
os dousos do Estodo o lntroduz nooos. No quo so roloro o osto ultmo
ponto, [o dlscutlmos o ossunto nos poolnos procodontos oo trotormos
do domnlo do Socrotos. Tombm [o lol lolto umo obsorvocoo sobro
ot quo ponto so podorlo otrlbulr oloum volor oo movlmonto dlol-
tlco com quo olo duronto suo doloso no trlbunol quor, portlndo do
dotormlnocoo obstroto do lntorlorldodo (o domonioco), construlr o
ob[otlvo sob o dotormlnocoo do porsonolldodo. Mos o prlnclpol
quo llcou cloro, osporo, quo o domonioco doslonovo o rolocoo
totulmente nequtou do Socrotos poro com o ordom ostobolocldo no
torrono rolloloso, o noo tonto polo loto do olo lntroduzlr oloo novo,
pols nosto coso o suo rolocoo noootlvo so mostrorlo mols o mols como
umo sombro o ocomponhor suo posltlvldodo, mos ontos polo loto do
olo ro[oltor o ordom ostobolocldo, lochondo-so om sl mosmo o
llmltondo-so ooolstlcomonto om sl mosmo. No quo tonoo oo prmero
ponto, noo so dovo vor nosso ro[olcoo um lruto do umo rolloxoo lrlo,
roclonol o prosolco sobro o noturozo, noo dosconhocldo dos otonlon-
sos o quo noquolo poco tombm tlnho dodo ocosloo o quo vorlos
suspoltos do otoismo lossom oxllodos. Socrotos noo so ocupovo com
tol ostudo, o omboro ontorlormonto so tlvosso dolxodo lnlluonclor
por Anoxoooros, looo so llbortoro dosto lnllunclo, loto quo Plotoo
roloro om vorlos possooons, trocondo ontoo o rolloxoo sobro o
noturozo polo rolloxoo sobro o homom. Ouondo so dlz portonto do
Socrotos quo olo noo roconhoclo os dousos ocoltos polo Estodo, doi
134
noo soouo quo olo losso um otou (nooodor do dous). Ao controrlo,
osto noo-ocoltocoo socrotlco dos dousos do Estodo osto ossonclol-
monto roloclonodo com todo o sou ponto do vlsto quo, no dominlo
toorlco, olo mosmo coroctorlzovo como qnordncu
113
. Mos lonorn-
clo um ponto do vlsto lllosollco rool o oo mosmo tompo totolmonto
noootlvo. A lonornclo do Socrotos, com ololto, noo oro do monolro
oloumo umo lonornclo ompirlco, multo polo controrlo, olo tlnho lldo
tonto os pootos quonto os lllosolos, tlnho tombm multo oxporlnclo
nos colsos do vldo, do modo quo no sontldo ompirlco olo noo oro
lonoronto. Mos, por outro lodo, oro lonoronto no ospocto lllosollco.
Ero lonoronto quonto qullo quo osto no lundomonto do tudo, o
otorno, o dlvlno, quor dlzor, olo soblo quo lsto oro, mos noo soblo o
quo lsto oro, olo tlnho lsto om suo consclnclo o contudo noo o tlnho
om suo consclnclo, no modldo quo o prlmolro colso quo olo podlo
prodlcor o rospolto oro quo nodo soblo o rospolto. Mos, com outros
polovros, lsto o mosmo colso quo ontorlormonto lol osslm corocto-
rlzodo: Socrotos tlnho u Ju como lmte. At oi, tlnho do sor multo
locll poro olo rolutor o ocusocoo quo lho ossocovom, do quo noo
ocoltovo os dousos roconhocldos polo Estodo. Pols olo podlo, do
monolro socrotlcomonto corroto, contostor: Como quo mo podom
ocusor dlsso Dodo quo ou noo sol nodo, ou noturolmonto noo sol
do [olto nonhum so ocolto os dousos quo o Estodo ocolto! Com o
quo so podo tombm vor o conoxoo dlsto com o quostoo do ot quo
ponto noo so torlo constltuido um sobor posltlvo por tros dosto
lonornclo. Schlolormochor chomo o otoncoo, om um ortloo
114
, poro
o loto do quo quondo Socrotos, o sorvlco do oroculo, ondovo por oi
poro mostror oo povo quo nodo soblo, oro lmpossivol quo olo so
soubosso quo noo soblo nodo, [o quo por tros dlsso nocossorlomonto
ostovo quo olo soblo o quo oro sobor. E mostro o sooulr como
Socrotos proprlomonto o lundodor do dloltlco. Mos oi tomos do
novo umo posltlvldodo quo olhodo mols do porto so mostro como
noootlvldodo. Rocordondo oqul umo obsorvocoo ontorlor: Socrotos
chooou ldlo do dloltlco, mos noo possuio do [olto nonhum o
dloltlco do ldlo. E mosmo sooundo o vlsoo do Plotoo, lsto constltul
um ponto do vlsto noootlvo. Por lsso, no dlcotomlo do Ropubllco, lo
ondo o dloltlco so mostro, mostro-so o bom como sondo o posltlvo
quo corrospondo o osto, osslm como tombm no dlcotomlo om quo
o omor so oprosonto como o noootlvo, o olo corrospondo o bolo
como sondo o posltlvo. Aooro, bom vordodo quo osto noootlvldodo,
oqul constontomonto lnslnuodo, o codo momonto posto o no mosmo
momonto rovooodo, tom umo posltlvldodo prolundo o rlco do
contoudo dosdo quo olo choouo o consclontlzor-so do sl mosmo:
135
porm Socrotos o montlnho constontomonto oponos como posslbl-
lldodo quo [omols so tornovo om roolldodo.
A oonto so convoncoro tombm dlsso londo otontomonto todo
o Apoloqu do Plotoo: osto too oxprosslvo, om suo doscrlcoo do
lonornclo do Socrotos, quo bosto quo o oonto so colo o oscuto
quondo olo lolo. Elo doscrovo suo sobodorlo roloclonondo-o com o
do Evonos do Poros, quo cobrovo clnco mlnos por sou onslnomonto.
Follclto-o por couso do posltlvldodo quo osto dovlo possulr, [o quo
oxlolo um pooomonto too coro, o rospondo ontoo, quonto suo
proprlo sobodorlo: Mos por quo tlpo do sobodorlo rocobl o nomo
do soblo Docorto por oquolo quo o sobodorlo humono. Pols bom
possivol quo ou so[o soblo dosto tlpo (20 d). Os outros, porm, dlz
olo, torlom do ostor do posso do umo sobodorlo suporlor: Mos
oquolos, quo ou ocobo do cltor, tolvoz so[om soblos numo sobodorlo
quo noo odoquodo oo homom. Aqul, portonto, o prodlcodo
humono
115
otrlbuido sobodorlo om controposlcoo o umo sobo-
dorlo quo mols do quo humono, do molor lmportnclo. Com
ololto, quondo o sub[otlvldodo com sou podor noootlvo quobrou o
loltlco sob o quol tronscorrlo o vldo humono submotldo lormo do
substonclolldodo, quondo omonclpou o homom do suo rolocoo poro
com Dous, osslm como llborto o lndlviduo do suo rolocoo poro com
o Estodo, oi o prlmolro lormo sob o quol olo so mostro o lonornclo.
Os dousos lorom omboro, o com olos o plonltudo, o homom llco poro
tros como o lormo, como oqullo quo dovo rocobor om sl o plonltudo,
mos osto rolocoo, no dominlo do conhoclmonto, concobldo corro-
tomonto como lonornclo. Esto lonornclo , por suo voz, do monolro
lntolromonto consoquonto, coroctorlzodo como subeJoru lumunu,
no modldo quo oqul o homom olconcou o sou dlrolto, dlrolto quo
conslsto oxotomonto om noo sor o quo . A sobodorlo dos outros
mostros, om rolocoo o osto, tlnho um contoudo multo molor, olndo
quo, noturolmonto, sob um outro ospocto, multo monor, o por lsso
noo , do [olto nonhum, som umo corto lronlo, quo Socrotos dlscorro
sobro o suporlorldodo dolos. Esto concopcoo, Socrotos tombm o
consldoro rolorcodo polo onunclodo do oroculo dlllco, quo o portlr
do ponto do vlsto dlvlno v oxotomonto o mosmo colso
116
. E como
o oroculo ostovo sompro numo rolocoo com o consclnclo humono
corrospondonto - num tompo mols ontloo dlstrlbuio consolhos com
outorldodo dlvlno o, numo poco mols tordlo, so ocupovo com
propor problomos clontillcos
117
, - osslm tombm nos vomos umo
lurmonu pruestubltu (hormonlo proostobolocldo) no sontonco do
oroculo dlllco rolotlvo o Socrotos. At o mol-ontondldo do quo por
tros dosto lonornclo so oscondorlo um sobor lol lntuido por Socrotos,
136
quo porm tombm o concoblo como um mul-entenJJo. Com
ololto, olo oxpllco como quo suo otlvldodo porsuoslvo pdo otrolr-
lho tontos lnlmlzodos, o ocrosconto: Pols os prosontos ocrodltom o
codo voz quo ou ontondo doquolos colsos sobro os quols conlundo
o outro. Entrotonto, louolmonto so v, ollnol, como olo protosto
contro osto mol-ontondldo o quoo pouco corroto olo consldoro o
conclusoo do quo, [o quo oro copoz do porsuodlr outros do quo nodo
soblom, olo mosmo dovorlo sobor oloumo colso.
O quo lmpodlo Socrotos do um oprolundomonto ospoculotlvo
dosto posltlvldodo, prossontldo dlstnclo por tros dosto lonornclo,
oro, noturolmonto, u oocudo Jonu quo olo tlnho poro porsuodlr
codo lndlviduo o rospolto do mosmo. Elo noo vloro poro solvor o
mundo, mos poro [uloo-lo. A lsto ostovo dodlcodo suo vldo, o osto
otlvldodo o montlnho tombm olostodo do portlclpocoo nos ossuntos
do Estodo. Os otonlonsos podorlom tlror-lho o vldo o olo so roslonorlo:
mos umo obsolvlcoo sob o condlcoo do ronunclor o osto mlssoo
dlvlno, [omols olo ocoltorlo, [o quo lsto sorlo umo tontotlvo do moto-lo
no sontldo osplrltuol. Elo oro o otorno ooonto, quo por procurocoo
do dlvlndodo oxlolo lnoxorovolmonto ot o ultlmo contovo o quo oro
proprlododo dlvlno. O quo Nomosls loro ontorlormonto com rolocoo
oo quo so dostocovo, oo oxcolonto, oro oooro prolundo o totolmonto
oxocutodo no otlvldodo lrnlco do Socrotos om rolocoo humonl-
dodo onquonto tol. So quo Socrotos noo so dotlnho numo consldo-
rocoo lllosollco, mos so voltovo poro codo um om portlculor,
dospo[ovo-o do tudo o o dospodlo do moos vozlos. Ero como so os
dousos lrodos
118
tlvossom vlrodo os costos poro os homons, rocolhl-
do tudo o quo oro sou o os tlvossom ontroouo o sl mosmos. Mos num
outro sontldo, os homons quo so hovlom olostodo dos dousos o so
oprolundodo om sl mosmos. Contudo, osto noturolmonto oponos
um momonto do tronslcoo. Sob multos ospoctos, o homom ostovo
mosmo no comlnho corto, o so podo por lsso dlzor, o osto rospolto,
o quo Aoostlnho dlz do pocodo: beutu culpu (lollz culpo). As looloos
colostos dos dousos so olovorom do torro o dosoporocorom do vlsto
dos mortols, mos [ustomonto osto dosoporocor oro o condlcoo poro
umo rolocoo mols prolundo. Por lsso, Rtschor dlz multo corroto-
monto (p. 253): Com lsso so oscloroco tombm como quo so dovo
ontondor o lonornclo socrotlco, tontos vozos doturpodo o quo too
soouldomonto lol usodo como umo boo opoloolo do proprlo lono-
rnclo o como umo doloso contro o roconhoclmonto do vordodolro
sobor. O sobor quo nodo soblo noo , com ololto, como so tom
roprosontodo comumonto, o puro nodo vozlo, o slm o nodo do
contoudo dotormlnodo do mundo ostobolocldo. O sobor do noootl-
137
vldodo do todo contoudo llnlto o suo sobodorlo, lmpulslonodo polo
quol olo ontro om sl o coloco osto lnvostloocoo do suo lntorlorldodo
como o moto obsoluto, o lniclo do sobor lnllnlto, mos, bom ontondl-
do, somonto o lniclo, dodo quo osto consclnclo olndo noo so
complotou do monolro oloumo, o somonto o nooocoo do todo o
llnlto o ostobolocldo. Tombm Hoool obsorvo (p. 60): Socrotos
ontoo lozlo oquolos quo com olo ondovom oprondor quo nodo
soblom: slm, o quo mols, olo ot dlzlo quo noo soblo nodo o portonto
tombm noo onslnovo nodo. Elotlvomonto podo-so tombm dlzor
quo Socrotos nodo soblo: pols olo noo chooou o possulr umo lllosollo
ou o construlr umo clnclo. Elo tlnho consclnclo dlsso: o nom oro
suo moto possulr umo clnclo.
Socrotos lndlcou ontoo, cortomonto, umo novo dlrocoo, olo
dou poco suo dlrocoo (so so quor tomor osto polovro noo tonto
no sou sontldo lllosollco quonto no sontldo mllltor), olo ondovo por
oi com codo um om portlculor poro convoncor-so do quo osto ostovo
poslclonodo corrotomonto: o contudo, osto suo otlvldodo noo ostovo
too dlrloldo poro chomor o otoncoo dosto poro o quo dovlo vlr
quonto, multo ontos, poro orroncor dosto o quo olo possuio, o
roollzovo lsto cortondo, onquonto durosso o oporocoo, todo o comu-
nlcocoo com o sltlodo, modldo om quo olo, com sou quostlono-
monto, dolxovo-o minouo do oplnloos, do roprosontocoos,
trodlcoos consoorodos otc., quo ot oll hovlom bostodo poro o
rospoctlvo lndlviduo. E quondo olo hovlo roollzodo lsto com o
lndlviduo, oi omortoclo por um lnstonto o chomo dovorodoro do
lnvo[o (osto polovro tomodo no sontldo motolislco), o llcovo sotlslolto
por um lnstonto o ontuslosmo onlqullodor do noootlvldodo, o oi olo
soboroovo plonomonto u uleqru Ju ronu, soboroovo-o duplomonto,
porquo so sontlo outorlzodo polo dlvlndodo, sontlo-so om suo voco-
coo. Mos lsto, noturolmonto, so ocorrlo por um lnstonto, looo om
soouldo olo ostovo do novo om suo luncoo
11
. A noootlvldodo quo
hovlo om suo lonornclo noo oro poro olo um rosultodo nom um
ponto do portldo poro umo ospoculocoo mols prolundo: mos o
ospoculotlvo quo ostovo boso do sou ponsomonto o com o quol olo
tlnho clrcunovooodo lnllnltomonto o oxlstnclo oro o mondoto dlvlno
om vlrtudo do quol oxorclo suo proxls com os colsos portlculoros.
Esto lonornclo oro oquolo otorno vltorlo sobro o lonmono, quo
nonhum lonmono portlculor o nom mosmo o somo do todos os
lonmonos lho podlo orrobotor, mos polo lorco dolo olo vonclo o codo
lnstonto o lonmono. Elo llbortovo osslm, docorto, o lndlviduo do
quolquor prossuposlcoo, llborovo-o osslm como olo proprlo oro llvro:
porm, o llbordodo quo olo proprlo oozovo om sotlslocoo lrnlco, o
138
outro noo podlo oozor, o por lsso olo dosonvolvlo nos outros nostololo
o doso[o. Por lsso, onquonto o sou proprlo ponto do vlsto so
orrodondovo om sl mosmo, osto ponto do vlsto, ossumldo no cons-
clnclo do outro, oponos o condlcoo poro um novo. A rozoo por
quo Socrotos podlo ropousor nosto lonornclo ostovo om quo olo noo
possuio um lmpulso ospoculotlvo mols prolundo. Em voz do ocolmor
polo ospoculocoo osto noootlvldodo, opozlouovo-o multo ontos no
nquetuJe eternu, no quol olo roprlsovo o mosmo procosso com codo
lndlviduo portlculor. Mos, om tudo lsto, o quo loz dolo umo porso-
nolldodo [ustomonto o lronlo. - Esto lonornclo toortlco, poro o
quol pormonoclo um mlstrlo o ossnclo otorno do dlvlndodo, notu-
rolmonto dovlo tor tldo sou oqulvolonto om umo qnordncu relqosu
somolhonto o rospolto dos provldnclos, dos orlontocoos dlvlnos poro
o homom, umo lonornclo rolloloso quo buscovo suo odlllcocoo o
monllostovo suo dovocoo om umo lonornclo totol, osslm como, por
ox., om um dosonvolvlmonto multo mols concroto, Schlolormochor
procurovo o odlllcocoo no sontlmonto do dopondnclo obsoluto.
Tombm lsto oculto noturolmonto om sl umo polmlco o so torno
um horror poro oquolo quo oncontrou sou ropouso numo ou noutro
rolocoo llnlto com o dlvlno. A osto rospolto [o rocordo o possooom
quo ontorlormonto cltomos dos Memoroes do Xonolonto (l,1,8),
ondo Socrotos onollso como os dousos rotlvorom poro sl o mols
lmportonto, ou so[o, o rosultodo dos ocoos, do modo quo todo
oslorco humono oro voldodo quo nodo produzlo. E lsto tombm so
mostro no dlolooo plotnlco 5equnJo AlcebiuJes, ondo Socrotos lolo
do slonlllcodo do orocoo, o ondo olo onlotlzo quo proclso tor o
molor culdodo oo podlr oloumo colso oos dousos, poro quo noo
ocontoco quo os dousos oscutom o proco o dopols so mostro tolvoz
quo lsto noo oro do monolro nonhumo um dom poro os homons.
Esto proocupocoo, bom vordodo, poroco olndo contor om sl o
posslbllldodo do quo o homom om cortos cosos posso lntulr o quo
provoltoso o osslm posso podl-lo. Mos om porto dovo-so lombror quo
Socrotos do monolro oloumo ocolto quo mosmo no suposlcoo do quo
o homom soubosso o quo molhor poro olo o podlsso por lsto, os
dousos so por lsso lho concodorlom, o quo oponto poro umo duvldo
olndo mols prolundo sobro o quo sorlo ollnol o molhor poro o
homom: o om porto, quo osto proocupocoo dooonoro om onslododo,
quo so oncontro ropouso no neutrulzudo Ju orudo. Tombm so
porcobo o mosmo oo vor como olo louvo um vorso do um pooto quo
dlz o sooulnto:
D-nos o bem, Zeus!, quer o peamos ou no.
E nos afasta do mal, mesmo quando o pedimos.
139
Mos com lsso nos vomos no porspoctlvo rolloloso o dlvlno too
olostodo do homom quonto so mostroro no ospocto toortlco, o o
oxprossoo poro lsto mols umo voz lonornclo
120
.
Do rosto, costumo-so tombm lombror, poro coroctorlzor o
ponto do vlsto do Socrotos, o conhocldo oxprossoo: Gnotl suuton
(conhoco-to o tl mosmo). E noo so podo nooor quo ostos polovros
contm umo omblouldodo quo [ustomonto dovorlo contor o lovor
dolos, por podorom coroctorlzor tonto um ponto do vlsto toorlco
quonto um ponto do vlsto protlco, mols ou monos como o polovro
vordodo no tormlnoloolo crlsto. Entrotonto, no clnclo mols rocon-
to, ossos polovros llcorom complotomonto doslloodos do comploxo
do ldlos o quo portoncom, o dopols ontoo ondorom vooobundoondo
som rostrlcoos, duronto oloum tompo, no lltoroturo. Aqul, pols, umo
tontotlvo poro lovo-los do volto suo torro notol, lsto , umo tontotlvo
poro mostror o quo olos tm o slonlllcor com rospolto o Socrotos, ou
do quo monolro Socrotos tornovo locundo o ponsomonto contldo
nosto oxprossoo. E bom vordodo quo o sub[otlvldodo om suo plonl-
tudo totol, o lntorlorldodo om todo o suo rlquozo lnllnlto, tombm
podo sor coroctorlzodo com o oxprossoo Gnotl suuton (conhoco-to
o tl mosmo): mos no quo tonoo o Socrotos, oi osto outoconhoclmonto
noo oro too cholo do contoudo, olo proprlomonto noo contlnho nodo
mols do quo o soporocoo, o soorooocoo doqullo quo mols tordo so
tornou ob[oto dosto conhoclmonto. A oxprossoo conlece-te u t
mesmo slonlllco: soporo o tl mosmo do outro. Justomonto porquo
ontos do Socrotos osto sl mosmo (5elo) noo oxlstlo, [ustomonto por
lsso oro mols umo voz umo doclorocoo do oroculo, corrospondonto
consclnclo socrotlco, quo lho ordonovo conhocor o sl mosmo.
Estovo rosorvodo o umo poco ultorlor oprolundor-so nosto conho-
clmonto do sl. So so comproondo lsso - como o oposlcoo do Socrotos
oo contoudo substonclol do Grclo torno nocossorlo -, ontoo so
porcobo quo oqul mols umo voz Socrotos tom um resultuJo totol-
monto nequtoo. Esto prlnciplo: conhoco o tl mosmo totolmonto
conoruonto com o lonornclo ontos doscrlto. A rozoo por quo Socro-
tos podlo llcor opolodo sobro osto ponto noootlvo louol do coso
ontorlormonto ostudodo, pols o torolo do suo vldo o sou lntorosso oro
o lozor volor osto ponto, noo ospoculotlvomonto, pols nosto coso olo
dovorlo nocossorlomonto tor ldo odlonto, mos slm protlcomonto,
lronto o codo homom lndlvlduol. Elo trozlo os lndlviduos, por con-
sooulnto, poro bolxo do suo bombo do or dloltlco, prlvovo-os do or
otmoslrlco quo ostovom ocostumodos o rosplror, o os dolxovo osslm
plontodos. Aooro tudo ostovo pordldo poro olos, so noo lossom
140
copozos do rosplror om um or otroo. Socrotos, por outro lodo, nodo
mols tlnho o vor com olos, o corrlo poro novos oxporlmontos.
Mos rotornomos por um lnstonto clrcunstnclo quo nos
proporclonou o ocosloo do nos lntroduzlrmos om todo osto lnvostl-
oocoo, o ocusocoo contro Socrotos, o ontoo soltoro oos olhos quo
Socrotos ostovo em conjlto com o concepdo Jo EstuJo, slm, quo
sou otontodo tlnho do sor oncorodo, do ponto do vlsto do Estodo,
como umo dos omprosos mols porloosos, como umo tontotlvo do
suoor o sonouo do Estodo o tronslormor o Estodo numo sombro.
Alm dlsso tombm, osto cloro quo olo otroio sobro sl o otoncoo
publlco: pols olo noo so dodlcovo o umo ldillco vldo clontillco, multo
polo controrlo, oro com o onormo olostlcldodo do um ponto do vlsto
hlstorlco-unlvorsol quo olo loncovo um lndlviduo opos outro poro
loro do roolldodo do Estodo. Mos umo voz lovontodo o ocusocoo, o
Estodo noo podlo mols contontor-so com o doloso olooodo, bosoodo
no lonornclo do quol olo so bonollclovo, [o quo noturolmonto osto
lonornclo proclsovo sor vlsto, no porspoctlvo do Estodo, como um
crlmo.
Mos so o sou ponto do vlsto oro noootlvo no ospocto toorlco,
no ospocto protlco noo o oro monos, pols ele ndo estuou em
conJoes do controlr com o ordom ostobolocldo quolquor reludo
reul
121
. lsto tlnho noturolmonto o sou lundomonto om suo poslcoo
toorlco. Elo tlnho so oncontrodo o sl mosmo loro do outro (ou so[o,
no porspoctlvo orooo: do Estodo): mos om componsocoo olo tombm
noo podlo rooncontror-so o sl mosmo dontro do Estodo. No Apolo-
qu, olo mosmo roloto como o mlssoo dlvlno quo tlnho o prlvovo do
tompo o do oportunldodo poro so dodlcor oos ossuntos do Estodo,
o docloro sor nocossorlo, poro olo, vlvor como homom prlvodo.
So so lovor om conto quo mosmo om nossos poisos, quondo o
Estodo, [ustomonto porquo otrovossou umo modlocoo multo mols
prolundo, [o roconhoco sub[otlvldodo um ospoco complotomonto
dlloronto, multo mols do quo o Estodo orooo oro copoz do lozor, so
mosmo oi, dloo ou, om nossos Estodos, um portlculor contlnuo o
sor umo possoo ombiouo, ontoo so podoro doi doduzlr com quo olhos
o Estodo orooo dovo tor consldorodo u tentutou Je 5ocrutes do ondor
o sou comlnho por conto proprlo o lovor o vldo como um lomem
prouJo. E so o Prolossor Holnslus ocho quo ropllcou sotlslotorlo-
monto o umo obsorvocoo do Forchhommor, porountondo so tolvoz
oloum quororlo dor rozoo o Forchhommor, ontoo ou oostorlo do,
com todo o modstlo, mo pormltlr rospondor oo Sr. Prolossor
Holnslus, quo ou consldoro bom doscrlto o corrotomonto comproon-
141
dldo como horoslo contro o Estodo, quondo Forchhommor p. 6
doscrovo o otlvldodo do Socrotos com os polovros: Em codo portlco,
o codo osqulno, om codo possolo, olo ooorrovo [ovons otonlonsos
polo monto o os questonuou, ot quo olos portlssom com o sontl-
monto onvoroonhodo do noo-sobor, mos tombm duvldondo do-
qullo quo ot ontoo hovlom consldorodo dlvlno, ou ot quo so
ontrooossom som rosorvos oo sou onslnomonto. O quo poroco bom
no doscrlcoo do Forchhommor o modo como olo doscrovo Socrotos
clrculondo polos ruos o polos bocos, oo lnvs do ocupor o sou luoor
no Estodo ou sor um cldodoo no sontldo orooo, dlsponsondo-so dos
oncoroos onorosos do Estodo o sontlndo-so bom oo oolr prlvodo-
monto. Suo poslcoo no vldo oro por lsso totulmente sem titulos
122
,
ou noo quoro dlzor, noturolmonto, no sontldo odloso do quo olo noo
tonho sldo Assossor do Choncolorlo ou Socrotorlo, mos dodo quo
noo ostovo om nonhumo rolocoo com o Estodo, noo so podlo, do
porspoctlvo do Estodo, dor quolquor prodlcodo ou titulo o todo suo
vldo o sou oolr. Vomos ontoo multo bom como, mols tordo, tombm
Plotoo chomou o lllosolo poro loro do roolldodo, como Plotoo quor
quo os lovos llouros dos ldlos otrolom o lllosolo poro lonoo do
polpovol, o o lllosolo dovo ontoo vlvor lonoo dos ruidos do mundo.
Mos noo oro osto o coso do Socrotos. Docorto quo hovlo om
Socrotos oloo do um oxoltodo polo conhoclmonto, vlsto quo o
obstroto [ustomonto o molor tontocoo poro o ontuslosto oxoltodo:
mos lsto noo o olostovo do vldo, multo polo controrlo, olo ostovo
sompro num contoto multo vlvo com osto: contudo, suo rolocoo com
o vldo oro umo rolocoo moromonto possool poro com lndlviduos, o
sou roloclonomonto rociproco com olos so complotovo como lronlo.
Os homons orom ontoo, poro olo, do umo lmportnclo lnllnlto
123
, o
quonto mols olo so mostrovo lnlloxivol om noo so submotor oo
Estodo, tonto mols lloxivol, tonto mols moloovol olo oro no troto com
os homons, tonto molor vlrtuoso dos oncontros cosuols. Elo oostovo
louolmonto do lolor com oorlcultoros, ollolotos, sollstos, homons do
Estodo, pootos, com [ovons o volhos, lolovo locllmonto sobro todos
os ossuntos, porquo om todo porto oncontrovo umo torolo poro suo
lronlo
124
. Mos om tudo lsso noo oro cortomonto um bom cldodoo o
cortomonto noo tornovo molhoros cldodoos os outros
125
. So o ponto
do vlsto do Socrotos oro roolmonto suporlor oo do Estodo, so olo om
vordodo ostovo outorlzodo polo dlvlndodo, sobro lsto o hlstorlo
unlvorsol dovo [uloor, mos so olo dovo [uloor rozoovolmonto, ontoo
tom do concodor oo mosmo tompo quo o Estodo ostovo outorlzodo
o condonor Socrotos. Num corto sontldo, olo oro, portonto, rovolu-
clonorlo, contudo noo tonto oo lozor oloumo colso quonto oo so
142
omltlr do lozor oloo: mos homom do portldo ou coboco do um compl
olo noo oro, dlsto o prosorvovo o lronlo: pols osslm como osto o
prlvovo do vordodolro slmpotlo do cldodoo polo Estodo, do vordo-
dolro pothos civlco, tombm o llvrovo doquolo morbldoz o doquolo
oxoltocoo quo condlcoo poro um homom do portldo. Suo poslcoo
oro por domols o do umo soludo pessoul, todo o quolquor rolocoo
quo olo controio oro lloodo do monolro lrouxo domols poro sor outro
colso do quo um contoto rlco do slonlllcocoo. Elo ostovo lronlcomon-
to oclmo do quolquor rolocoo, o o lol do rolocoo oro umo constonto
otrocoo o ropulsoo, o lloocoo com o lndlviduo oro so momontnoo,
o por clmo do tudo lsso olo mosmo llutuovo om sotlslocoo lrnlco. A
lsso so prondo umo lmputocoo quo lol loncodo nos tompos modornos
contro Socrotos: olo lol ocusodo (por Forch-hommor) do sor um
urstocrutu. lsso dovo sor comproondldo, noturolmonto, num sontldo
osplrltuol, o dosto ocusocoo noo so podoro llvror Socrotos. A lber-
JuJe roncu do quo olo oozovo, no modldo quo nonhumo rolocoo
oro sullclontomonto lorto poro o prondor - mos olo so sontlo sompro
llvro oclmo dolos -, o oozo do bostor-so o sl mosmo, oo quol olo so
ontrooovo, tudo lsso lndlco oloo do orlstocrotlco. Todos sobom quo
Dlooonos lol comporodo o Socrotos, o chomodo do um Socrotos
lurloso: Schlolormochor oro do oplnloo do quo so dovorlo chomo-lo
um Socrotos corlcoto, mos procurou o somolhonco no lndo-
pondnclo lronto oo oozo sonsivol, quo ombos procurovom conquls-
tor. No ontonto, cortomonto lsto olndo multo pouco. So so rocordor,
oo controrlo, quo o clnlsmo o oozo noootlvo (om rolocoo oo
oplcurlsmo), quo o clnlsmo oozo o prlvocoo, o lolto, noo dosconhoco
o prozor, mos procuro suo sotlslocoo no noo codor o olo, o quo osslm,
om voz do so obondonor oo prozor, o todo momonto rotorno o sl
mosmo o oozo o lolto do oozo - um oozo quo too vlvomonto lombro
oqullo quo o sotlslocoo lrnlco no plono lntoloctuol -, so so rolloto
sobro todos ossos colsos o so opllco lsso no sontldo osplrltuol com
rolornclo multlpllcldodo do vldo politlco, oi ontoo o somolhonco
cortomonto noo soro too som lmportnclo. A vordodolro llbordodo
conslsto, noturolmonto, om dodlcor-so oo oozo o contudo consorvor
suo olmo lntocto. No vldo politlco, o vordodolro llbordodo conslsto,
noturolmonto, om ostor sltuodo no contoxto do vldo, do tol modo
quo osto tonho umo volldodo ob[otlvo poro o oonto, o oi consorvor o
mols intlmo, o mols prolundo vldo possool, quo bom podo so movor
sob ostos condlcoos o rolocoos, mos , contudo, ot corto ponto,
lncomonsurovol com olos.
143
Mos rotornomos ontoo por um lnstonto quolo clrcunstnclo
quo nos proporclonou ontrormos nostos consldorocoos, o ocusocoo
do Socrotos, o oi ovldonto quo Socrotos, no osloro publlco, om voz
do sor um ponto ontro outros no porllorlo do Estodo, orovltovo contro
o contro dosto, oro ontos umo tonoonto quo sompro tocovo o
multlpllcldodo porllrlco do Estodo. E ovldonto, por consooulnto,
quo om suo rolocoo com o Estodo noo so podo ousor otrlbulr-lho o
vlrtudo noootlvo do noo lozor mol (umo noootlvldodo quo no pors-
poctlvo orooo tlnho do sor consldorodo um crlmo), mos olo, lsto slm,
oo colocor outros no mosmo sltuocoo, reulmente juzu o mul. E olndo
so dovo lombror mols umo colso. Com os outros, quo orroncoro do
sou luoor noturol, olo noo controio obsolutomonto nonhumo rolocoo
mols prolundo (olo noo oro homom do portldo), mos ostovo, oo
mosmo lnstonto, lronlcomonto oclmo dolos.
Mos so poro Socrotos oro lmpossivol oncontror o sl mosmo no
multlplo concrocoo do Estodo, so llcovo duvldoso quo olo pudosso
roollzor oloo com o mdlo dos cldodoos otonlonsos, cu[o vldo tlnho
sldo lormodo oo lonoo dos onos polo vldo politlco, olo tlnho, por
outro lodo, nu juoentuJe, protooldo polo Estodo quo so proocupovo
com o luturo dolo, um torrono propiclo ondo suos ldlos so podorlom
prosporor, umo voz quo o [uvontudo sompro vlvo do monolro mols
unlvorsol do quo os homons odultos. Ero, pols, totolmonto noturol
quo Socrotos dodlcosso suo otoncoo ospoclolmonto [uvontudo. E
com lsto osto lolto o possooom poro o outro ponto do ocusocoo.
2. Scrates seduz a juventude
Ouo ontoo o doloso quo Socrotos oprosonto no Apoloqu
sooundo Plotoo (26o), do quo olo proclsovo loz-lo ou com ou contro
o sou conhoclmonto (okon - okon), o do quo sorlo, porm, umo
lnsonsotoz supor quo olo o lozlo com sou conhoclmonto, dodo quo
olo mosmo dovorlo ontondor quo nosto coso codo ou tordo torlo do
vlr o solror por couso dlsto, do modo quo oro proclso supor quo olo
o lozlo som ostor consclonto, o quo sorlo um obsurdo oxlolr umo
punlcoo, pols sous ocusodoros dovorlom prolorlr roquoror quo olo
losso roproondldo o corrloldo - quo osto doloso, dloo ou, noo slonlllco
nodo do ospoclol, lsto quolquor um cortomonto ontondo, [o quo dosto
modo ollnol so podorlo dosculpor quolquor crlmo o tronslormo-lo
numo dosorlontocoo.
126
Entrotonto, [ustomonto osto ponto do ocusocoo lol trotodo por
Hoool do monolro too oxcolonto quo ou, poro noo lotloor o loltor
144
vorsodo no ossunto com colsos quo [o lou nosto outor, procurorol sor
too brovo quonto possivol om tudo o quo posso concordor com olo.
Contro o ocusocoo oonrlco do Moloto, do quo corromplo o [uvon-
tudo, Socrotos opoo suo vldo lntolro: o ocusocoo vom o sor ontoo
mols ospoclllcodo: quo olo dobllltovo o rospolto dos lllhos om rolocoo
oos pols
127
. lsto llustrodo mols do porto com um lncldonto ontro
Anlto o Socrotos roloronto oo lllho do Anlto
128
. A oroumontocoo do
Socrotos bosolo-so, no ossonclol, no sontonco oorol do quo o mus
competente dovo tor prolornclo sobro o monos compotonto. Asslm,
no oscolho do um comondonto mllltor noo so prlvlloolom os pols o
slm oquolos quo mols ontondom do noturozo do ouorro
12
. Hoool
mostro ontoo como sondo o que l Je rresponsoel no comporto-
monto do Socrotos osto nterjerncu morul do um tercero no rolocoo
obsoluto ontro pols o lllho, quo com suo lntromlssoo poroco tor
provocodo, poro nos otormos o osto provo lotlco ospocillco, quo o
[ovom om quostoo, o lllho do Anlto, ocobosso so dosoostondo com
suo poslcoo soclol
130
. At oqul, Hoool, o nos com olo: pols com osto
concopcoo hooollono nos ovoncomos roolmonto bostonto. Mos o
quostoo olndo podo sor vlsto o portlr do um outro luJo. Noturolmonto
o Estodo ostovo plonomonto do ocordo com Socrotos om quo o mols
opto dovo sor prolorldo oo monos opto: mos doi noo so soouo do
monolro nonhumo quo olo posso dolxor por conto do codo um om
portlculor docldlr se o ut que ponto o mus upto, poro nom lolor
quo o Estodo pudosso pormltlr oo lndlviduo, so porquo osto so [uloo
om sous ponsomontos o molhor conhocodor, ospolhor os sous
conhoclmontos som so proocupor com o Estodo. Justomonto por sor
oquolo totolldodo no quol o lomillo vlvo o ropouso, o Estodo podo,
ot um corto ponto, suspondor o rolocoo obsoluto ontro pols o lllho,
podo ot corto ponto lozor uso do suo outorldodo poro lmpor
dotormlnocoos rolorontos oducocoo dos lllhos, mos lsto so [ustlllco
oxotomonto porquo o Estodo osto oclmo do lomillo quo vlvo no
Estodo. Mos, por suo voz, o lomillo osto oclmo do lndlviduo, ospo-
clolmonto no quo so roloro oos sous ossuntos proprlos. Por lsso, lronto
lomillo, o lndlviduo noo podo [omols, som mols nom monos, so
porquo ocrodlto sor o mols ontondldo, ostor outorlzodo o ospolhor
por conto o rosponsobllldodo proprlos ostos suos vlsoos. Fronto oo
lndlviduo, portonto, o rolocoo do lllho poro com os pols umo
rolocoo obsoluto
131
. Asslm pols como olo, com suo lronlo, so opor-
toro do volldodo do vldo substonclol do Estodo, osslm tumbm u oJu
jumlur noo possuio poro olo quulquer oulJuJe. Poro olo o Estodo
o o lomillo orom umo somo do lndlviduos, o olo ontrovo om rolocoo
com os mombros do Estodo o do lomillo como com lndlviduos,
145
quolquor outro rolocoo oro poro olo lndlloronto. V-so por lsso como
o moxlmo do quo o mols compotonto dovo sor prolorldo oo monos
compotonto (proprlomonto so dovorlo dlzor: oquolo quo ocho quo
o mols compotonto dovo possor lronto doquolo quo olo consldoro
monos compotonto: pols Socrotos ollnol do contos noo tlnho sldo
prolorldo, o noo sor tolvoz polo [uvontudo, o quol, ollos, onquonto
oducondo, noo podorlo tor voz nom voto), [ustomonto om suo
completu ubstrudo torno-so proprlomonto morul. Tomos oqul no-
vomonto um oxomplo do como orom mosmo os colsos com o lomoso
onslnomonto tlco do Socrotos. O orro so bosoovo, com cortozo, no
ponto do vlsto onosooloolco obstroto om quo Socrotos so sltuoro.
Tolvoz Socrotos tlvosso ochodo quo podlo roporor o quo lozlo
do orrodo com suo lntromlssoo noo outorlzodo, om ndo rocobondo
Jnlero por sou onslnomonto. Como so sobo, lsto oro oloo do quo
Socrotos tlnho multo oroulho, oloo do quo lolovo lroquontomonto
com orondo brlo: quo olo noo tomovo dlnholro por sou onslnomon-
to
132
. Mos noo so podo nooor quo hovlo oi soouldomonto umo
prolundo ronu sobre os sojstus, quo cobrovom too coro quo o
onslnomonto dolos quoso so tornovo, num sontldo lnvorso, lncomon-
surovol com o dlnholro o com o volor do dlnholro. Porm, quondo
so olho mols do porto, tolvoz ho[o oi oloo mols. Tolvoz lsto tlvosso oo
mosmo tompo suo rozoo noquolo ronu com quo olo concoblo seu
propro onslnomonto. Pols como suo sobodorlo oro, conlormo suo
proprlo doclorocoo, do um tlpo ombiouo, osslm tombm o oro sou
onslnomonto. E como olo mosmo dlz no Gorolos sobro o borquolro:
Aquolo quo oxorco osto orto (o orto do novooocoo) o cortomonto
nos prostou too orondo sorvlco (oo nos tronsportor llosos), dosom-
borco o llco comlnhondo modostomonto polo moroom porto do sou
borco. Pols olo sobo colculor, ponso ou, o quoo dllicll dotormlnor
o quols dos possooolros olo loz um bom, oo noo dolxor quo so
olooossom, o o quols olo ocobou pro[udlcondo, osslm tolvoz olo
pudosso dlzor o mosmo sobro o sou onslnomonto, com o quol
tronsportovo os lndlviduos do um contlnonto poro outro. E osslm
como no possooom olo oloolo o orto do novooocoo, quo om compo-
rocoo com o orto orotorlo, omboro produzlndo os mosmos rosultodos
quo o orotorlo, rocobo contudo um pooomonto too monor, osslm
tombm olo podorlo oobor-so do sl proprlo, quo om rolocoo oos
sollstos noo tomovo nonhum pooomonto. Por lsso, noo so podo,
ubsolutumente, om sl o por sl consldoror como too extruorJnuru-
mente mertoro o loto do olo noo tomor dlnholro por sou onslno-
monto, o nem tumpouco consldoro-lo osslm som mols como um slnol
obsoluto sobro o oulor ubsoluto do sou onslno. Pols docorto
146
vordodo quo todo onslno vordodolro lncomonsurovol com o
dlnholro, o docorto vordodo quo llcorlo lnllnltomonto rldiculo so so
concodosso romunorocoo umo lnllunclo doclslvo sobro o onslno-
monto, como so por oxomplo oloum, quo loclonosso Loolco, oloro-
cosso Loolco do 3 toloros o Loolco do 4 toloros, mos doi noo so soouo
do [olto nonhum quo om sl o por sl so[o lncorroto rocobor dlnholro
por sou onslno. E corto quo o costumo do cobror por suos llcoos so
so consolldou mosmo com os sollstos, o nosto modldo so poJe multo
bom oxpllcor o comportomonto do Socrotos o suo lrnlco polmlco
contro osto costumo: mos, como dlsso, tolvoz pudosso ocultor-so no
comportomonto do Socrotos o osto rospolto tumbm umo lronlo
sobro sou proprlo onslnomonto, quoso como so olo dlssosso: lolondo
honostomonto, ho quolquor colso do ostronho com o mou sobor: pols
[o quo ou nodo sol, locll do so porcobor quo noo llco bom poro mlm
rocobor pooomonto por tronsmltlr o outros osto sobodorlo.
So rotornormos oooro quolo clrcunstnclo quo nos loz ontror
nosto lnvostloocoo, o ocusocoo contro Socrotos, vor-so-o locllmonto
quo o sou crlmo (consldorodo o portlr do ponto do vlsto do Estodo)
conslstlo [ustomonto om quo olo neutrulzuou u oulJuJe Ju oJu
jumlur, dlssolvlo o lol do dotormlnocoo noturol om quo codo mom-
bro lndlvlduol do lomillo so bosoovo om todo o lomillo - o plododo.
Aqul so podorlo poror, so so qulsosso oponos porsooulr o
ocusocoo: mos quom loz do concopcoo do Socrotos o ob[oto do suo
lnvostloocoo proclso dor um posso mols odlonto. Com ololto, podor-
so-lo ponsor quo, omboro Socrotos comotosso um crlmo contro o
Estodo oo so lntromotor osslm ln[ustlllcodomonto nos lomillos, mos-
mo osslm, polo sqnjcudo ubsolutu Je seu ensnumento, polo
rolocoo lntorlor quo so buscovo o bom dos dlscipulos quondo so
ostoboloclo, olo torlo podldo roporor, romodlor o quo llzoro do orrodo
com suo lntromlssoo lnoportuno. Nos quoromos vor ontoo so o suo
rolocoo poro com os dlscipulos tom oquolo sorlododo, so sou onslno-
monto possul o pothos quo so podo oxlolr do um tol mostro. Porm
lsto jultu completumente om Socrotos. Noo so ponso Socrotos nosto
rolocoo como oquolo quo sob o cu dos ldlos olovovo os dlscipulos
polo contomplocoo dosto ossnclo otorno, o nom como oloum quo
lmproonovo [uvontudo o rlco plonltudo do umo vlsoo dos colsos, o
nom como oloum quo no dominlo morol ossumlo umo lmonso
rosponsobllldodo om sous proprlos ombros, vlolondo com culdodos
potornos sobro os dlscipulos, so o custo dolxondo-os soltor-so do suos
moos, onquonto sous olhos noo os pordlom [omols do vlsto, noo
portonto como oquolo quo, poro rocordor umo oxprossoo ontorlor,
omovo-os no ldlo. A possoo do Socrotos oro, om rolocoo oos outros,
147
orrodondodo do monolro domoslodo noootlvo poro quo tols colsos
pudossom tor luoor. Erotlco olo oro cortomonto no mols olto orou, o
polxoo oxoltodo do conhoclmonto olo tlnho numo modldo oxtroor-
dlnorlo, onllm, tlnho todos os dotos sodutoros: porm, comunlcor,
proonchor, onrlquocor, lsto olo noo podlo. Nosto sontldo tolvoz so
pudosso chomo-lo um seJutor, olo oncontovo o [uvontudo, Jesper-
tuou nolo u nostulqu, mos ndo u sutsjuzu, lozlo-o ordor no oozo
opulonto do omocoo, mos noo lho dovo um ollmonto lorto o nutrltlvo.
Elo onoonovo o todos, osslm como onoonovo o Alcobiodos, o quol
ollos, como [o so obsorvou ontorlormonto, dlz ot quo Socrotos om
voz do sor omonto so tornovo omodo. E o quo quo lsto quor dlzor,
sonoo quo olo otroio poro sl o [uvontudo mos quondo ontoo osto
olhovo poro olo, buscovo oncontror ropouso nolo, osquocondo tudo
procurovo um dosconso soouro no omor dolo, quorondo ot dolxor
do oxlstlr por sl o oponos oxlstlr onquonto omodo por olo, oi ontoo
olo sumlo, o onconto dosoporoclo, ontoo olo sontlo o dor prolundo
do omor lnlollz, oi olo sontlo quo loro onoonodo, quo noo oro Socrotos
quo os omovo, mos slm olos quo o omovom, o no ontonto noo orom
copozos do so llvror dolo. Poro noturozos mols rlcos lsso noturolmonto
podlo noo tornor-so nom too porcoptivol nom too dolorldo. Elo
voltoro o olhor do dlscipulo poro dontro, o os mols dotodos dovlom
por lsso sontlr com orotldoo quo oro o olo quo dovlom lsto, tlnhom
do so tornor olndo mols oorodocldos quonto mols porcobossom quo
polo rlquozo proprlomonto dlto olos noo proclsovom oorodocor o
Socrotos. Suo rolocoo poro com os dlscipulos oro portonto com
cortozo dos quo lozom dosportor, mos noo oro Je muneru ulqumu
pessoul no sontldo posltlvo. Mos o quo oi o lmpodlo oro mols umo
voz suu ronu. So so qulsor, oo controrlo, lnvocor oquolo omor com
quo Xonolonto o Plotoo onvolvlom Socrotos, ontoo rospondorol quo,
por um lodo, ou mosmo [o mostrol quo os dlscipulos podlom multo
bom omo-lo, slm, ot nom consooulom so llbortor dosto omor, o por
outro lodo, o osto o rosposto mols concroto, quo Xonolonto oro
llmltodo domols poro porcob-lo, o Plotoo domoslodo rlco poro
tonto. Plotoo proclsovo, o codo lnstonto om quo sontlo o quonto
possuio, ponsor lnvoluntorlomonto om Socrotos: por lsso olo omovo
Socrotos no ldlo, quo olo por corto noo dovlo o Socrotos, mos quo
osto o o[udoro o oncontror. No Apoloqu, Socrotos obsorvo por lsso
multo corrotomonto: Eu nunco lul mostro do nlnoum, conquonto
nunco mo opusosso o moco ou volho quo mo qulsosso ouvlr no
dosomponho do mlnho torolo (Apol. 33 o)
133
.
No quo toco mols do porto oo roloclonomonto do Socrotos com
os dlscipulos, o suo reludo com AlcebiuJes dovo sor um oxomplo
148
nstur omnum (quo volo por todos). Esto [ovom, sonsuol, omblcloso,
soooz, tlnho do sor, noturolmonto, um motorlol locllmonto lnllomovol
poro os loiscos lrnlcos do Socrotos. Nos [o vlmos ontos como osto
rolocoo, [ustomonto por couso do lronlo do Socrotos, sompro pormo-
noclo no mosmo ponto, como llcovo proso no lniclo lrouxo o obstroto
do umo rolocoo, proso o um ponto zoro, [omols crosclo om lorco o
lntlmldodo, do modo quo, onquonto os lorcos oumontovom om
ombos os lodos, osto oumonto oro too oqulllbrodo quo o rolocoo
pormonoclo o mosmo, o o crosconto ordor do Alcobiodos oncontrovo
sompro sou mostro no lronlo do Socrotos. No sontldo osplrltuol
podo-so por lsso dlzor do Socrotos om suo rolocoo com o [uvontudo
quo olo o olhovo poro coblco-lo. Mos como sou doso[o noo buscovo
possulr o [uvontudo, osslm tombm sou modo do procodor noo
ostovo do monolro nonhumo prooromodo poro lsto. Noo oro com
orondos polovros, com lonoos dorromos orotorlos, com umo do-
monstrocoo do sou proprlo sobor trombotoodo oos orltos do morco-
doros quo olo punho moos obro: polo controrlo, olo ondovo por oi
tronqullo, oro upurentemente nJjerente dlonto dos [ovons, sou
quostlonomonto noo obordovo osto suo rolocoo com os [ovons, olo
dlscutlo um ou outro ossunto quo poro olos oro possoolmonto
lmportonto, mos olo mosmo so montlnho nlsto totolmonto ob[otlvo,
o no ontonto, por bolxo dosto lndlloronco lronto o olos, sontlom, mols
do quo vlom, oquolo olhor do osouolho ponotronto quo por um
lnstonto tronspossovo suos olmos como um punhol. Ero como so olo
tlvosso osplodo os convorsocoos mols intlmos do suos olmos, como
so os cooolsso o lolor dlsso om voz olto om suo prosonco. Elo so
tornoro sou conlldonto, som quo soubossom bom como quo lsto
ocontocoro, o onquonto olos mosmos om tudo lsso so hovlom
tornodo outros, olo pormonoclo o mosmo, lmovol. E quondo ontoo
todos os locos dos proconcoltos ostovom soltos, quondo todos os
onrl[oclmontos osplrltuols ostovom olrouxodos, quondo o sou quos-
tlonomonto hovlo o[ustodo tudo o tornodo possivol o mudonco, oi
culmnuou u reludo noquolo lnstonto plono do slonlllcocoo, noquolo
cloroo protoodo, quo num otlmo do tompo llumlnovo o mundo do
suos consclnclos quondo olo rovlrovo tudo dlonto dolos, too ropldo
como um plscor do olhos o too domorodo quonto um plscor do olhos,
quondo tudo so tronslormovo poro olos, subltomonto, num plscor
do olhos. Conto-so do um lnols, quo vlo[ovo poro vor polsooons,
quo olo, quondo oncontrovo numo llorosto lrondoso um ponto o
portlr do quol pudosso doporor-so com umo vlsoo surproondonto
mondondo dorrubor o bosquo quo tlnho dlonto do sl, controtovo
possoos poro cortor os orvoros. E quondo tudo ostovo proporodo, os
149
troncos sorrodos no boso, ontoo olo sublo poro oquolo ponto, pooovo
suo lunoto, dovo o slnol - o bosquo coio, o sou olhor so oloorovo por
um lnstonto com o onconto doquolo vlsoo, quo olndo oro mols
sodutoro porquo quoso no mosmo lnstonto tlvoro o oposto. Asslm
oro com Socrotos. Com sou quostlonomonto olo sorrovo tronqullo-
monto polo boso o llorosto prlmltlvo do consclnclo substonclol, o
quondo tudo ostovo proporodo, ols quo dosoporoclom todos ostos
lormocoos o o olhor do olmo oozovo umo vlsoo como [omols vlro
louol. Prlmolro oro o [ovom quo oozovo osto oloorlo, mos Socrotos
so postovo oll como obserouJor ronco quo soboroovo o surproso
dolo. Esto trobolho, porm, do sorror o bosquo, lroquontomonto lho
tomovo multo tompo. Nosto sontldo Socrotos oro ontoo lnlotloovol.
Mos quondo lsto so consumovo, o rolocoo tlnho culmlnodo no
mosmo lnstonto. Mus olo ndo dovo, o onquonto o [ovom ontoo so
sontlo [ustomonto lndlssoluvolmonto lloodo o Socrotos, ostoboloclo-
so oquolo rolocoo quo Alcobiodos doscrovo com tonto proclsoo, ou
so[o, quo Socrotos so tronslormovo do omonto om omodo. So so quor
concobor osslm suo rolocoo, o oonto so lombro vlvomonto doquolo
orto quo olo mosmo dlzlo ostor do posso: o molutlco. Elo ouxlllovo
o lndlviduo o um porto osplrltuol, cortovo o cordoo umblllcol do
substonclolldodo. Como uccoucleur (portolro) olo oro lnsuporovol,
mos noo oro nodo mols do quo lsto. Elo noo ossumlo do monolro
oloumo quolquor rosponsobllldodo polo vldo ultorlor do sous dlsci-
pulos, o oqul mols umo voz Alcobiodos lornoco um oxomplo nstur
omnum
134
.
So so qulsor tomor o polovro no slonlllcocoo lntoloctuol, podo-
so chomor Socrotos um orotlco, o oxprlmlr lsto do monolro olndo
mols coloroso lombrondo o conhocldo polovro do FeJro s 24 omor
os [ovons polo lllosollo. E oqul tolvoz possomos om poucos polovros
tocor no ocusocoo contro Socrotos por peJerustu, roputocoo quo
[omols so oxtlnoulu oo lonoo dos tompos, porquo om codo oorocoo
sompro oporocou um ou outro posqulsodor quo so sontlo convocodo
o solvor o honro do Socrotos nosto ospocto. Noo mlnho lntoncoo
lornocor quolquor doloso poro Socrotos, [o quo noo loz porto do
lntorosso do mou trobolho rollotlr sobro o ocusocoo: mos so o loltor,
por outro lodo, qulsor comproond-lo motolorlcomonto
135
, oi ou
crolo quo so voro nlsto umo novo provo do lronlo do Socrotos. No
oloolo quo Pousnlos pronunclo no Bonquoto ocorro o sooulnto
oxprossoo: osto Eros (o lnlorlor, cu[os odorodoros om prlmolro luoor
omom tonto mulhoros quonto mocos o o sooulr omom no omodo
mols o corpo do quo o olmo) doscondo tombm do douso quo mols
[ovom do quo o outro o quo dovo o suo oxlstnclo o ombos os soxos:
150
o outro um lllho do cu, quo noo doscondo do soxo lomlnlno, mos
oponos do moscullno... oquolos quo so ontuslosmom com osto Eros
procurom portonto o soxo moscullno, porquo omom oqullo quo por
noturozo possul molor lorco o ospirlto. Com ostos polovros [o osto
sullclontomonto coroctorlzodo o umor ntelqente quo nocossorlo-
monto dovlo sor oncontrodo num povo too dosonvolvldo ostotlco-
monto como o orooo, ondo o lndlvlduolldodo noo ostovo
lnllnltomonto rollotldo om sl, mos quo Hoool too coroctorlstlcomonto
chomo o bolo lndlvlduolldodo, ondo o oposlcoo do lndlvlduolldodo
olndo noo so clndlro prolundomonto poro lozor o vordodolro omor
sor o unldodo suporlor. Mos so ontoo osto omor lntoloctuol busco o
sou ob[oto ontos no molo do [uvontudo, com lsto llco lndlcodo quo
olo omo o posslbllldodo, mos looo do roolldodo olotlvo. Mos lsto
mostro [ustomonto o sou curter nequtoo. Noo obstonto, podo multo
bom hovor poro olo um olto orou do ontuslosmo. Pols ontuslosmo
noo osto sompro vlnculodo o porsovoronco, multo polo controrlo,
ontuslosmo o ordor quo so consomo o sorvlco do posslbllldodo.
Um lrnlco por lsso sompro ontuslosto, so quo o sou ontuslosmo
noo produz nodo, porquo olo [omols vol olm do dotormlnocoo do
posslbllldodo. Nosto sontldo Socrotos omovo o [uvontudo. Mos podo-
so vor quo osto oro um omor noootlvo. E corto quo suo rolocoo com
olos noo oro som slonlllcodo, mos, como [o so obsorvou, quondo o
rolocoo dovorlo odqulrlr um slonlllcodo mols prolundo, ocobovo,
quor dlzor, o rolocoo com olos oro o lniclo do umo rolocoo. Ouo osto
rolocoo bom podlo duror um tompo, quo o [ovom bom podlo
sontlr-so lloodo o Socrotos dopols dosto so tor doslloodo dolo, lsto ou
mo oslorcol por mostror ontorlormonto. Mos so so consldoror oooro
quo osto rolocoo do Socrotos com o [uvontudo constltul o dorrodolro
posslbllldodo do so domonstror umo rolocoo posltlvo, so so consldo-
ror o quonto so podorlo oxlolr doquolo homom quo opos so tor
omonclpodo do todo o quolquor outro rolocoo rool, oooro so concon-
trovo nosto, so so consldoror tudo lsso, noo so podoro oxpllcor osto
noootlvldodo oqul doscrlto o noo sor quo so odmlto quo o ponto Je
ostu Je 5ocrutes oro ronu.
136
Rotornomos ocusocoo do Socrotos o o suo consoquonto
condonocoo. Os [uizos o doclorom culpodo, o so o oonto qulsosso
som so prondor domols oos pontos do ocusocoo coroctorlzor com
umo unlco polovro o sou crlmo ontoo so podorlo donomlno-lo
lndolnclo (Apruqmosune) ou lndllorontlsmo: pols cloro quo olo
noo oro lnotlvo o cloro quo olo noo oro lndlloronto o tudo, mos om
rolocoo com o Estodo olo o oro [ustomonto por suo proxls prlvodo.
Socrotos ostovo ontoo doclorodo culpodo, mos o pono olndo noo
151
ostovo dotormlnodo. Com humonldodo orooo otrlbuio-so oo proprlo
condonodo dotormlnor o costloo, noturolmonto dontro do cortos
llmltos. Hoool lornoco oqul umo oxposlcoo multo dotolhodo do quo
hovlo do orrodo no procodlmonto do Socrotos, olo mostro quo
Socrotos morocldomonto lol condonodo morto o o sou crlmo oro
rocusor-so o roconhocor o soboronlo do povo o quoror lmpor suo
vlsoo sub[otlvo oclmo do [uloomonto ob[otlvo do Estodo. A suo
rocuso nosto ospocto podo docorto sor oncorodo como orondozo
morol, mos mosmo osslm suo morto lol por proprlo culpo, o o Estodo
ostovo too [ustlllcodo o condono-lo quonto Socrotos o omonclpor-so,
o com lsso Socrotos torno-so um horol troolco
137
. At oi Hoool:
vomos tontor, sooulndo com o molor oxotldoo o Apoloqu, dor umo
oxposlcoo do seu proceJmento. A llbordodo do podor dotormlnor
por sl mosmo o pono, dovor-so-lo ocrodltor quo tlnho do sor multo
bom-vlndo o Socrotos, pols osslm como suo conduto so mostroro
lncomonsurovol com os dotormlnocoos oorols, osslm tombm tlnho
do s-lo o costloo o totolmonto consequente quo olo ocho quo o
unlco pono quo podorlo lmpor o sl mosmo oro umo multo, porquo,
coso olo tlvosso dlnholro, noo sorlo umo pordo llcor som olo, om
outros polovros, porquo o pono n cusu (nosto coso) so onulorlo o sl
mosmo. E ontoo tombm totolmonto consoquonto olo suoorlr oos
[uizos so sotlsllzossom com o pouco quo olo podorlo rounlr, totolmon-
to consoquonto porquo, como o dlnholro noo tlnho obsolutomonto
nonhumo roolldodo poro olo, o pono torlo o mosmo omplldoo coso
olo consooulsso multo ou pouco dlnholro, quor dlzor, o pono noo
sorlo nonhumo. A unlco pono quo olo consldoro ontoo odoquodo
oquolo quo noo oro nenlumu penu. Mos vomos porsooulr om
dotolhos todo osto possooom too lnstrutlvo do Apoloqu. Elo lnlclo
odmlrondo-so por tor sldo condonodo por umo molorlo too poquo-
no, com o quo llco cloro quo olo noo v no sontonco do Estodo umo
concopcoo ob[otlvomonto volldo, om oposlcoo do su[olto lndlvl-
duol. At corto ponto, o Estodo slmplosmonto nom oxlstlo poro olo,
quo so ocupo oponos com o numrlco. Ouo umo dotormlnocoo
quontltotlvo posso vlror om quolltotlvo, poroco quo olo nom suspolto.
Elo llco odmlrodo quo trs votos tonhom docldldo, o, poro ocontuor
olndo mols o quo ho do odmlrovol nlsto, lovo o controdlcoo ot o
ultlmo oxtromo: coso, dlz olo, Anlto o Llcon noo so tlvossom oorooo-
do, ontoo o proprlo Moloto torlo sldo multodo om mll drocmos. Aqul
mols umo voz so v como o ronu do Socrotos o lovo o noo
roconhocor nonhumo dotormlnocoo ob[otlvo do suo vldo. Os [uizos
soo umo quontldodo do lndlviduos, o sontonco dolos so tom volor
numrlco, o so o molorlo o sontonclo culpodo, ontoo Socrotos ocho
152
quo com lsso noo osto dlto nom mols nom monos quo umo quontl-
dodo tol ou quol do lndlviduos o sontonclou. Ouolquor um v
cloromonto o concepdo complotomonto nequtou do EstuJo. Um
dostlno lrnlco quor quo o proprlo Socrotos dotormlno o pono. O
quo do o osto sltuocoo umo olostlcldodo lrnlco too oxtroordlnorlo
soo os onormos controstos: o ospodo do lol osto susponso por um llo
do sodo sobro o coboco do Socrotos, umo vldo humono osto om [ooo,
o povo osto srlo, solldorlo, o horlzonto corrooodo o sombrlo - o ols
oi Socrotos, osto too obsorto quonto um volho mostro-oscolo om
rosolvor suo torolo, lozor suo vldo tornor-so conoruonto com os
concopcoos do Estodo, umo torolo quo so torno too dllicll quonto o
quodroturo do circulo: dodo quo Socrotos o o Estodo so mostrom
como qrunJezus obsolutomonto leteroqneus. Jo sorlo cmlco vor
Socrotos tontor con[uoor suo vldo polo porodlomo do Estodo, posto
quo suo vldo [ustomonto oro complotomonto lrrooulor, mos o sltuo-
coo olndo so torno mols cmlco orocos Jru necesstus (torrivol
nocossldodo) quo, sob pono do morto, lho ordono oncontror umo
louoldodo nosto doslouoldodo. Jo bostonto cmlco quondo o oonto
coloco om rolocoo duos colsos, ontro os quols noo so podo ponsor
nonhumo rolocoo, mos llco olndo mols cmlco quondo ontoo dlto:
slm, so noo oncontroros nonhumo rolocoo ontoo toros do morror. A
vldo do Socrotos om suo comploto lsolocoo tlnho do so mostror [o
totolmonto hotoroonoo com quolquor dotormlnocoo do Estodo, por
lsso, tombm o oporocoo montol, o dloltlco, com quo Socrotos
procuro ostobolocor umo rolocoo, mostro os controdlcoos mols ox-
tromos. Elo doclorodo culpodo polo Estodo. A quostoo ontoo quol
o pono quo olo morocou. Mos [o quo Socrotos sonto quo suo vldo noo
podo do nonhumo monolro sor comproondldo polo Estodo, ontoo so
mostro quo olo louolmonto podorlo morocor umo recompensu. Elo
propoo portonto sor sustontodo s custos do Estodo no Prltonou
138
.
No modldo, porm, quo o Estodo noo so sontlsso chomodo o
rocomponso-lo dosto modo, olo ontoo tontorlo ocomodor-so o modl-
tor sobro quol o pono quo olo podorlo tor morocldo. Poro ovltor o
pono do morto, podldo por Moloto, podlo oscolhor ontro umo multo
o o oxillo. Entrotonto olo noo consoouo docldlr-so nosto opcoo, pols
o quo dovorlo mov-lo o optor por umo dossos duos Sorlo por tomor
morto lsto sorlo um obsurdo, pols ollnol olo noo soblo so o morto
um bom ou um mol. A lmprossoo quo so tom do quo olo uclu
mesmo quo u morte sorlo o pono mols oproprlodo, [ustomonto
porquo nlnoum sobo so olo um mol, quor dlzor, porquo oqul o
pono, como no coso do multo, so onulo o sl mosmo. Elo noo podorlo
oscolhor umo multo ou oxillo, porquo no prlmolro coso ocoborlo
153
proso, [o quo suos condlcoos llnoncolros noo lho pormltlrlom soldo-lo,
o no outro coso olo podlo ontondor multo bom quo ostovo olndo
monos tolhodo poro vlvor num outro Estodo quo noo Atonos, do
modo quo dopols do pouco tompo sorlo mondodo omboro mols umo
voz otc. Umo multo ou oxillo olo noo podlo, ollos, oscolhor. E por
quo noo Porquo lsto lho trorlo um solrlmonto, mos olo noo podlo
so conlormor com lsto por sor lmorocldo o, como olo mosmo dlz: ou
noo ostou hobltuodo o [uloor-mo morocodor do mol nonhum. No
modldo, portonto, quo o quostoo osto om sobor quol o pono quo olo
torlo morocldo, suo rosposto ontoo: oquolo quo ndo nonhumo
penu, ou so[o, o morto, dodo quo nlnoum sobo so olo um bom ou
um mol: ou umo multo, contonto quo so ocoltosso umo multo do
ocordo com o quontlo quo olo pudosso orron[or, [o quo o dlnholro,
com ololto, noo tlnho nonhum volor poro olo. No modldo quo so
troto, oo controrlo, do umo pono no sontldo mols ospocillco, do umo
pono quo olo dovosso sontlr, olo ocho quo quolquor custqo Jeste tpo
nupropruJo.
Vomos, pols, como o ponto do vlsto do Socrotos totolmonto
noootlvo lronto oo Estodo, como olo noo so lntoorovo do monolro
oloumo nosto: mos olndo o vomos mols nltldomonto no lnstonto om
quo olo, ocusodo por suo conduto, tlnho do tomor olndo mols
consclnclo do suo lnodoquocoo oo Estodo. Aposor do tudo, olo
contlnuo o dosonvolvor sou ponto do vlsto, lmporturbovol, com o
ospodo sobro o coboco. Entrotonto, sou dlscurso noo mostro o
pothos do podoroso ontuslosmo, nom sou procodor mostro o
outorldodo obsoluto do porsonolldodo, nom suo lndlloronco um lollz
ropouso om suo proprlo plonltudo. Noo oncontromos nodo dlsso
tudo, mos docorto umo ronu exercJu ot o oxtromo quo loz o podor
ob[otlvo do Estodo so quobror contro o noootlvldodo, llrmo como
um rochodo, do lronlo. O podor ob[otlvo do Estodo, suos protonsoos
quonto otlvldodo do lndlviduo (Enkoltos), os lols, os trlbunols, tudo
pordo suo volldodo obsoluto poro olo, do todos ostos colsos olo so
llvro como do lormos lmporloltos, olo so olovo codo voz mols lovo, v
tudo lsto dosoporocor obolxo dolo om suo lrnlco porspoctlvo oroo,
o olo mosmo llutuo por sobro lsso om lrnlco sotlslocoo, corrooodo
polo consoqunclo lntrinsoco o obsoluto do umo noootlvldodo lnllnl-
to. Elo so torno osslm olholo o todo o mundo oo quol portonco (por
mols quo olo portonco o osto mundo, num outro sontldo), o cons-
clnclo contompornoo noo tom nonhum prodlcodo poro olo, osco-
pondo o todo nomo o o todo dotormlnocoo olo portonco o umo outro
lormocoo. Mos o quo o sustonto u nequtoJuJe quo olndo noo
cousou nonhumo posltlvldodo. A portlr doi so torno oxpllcovol quo
154
ot o vldo o o morto porcom sou volor obsoluto poro olo. E contudo
nos tomos om Socrotos o vordodolro o noo oporonto oltltudo do
lronlo, porquo Socrotos, como prlmolro, clequ ldlo do bom, do
bolo, do vordodolro, como llmlto, lsto , chooo ot lnllnltudo ldool
como posslbllldodo. Ouondo, oo controrlo num tompo multo ulto-
rlor, dopols do ostos ldlos [o torom odqulrldo roolldodo olotlvo, o o
porsonolldodo sou obsoluto pleromu (plonltudo), quondo ontoo o
sub[otlvldodo mols umo voz so qulsor lsolor, quondo o noootlvldodo
obsoluto mols umo voz qulsor ontroobrlr sou oblsmo poro oi onoollr
osto roolldodo olotlvo do ospirlto, oi o lronlo so mostroro om umo
llouro mols quostlonovol.
155
CAPTULO III
Esta concepo necessria
A vldo do Socrotos poro o obsorvodor como quo umo pouso
orondloso no curso do hlstorlo: o oonto slmplosmonto noo o ouvo,
um prolundo sllnclo lmporo, ot sor quobrodo polos numorosos o
multo dlvorsos oscolos do dlscipulos com suo ruldoso tontotlvo do
doduzlr suo orloom doquolo lonto oculto o mlstorloso. Com Socrotos,
o corrontozo do roloto hlstorlco proclplto-so, como o rlo Guodolqul-
vlr, poro um trocho subtorrnoo, tornondo o [orror dopols com lorco
ronovodo. Elo como um trovossoo no hlstorlo unlvorsol, o o
lonornclo o rospolto dolo, quo tom suo rozoo no lolto do oportunl-
dodo poro obsorvocoo lmodloto, convldo noo tonto o soltor sobro olo
quonto o, com o ouxillo do ldlo, ovoco-lo, lozondo-o monllostor-so
sonslvolmonto om suo llourocoo ldool: com outros polovros, convl-
do-nos o tomor consclnlo do ponsomonto quo constltuio o slonlll-
cocoo do suo oxlstnclo no mundo o tomor consclnclo do momonto
no dosonvolvlmonto do ospirlto do mundo quo coroctorlzodo
slmbollcomonto polo quo ho do pocullor om suo oxlstnclo no
hlstorlo: pols como olo proprlo, num corto sontldo, o contudo
novomonto noo no hlstorlo unlvorsol, osslm o suo slonlllcocoo no
dosonvolvlmonto do ospirlto do mundo conslsto [ustomonto om sor
o contudo noo sor, ou noo sor o contudo sor: olo o nodo, com o
quol proclso contudo lnlclor. Elo noo : pols olo noo poro o
concopcoo lmodloto, o o lsto corrospondo, no sontldo osplrltuol, o
nooocoo do lmodloto substonclolldodo: olo , pols olo poro o
ponsomonto, o o lsto corrospondo, no mundo do ospirlto, o oporlcoo
do ldlo, mos, bom ontondldo, suo lormo obstroto, suo noootlvldodo
156
lnllnlto: ot oi, o lormo do suo oxlstnclo no hlstorlo um simbolo
noo complotomonto odoquodo oo sou popol no plono osplrltuol. So
portonto no prlmolro porto dosto ostudo ou tontol coptor Socrotos ou
nequtons, ontoo osto ultlmo porto do ostudo dovo procuror ooorro-lo
ou emnentue. A lntoncoo noo podo sor oqul noturolmonto do
quoror orroncor Socrotos do sou contoxto hlstorlco, multo polo
controrlo, troto-so do v-lo oi corrotomonto: o tombm noo so
protondo, do [olto nonhum, quo Socrotos losso too dlvlno quo noo
consooulsso llrmor p no torro: com tols porsonooons um hlstorlodor
quo [o tonho chooodo ldodo do rozoo llco too mol sorvldo quonto
os mocos hlndus com omontos dosto tlpo
13
. Socrotos, porm, noo
brotou do torro como um cooumolo: mos osto, lsto slm, no contlnul-
dodo dotormlnodo com o sou tompo, dlz um soblo: mos oposor
dosto contlnuldodo proclso mosmo osslm lombror quo olo noo so
dolxo oxpllcor do monolro obsoluto o portlr do poco quo o procodo,
o quo so so quor num corto sontldo consldoro-lo como umo conclu-
soo dos promlssos do poco ontorlor ho nolo mols do quo so oncontro
nos promlssos, ho o Ursprunollcho (o olomonto orlolnol) quo
nocossorlo poro quo olo om vordodo posso sor um ponto do vlrodo.
lsto lol oxprosso por Plutdo om multos possooons quondo osto dlzlo
quo Socrotos oro umo dodlvo dlvlno. E o proprlo 5ocrutes dlz lsto
no Apoloqu s 30 d: Nosto momonto, Atonlonsos, lonoo do otuor no
mlnho doloso, como podorlom cror, otuo no vosso, ovltondo quo,
com o mlnho condonocoo, comotols umo lolto poro com o dodlvo
quo rocobostos do dous o s 31 o: Poroco-mo quo o dous mo lmps
cldodo otc. Esto oxprossoo, do quo 5ocrutes eru umu JJou
Jonu, ontoo com cortozo portlculormonto coroctoristlco, no modl-
do quo lndlco ombos os colsos: quo olo ostovo totolmonto odoptodo
poro o sou tompo, pols como quo os dousos podorlom dolxor do
dor dodlvos boos: o oo mosmo tompo rocordo com lsso quo olo oro
mols do quo o quo o poco podorlo dor o sl mosmo.
Mos dodo quo Socrotos proplclo osslm um ponto do vlrodo,
torno-so nocossorlo consldoror o poco ontorlor o olo o o poco
postorlor o olo.
Dor oqul umo oxposlcoo hlstorlco do JecuJncu Jo EstuJo
utenense poroco-mo bostonto suprlluo, o cortomonto mo doro rozoo
todo oquolo quo noo lol otlnoldo por oquolo loucuro do quo tombm
poroco solror umo orondo porto dos [ovons sorvldoros do clnclo,
umo loucuro quo so oxprlmo, noo cmlco mos troolcomonto, no
rolotor constontomonto o mosmo hlstorlo. Justomonto por so trotor
do um ponto do vlrodo no hlstorlo, Hoool volto sompro do novo o
comonto-lo, oro do modo quo suo torolo conslsto om oxp-lo, oro
157
do modo o utlllzo-lo como um oxomplo. Ouolquor um, portonto, quo
tonho oloumo lolturo do Hoool, dovo nocossorlomonto ostor lomlllo-
rlzodo com o suo vlsoo o rospolto do ossunto, o ou noo oborrocorol
os possoos roprlsondo oqullo quo do quolquor modo nlnoum
consoouo dlzor too bom quonto o proprlo Hoool. E romotorol o
Rtschor, p. 85s, so o loltor doso[or umo oxposlcoo do multo bom
oosto o bostonto pormonorlzodo, quo mostro como Atonos docolu
mols o mols, dopols quo osto mol lol lroodo o ot domlnodo por
Prlclos, quo num corto sontldo lol um lonmono loro do normol.
Troto-so do umo oxposlcoo quo ocomponho osto prlnciplo do doco-
dnclo otrovs dos dlvorsos osloros do Estodo. Somonto umo unlco
obsorvocoo ou noo consloo roprlmlr. Atonos rocordo monllostomon-
to nosto poriodo, sob multos ospoctos, oqullo quo Romo lol om umo
poco mols tordlo. Atonos oro, no torrono do ospirlto, o corocoo do
Estodo orooo. Aooro, portonto, quo o holonlsmo so oproxlmovo do
suo dlssolucoo, todo o sonouo rolluio lmpotuosomonto s cmoros
do corocoo. Tudo so concontrovo om Atonos, rlquozo, luxo, oxubo-
rnclo, orto, clnclo, lrlvolldodo, oozo do vldo
140
, om rosumo, tudo
oqullo quo, onquonto ocolorovo o suo docodnclo, oo mosmo tompo
podlo sorvlr poro olorlllco-lo o llumlnor um dos mols brllhontos
ospotoculos quo so podo lmoolnor no torrono osplrltuol. Ho umo
lnqulotocoo no vldo otonlonso, um botor do corocoo quo lndlco quo
o horo do dlssolucoo osto proxlmo. Mos oqullo quo osslm so tornovo
condlcoo poro o docodnclo do Estodo so mostro, por outro lodo,
como oloo quo tom lnllnlto slonlllcocoo poro o novo prlnciplo quo
dovo vlr tono, o o dlssolucoo o o corrupcoo so tornom [ustomonto
um torrono lrtll poro o novo prlnciplo. O muu prncipo no Estodo
orooo oro pols o urbtrureJuJe, om suos numorosos o multlcolorldos
lormos do oporlcoo, do sub[otlvldodo llnlto (l., do sub[otlvldodo noo
[ustlllcodo). So umu uncu Jessus jormus dovo sor oqul ob[oto do
umo lnvostloocoo mols pormonorlzodo, ou so[o, u sojistcu. Pols olo
oquolo monstro lontostlco quo ontro om todo porto no dominlo do
ponsomonto, o sou nomo Looloo. E com ostos sollstos quo nos
tomos do ocupor, o nolos tlnho Socrotos o prosonto ou o possodo,
quo dovlo sor onlqullodo. Vo[omos quol o noturozo dolos o dopols
pondoromos como quo Socrotos dovo tor sldo poro podor onlqul-
lo-los do monolro too prolundo. Com os sollstos lnlclo o rolloxoo, o
ot oi Socrotos noo dolxo do tor oloo om comum com olos, quo,
comporodos com Socrotos, podorlom sor coroctorlzodos como os
lolsos mosslos.
Os sojstus
141
roprosontom uquele suber que, om suo colorldo
vorlododo, com o dosportor do rolloxoo se ou urruncunJo do otlcl-
158
dodo substonclol: roprosontom, om oorol, o culturo dosonrolzodo,
poro o quol so sontlo lmpolldo todo oquolo quo so tlnho dosoncon-
todo do lmodlotldodo. A sobodorlo dolos oro en jleqenJes 8lutt
(umo lolho volonto) quo noo oro lmpodldo do tromulor nom por umo
porsonolldodo slonlllcotlvo nom polo lntoorocoo om um sobor coo-
ronto. A oprosontocoo oxtorlor dolos tombm corrospondlo totolmon-
to o lsto. Estovom por todo porto, como so dlz, louols o moodos lolsos.
Porombulovom do cldodo om cldodo, como os trovodoros o os
oscolostlcos ombulontos no ldodo Mdlo, obrlom suos oscolos,
otroiom o sl o [uvontudo quo so dolxovo orrostor polo noticlo trom-
botoodo do quo tols homons soblom o podlom domonstror todos os
colsos
142
. O quo olos protondlom onslnor oos homons oro, numo
polovro, culturu qerul, noo tonto o conhoclmonto nos clnclos portl-
culoros, o o `onunclo` do Protoooros rocordo multo o odvortnclo
mollstolllco contro os ostudos dos loculdodos no Fuusto do Gootho.
Com ololto, Protoooros ooronto quo o [uvontudo noo proclso tor
modo do quo olo, do monolro onolooo oos outros sollstos, o loco
contro o vontodo rotornor oos ostudos quo olo quorlo [ustomonto
ovltor. Elo noo quorlo, portonto, onslnor-lhos orltmtlco, ostronomlo
otc., noo, olo quorlo lozor dolos homons cultos, quorlo dor-lhos o
onslnomonto odoquodo, poro so tornorom politlcos copozos o ho-
mons noo monos copozos om suos vldos prlvodos. Vomos tombm
no Gorqus como osto culturo oorol so mostro como oquolo quo no
vldo publlco tom condlcoos do sobrovoor todos os clnclos, do modo
quo oquolo quo osto do posso dolo osto do posso do umo chovo
mostro com o quol podo obrlr todos os portos. Esto culturo oorol
rocordo oqullo quo no nosso tompo too lroquontomonto tom sldo
vondldo boroto, polos vondodoros-do-lndulonclos clontillcos, sob o
nomo do esclurecmento, o no modldo quo o lntorosso ossonclol dos
sollstos conslstlo om, olm do oonhor dlnholro, consooulr lnllunclo
politlco, suos oxcursoos rocordom os poroorlnocoos o proclssoos
plodosos quo otuolmonto lozom porto do ordom do dlo no mundo
politlco, o com os quols os colxolros vlo[ontos do politlco procurom,
num tompo too curto quonto possivol, onslnor oos homons o culturo
politlco roquorldo poro podor portlclpor do dlscussoos. Ouo o vldo
osto roploto do controdlcoos, o consclnclo lmodloto slmplosmonto
noo o porcobo, no modldo quo conllodomonto so opolo sobro oqullo
quo rocobo do umo poco ontorlor como um tosouro soorodo. Em
componsocoo, o rolloxoo o doscobro prontomonto. Doscobro quo
oqullo quo dovorlo sor o obsolutomonto corto, o dotormlnonto poro
os homons (os lols, os costumos otc.) poo o lndlviduo om controdlcoo
consloo mosmo, o doscobro oo mosmo tompo quo tudo lsso oloo
159
do oxtorlor oo homom, colsos quo olo noo podo ocoltor como tols.
Elo mostro portonto o orro, mos tombm tom moo o molo do
romodlo-lo: olo onslno u Jur ruzoes poro tudo. Elo troz portonto oo
homom umo hobllldodo, umo copocldodo poro submotor quolquor
coso portlculor o cortos cosos oorols, olo ontrooo o codo lndlviduo
portlculor um rosorlo do loc communes (luooros comuns), quo
rozodo lroquontomonto o coloco om condlcoos do podor o todo
tompo dlzor oloo sobro o coso portlculor, propor oloumos consldo-
rocoos o rospolto, cltor oloumos rozoos o lovor ou contro. Pols quonto
mols cotooorlos dosto tlpo oloum tlvor, quonto mols trolnodo ostlvor
om opllco-los, tonto mols culto soro. Esto oro pols o culturo quo os
sollstos onslnovom oonto. Emboro olos noo so onvolvossom com o
onslno dos clnclos portlculoros, poroco contudo quo o culturo oorol
oxorcltodo por olos, o trolnomonto quo tronsmltlom, podorlo sor
molhor comporodo com oquolo somo do nocoos quo um montor
procuro tronsmltlr oos sous olunos. Esto culturo oorol num corto
sontldo multo rlco o num outro sontldo bostonto pobro: olo onoono
o sl mosmo o oos outros o slmplosmonto noo porcobo quo soo os
mosmos orondozos quo olo sompro omprooo: olo onoono tonto o sl
mosmo quonto oos outros, do mosmo monolro como Tordonsk[old
onoonovo os outros quondo lozlo os mosmos tropos, dopols do
morchorom om porodo por umo ruo, ropotlrom o mosmo no ruo
sooulnto. Por lsso, om rolocoo com o consclnclo lmodloto quo om
todo o lnocnclo ocolto com slmpllcldodo lnlontll o quo lho dodo,
osto culturo nequtou, o olo osporto domols poro sor lnoconto: om
rolocoo, porm, com o ponsor olo postou em ulto qruu. No suo
prlmolro lormo osto culturo torno tudo vocllonto, om suo sooundo
lormo, oo controrlo, olo coloco quolquor dlscipulo opllcodo om
condlcoos do tornor tudo llrmo. O sollsto provo, portonto, quo tuJo
oerJuJe. Ouo tudo so[o vordodo, vollo num corto sontldo tombm
poro o ontloo holonlsmo, o rool tlnho volldodo obsoluto. Mos no
solistlco o rolloxoo osto dosportodo, olo loz tudo vocllor o ontoo quo
o solistlco o loz odormocor do novo, com o o[udo dos rozoos: com
roclocinlos ollmontodo osto monstro lomlnto, o o ponsodor so v
osslm com os sollstos om condlcoos do provor tudo: pols olos podlom
dor rozoos poro tudo, o com ostos rozoos o quolquor momonto so
tornovo vordodo o quo so quorlo quo losso.
Aooro, bom vordodo quo o moxlmo: tudo vordodo, trons-
portodo poro o osloro do rolloxoo, no lnstonto sooulnto so mudo om
sou oposto: nuJu oerJuJe: mos osto lnstonto sooulnto noo ocorro
solistlco, [ustomonto porquo olo vlvlo no lnstonto. O quo pormltlo
quo o solistlco porosso por oi, oro quo lho loltovo umo consclnclo
160
obronoonto, loltovo o lnstonto otorno, no quol olo pudosso dor conto
do totolldodo. Jo quo o rolloxoo tornoro tudo vocllonto, o solistlco
tomou o sl romodlor do oloumo monolro o opuro momontnoo. A
solistlco consooulu osslm brocor o rolloxoo om sou lnqulotonto
tronsbordomonto o domlno-lo o codo lnstonto, mos o omorro quo o
soourovo oro o su[olto lndlvlduol. Por lsso dovo o lmprossoo do quo
ostovo om condlcoos do sub[uoor oquolo ospirlto quo olo proprlo
con[uroro. Ouondo tudo so tornou vocllonto, o quo quo podo so
tornor o omorro solvodoro Ou soro o unlvorsol (o bom otc.), ou
ontoo soro o su[olto llnlto, sou orbitrlo, o quo lho do prozor otc. Esto
ultlmo soido o quo os sollstos ooorrorom. O ponsomonto llvro, quo
num corto sontldo [o so onunclo no rolloxoo quondo osto noo
ostoncodo orbltrorlomonto, vlvo portonto no solistlco como um
oscrovo, o codo voz quo protondo lovontor suo coboco poro olhor
llvromonto oo rodor preso pelo nJoiJuo uo seroo Jo nstunte. O
sollsto, por osslm dlzor, lho cortou os tondoos poro lmpodlr quo
oscoposso, o o rolloxoo oooro tom do omossor tl[olo, lovontor cons-
trucoos o oxocutor outros trobolhos sorvls, vlvo oprlmldo o submotldo
oo [uoo dos trlnto tlronos (os sollstos). Hoool obsorvo, no Hstoru Ju
Flosoju, vol. 2, p. 5: O concolto, quo o rozoo om Anoxoooros
oncontrou como o ossnclo, o slmplos noootlvo, no quol so olundo
todo dotormlnldodo, todo onto o lndlviduo. Nodo podo subslstlr
dlonto do concolto: olo [ustomonto o obsoluto som prodlcodo, poro
o quol slmplosmonto tudo so momonto: poro olo noo ho, por osslm
dlzor, nodo do `prooodo o robltodo`. O concolto oxotomonto osto
possooom quo llul do Horocllto, osto movor-so, - osto coustlcldodo o
quo nodo podo roslstlr. O concolto quo oncontro o sl mosmo como
o podor obsoluto poro o quol tudo dosoporoco: - o oooro so tornom
lluldos todos os colsos, todo subslstlr, tudo o quo so consldoro llrmo.
Esto colso llrmo - so[o lo umo llrmozo do sor ou llrmozo do dotorml-
nodos concoltos, prlnciplos, costumos, lols - comoco o oscllor o pordo
sou opolo. Prlnciplos otc. portoncom mosmo oo concolto, soo postos
como oloo do unlvorsol: mos o unlvorsolldodo somonto suo lormo,
o contoudo quo olos tm ontro tombm, onquonto oloo do dotorml-
nodo, no movlmonto. Esto movlmonto quo nos vomos oporocor
nos osslm chomodos sollstos.... Poroco, no ontonto, quo Hoool loz
do `movlmonto` solistlco ulqo JemusuJo qrunJoso, o o suspolto quo
so podo portonto nutrlr quonto corrocoo do suo oxposlcoo vom o
sor olndo mols rolorcodo polo loto do quo no soqunclo do suo
onollso do solistlco oncontrom-so dlvorsos colsos quo noo so dolxom
hormonlzor too bom com lsto, osslm como tombm om suo oxposl-
coo do Socrotos so oncontrom multos colsos quo, coso osso losso o
161
concopcoo corroto do solistlco, tornorlom nocossorlo ldontlllcor So-
crotos com olos. Oro, bom vordodo quo o solistlco cultlvo om sl um
soorodo multo lnqulotonto poro olo mosmo, mos olo ndo quer tomor
consclnclo dlsto, o o oprosontocoo pomposo o outoconllonto dos
sollstos, suo outo-sullclnclo lncomporovol (quo todos nos llcomos
conhocondo otrovs do Plotoo) mostro bom quo olos so ocrodltovom
om condlcoos do sotlslozor s oxlonclos do sou tompo, noo om
lozondo tudo vocllor, mos slm om lozondo tudo llcor novomonto
llrmo. A moxlmo solistlco, too lroquontomonto roprlsodo: o homom
o modldo do todos os colsos
143
contm, poro o consldorocoo
llnlto, umo posltlvldodo, onquonto quo umo consldorocoo mols
prolundo o v como llnltomonto noootlvo. Os sojstus, om oorol,
ochovom quo orom os mJcos Je seu tempo. Por lsso so v om
Plotoo soouldomonto quo quondo os sollstos orom lorcodos o dor
umo oxpllcocoo sobro quol o orto quo possuiom rospondlom cons-
tontomonto: u retorcu. Nosto torrono mostro-so, porm, [ustomonto
o posltlvldodo quo o solistlco possuio. O orodor tom sompro o vor
com um coso portlculor, o quo volo oqul vor o colso polo lronto,
por tros, [ooondo convorso poro lo o poro co. Polo outro lodo, olo
tom o vor com umo multldoo do lndlviduos. Aqul onslnovom ontoo
os sollstos do quo modo so podo lnllulr sobro polxoos o olotos.
Trotovo-so oqul constontomonto do um cuso purtculur o do vltorlo
no coso portlculor, o o sollsto so sontlo soouro dosto vltorlo. Umo
onoloolo tolvoz posso sorvlr poro llustror osto posltlvldodo do solistlco.
A cusuistcu oscondo om sl um soorodo quo corrospondo totolmonto
quolo quo o solistlco oculto. No cosuistlco, o rolloxoo nosconto osto
lntorrompldo. Do loto, too looo so pormlto o osto rolloxoo lrrompor,
olo oxpulso o cosuistlco no mosmo lnstonto. E contudo o cosuistlco
[ustomonto umo posltlvldodo, omboro umo consldorocoo mols
prolundo porcobo o suo noootlvldodo. O cosuisto llco colmo o soouro,
olo ocho noo so quo podo o[udor o sl mosmo mos ocho quo tombm
podo o[udor os outros. So oloum osto om duvldo o ontoo so dlrloo
oo cosuisto, olo tom sompro prontos soto consolhos o soto rospostos.
Oro, lsto um olto orou do posltlvldodo. Ouo lsto so[o umo llusoo, o
quo o cosuistlco ollmonto o doonco quo protondo curor, bom
vordodo, mos olo noo tom consclnclo dlsto. Exomlnondo o Jloqo
Protqorus ou [o subllnhol sullclontomonto o rolocoo ontro o concop-
coo do sollsto o o do Socrotos. Protoooros tom umo orondo multldoo
do vlrtudos, um sortlmonto posltlvo, poro Socrotos o vlrtudo umo
so. Esto onunclodo socrotlco docorto noootlvo om rolocoo rlquozo
do Protoooros, mos oo mosmo tompo ospoculotlvo, o lnllnltudo
noootlvo, no quol codo vlrtudo portlculor osto llvro. O onunclodo do
162
Protoooros, do quo o vlrtudo podo sor onslnodo, docorto posltlvo,
contm um olto orou do conllonco no oxlstnclo o no orto solistlco:
om componsocoo o onunclodo socrotlco, do quo o vlrtudo noo podo
sor onslnodo, noootlvo, mos oo mosmo tompo ospoculotlvo, pols
umo lndlcocoo doquolo lnllnltudo quo so prossupo otornomonto,
no lntorlor do quol osto lncluido tudo o quo onslnovol. Protoooros
portonto constuntemente postoo, mos olo so o upurentemente,
Socrotos constuntemente nequtoo, mos lsto tombm ot um corto
ponto oponos upurncu. Elo posltlvo, no modldo om quo o
noootlvldodo lnllnlto contm om sl umo lnllnltudo, o olo noootlvo
porquo o lnllnltudo noo poro olo rovolocoo o slm llmlto.
144
Ero Jestu postoJuJe, too lnsipldo no ospocto toorlco quonto
pro[udlclol no ospocto protlco, quo o Grclo precsuou ser lbertuJu.
Mos poro quo lsto pudosso dor um rosultodo comploto oro proclso
lozor um trotomonto rodlcol, o poro tonto oro proclso lozor quo o
doonco lrromposso, o llm do quo noo rostosso nonhumo dlsposlcoo
doontlo no corpo. Estos sollstos orom pols os lnlmloos horodltorlos
do Socrotos, o so porountormos como quo olo proclsovo ostor
prodlsposto por noturozo poro podor dosmocoro-los, docorto lm-
possivol dolxor do so ontrooor por um lnstonto oloorlo polo onoo-
nhosldodo quo ho no hlstorlo do mundo, pols Socrotos o os sollstos
soo, como so dlz, loltos um poro o outro sooundo umo modldo quo
roromonto so oncontro. 5ocrutes osto equpuJo o urmuJo do tol
modo quo lmpossivol noo porcobor quo olo vom puru u brqu com
os sojstus. So Socrotos tlvosso tldo umo posltlvldodo por ollrmor, o
consoqunclo doi sorlo quo olo o os sollstos ocoborlom lolondo no
mosmo linouo, pols o sobodorlo dos sollstos oro too toloronto quonto
o rolloloo dos romonos o noo tlnho nodo contro o oporlcoo do mols
um outro sollsto, ou do umo outro loro[lnho suplomontor. Mos noo
oro osslm quo dovlo ocontocor. O soorodo noo dovlo sor tomodo om
voo, o tomplo tlnho do sor prlmolro purlllcodo poro quo o soorodo
pudosso voltor o ocupor o sou luoor. A vordodo oxloo sllnclo ontos
do olovor suo voz o oro Socrotos quo dovlo provldonclor osto sllnclo.
Por lsso olo oro upenus nequtoo. E so tlvosso tldo umo posltlvldodo
ontoo olo [omols torlo sldo too som mlsorlcordlo, [omols so torlo
tornodo um tol ontropolooo, como olo oro o como olo nocossorlo-
monto tlnho do sor poro noo lolhor om suo mlssoo no mundo. Mos
puru sto tombm olo ostovo urmuJo, equpuJo. So os sollstos
podlom rospondor o tudo, olo podlo porountor: so os sollstos soblom
tudo, olo noo soblo slmplosmonto nodo: so os sollstos podlom lolor
som poror, olo podlo color, lsto : olo oro copoz do dlolooor
145
. So o
oprosontocoo dos sollstos oro pomposo o protonsloso, o modo do
163
Socrotos so oprosontor oro tronqullo o modosto: so o conduto dos
sollstos oro oxuboronto o voluptoso, o dolo oro slnoolo o modorodo:
so o moto dos sollstos oro o lnllunclo no Estodo, Socrotos noo so
sontlo lncllnodo o ocupor-so com os ossuntos do Estodo: so o onslno
dos sollstos oro lmpooovol, o do Socrotos tombm o oro, no sontldo
lnvorso: so o doso[o dos sollstos oro sontor moso nos luooros mols
lmportontos, Socrotos so sontlo sotlslolto ocupondo o ultlmo luoor:
so os sollstos doso[ovom sor oloo, Socrotos prolorlo sor slmplosmonto
nodo. Tudo lsso podlo sor concobldo como um oxomplo do lortolozo
morol do Socrotos, o contudo tolvoz losso mols corroto vor nlsso tudo
umo polmcu nJretu, sustontodo polo lnllnltudo lntorlor Ju ronu,
contro os obusos dos sollstos. Podo-so multo bom lolor num corto
sontldo do vloor morol do Socrotos, mos o ponto oo quol olo chooo
nosto ospocto oro ontos oquolo dotormlnocoo noootlvo, do quo o
sub[otlvldodo om sl mosmo dotormlno o sl mosmo, mos loltovo o olo
oquolo ob[otlvldodo no quol o sub[otlvldodo om suo llbordodo om sl
llvro, o ob[otlvldodo quo noo o llmltocoo quo rostrlnoo o sub[otl-
vldodo, mos o quo o oxpondo. No lundo, o quo olo otlnolu lol o
coornclo lntorno consloo no obstrocoo, proprlo do lnllnltudo ldool,
obstrocoo no quol lsto tonto umo dotormlnocoo motolislco quonto
osttlco o morol. A proposlcoo quo Socrotos too lroquontomonto
oprosonto, do quo pocodo lonornclo, [o o lndlco sullclontomonto.
O quo vomos om Socrotos o lberJuJe, lnllnltomonto tronsbordon-
to, Ju subjetoJuJe, mos lsto [ustomonto u ronu.
Eu osporo ontoo quo oqul so mostrom duos colsos: noo so quo
o lronlo tom umo volldodo hlstorlco-unlvorsol, mos tombm quo
Socrotos noo llco dlmlnuido com mlnho concopcoo o slm so torno
bom rloorosomonto um horol quondo o oonto o v om suo ocupocoo,
quo olo portonto so torno vlsivol poro o quo tom olhos poro vor o
oudivol poro oquolo quo tom ouvldos poro ouvlr. O volho holonlsmo
sobrovlvoro o sl mosmo, um novo prlnciplo dovlo surolr, mos ontos
quo osto pudosso oporocor om suo vordodo oro proclso quo lossom
oxtormlnodos todos os orvos donlnhos dos ontoclpocoos pornlclosos
do mol-ontondldo, quo prolllorovom, o onlqullodos om suo rolz mols
prolundo. O novo prlnciplo proclso lobutor, o hlstorlo unlvorsol
nocosslto do um `occouchour`. E osto luoor quo Socrotos prooncho
ontoo. Elo mosmo noo oro oquolo quo dovlo trozor o novo prlnciplo
om suo plonltudo: nolo, o prlnciplo so so oncontrovo socrotomonto
(KATA KRYPSlN), olo dovlo posslbllltor suo oporlcoo. Mos este
estJo ntermeJro, quo noo o novo prlnciplo o contudo o
(potentu non uctu) justumente u ronu. Mos u ronu o olodlo, u
espuJu Je Jos qumes quo olo brondlo como um on[o do morto sobro
164
o Grclo. Elo proprlo concobou lsto corrotomonto no Apoloqu, ondo
olo dlz quo oro como umo dodlvo dos dousos o dollno lsto molhor
ocroscontondo quo olo umo mutuco do quo o Estodo orooo, como
um covolo orondo o do roco mos um tonto lordo, nocossltovo. Mols
oclmo [o lol sullclontomonto comontodo como suo proxls tombm
corrospondlo totolmonto o lsto. Mos u ronu [ustomonto o nctu-
mento Ju subjetoJuJe o o lronlo om Socrotos umo vordodolro
puxdo lstorco-unoersul. Em Socrotos tormlno um dosonvolvlmon-
to, o com olo lnlclo um novo. Elo o ultlmo llouro closslco, mos olo
consomo osto suo solldoz o plonltudo noturol no sorvlco dlvlno polo
quol olo orroso o quo closslco. Mos o suo proprlo compledo
clsscu quo lho posslblllto suportor u ronu. Ero oqullo quo ontorlor-
monto coroctorlzol como o soudo dlvlno quo Socrotos possuio com
cortozo. Poro umo lndlvlduolldodo rolloxlvo
146
todo o quolquor
dotormlnocoo noturol oponos torolo, o possondo polo dloltlco do
vldo o solndo dolo oporoco o lndlvlduolldodo tronsllourodo como
oquolo porsonolldodo quo o codo lnstonto [o voncou o contudo olndo
luto. A lndlvlduolldodo rollotldo [omols olconco o poz quo polro sobro
o bolo lndlvlduolldodo, porquo osto ot corto ponto produto do
noturozo, porquo osto tom o sonsivol como um momonto nocossorlo
om sl. A unldodo hormnlco do bolo lndlvlduolldodo porturbodo
polo lronlo, o porturbodo tombm ot corto ponto om Socrotos, olo
onlqullodo o codo momonto nolo, nooodo. A portlr doi podo-so
oxpllcor tombm oquolo vlsoo do morto quo ontos onollsomos. Mos
oclmo dosto onlqullocoo olovo-so, codo voz mols olto, o otoroxlo
lrnlco (poro rocordormos umo oxprossoo do cotlclsmo).
Portonto, osslm como nos [udous, quo ollnol orom o povo do
promosso, o cetcsmo Ju le tovo do obrlr comlnhos, proclsou, com
suo nequtoJuJe, por osslm dlzor, consumlr o provor polo looo o
homom noturol, o llm do quo o oroco noo losso tomodo om voo,
osslm tombm nos orooos, povo quo no sontldo mundono bom podo
sor chomodo do oscolhldo, povo olortunodo, cu[o potrlo oro o torro
do hormonlo o do bolozo, povo om cu[o dosonvolvlmonto o puro-
monto humono porcorrou suos dotormlnocoos, povo do llbordodo,
osslm tombm nos orooos om sou mundo lntoloctuol dosproocupodo
o slnco Ju ronu tlnho do sor oquolo nequtoJuJe quo lmpodlo
quo o sub[otlvldodo losso tomodo om voo. Pols o lronlo , osslm
como o lol, umo oxlonclo o o lronlo umo oxlonclo onormo, pols
olo dosdonho o roolldodo o oxloo o ldoolldodo
147
. E cloro quo o
ldoolldodo [o osto prosonto nosto doso[o, mosmo quo oponos como
posslbllldodo, pols no ospocto osplrltuol o doso[odo [o osto sompro
no doso[o, [o quo o doso[o vlsto como os mocoos mosmos do
165
doso[odo no doso[onto. E osslm como o lronlo rocordo o lol, osslm
tombm os sojstus rocordom os jurseus, quo oporovom no torrono
do vontodo oxotomonto do mosmo monolro quo os sollstos no do
conhoclmonto. O quo Socrotos loz com os sollstos lol dor-lhos o
lnstonto sooulnto, no quol o vordodo momontnoo so dlssolvlo om
nodo, quor dlzor, olo lozlo o lnllnltudo onoollr o llnltudo. Mos o lronlo
do Socrotos noo ostovo dlrloldo oponos contro os sollstos, ostovo
dlrloldo contro todo o subslstonto, do tudo lsto olo oxlolo o ldoolldodo,
o osto oxlonclo oro o [uizo quo [uloovo o condonovo o holonlsmo.
Mos suo lronlo noo o lnstrumonto quo olo usovo o sorvlco do ldlo,
u ronu sou ponto Je ostu, o mols olo noo tlnho. So olo tlvosso
possuido o ldlo, suo otlvldodo onlqullodoro [omols torlo sldo too
ponotronto. Aquolo quo proclomovo o lol noo oro o quo tombm
trozlo o oroco: o quo lozlo volor o oxlonclo om todo o sou rloor noo
oro oquolo quo podlo sotlslozor o oxlonclo. Entrotonto proclso
lombror quo ontro o oxlonclo do Socrotos o sou proonchlmonto ndo
hovlo um ubsmo tdo projunJo como ontro o lol o o oroco. No
oxlonclo do Socrotos o proonchlmonto ostovo contldo potonclol-
monto. Com lsso odqulro oquolo lormocoo hlstorlco-unlvorsol tom-
bm um olto orou do ocobomonto. Schlolormochor obsorvo no ortloo
cltodo ontorlormonto (p. 54) quo Plotoo ocobodo domols poro sor
um prlmolro lniclo, o o obsorvo om controdlcoo o Kruo o Ast, quo
noolloonclom Socrotos o lnlclom com Plotoo. Mos u ronu o nico,
o, contudo, nodo mols do quo o lniclo, olo o noo , o o suo polmlco
um lniclo quo louolmonto umo conclusoo, pols o onlqullomonto
do dosonvolvlmonto ontorlor tonto suo conclusoo quonto o lniclo
do novo dosonvolvlmonto, dodo quo o onlqullocoo so possivol
porquo o novo prlnciplo [o osto prosonto como posslbllldodo.
Dodo o corotor bllronto quo ocorro om quolquor lniclo hlstorl-
co, possomos ontoo oooro o mostror om Socrotos o outro luJo, o o
oxomlnor suu reludo com oquolo corrente noou quo roporto sou
lniclo o olo
148
. Como so sobo, noo oponos Plotoo, mos slm umo
multplcJuJe do escolus quo v o orloom do suo sobodorlo nosto
ponto
14
. Podorlo porocor quo poro oxpllcor osto lonmono losso
nocossorlo odmltlr tor hovldo um olto orou do posltlvldodo om
Socrotos. Eu [o procurol ontos mostror como prlnclpolmonto no coso
do Alcobiodos o loto podo sor oxpllcodo oxcolontomonto som so
odmltlr umo tol posltlvldodo, slm, quo proprlomonto olo so so dolxo
oxpllcor quondo so odmlto quo tol noo ocorrlo. Tombm procurol
mostror os loltlcos quo o lronlo possuio poro cotlvor os nlmos.
Possorol oooro o obsorvocoos slmlloros poro mostror como mols umo
voz o lronlo podo oxpllcor osto lonmono, molhor, quo um tol
166
lonmono exqe o ronu como suo explcudo. Hoool obsorvo (Hst.
Ju Fl. 2 vol. p. 126) quo so consurou Socrotos polo loto do quo do
sou onslno so orlolnorom lllosollos too dlloronclodos, o rospondo
dlzondo quo lsto so dovo lndotormlnocoo o obstrocoo do sou
prlnciplo. Ouo so tonho podldo lozor dlsto umo ob[ocoo o Socrotos,
mostro [ustomonto quo so quorlo quo olo tlvosso sldo dlloronto do
quo oro om roolldodo. So o ponto do vlsto do Socrotos, com ololto,
tlvosso tldo o llmltocoo quo quolquor posltlvldodo lntormodlorlo
proclso nocossorlomonto tor, docorto torlo sldo por todo otornldodo
lmpossivol umo tol multldoo do doscondontos quoror ollrmor sous
dlroltos do prlmooonlturo. Mos so polo controrlo sou ponto do vlsto
tlvor sldo o do nequtoJuJe njntu ontoo llco locll do oxpllcor lsto,
pols osto contm om sl o posslbllldodo do tudo, o posslbllldodo poro
o lnllnltudo do todo sub[otlvldodo. Hoool obsorvo no p. 127, oo
comontor os trs oscolos socrotlcos (o mooorlco, o clronolco o o
cinlco), quo todos ossos trs soo portlculormonto dlvoroontos umos
dos outros, o ocrosconto quo o portlr doi [o so mostro nltldomonto
quo Socrotos noo tlnho um slstomo posltlvo. Mos olo noo oponos
coroclo do um slstomo posltlvo, mos coroclo, lsto slm, do quulquer
postoJuJe. E o quo mols tordo procurorol mostror oo rolorlr-mo
monolro como Hoool rolvlndlco poro Socrotos o ldlo do bom: oqul
oponos o obsorvocoo do quo ot mosmo o bom olo so possuio como
noootlvldodo lnllnlto. No bom o sub[otlvldodo osto no posso loool do
um llm obsolutomonto volldo poro sou oslorco, mos Socrotos noo
portlo dosto bom, porm lo ot o bom, tormlnovo no bom, o por lsso
tombm osto oro poro olo complotomonto obstroto
150
. Mos so o oonto
rostrlnoo dosto modo os oxprossoos do Hoool, proclso tombm por
outro lodo ostond-los, ocontuondo o onormo olostlcldodo quo hovlo
nosto noootlvldodo lnllnlto. Noo bosto quo so dloo quo o portlr do
dlloronclocoo dos oscolos socrotlcos so podo conclulr quo Socrotos
noo tovo nonhum slstomo posltlvo: mos proclso ocroscontor quo o
noootlvldodo lnllnlto posslbllltou com suo prossoo todo o posltlvldo-
do, lol um nctumento o um estimulo lnllnltos poro o posltlvldodo.
Asslm como Socrotos podlo lnlclor no vldo dlorlo por ondo qulsosso,
osslm tombm suo slonlllcocoo no dosonvolvlmonto hlstorlco mun-
dlol conslsto om sor o lniclo lnllnlto quo contm om sl umo multlpll-
cldodo do lniclos. Enquonto lniclo, olo portonto posltlvo, mos
onquonto oponos lniclo noootlvo. Suo rolocoo oqul ontoo o
lnvorso doquolo quo olo tlnho com rolornclo oos sollstos. Mos u
unJuJe Jelus [ustomonto u ronu. Por lsso tombm so voro quo
os trs oscolos socrotlcos so unom no unlvorsol obstroto
151
, por mols
dlloronto quo olos o concobom. Mos lsto contm [ustomonto o
167
omblouldodo do om porto podor voltor-so polomlcomonto contro o
llnlto, o om porto podor sor lnstloonto poro o lnllnlto. Como Socrotos
portonto, no troto com sous dlscipulos, so quo ou ouso omprooor
osto oxprossoo, oro lndlsponsovol poro olos, poro quo pudossom lovor
odlonto o lnvostloocoo, som poror, osslm tombm olo tom no domi-
nlo hlstorlco o slonlllcocoo do noo dolxor quo o borco do ospoculocoo
olundosso. Mos poro lsto so roquor [ustomonto umo polmcu njntu,
umo lorco poro olostor do comlnho quolquor obstoculo quo qulsosso
lntorrompor osto vlooom. Entrotonto, olo mosmo noo vol o bordo,
olo oponos doscorrooo. Elo proprlo olndo portonco o umo lormocoo
mols ontloo, o contudo umo novo lnlclo com olo
152
. Elo doscobro
om sl mosmo o outro contlnonto, no mosmo sontldo om quo
Colombo doscobrlu o Amrlco ontos do tor omborcodo o t-lo
doscoborto do loto. Suo noootlvldodo portonto noo so lmpodo
quolquor rocuo, como olndo oprosso o doscobrlmonto rool. E osslm
como suo mobllldodo o sou ontuslosmo osplrltuols no troto dlorlo
onlmovom os dlscipulos, osslm tombm o ontuslosmo do sou ponto
do vlsto o onorolo quo vlbro no posltlvldodo quo o soouo.
At oqul so mostrou quo Socrotos om suo rolocoo com o
subslstonto oro complotomonto nequtoo, quo olo llutuovo, om sotls-
locoo lrnlco, por sobro todos os dotormlnocoos do vldo substonclol:
tombm so mostrou quo olo, om rolocoo posltlvldodo quo os sollstos
ollrmovom o quo procurovom omorror com umo multlpllcldodo do
rozoos o tornor oloo do subslstonto, mols umo voz so roloclonovo
nequtoumente o so soblo por clmo dolo om llbordodo roncu. ToJo
o sou ponto Je ostu so orrodondo portonto noquolo nequtoJuJe
njntu quo om rolocoo com um dosonvolvlmonto ontorlor so mostro
noootlvo o om rolocoo o um postorlor tombm, omboro num outro
sontldo so[o om ombos os rolocoos posltlvo, quor dlzor: njntumen-
te umbiquu. Contro o ordom ostobolocldo, contro o vldo substonclol
no Estodo, todo suo vldo oro um protosto: com os sollstos olo so
motou quondo tontorom produzlr um substltutlvo poro o subslstonto.
As rozoos dolos noo consooulom so oouontor contro o lurocoo do suo
noootlvldodo lnllnlto quo num lnstonto soprovo poro lonoo todos os
romlllcocoos pollposos com quo o su[olto portlculor o ompirlco so
llrmovo o vorrlo-os poro o ocoono lnllnlto, ondo o bom, o vordodolro,
o bolo otc. so llmltom o sl mosmos om noootlvldodo lnllnlto. lsto ontoo
o rospolto dos rolocoos sob os quols suo lronlo so monllostovo.
Ouonto oo modo om quo olo so monllostou, olo so mostrou oro
purculmente como um momonto domlnodo no corror do dlscurso,
o oro totulmente o om todo o suo lnllnltudo, com o quo olo ocobou
por vorror com o proprlo Socrotos.
168
APNDICE
A n/c /|/cnc 4 Src/
Rosto olndo mostror om quo rolocoo osto o concopcoo lorno-
cldo no prosonto ostudo com vlsoos quo o procodorom, loz-lo
ovonturor-so polo mundo. Entrotonto, mlnho lntoncoo noo do
monolro oloumo onumoror todos os concopcoos possivols, ou, com
um tol ponoromo hlstorlco, moldor-mo monolro dos dlscipulos
mols novos do umo corto oscolo novo, quo por suo voz oscolhorom
como modolo o lormo do conto, ropotlndo constontomonto todo o
llcoo o codo novo copitulo. Rocuor tonto o ponto do so ocupor com
os concopcoos do Bruckor ou do um T;chson, ou sor too consclon-
closo nos pormonoros o ponto do lnclulr os romlnlscnclos do Kruo,
lsto quolquor um porcoboro quo obsurdo. lnlclor com o conhocldo
ortloo do Schlolormochor
153
[o sorlo om todo coso lnlclor por um
lniclo, omboro ou noo posso concordor com Brondls om quo
Schlolormochor tonho sldo o plonolro.
Oro, Hoool lornoco monllostomonto um ponto do vlrodo no
concopcoo do Socrotos. Por lsso quoro lnlclor com Hoool o om Hoool
quoro tormlnor, som mo otor nom oos sous prodocossoros, [o quo
ossos, no modldo om quo possom slonlllcor oloo, oncontrom suo
conllrmocoo no concopcoo dolo, o nom oos sous soouldoros, [o quo
ossos ollnol so tm volor rolotlvo om luncoo doquolo. Como om oorol
suo oxposlcoo do hlstorlco noo podo sor ocusodo do pordor tompo
sulocondo-so nos portlculorldodos, osslm tombm olo so concontro
com umo onormo lntonsldodo osplrltuol sobro oloumos dos prlncl-
pols botolhos doclslvos. Hoool copto o comproondo o hlstorlo om suos
169
orondos lormocoos. Do modo quo o Socrotos tombm noo lol
pormltldo llcor do loro como en Dnq un scl (umo colso om sl), mos
tovo do oporocor, quorondo ou noo.
A dlllculdodo quo osto lloodo producoo do umo certezu o
rospolto do jenomenul no oxlstnclo do Socrotos ndo proocupo
Hoool. Elo slmplosmonto lonoro tols culdodos mludos. E quondo os
olormodos vldontos (luruspces) vm trozor o noticlo do quo os
oollnhos soorodos noo quorom comor, olo rospondo com Applus
Cloudlus Pulchor: ontoo quo olos bobom, o os [ooo poro loro do
novlo. Em suo oxposlcoo do Socrotos no Hstoru Ju Flosoju,
omboro olo mosmo obsorvo quo o rospolto do Socrotos o quostoo
noo tonto do lllosollo quonto do vldo lndlvlduol, noo so oncontro
slmplosmonto nodo poro o oscloroclmonto do rolocoo ontro os trs
dlvorsos concopcoos contompornoos do Socrotos
154
. Elo utlllzo um
unlco dlolooo do Plotoo
155
como um oxomplo do mtodo socrotlco
som no ontonto dlzor por quo oscolhou oxotomonto osto. Utlllzo do
Xonolonto os Memorublu o o Apoloqu osslm como tombm o
Apoloqu do Plotooo, sompro som mols nom monos. Elo noo do
obsolutomonto molor lmportnclo poro os lmpuonocoos o nem
mesmo os esjoros Je 5clleermucler por ordonor os dlolooos
plotnlcos do tol modo quo umo ldlo orondloso so movlmonto
otrovs dolos om sucosslvos dosdobromontos, oncontrom oroco oos
sous olhos. O ospocto lltororlo, critlco do Sr. Schlolormochor, o
trlooom critlco poro sobor so um ou outro dos dlolooos socundorlos
outntlco, - (sobro os prlnclpols noo so podo tor nonhumo duvldo
orocos oos tostomunhos dos ontloos), - poro o lllosollo totolmonto
suprlluo o portonco hlporcritlco do nosso poco (p. 17). Todos
ossos colsos soo poro Hoool oslorco pordldo, o looo quo os lonmo-
nos osto[om proporodos poro o porodo, olo noo so tom prosso como
tombm osto domoslodo consclonto do lmportnclo do suo poslcoo
do oonorol comondonto do hlstorlo unlvorsol, poro podor dlstrolr o
olhor lmporlol com quo olo os posso om rovlsto. So dosto modo olo
so llvro dos proocupocoos com multos dotolhos, ocobo ontrotonto
pordondo um ou outro ospocto quo sorlo um momonto nocossorlo
poro umo oxposlcoo totolmonto comploto. Doi provm por suo voz
quo oqullo quo lol osslm ln[ustomonto noolloonclodo tormlno por
rolnvlndlcor os sous dlroltos om outros oportunldodos lntorvlndo om
outros possooons. E por lsso quo o oonto oncontro om suo onollso do
slstomo do Plotoo dlvorsos obserouoes uoulsus quo oqul ontoo so
oprosontom com protonsoo do obsolutos, porquo o contoxto olobol
ondo so mostrorlom om suo vordodo rolotlvo (mos por lsso multo
mols lundomontodos) lol onulodo. P. 184: Noo proclso lnvostloor
170
mols o lundo o quo quo portonco o Socrotos o o quo o Plotoo no
quo osto oxposto nos dlolooos. Polo monos umo colso corto: quo
o portlr dos dlolooos do Plotoo nos ostomos om condlcoos do
roconhocor complotomonto o slstomo dosto. P. 222: Esto dloltlco
(ou so[o, oquolo cu[o rosultodo oponos noootlvo) nos o oncontro-
mos lroquontomonto om Plotoo, om porto nos dlolooos morols mols
proprlomonto socrotlcos
156
, o om porto tombm nos multos dlolooos
quo so rolorom roprosontocoo quo os sollstos so lozlom do clnclo.
P. 226: Esto dloltlco nosto dotormlnocoo suporlor (como oquolo
quo dlssolvo os controrlos no unlvorsol, do modo quo osto dlssolucoo
do controdlcoo o ollrmotlvo) o proprlomonto plotnlco
157
. P.
230: Multos dlolooos contm osslm somonto dloltlco noootlvo: o
convorsocoo socrotlco. Estos obsorvocoos portlculoros ostoo totol-
monto do ocordo com o quo ou procurol ollrmor no prlmolro porto
do lnvostloocoo. Entrotonto ou noo posso utlllzo-los mols om mou
lovor, dodo quo olos ostoo oi [ooodos totolmonto soltos.
A exposdo proprumente Jtu do Socrotos so oncontro no
Hstoru Ju Flosoju, 2 vol. p. 42-122. E poro osto quo oooro possorol.
- Esto oxposlcoo do Hoool possul oloo do notovol: olo lnlclo o tormlno
polo pessou Je 5ocrutes. Pols omboro Hoool om vorlos possooons
poroco quoror rolvlndlcor-lho umo posltlvldodo, o omboro lho otrlbuo
o ldlo do bom, mostro-so contudo quo o lndlviduo vom o sor oquolo
quo so dotormlno orbltrorlomonto om rolocoo oo bom o quo o bom
onquonto tol noo possul nonhumo lorco obsolutomonto obrloonto.
lsto obsorvodo no p. 3: O su[olto o dotormlnonto o quo docldo.
So um ospirlto bom ou mou quo docldo, quom o dotormlno oooro
o su[olto. (Ouor dlzor: o su[olto polro llvromonto por sobro oqullo
quo dovorlo proprlomonto sor vlsto como o quo dovo dotormlno-lo,
polro llvromonto sobro oqullo, o noo oponos no lnstonto do oscolho,
mos o codo momonto, porquo o orbltrorlododo noo constltul nonhu-
mo lol, nonhumo pormonnclo, nonhum contoudo.) O ponto do
doclsoo o portlr do sl mosmo comocou o surolr com Socrotos: ontro
os orooos lsto oro um dotormlnor lnconsclonto. Em Socrotos osto
ospirlto quo docldo tronsposto poro o consclnclo sub[otlvo do
homom: o o prlmolro quostoo oooro como oporoco osto sub[otlvl-
dodo no proprlo Socrotos. No modldo quo o possoo, o lndlviduo so
torno o quo docldo, voltomos, dosto monolro, o Socrotos enquunto
pessou, onquonto su[olto: o o quo soouo um dosonvolvlmonto do
suos rolocoos possools. A lormo sob o quol o sub[otlvldodo ontoo so
mostro om Socrotos o domonioco, mos [o quo o proprlo Hoool
lnslsto corrotomonto om quo o domonioco ollnol olndo noo cons-
clnclo morol, o oonto podo vor como o sub[otlvldodo om Socrotos
171
oscllo ontro o sub[otlvldodo llnlto o o lnllnlto: pols no consclnclo
morol o su[olto llnlto so lnllnltlzo. P. 5: Consclnclo morol o
roprosontocoo do lndlvlduolldodo om oorol do ospirlto corto do sl
mosmo, quo oo mosmo tompo vordodo unlvorsol. O domnlo do
Socrotos o outro ospocto totolmonto nocossorlo lronto suo
unlvorsolldodo: osslm como osto lho volo consclnclo, osslm
tombm o outro ospocto, o slnoulorldodo do ospirlto. Suo puru
conscncu polrovo por cmu Jos Jos uspectos. Vomos looo dotor-
mlnor os locunos do prlmolro: com ololto o ousnclo do corotor
unlvorsol substltuido tombm dollclontomonto, do umo monolro
lndlvlduol, som rostoboloclmonto do corrompldo poro o noootlvo.
Mos o loto do quo suo puro consclnclo polrovo por clmo dos dols
lodos, ovldontomonto o quo ou oxprossol dlzondo quo olo possuio
o ldlo do bom como o noootlvldodo lnllnlto.
As multos obsorvocoos portlculoros oxcolontos quo so oncon-
trom nosto socoo do Hoool o o conclsoo do ponsomonto quo lho
coroctoristlco tornorlom dllicll dor umo onollso do con[unto do socoo,
posto quo oi soo trozldos tontos colsos ocumulodos quo ot llco
problomotlco oncontror o conoxoo. Dlvorsos dostos obsorvocoos [o
lorom utlllzodos no porto procodonto do mou ostudo. Mos so, por
outro lodo, ou consldoror o totolldodo do oxposlcoo hooollono o
consldoro-lo om rolocoo com os modlllcocoos quo ou llz volor, ontoo
crolo quo o molhor sorlo oxomlnor o todo sob um unlco ponto: Em
que sentJo Socrotos junJuJor Ju morul Sob osto ponto os
momontos mols lmportontos do concopcoo do Hoool tombm ontro-
roo no dlscussoo.
EM QUE SENTIDO SCRATES FUNDADOR DA MORAL?
Do um modo bom qerul, Hoool coroctorlzo o slonlllcocoo do
Socrotos, om sou ostudo p. 43, do sooulnto monolro: Socrotos
onunclo ontoo o ossnclo como o ou unlvorsol, como o bem, o
consclnclo quo ropouso om sl mosmo: o bom, onquonto tol, llvro
do roolldodo quo osto sondo, llvro lronto rolocoo do consclnclo
com o roolldodo quo osto sondo - so[o olo consclnclo sonsivol
lndlvlduol (sontlmonto o lncllnocoos) - ou llnolmonto llvro do pon-
somonto ospoculondo toorotlcomonto sobro o noturozo, o quol om-
boro ponsomonto olndo possul o lormo do sor: ou noo ostou oi corto
do mlm. Socrotos chooou, osslm, oo onto-om-sl-o-poro-sl, como o
onto-om-sl-o-poro-sl prosonto oo ponsomonto. Esto um dos mo-
montos, o outro quo osto bom, osto unlvorsol tom do sor roconho-
cldo por mlm.
172
Mos, poro noo colocor oi mols do quo postulo o oplnloo do
Hoool, torno-so nocossorlo lolor um pouco sobro o seu ensnumento.
Ouo o onslnomonto do Socrotos sooundo o oplnloo do Heqel tonho
sldo noootlvo, tonho tldo sou llm no noootlvo, tonho sldo prooromo-
do poro lozor oscllor o noo poro llrmor, quo o nequtoo noo so[o om
Socrotos lmononto o umo posltlvldodo, porm jm em s, [o oporoco
o portlr dos obsorvocoos portlculoros osporsos quo ocobol do cltor,
osslm como tombm do umo porcoo do obsorvocoos quo so oncon-
trom no socoo quo troto proprlomonto do Socrotos: mos lsso llco
olndo mols cloro o portlr do modo como Hoool comonto o concopcoo
orlstolnlco do Socrotos. Elo obsorvo no p. 85 quo Arlstolonos
quom concobou o lllosollo socrotlco por sou lodo noootlvo, ondo
tudo o quo subslsto dosoporoco no unlvorsol lndotormlnodo. Obsor-
vo quo noo lho ocorrorlo llcor [ustlllcondo ou mosmo dosculpondo
Arlstolonos. P. 8: A oxooorocoo quo so podorlo otrlbulr o Arlsto-
lonos oro quo olo lovou ovonto osto dloltlco ot os consoqunclos
mols omoroos: noo so podo contudo dlzor quo com osto ropro-
sontocoo so tonho lolto ln[ustlco o Socrotos. Arstojunes noo comotou
nenlumu njustu, ollos, o oonto ot tom do odmlror suo prolundl-
dodo quo consooulu roconhocor o ospocto do dloltlco do Socrotos
como ospocto noootlvo o ( cloro quo suo monolro) roprosontor
lsto com um plncol too llrmo... A unlvorsolldodo do Socrotos tom o
lodo noootlvo do suporor do vordodo (lols) como olo so oncontro no
consclnclo lnonuo: osto consclnclo torno-so ontoo o puro llbordo-
do sobro o contoudo dotormlnodo quo poro olo vollo como um
om-sl. Ouo o sou onslnomonto losso noootlvo, tombm so oxprlmo
do um outro modo om Hoool, quondo osto obsorvo quo o suo
lllosollo noo proprlomonto lllosollo ospoculotlvo, mos slm `oln
nJoJuelles Tlun` (um uqr nJoJuul) (p. 53). Poro provocor osto
oolr lndlvlduol, ele morulzuou, mos noo oro umo ospclo do
prooocoo, oxortocoo, onslnomonto moolstrol, morollsmo sombrlo
otc., (p. 58), tols colsos noo comblnovom com o urbonldodo orooo.
Polo controrlo, osto morollzor so oxprlmlo no loto do quo olo lovovo
codo um o ponsor sobro suos obrloocoos. Com [ovons o volhos,
sopotolros, lorrolros, sollstos, politlcos, cldodoos do quolquor tlpo olo
ontrovo no dlscussoo do sous lntorossos, lossom lntorossos domstl-
cos (oducocoo dos lllhos) ou lntorosso do sobor, o orlontovo o
ponsomonto dolos u purtr Jo cuso JetermnuJo rumo oo unlvorsol,
oo vordodolro o bolo quo volo om sl o por sl (p. 5).
Aqul tomos ontoo o sqnjcuJo do seu morulzur, o oqul
tombm so dovo mostror o quo Hoool comproondo quondo, vlncu-
londo-so o umo trodlcoo do Antlouldodo, chomo Socrotos do junJu-
173
Jor Ju morul. - Entrotonto, noo dovo possor oqul dosoporcobldo o
slonlllcodo bostonto conhocldo do morol quo so oncontro om Hoool.
Elo dlstlnouo entre morulJuJe e etcJuJe. Mos otlcldodo doslono
por um lodo o otlcldodo lnonuo, como no ontloo otlcldodo orooo, o
por outro lodo umo dotormlnocoo suporlor do otlcldodo, como so
mostro do novo, dopols do tor tomodo consclnclo do sl mosmo no
morolldodo. E por lsso quo no suo Flosoju Jo Dreto olo troto o
morolldodo ontos do possor poro o otlcldodo. E no morolldodo olo
oxomlno no socoo sobro o bom o o consclnclo os lormos morols do
mol, hlpocrlslo, proboblllsmo, [osultlsmo, opolo suo consclnclo,
lronlo. O lndlviduo morol ontoo o lndlviduo noootlvomonto llvro.
E llvro porquo noo osto lloodo o outro colso, mos noootlvomonto
llvro [ustomonto porquo noo osto llmltodo om outro colso. Pols so o
lndlviduo, ostondo om sou outro, osto no quo lho proprlo, so ontoo
olo vordodolromonto, l., posltlvomonto llvro, ollrmotlvomonto
llvro. A lberJuJe morul portonto urbitro, o posslbllldodo do bom
o do mol, o por lsso o proprlo Hoool obsorvo no Fllosollo do Dlrolto,
p. 184: A consclnclo morol, como sub[otlvldodo lormol, puro o
slmplosmonto lsto, ostor o ponto do colr no mol. No ontloo Grclo
o lndlviduo noo oro llvro do modo nonhum nosto sontldo, olo ostovo
proso otlcldodo substonclol, olndo noo so tlnho soporodo o sl
mosmo, lsolodo o sl mosmo dosto rolocoo substonclol, olndo noo
tlnho conhocldo o sl mosmo. A sto 5ocrutes o conduzlu, noo no
sontldo dos sollstos, quo onslnovom o lndlviduo o so concontror om
sous lntorossos portlculoros, mos slm unlvorsollzondo o sub[otlvldodo,
o nestu meJJu quo olo o junJuJor Ju morul. Elo lozlo volor o
slonlllcocoo do consclnclo noo do monolro solistlco, mos ospoculo-
tlvomonto. Elo otlnoo o onto-om-sl-o-poro-sl como tol poro o ponso-
monto, olconco o dotormlnocoo do sobor quo tornovo o lndlviduo
ostronho lmodlotldodo om quo vlvoro ot ontoo. O lndlviduo dovlo
poror do oolr por tlmldoz lronto lol, poro oooro sobor consclonto-
monto por quol rozoo oolo. Mos osto , como so voro, umo Jeterm-
nudo nequtou, too noootlvo lronto ordom ostobolocldo como
noootlvo lronto posltlvldodo mols prolundo, quo oquolo onquonto
ospoculotlvo, condlclono noootlvomonto.
E o quo tombm so mostro com rospolto dotormlnocoo do
concolto do vlrtudo. Hoool oxomlno o concopcoo do Arstoteles do
dotormlnocoo socrotlco do ortuJe o oostoriomos do sooul-lo. No p.
77 olo clto o possooom do Arlstotolos: Socrotos lolou sobro o vlrtudo
molhor do quo Pltoooros, mos tombm noo do monolro totolmonto
corroto, [o quo olo lozlo dos vlrtudos um sobor (epstemus). E lsto
lmpossivol. Pols todo sobor osto lloodo o umo rozoo (looos), o rozoo,
174
porm, osto so no ponsomonto, o com lsso olo sltuo todos os vlrtudos
no conhoclmonto (Erkenntns). Doi lho rosulto quo olo tolho o lodo
o-loolco - sonsivol - do olmo, ou so[o, o polxoo (ptlos) o o costumo
(othos). E Hoool obsorvo o osto rospolto quo so troto do umo boo
critlco: Vomos quo oqullo do quo Arlstotolos sonto o lolto no
dotormlnocoo do vlrtudo om Socrotos o lodo do roolldodo sub[otlvo
- om llnouooom do ho[o o corocoo. O quo jultu vlrtudo portonto
umo Jetermnudo Jo ser, so[o olo concobldo com rolornclo oo
su[olto lndlvlduol, ou quo num sontldo suporlor olo so vo[o roollzodo
no Estodo. Mos Socrotos onlqullo o consclnclo lmodloto o subston-
clol do Estodo o noo otlnoo o ldlo do Estodo, o umo consoqunclo
dlsso quo o vlrtudo so podo vlr o sor dotormlnodo nosto modo
obstroto, o noo tom osslm suo roolldodo nom no Estodo o nom
noquolo porsonolldodo quo so dodo om suo plonltudo com o
Estodo
158
. No p. 78 olndo cltodo como umo oxprossoo do Arlsto-
tolos, quo Socrotos torlo por um lodo lnvostloodo corrotomonto, mos
por outro lodo lncorrotomonto. Noo vordodo quo o vlrtudo so[o
clnclo, mos quo noo ho vlrtudo som conhoclmonto (som um sobor),
nlsto olo osto corto. Elo torlo lolto do vlrtudo um Looos: nos porm
dlzomos quo olo com o Looos
15
. Novomonto dlz Hoool quo osto
umo dotormlnocoo multo corroto do Arlstotolos. Esto um dos
ospoctos do quostoo: quo o unlvorsol ncu com o ponsomonto: mos
proprlo do vlrtudo, onquonto corotor, quo o lomem seju sto, o
poro tonto proclso corocoo, nlmo otc. Ho portonto dols ospoctos:
o unlvorsol o o lndlvlduolldodo quo o roollzo, o ospirlto rool.
Aqul olconcomos novomonto o ponto ondo so mostroro om
quo sontldo Socrotos tovo umo posltlvldodo. Pols rotornomos quolo
ponto quo tinhomos dolxodo quondo so dlscutlo o quostoo do sou
onslnomonto. Esto vlsovo o lozor o unlvorsol mostror-so om oposlcoo
oo portlculor. A prlmolro dotormlnocoo, portonto, com rolornclo oo
prlnciplo socrotlco, o orondo dotormlnocoo, quo ontrotonto
oponos lormol, do quo o consclnclo oxtrol do sl mosmo o quo
vordodolro (cl. p. 71). Esto o prncipo Ju lberJuJe subjetou: quo
so romoto o consclnclo o sl mosmo. Com lsso, o unlvorsol chooo
ontoo o oporocor. Mos osto unlvorsol tom um lodo posltlvo o um
noootlvo (cl. p. 7). Dovomos obsorvor ontoo ot quo ponto Hoool
consoouo comprovor um lodo posltlvo no concopcoo socrotlco do
unlvorsol, ou so ocoso noo toriomos do rotornor o umo obsorvocoo
do Hoool (p. 70), umo ospclo do titulo: Em rosumo, osto o ostllo
- (o o lllosollo) - do Socrotos, quo [o so rocomondovo como umo
consldorocoo do lntorosso todo ospoclol. Elo ocrosconto o sooulr: Do
o lmprossoo do quo olndo noo toriomos oxposto orondo colso do
175
lllosollo socrotlco no modldo om quo so nos otlvomos oo prlnciplo:
mos o ponto mols lmportonto conslsto om quo o consclnclo do
proprlo Socrotos chooou somonto o osto obstroto. O bem o
unlvorsol... Esto om sl um prlnciplo concroto quo porm olndo noo
osto oxposto om suo dotormlnocoo concroto: o o lolho do prlnciplo
socrotlco sltuo-so nosto otltudo obstroto. Ndo possivol lndlcor nodo
do ollrmotlvo: pols o prlnciplo noo tom nonhum dosonvolvlmonto
ultorlor. Em rolocoo oos sollstos, Socrotos dou um posso oloontosco,
olconcondo o bom om sl o poro sl. Os sollstos hovlom porodo no
rolrocoo lnllnlto do bom no multlpllcldodo do utll o do provoltoso.
Mos, bom ontondldo: olo chooou ot oi, noo portlu doi. O unlvorsol
tom portonto um lodo posltlvo o um noootlvo. A roolldodo do
otlcldodo so tornoro vocllonto, dlsto Socrotos tomou consclnclo.
Elovou ontoo o otlcldodo o conhoclmonto, mos lsto conslsto [usto-
monto om tomor consclnclo do quo costumos, lols tlcos soo, om
suo dotormlnldodo, om suo lmodlotldodo, oscllontos, o podor do
concolto quo suporo osto sor o volor lmodlotos dolos, o o sontldodo
do sou sor-om-sl. Como exemplo do quo o unlvorsol tom om
Socrotos um luJo postoo olo lhos mostrovo (oos [ovons) o bom
o o vordodolro no dotormlnodo, poro o quol olo rotornovo, [o quo
noo quorlo llcor oponos no obstroto, Hoool clto o dlolooo do
Socrotos com o sollsto Hiplos (Xonol., Mem. lV, 4 s 12-16 s 25).
Socrotos sustonto oqul o proposlcoo do quo [usto quom obodoco
s lols, o o sustonto mosmo contro o ob[ocoo do quo lsto ollnol noo
podorlo sor o obsoluto, dodo quo o povo o os rooontos multos vozos
oltorom os lols. Sustonto-o oprosontondo o onoloolo do quo os quo
lozom ouorros ollnol tombm llrmom o poz. Suo lolo tondo o mostror
quo o Estodo molhor o mols olortunodo oquolo om quo os cldodoos
ostoo do ocordo o obodocom os lols. Nlsto v ontoo Hoool um
contoudo ollrmotlvo. Mos o rozoo por quo Socrotos oqul tom oloo
do ollrmotlvo quo olo ndo leou ut o jm seu ponto Je ostu, olo noo
vol ot oquolo ponto oo quol olo proprlomonto chooo, oo bom om sl
o poro sl. Aqul, olo dolxo o ordom ostobolocldo subslstlr, o osto noo
portonto o posltlvldodo quo soouo opos o suo nooocoo lnllnlto, mos
slm umo posltlvldodo quo o procodo. E bom vordodo quo com osto
movlmonto olo ultropossou o holonlsmo lmodloto, pols rotomo,
ollnol do contos, os lols om umo rolloxoo, o os rotlro com lsso do suo
condlcoo do oloo lmodlotomonto dodo, mos osto no ontonto
proprlomonto oponos um movlmonto llcticlo o do modo oloum o
outntlco movlmonto socrotlco. A posltlvldodo quo so podorlo on-
contror ontoo oqul noo podo portonto docldlr nodo no quo toco
quostoo do ot quo ponto Socrotos sustontou umo posltlvldodo, ou
176
mosmo ot quo ponto poro olo o unlvorsol so tornou concroto. lsto
Hoool tombm porcobou, como so podo vor polos obsorvocoos do
molo do p. 7, do llnol do 81 o do lniclo do 82. E do lodo noootlvo,
Hoool tombm clto oxomplos, o posto quo [o vlmos quo o lodo
posltlvo noo oro posltlvo no mosmo sontldo om quo o outro
noootlvo, vomos ontoo quo Socrotos so sustontou o unoersul como
senJo o nequtoo. Hoool clto um oxomplo do Xonolonto o ocrosconto
(p. 83): Vomos oqul o lodo noootlvo: quo Socrotos torno vocllonto
o quo do rosto poro o roprosontocoo oro llrmo. Noo montlr, noo
onoonor, noo roubor volom como colsos [ustos poro o roprosontocoo
lnonuo, - ossos colsos soo llrmos poro olo: mos polo comporocoo
dlsto, quo consldorodo llrmo, com o outro, quo lho volo louolmonto
como vordodolro, mostro-so quo so controdlzom, - o oqullo quo oro
llrmo torno-so vocllonto, noo volo mols como llrmo. O posltlvo quo
Socrotos coloco om sou luoor osto, om porto, om oposlcoo com
oquolo `obodocor s lols`: vomos porloltomonto o unlvorsol, o lndo-
tormlnodo, o `obodocor os lols` comproondo todo oquolo quo ouvo
lsto, [ustomonto s lols oxprossos como o roprosontocoo oorol osto
consclonto dos mosmos, noo montlr, noo onoonor: mos ostos lols
constltuom oxotomonto lsto, quo olos oprosontom como ln[ustlco o
montlr, onoonor, roubor om oorol, - dotormlnocoos quo noo roslstom
oo concolto. E no p. 85: Vomos oqul portonto o unlvorsol osslm
dotormlnodo, roollzodo: unlvorsol nomoor dos lols: om vordodo,
porm, dodo quo ostos soo momontos ovonoscontos: o unlvorsol
lndotormlnodo, o u lucunu do suo lndotormlnldodo unJu ndo proon-
chldo. Dopols Hoool mostro (p. 0, oclmo o ss.) como oporoclo
poro o proprlo Socrotos o roollzocoo do unlvorsol. Aqul ontoo so
mostro o su[olto como sondo o doclslvo, como oquolo quo orbltro-
rlomonto so dotormlno om sl mosmo. Mos o llmltocoo quo o unlvorsol
osslm rocobo umo llmltocoo posto o codo lnstonto orbltrorlomonto
polo su[olto. Ouo osto rostrlcoo do unlvorsol so torno llrmo o noo
cosuol, o quo o unlvorsol so[o conhocldo om suo dotormlnldodo, lsto
so possivol om um slstomo totol do roolldodo olotlvo. Mos Socrotos
coroclo do um tol slstomo. Elo nooovo o Estodo, mos noo voltovo
lormo suporlor do Estodo, ondo so ollrmo oquolo lnllnltudo quo olo
noootlvomonto oxlolo.
Vomos portonto quo Socrotos podo porloltomonto sor chomo-
do junJuJor Ju morul no slonlllcocoo quo Hoool dou o ostos polovros
o noo obstonto seu ponto Je ostu podo tor sldo o lronlo. Ao su[olto
morol, l., noootlvomonto llvro, corrospondo o bom como torolo, so
o bom concobldo como o noootlvo lnllnlto. O lndlviduo morol
[omols consoouo roollzor o bom, somonto o su[olto posltlvomonto
177
llvro podo tor o bom como o posltlvo lnllnlto, como suo torolo, o
roollzo-lo. So so qulsor rotor uquelu Jejndo do lronlo quo Hoool too
soouldomonto ocontuo, ou so[o, quo o lronlo noo lovo nuJu u sro,
lsto tombm podo sor sustontodo com rolornclo oo su[olto noootl-
vomonto llvro: pols nom mosmo os vlrtudos quo olo protlco soo
lovodos o srlo, so vordodo quo, como o proprlo Hoool docorto
dlrlo, o vordodolro sorlododo so possivol om umo totolldodo, ondo
ontoo o su[olto noo mols so dotormlno orbltrorlomonto o codo
lnstonto o contlnuor sou oxporlmonto, mos slm porcobo o torolo noo
como oquolo quo olo mosmo so colocou, porm como oquolo quo
lol posto poro olo
160
.
Hoool, poro mostror Socrotos como o lundodor do morol,
concontro suo concopcoo do Socrotos unluterulmente sobro osto
ponto. O quo olo protondo otrlbulr o Socrotos o Ju Jo bem, mos
com lsso olo so omboroco quondo proclso mostror como Socrotos
concobou o bom. E oi proprlomonto quo osto o ponto compllcodo
do concopcoo hooollono do Socrotos: ho umo tontotlvo constonto do
mostror como Socrotos concoblo o bom, o o monos corroto no
mosmo conslsto, tonto quonto ou vo[o, om quo o dlrocoo do corron-
tozo no vldo do Socrotos noo coptodo com oxotldoo. O movlmonto
om Socrotos osto: lr ot o bom. Suo lmportnclo no dosonvolvl-
monto do mundo osto om dlrlolr-so oo bom mosmo som tor chooodo
o tonto. Suo lmportnclo poro sous contompornoos osto om t-los
lnduzldo ot oi. O sontldo dlsto noo quo olo, por osslm dlzor, no
conclusoo do suo vldo tonho consoouldo chooor ot oi, mos om tor
lolto o suo vldo conslstlr om constontomonto ulcunur o juzer outros
ulcunurem este ponto. Mos nosto mosmo modldo olo olconco tom-
bm o vordodolro, lsto , o vordodolro om sl o poro sl, olconco o
bolo, lsto , o bolo om sl o poro sl, o om oorol olconco o onto-om-sl-
o-poro-sl como onto-om-sl-o-poro-sl prosonto oo ponsomonto. Elo
chooo ot oi, chooo constontomonto ot oi. Por lsso, olo noo oponos
morollzovo, mos loz om oorol oporocor o onto-om-sl-o-poro-sl tlron-
do-o do dotormlnocoo do multlplo. Folovo com os ortlstos sobro o
bolo, dolxondo quo o bolo om sl o poro sl so oloborosso (ou
nequtons) o portlr dos dotormlnocoos do sor, ondo o oonto ot ontoo
o tlnho. E osslm louolmonto com o vordodolro. E lsto olo noo lozlo
do umo voz por todos, porm o oxocutovo com codo um. Elo lnlclovo
por ondo olos ostlvossom, o ols quo looo olo ostovo om plono morcho
tronsportondo o codo um om portlculor. Mos too looo hovlo trons-
portodo um, lnstontonoomonto olo rotornovo. Nonhumo roolldodo
consooulo opor-so o olo, mos oqullo quo chooovo o oporocor oro u
JeulJuJe no mols ovonosconto lndlcocoo do mols lroco llmltocoo,
178
lsto , como obstroto njnto. Asslm como Coronto tronsportovo os
possoos do plonltudo do vldo poro o torro sombrlo do submundo,
osslm como osto, poro noo sobrocorrooor suo lovo omborcocoo, lozlo
os vlo[ontos so dosplrom do todos os dotormlnocoos multlplos do vldo
concroto, titulos, honrorlos, purpuro, orondlloqunclo, culdodos,
proocupocoos otc., do modo quo so rostovo o homom puro o slmplos,
do mosmo modo tombm Socrotos otrovossovo os lndlviduos do
roolldodo poro o ldoolldodo, o o lnllnlto do ldoolldodo, como nooo-
tlvldodo lnllnlto, oro o nodo, ondo olo lozlo dosoporocor todo o
multlpllcldodo do roolldodo. No modldo om quo Socrotos ontoo
constontomonto lozlo oporocor o onto-om-sl-o-poro-sl, podlo porocor
quo polo monos lsto olo lovosso o srlo, mos [ustomonto porquo olo
oponos chooou ot osto, so possulndo o onto-om-sl-o-poro-sl como
o lnllnltomonto obstroto, olo possuio o obsoluto sob lormo do nodo.
A reulJuJe, polo obsoluto, trunsjormuou-se em nuJu, mos o ubso-
luto eru por suo voz tombm nuJu. Mos poro podor mont-lo nosto
ponto, poro [omols osquocor quo o contoudo do suo vldo oro osto, o
quolquor momonto olotuor osto movlmonto, proclso quo o oonto
rocordo suo slonlllcocoo como mssonro Jono. A osto suo mlssoo
dlvlno Hoool noo prostou otoncoo, multo omboro o proprlo Socrotos
dosso tonto lmportnclo o olo. E no modldo om quo o oonto olndo
so sontlsso tontodo o otrlbulr o olo oloo mols, osto tontotlvo torlo suo
rozoo no loto do quo o oonto noo porcobo quo lndlvlduolldodos
hlstorlco-unlvorsols soo orondos [ustomonto porquo o vldo lntolro
dolos noo lhos portonco, o olos por osslm dlzor nodo rotm poro sl
mosmos. Mos por lsso tombm o mundo tom do oorodocor olndo
mols o olos.
No oxposlcoo do mtodo do Socrotos, quo Hoool lornoco,
tornom-so ob[oto do dlscussoo ospoclolmonto duos lormos do mto-
do: suu ronu o suo muutcu. Jo o luoor rosorvodo poro o lronlo
lndlco sullclontomonto quo Hoool concobo o lronlo om Socrotos mols
como um momonto domlnodo, um modo do trotor com os possoos,
o lsto rolorcodo mols odlonto com onunclodos oxplicltos. Como
quo so dovo comproondor osto concopcoo o ot quo ponto Hoool
torlo rozoo com olo, o quo oooro proclso tornor-so ob[oto do umo
lnvostloocoo. Mos com lsso ou posso sooundo porto dosto ostudo,
ou so[o, porto sobro o concolto lronlo.
179
Notas do Autor: 1 Parte:
1) Talvez um ou outro me censure quando considero a filosofia a mais velha, porm
eu estou supondo que o eterno seja mais velho que o temporal; e se de muitas maneiras a
filosofia chega depois da histria, ela d, mesmo assim, imediatamente um passo to
imponente que ultrapassa o temporal, toma-se a si mesma como o prius eterno, e, tomando
conscincia de si para si mesma sempre mais profundamente, recorda-se recuando sempre
mais longe no tempo, rumo eternidade; no como quem est sonhando, mas sempre
mais acordada, no recorda como de um passado, porm recorda o passado como um
presente.
2) A filosofia se relaciona sob este aspecto com a histria em sua verdade, como
a vida eterna com a temporal segundo a viso crist em sua inverdade, como a vida eterna
com a temporal segundo a concepo grega e de um modo geral, da Antigidade. Com
efeito, de acordo com esta ltima concepo, a vida eterna iniciava quando se bebia do rio
Letes
*
para esquecer o passado; de acordo, porm, com a primeira, ela acompanhada
de uma conscincia que penetra at a medula dos ossos e que recorda cada palavra intil
que foi pronunciada. (
*
Letes: um dos cinco rios do inferno mitolgico N.R.)
3) Das Christliche des Platonismus oder Sokrates und Christus (O elemento cristo
do platonismo ou Scrates e Cristo), de F. C. Baur. Tbingen, 1837.
4) Quero citar como exemplo: Mem. III, 14,2. A se trata de um jovem que s comia
carne. Das duas uma: ou o caso de uma daquelas ironias infinitamente profundas, que
com a seriedade mais atenta captam as coisas mais indiferentes e com isso expressam o
mais profundo desprezo por tudo; ou ento uma bobagem, um dos instantes fracos de
Scrates, em que uma nmese irnica o deixa cair sob a determinao de uma trivialidade
infinita (a este respeito, ver mais adiante). Mas em Xenofonte nenhuma das alternativas
o caso, sua concluso a de que o jovem decerto no afundou tanto na melancolia a ponto
de renunciar a comer carne, mas se aperfeioou to bem no moral que at comeou a
comer po.
5) Cristo mesmo diz: Eu sou o caminho, a verdade e a vida, e no que se refere
concepo dos apstolos, ela era palpvel e no uma engenhosa obra de arte. O que
ouvimos, o que vimos com nossos olhos, o que contemplamos, e o que nossas mos
apalparam (Jo 1,1). Por isso Cristo tambm diz que os reis e prncipes desejaram v-lo;
Scrates, ao contrrio, como j se observou acima, era invisvel para seus contemporneos.
Scrates era invisvel e s perceptvel atravs da audio (loquere ut videam te, fala para
que eu te veja). A existncia de Scrates era, de modo geral, aparente e no transparente.
Isto, com respeito existncia de Cristo. No que se refere ao seu ensinamento, a se podia
sempre tom-lo pela palavra, sua palavra era vida e esprito; Scrates, com suas palavras,
s se deixava mal-compreender, e s transmitia vida atravs de uma negatividade. Eu
desejaria, de resto, se este desejo mesmo no se localizasse fora dos limites deste tratado,
que me fosse permitido dentro do domnio desta investigao abordar a relao de Scrates
com Cristo, sobre a qual Baur, no livro citado, disse tanta coisa digna de nota, muito embora
eu tenha ficado com uma pequena dvida asmtica sobre se a semelhana no consistiria
na dissemelhana, e se a analogia no existiria somente porque h uma oposio.
6) Alis, Xenofonte tinha tanta desconfiana no s em relao a Scrates, mas
tambm em relao verdade, que no ousou deixar Scrates andar por conta prpria, e
por isso constantemente est pronto a enfatizar o quanto os atenienses foram insensatos
e injustos, e como para ele a coisa era bem diferente.
180
7) Para Scrates, neste sentido, no havia nada parado; no que se refere sua viso
do conhecimento vale a mesma coisa que se l no Evangelho sobre a piscina de Betesda,
que s curava quando a gua se agitava.
8) Se aqui eu concebo a viso que Scrates tem da relao da idia com o fenmeno
como algo positivo e com isso poderia ocorrer ao leitor atento acusar-me de uma
autocontradio, com respeito concepo que desenvolverei mais adiante desta mesma
relao segundo a considerao socrtica, eu devo apenas permitir-me algumas observa-
es. Em primeiro lugar, isto se funda na polmica de Scrates contra os sofistas, os quais
pura e simplesmente no conseguiam adaptar-se realidade e cuja especulao era, em
ltima anlise, to sublime e to eloqente que por fim, por excesso de idias, nada mais
podiam dizer. Em contraste, Scrates se demorava constantemente junto s coisas mais
simples da vida, ocupava-se com o comer e o beber, com os sapateiros, os lavradores, com
os pastores e as mulas de carga, e ao forar os sofistas a descerem para tais esferas
obrigava-os a reconhecerem a afetao que havia neles. Em segundo lugar, porm, a
existncia mesma era para ele constantemente to-somente imagem, e no momento na
idia, e isto mostra sua idia como abstrata; e isto se confirma ainda mais pelo fato de que
ele no possua nenhuma determinao qualitativa no que se refere relao do fenmeno
com a idia; aquele valia tanto quanto esta, j que tudo era imagem e apenas imagem;
assim tambm se pode considerar como um sinal de que s se possui a idia em sua
abstrao quando se acha que Deus se deixa reconhecer como presente tanto num clamo
quanto na histria universal, j que isto redunda essencialmente em pensar que ele no est
realmente presente em lugar nenhum; e por fim, a idia que Scrates possua era sempre
a idia dialtica, lgica. Ver mais adiante a respeito.
9) Portanto, se a concepo de Xenofonte sobre Scrates correta, ento eu creio
que uma Atenas refinada e amante de novidades tentou desembaraar-se de Scrates antes
por ele aborrec-la, mais do que por temor a ele; e todo mundo certamente concordar
comigo em que o fato de Scrates aborrecer as pessoas era um motivo to justo para
execut-lo, quanto a justia de Aristides fora um motivo vlido para os atenienses o
mandarem para o exlio.
10) S raramente se ouve, no meio desta prosa degenerada, uma observao que
ainda guarda algum resto de sua origem celeste, e ainda assim com um acrscimo
perturbador. Como exemplo, quero introduzir, em favor de Xenofonte, Mem. I,I,8. Ele fala
daquelas coisas que o engenho humano como tal poderia alcanar, e ento acrescenta: o
que de mais eminente encerram estas cincias reservam-no os deuses para si... Com efeito,
ignora aquele que bem plantou um vergel quem lhe colher os frutos. A nota socrtica
consiste aqui na relao de oposio que sugerida, ainda dentro dos limites que
caracterizam o territrio da atividade humana, entre a atividade febril dos homens e aquilo
que executado; bem socrtico, primeiro esboar o terreno que inacessvel ao
conhecimento humano (6: Quanto s coisas de xito duvidoso, mandava-os consultarem
os orculos, para saberem o que deveriam fazer), em seguida sugerir o que, apesar de
tudo, os prprios homens eram capazes de realizar, e quando estes estivessem com os
sentidos bem ancorados nesta certeza, ento subitamente mostrar que mesmo a eles no
so capazes de consegui-lo, derretendo por assim dizer o gelo em que estavam congelado,
pensando estar tranqilamente em terra firme, e dessa maneira fazendo-os enfrentar mais
uma vez a correnteza. S no podemos reclamar a ausncia da ironia; pois justamente
ela que lhes arrebata o ltimo ponto; em Xenofonte, porm, ela est ausente; pois aquela
considerao introduzida com as palavras o que de mais eminente, e a formulao
socrtica antes seria a pequena dificuldade que ainda resta etc.) Por outro lado, no
deveramos, de maneira alguma, dispensar aquela possibilidade, aquela disposio e aquela
181
ameaa que h num modo de ver dogmtico que deve ter sido caracterstico de Scrates.
Para fundamentar a observao do que os deuses se reservaram justamente nas coisas
finitas o mais importante, Scrates mostra que ningum conhece seu destino futuro, e que
portanto esta ignorncia um recife no qual podem naufragar todas as sbias asseres.
Antes se teria esperado que Scrates, justamente ao fazer dos homens aparentemente
capazes de agir por conta prpria, quisesse acentuar que eles no eram nem ao menos
colaboradores da divindade, e que toda a sua atividade febril era um nada ou um puro e
simples receber, de modo que mesmo que cavassem a terra com instrumentos mecnicos
em vez de faz-lo com as prprias mos e arassem sulcos da maior profundidade, ainda
assim no encontrariam fecundidade na terra, caso a divindade no o quisesse. Pois a
ignorncia a respeito do prprio destino finito, que Scrates acentuou como a herana
correspondente ao gnero humano, jamais fora, afinal de contas, desconhecida dos
homens; agora, a total impotncia, que no terreno das obras a prpria analogia para a
total ignorncia no conhecimento, esta sim sempre necessitaria da insistncia de um
Scrates. Bem se poderia objetar-me que na passagem citada se trata justamente do
sucesso e daquela possibilidade oculta no secreto conselho dos deuses, e que a contradio
se encontra entre aquilo que pura e simplesmente no pode ser objeto de algum clculo e
aquilo que primeira vista parece com toda certeza deixar-se calcular. Mas que em qualquer
dos casos falta aqui a ironia, isto qualquer um conceder, assim como tambm que o que
foi acima indicado poderia proporcionar uma viso muito mais socrtica sobre a natureza
e a essncia do homem, se Scrates a no tivesse colocado o homem em coliso com o
acaso, mas sim com a necessidade. claro que seria possvel que as gralhas comessem a
semente depositada pelo agricultor; mas que no poderia haver absolutamente nenhuma
fora germinativa na terra se a divindade no o quisesse, e isto apesar de todos os esforos
humanos, isto sim uma negao muitssimo mais profunda. A primeira uma concepo
da possibilidade enquanto possibilidade, a segunda uma tentativa de fazer mesmo a
realidade efetiva mostrar-se como uma possibilidade hipottica. Tomemos um outro
exemplo, onde Scrates, mesmo na exposio de Xenofonte, parece aproximar-se da
ironia, Mem. I,2, o famoso dilogo com Crtias e com Cricles. Mas Scrates se move aqui
mais no terreno da sofstica (36: Quer dizer que no poderei responder a um jovem que
me perguntar se eu sei onde mora Cricles, e onde se encontra Crtias?); e portanto s
irnico na medida que a sofstica pode aproximar-se disto, mas mesmo assim qualitati-
vamente diferente da ironia. Mais adiante voltaremos a isto. E o curioso que Cricles
realmente mais espirituoso do que Scrates, pelo menos o supera de longe com a famosa
resposta E renuncia tambm aos teus vaqueiros. De outra forma arriscas diminuir por tua
vez o nmero de bois. Eu desenvolvi estes dois exemplos um pouco mais detalhadamente
para mostrar que mesmo l onde Xenofonte chega mais perto de uma concepo de
Scrates, ns no percebemos, de maneira alguma, o aspecto bifronte que h neste, porm
apenas algo que no nem uma coisa, nem outra.
11) Compare-se a isto o peso que Scrates, no stimo livro da Repblica, d
geometria e sua significao para transpor o pensamento do vindo-a-ser para o ente
(daquilo que se gera e se destri para aquilo que existe sempre), portanto, se a geometria
nos obriga a contemplar a essncia, ela nos convm; mas se contempla o que muda, ento
no nos convm. Cf. Plato, na edio de Ast, vol. 4, p. 404. Mas o vir-a-ser (GNESIS)
evidentemente a multiplicidade emprica, e logo a seguir Scrates fala da mesma maneira
sobre a astronomia e acha que atravs desta cincia se purifica e se desperta um sentido
da alma que vale mais do que mil olhos, e critica tanto os astrnomos quanto os msicos,
porque permanecem parados na doutrina emprica do movimento e da harmonia.
12) Mem. II 4; I 3, 14.
182
13) O Banquete (Trad. de Plato, de Heise, p. 97 220a): E por outro lado, nas
fartas refeies, era o nico a ser capaz de aproveit-las em tudo mais, sobretudo quando,
embora se recusasse, era forado a beber, que a todos vencia; e o que mais espantoso
de tudo que Scrates embriagado nenhum homem h que o tenha visto.
14) O irnico que h em Xenofonte no , portanto, de maneira alguma aquele
bem-aventurado flutuar suspenso em si mesmo da ironia, e sim um meio de educao e
por isso ora encoraja aqueles de quem Scrates espera realmente algo (Mem. III, 5, 24),
ora apenas disciplina (Mem. 6).
15) por isso que se requer coragem para qualquer conhecimento, e somente
aquele que tem coragem para sacrificar sua vida salva sua vida; a todos os demais ocorre
o mesmo que aconteceu com Orfeu, que queria descer aos infernos para arrancar de l sua
esposa, mas os deuses lhe mostraram dela apenas uma imagem de sombras, porque eles
o encaravam apenas como um tocador de ctara que no tinha tido a coragem para oferecer
sua vida por amor.
16) Mem. IV, 2, todo uma trama de sofismas, sobretudo 22.
17) Uma honrosa exceo Mem. IV 4,6: Como isso, Scrates, ests a repetir
o que te ouvi dizer h tanto tempo? Sim, retorquiu Scrates, e o mais estranho, Hpias,
que, no contente de repetir as mesmas palavras, repito-as sobre os mesmos assuntos.
Ao passo que tu, sabicho como s, talvez nem sempre digas as mesmas palavras sobre
as mesmas coisas. Como se sabe, encontra-se a mesma observao da parte de Polo e a
mesma resposta de Scrates no Grgias, e no se pode negar que a observao
acrescentada por Xenofonte tu, sabicho como s decerto no torna a ironia mais
profunda, mas certamente mais galhofeira.
18) No interior do sistema, portanto, cada momento particular adquire uma
significao diferente da que tem fora do sistema; este tem, por assim dizer, aliud in lingua
promptum, aliud pectore clausum (uma pronta na lngua, outra oculta no peito).
19) Certamente ningum me contestar quando afirmo que este comportamento
da personalidade uma relao de amor, sim, que ele recorda bem propriamente aquele
tipo especial de amor que em Plato sempre atribudo a Scrates: pederastia,
naturalmente com referncia ao despertar da primeira juventude da sonolncia infantil, e
quela tomada de conscincia de si, e que assim h uma aluso bastante feliz quela
predileo com que Scrates se apoderava e at se divertia das pequenas fraquezas de seus
discpulos. No Banquete (Heise, p. 21 /181 d/) est dito: no amam eles, com efeito, os
meninos, mas os que j comeam a ter juzo, o que se d quando lhes vm chegando as
barbas.
20) Como se tornaria muito prolixo citar Baur, remeto o leitor quela seo que
se inicia p. 90, e peo que leia as pginas 90 e 91 e a seguir a p. 98.
21) O oposto disto est na suposta arte dos sofistas de saber responder; pois estes
estavam sempre vidos de que algum lhes perguntasse algo, para que toda a sua sabedoria
pudesse irromper, para abrir todas as velas e com vento de popa perder a terra de vista,
avanando pelo mar alto da verdade. Como exemplo disto pode servir o incio do Grgias,
onde Grgias e sobretudo Polo aparecem to tensos como vacas que no foram ordenhadas
na hora certa.
22) Cf. O Banquete (Heise, p. 60 infra e 61 supra /201 c/): Agato: Eu no
poderia, Scrates, contradizer-te; mas seja assim como tu dizes. Scrates: verdade,
querido Agato, que no podes contradizer, pois a Scrates no nada difcil. Igualmente
no Protgoras (Heise, p. 152 /331 c/): Protgoras ... Mas que diferena faz? Mas se
fazes questo, admitamos que a justia seja piedosa e a piedade justa. Scrates: No, no
183
assim, disse eu; pois eu no peo que se ponha prova este se quiseres, ou se te
parece, mas sim a minha e a tua verdadeira opinio, e com isso eu entendo que a coisa
de que se trata melhor provada quando se deixa totalmente de lado este se. Protgoras
(Heise, p. 160 /334 c/): Depois que ele (Protgoras) disse isto, os presentes o aplaudiram
ruidosamente por ele ter falado to bonito. Mas eu disse: Sou um homem um pouco
desmemoriado, e quando algum fala longamente eu esqueo totalmente o assunto de que
se tratava. Se eu fosse surdo, tu considerarias necessrio falar num tom mais alto do que
para os outros quando fosses falar comigo, assim ento tambm, j que topaste com um
homem esquecido, corta algo de tuas respostas e as torna mais curtas, caso eu deva
seguir-te. Cf. Grgias (Heise, p. 21 /454 b,c/): Scrates: Mas no te admira se eu s
vezes precisar perguntar-te uma ou outra coisa, mesmo que te parea totalmente clara.
Pois, como eu disse, eu no te questiono a respeito disto por tua causa, mas sim para que
ns possamos levar a cabo da maneira correta a nossa investigao e no fiquemos
acostumados a tirar a palavra da boca do outro, embora apenas adivinhando a opinio um
do outro, e para que tu possas fazer valer a tua viso das coisas da maneira que tu achares
mais adequada. Por isso aquela obstinao em ater-se ao objeto, que no se deixa
perturbar por nada. Cf. Grgias (Heise, p. 68 /473 d/): Scrates: Meu belo Polo! agora
novamente me queres assustar em vez de me refutar, assim como antes apelavas para
testemunhas contra mim... E mais adiante (p. 68 /473 e/): ...Scrates: O que isto,
Polo? Tu ris? Esta uma nova maneira de demonstrar algo, rir daquilo que a gente diz, em
vez de retorquir? A no se leva em conta, portanto, se muitos tm a mesma opinio,
ou no, mas sim qual a opinio que a correta. Polo alega que os presentes esto de acordo
com ele e o convida a question-los. Scrates (p. 68 /473 e 474 a/): Polo: eu no sou
um poltico. No ano passado, quando me coube julgar, porque minha tribo presidia o
Pritaneu, e eu devia reunir os votos, provoquei o riso geral, porque eu no entendia daquilo.
Portanto, no exige de mim que eu recolha os votos dos presentes...; pois eu s sei evocar
uma testemunha para o que eu digo, ou seja, aquele com quem eu falo, e os outros podem
sair. (Em contraste com esta seriedade socrtica que se atm ao seu objeto to alerta e
atentamente como um vigia de priso aos seus prisioneiros, ns o vemos uma nica vez
procurar mais aquele fcil afastar-se e encontrar-se do dilogo e o aspecto ertico que h
nisto. Fedro o acusa disto no Banquete (Heise, p. 47/194d/):Meu caro Agato, se
responderes a Scrates, nada mais lhe importar do que est por acontecer, desde que ele
tenha algum com quem conversar, especialmente algum belo.. A conversao do
amante pois em geral o puro oposto do autntico discursar sobre alguma coisa, e por
mais edificante que seja para os amantes, ela no entretm nem mantm os terceiros. No
Fedro, por isso, Scrates d um conselho la Eulenspiegel (Ast t. I. p. 148 237 c): em
todas as coisas, meu rapaz, para que se tome uma resoluo sbia mister saber sobre o
que se delibera, pois, de outro modo, infalivelmente nos enganamos, mais ou menos assim
como Eulenspiegel d ao alfaiate o importante conselho de dar um n no final da linha,
para no vir a perder a primeira volta da agulha.
23) A identidade deles se exprime de maneira muito bela na lngua alem, onde
indagar se diz aushorchen (auscultar).
24) Assim tambm uma forquilha corresponde de maneira misteriosa com a gua
oculta na terra, e s se agita onde h gua.
25) Cf. Grgias, p. 38 (461 d):Scrates... Peo-te, Polo, que nos poupes de
longos discursos que agora h pouco tentaste utilizar. Polo: Como assim? No me seria
permitido falar quanto eu quisesse? Scrates: Certamente seria demasiado duro, meu caro
amigo, se, ao chegares a Atenas, o lugar da Grcia onde reina a maior liberdade de falar,
tu fosses o nico a no poder fazer uso dela.
184
26) Cf. Protgoras (p. 145 e 146 meio /329 b/): Ento, Protgoras, falta-me
apenas um pouquinho para ter tudo, basta que me queiras responder isto... mas este
isto justamente aquele ponto de que tudo depende. Ou, para tomar um outro exemplo:
Apologia de Scrates (Ast t. VIII p. 98 /17 a/): No sei, Atenienses, que influncia
exerceram meus acusadores em vosso esprito; a mim prprio, quase me fizeram esquecer
quem sou, tal a fora de persuaso de sua eloqncia. E ainda, no Banquete, contra
Agato (Heise, p. 54 /198 b/): E como, ditoso amigo, no vou embaraar-me, eu e
qualquer outro, quando devo falar depois de proferido um to belo e colorido discurso?
Sem dvida que nem tudo nele igualmente admirvel, mas quem poderia ouvir sem
entusiasmo tantas palavras belas e a maneira de falar no final... P. 55 (198 d): Em minha
ingenuidade acreditava que se devia dizer s a verdade acerca do objeto de que se faz o
elogio; ... Vejo, porm, que tal no a maneira de se fazer um elogio, e que ao contrrio,
o que se deve fazer atribuir ao objeto os mais belos e grandiosos predicados, sem levar
em considerao se isso verdade ou no. Cf. Protgoras, p. 170 infra e 171 supra (339
e).
27) Certamente toda a Apologia em sua totalidade uma estrutura irnica, na
medida que a grande massa de acusaes se reduz a um nada, no no sentido comum, mas
sim a um nada que fornecido justamente pelo contedo da vida de Scrates, que ironia,
assim como tambm sua proposta de ser sustentado no Pritaneu, ou a multa em dinheiro,
e especialmente o fato de sua Apologia no conter propriamente nenhuma defesa: em
parte ele se diverte com os acusadores, e em parte ele aproveita para uma agradvel
conversa fiada com os juzes. Combina tambm com isso a famosa histria, de que ele teria
recebido e lido um escrito de defesa de Lsias, porm declarado que no se achava motivado
para utiliz-lo, embora se tratasse de um excelente discurso.
28) Nesta sua atividade de refutao ele abarcava todos, especialmente seus
conterrneos: o que hei de fazer a quem eu encontrar, moo ou velho, forasteiro ou
cidado, principalmente aos cidados, porque me estais mais prximos no sangue. Tais
so as ordens que o deus me deu, ficai certos (cf. Ast t. VIII, p. 128, 30 a). Ele narra que
muitos se ligaram a ele porque no era desinteressante ver aquela gente que imaginava
saber alguma coisa ser convencida de nada saber: Mas, repito, fao-o por uma determi-
nao divina, vinda no s atravs do orculo, mas tambm de sonhos e de todas as vias
pelas quais o homem recebe ordens dos deuses (Ast t. VIII, p. 136, 33 c).
29) Peo ao leitor que, em contraste com este ponto, se lembre da exposio de
Xenofonte, onde Scrates tanto se esfora para educar seus discpulos para serem bons
cidados. Na Apologia de Plato, Scrates acentua a importncia de ser um homem
privado, e isto se harmoniza totalmente com a relao negativa com a vida, que Scrates
apresenta de resto; pois o ser um homem privado, na Grcia, vinha a significar algo de
bem diferente do que ser hoje em dia um particular, pois na cultura grega cada indivduo
particular considerava a sua vida abarcada e suportada pela vida poltica, num sentido muito
mais profundo do que em nosso tempo. por isso tambm que Clicles (no Grgias)
censura Scrates por persistir em se ocupar com a filosofia, dado que Clicles acha que
filosofar como balbuciar, algo que se pode desculpar numa criana, mas que um adulto
que persiste em filosofar merece por isso uma pena (cf. Heise, p. 99 / 485 d,e/): Pois
como acabei de dizer, por mais notvel estrutura ele possua, o fato que no poder ser
diferente: ele ficar imaturo, dado que ele se afasta do centro da Cidade e foge das reunies
pblicas, l onde, no dizer do poeta, os homens podem destacar-se, e ele passa o resto de
sua vida metido num canto onde fica sentado na companhia de trs ou quatro adolescentes,
sussurrando-lhes nos ouvidos, mas sem jamais proferir algo de maneira livre, nobre e forte.
Eu quase nem preciso lembrar ao leitor atento o quanto este discurso de Clicles
185
semelhante ao comportamento cientificamente adequado que Xenofonte faz Scrates
recomendar.
30) Na medida que ainda se pudesse falar de um saber sobre algo de diferente do
que esta ignorncia, um frgil vestgio, uma fugaz indicao de um saber positivo, a o
prprio Scrates diz, alis, no Banquete (Heise, p. 10 /175 e/): A minha sabedoria seria
um tanto ordinria, ou mesmo duvidosa como um sonho e na Apologia, ele traduz o
dito do orculo de Delfos assim: que pouco valor ou nenhum tem a sabedoria humana
(Cf. Ast t. VIII, p. 1123, 23a).
31) De resto, permanece algo de obscuro no discurso de Erixmaco; por um lado,
ele negligencia a necessidade do momento da unidade imediato, do lao de unidade que
abraa a duplicidade, e isto, embora ele cite as palavras de Herclito, que o uno em conflito
consigo mesmo concorda consigo mesmo, assim como o acorde de uma lira ou de um
arco; em parte o Eros duplo ainda paira diante dele, assim como para Pausnias, como
algo meramente exterior, como uma diviso exterior, e no o reflexo daquela ambigidade
que jaz no amor e que emana dele com necessidade. Por isso, o amor ora ele mesmo a
relao do oposto, ora uma espcie de relao pessoal s oposies, ora um prius sem
contedo e exterior a esta relao de oposio, e ora algo que se defronta com as
oposies. Em suma, sua exposio uma mistura do tradicional e da poesia da natureza.
32) O irnico arranca o indivduo da existncia imediata, e isto o aspecto libertador,
mas depois o deixa flutuando como o esquife de Maom, segundo a lenda, entre dois
magnetos, dois plos, um de atrao e o outro de repulso.
33) Anticipando, devo lembrar ao leitor que o mesmo problema se repetir sob
uma outra forma, quando eu for desenvolver em que sentido necessrio admitir uma
plenitude positiva em Scrates para com isso explicar a circunstncia de que a partir dele
tenham brotado tantas escolas filosficas.
34) Aqui, porm, preciso observar que para Scrates, devido ao antigo hbito,
tinha-se tornado a tal ponto necessrio indagar que, mesmo quando ele dava a permisso
ao outro para perguntar tambm, no ia alm de duas ou trs questes, e j Scrates
retomava a forma interrogativa e a partir da no cedia mais. Ele cuida que a forma da
pergunta seja devidamente observada e que no surja nenhuma confuso com a pergunta
retrica. assim, p. ex., em Grgias (Heise p. 48 /466 a b c/): Polo Tu acreditas que
os oradores notveis so considerados no Estado como bajuladores e menosprezados como
homens ruins? Scrates: Isto uma pergunta que tu formulas, ou o incio de um discurso?
Polo: Mas como? Eles no matam, assim como os tiranos, quem eles querem, no roubam
de cada um sua fortuna, e no expulsam da Cidade a quem lhes aprouver? Scrates: Pelo
Co! Contudo eu ainda estou inseguro com tudo o que tu dizes, se expes a tua prpria
opinio, ou ser que me ests perguntando? Ao final do Grgias, depois de Scrates
ter reduzido os sofistas ao silncio, ele continua sozinho a investigao, mas o faz em forma
de dilogo consigo mesmo. No Crton, onde as leis e at o Estado aparecem e so
introduzidos na conversa, eles dizem: No te admires, Scrates, pelo que perguntamos,
mas trata de responder, j que tu ests acostumado a falar com perguntas e respostas. Na
Apologia tambm ele conduz sua defesa na forma de perguntas e respostas e at chama
a ateno para este fato (Ast. t. VIII p. 122, 27): Quanto a ti, Meleto, responde-nos. E
quanto a vs, como eu pedi desde o incio, no vos amotineis se eu falar na minha maneira
habitual!
35) A anedota a que estou aludindo apresenta a outra forma de um resultado
ironicamente negativo; pois aqui o irnico consiste em que se chega a um resultado real,
mas, dado que este resultado real totalmente pessoal, e enquanto tal se relaciona de
186
maneira indiferente com a idia, e dado que se pode supor que o catlico nefito novamente
ter a mesma fora de persuaso sobre o protestante recm-convertido que este exercitava
sobre aquele no assalto anterior, e assim por diante; por tudo isso se v a a possibilidade
de uma disputa infinita que a cada instante possui fora persuasiva para os disputantes,
sem que, porm, por causa disso, algum deles em algum instante tenha uma convico;
apenas a seguinte relao de correspondncia permanece atravs dos momentos: no
instante em que A catlico, B fica protestante, e a razo disto consiste em que nenhum
deles muda seu habitus (disposio fundamental), mas apenas trocam de hbito.
36) J que, como se sabe, opposita juxta se posita magis illucescunt (os opostos
postos lado a lado brilham mais), gostaria de citar a concepo positiva da unidade da
virtude, que decerto se deve considerar como platnica e que certamente no um fruto
deste tipo de desenvolvimento dialtico que aqui indicado, mas que pertence a uma outra
ordem de coisas. Veja-se a Repblica (Ast 445 c): Com efeito, disse eu, assim como do
alto de um posto de vigia (que atingimos agora nesta questo) mostra-se somente uma
figura da virtude, mas inmeras formas de vcios...; aqui a unidade positiva da virtude
manifestamente a rica plenitude da vida feliz, e o contrrio disto a disperso mltipla, a
funesta fragmentao dos vcios, suas mil lnguas contraditrias. Cf. 444 d: Ento a virtude
seria, para a alma, como parece, uma espcie de sade, de beleza, de vigor, e o vcio seria
doena, feira, fraqueza. O positivo aqui a plenitude vegetativa da sade. Mas fcil de
ver que ambas as determinaes so imediatas, pois lhes falta a dialtica da tentao.
37) Tambm Stallbaum desaprova esta vinculao e da opinio de que o Fdon
tem de ser vinculado estreitamente com Fdro, Grgias e Poltico, porm sem entrar mais
em detalhes, e ento remete a Ast, cf. Praefatio ad Phaedonem, p. 19.
38) Duas outras provas que esto contidas de maneira mais indireta no Fdon, eu
apenas mencionarei brevemente. A primeira est contida logo no incio do dilogo, onde
Scrates adverte contra o suicdio e recorda as palavras do mistrio: de que ns homens
somos como que vigias e nem podemos substituir-nos, nem evadir-nos. Se se tivesse
permitido a esta considerao tomar conscincia de seu rico contedo, se ela evolusse at
entender o homem como colaborador de Deus e, o que est implicado nisto, a idia da
existncia real diante de Deus, ento esta considerao conteria, mesmo que numa figurao
mais popular e mais edificante do que demonstrativa, uma viso das coisas (Anskuelse)
que, graas ao renascer pelo pensamento, tornaria a aparecer com vigor especulativo.
Entretanto no o que acontece. observao tipicamente grega de Cebes, segundo a
qual quem sustentasse mesmo isto antes deveria agarrar-se vida e no desejar morrer,
como o fazem os filsofos, segundo Scrates, e se agarrar a ela para no escapar ao poder
dos deuses, a esta observao Scrates responde de modo bastante obscuro que ele tambm
temeria morrer se no acreditasse ir assim a outros deuses, igualmente bons; pois com isso
se firma ainda mais o abismo aberto entre esta vida e uma outra vida, assim como tambm
continua ambgua a relao, condicionada pela morte, para com os deuses desta vida, uma
vez que de qualquer maneira a morte no deixa de ser uma forma de evadir-se de seu poder.
S quando se reconhece que o mesmo Deus que leva algum pela vida, e que no instante
da morte como que larga a sua mo para apar-lo em seus braos e com isso receber a
alma que por Ele aspirava, s ento a prova est realizada na forma da representao.
A segunda prova indireta puramente pessoal. A alegria, a coragem, a franqueza com que
Scrates enfrenta a morte, a indiferena com que ele quase a negligencia, tm, naturalmen-
te, para as testemunhas contemporneas como tambm para aquelas que com a ajuda
dessas atravs dos sculos tambm se tornaram testemunhas disto, algo que entusiasma
em alto grau. Ele afastou Xantipa para no ouvir gritos e queixas; diverte-se ao ver quo
rapidamente o agradvel segue ao desagradvel porque eu sentia dores dos grilhes nas
187
pernas, e logo em seguida uma sensao agradvel; ele acha cmico que o agradvel e o
desagradvel estejam ligados no ponto culminante, e ele acrescenta que teria sido uma
tarefa digna de um Esopo: ...se ele tivesse observado isso, teria composto uma fbula
mostrando que o deus queria unir os dois que estavam em conflito entre si e como no o
conseguira os ligara pelos extremos; ele empunha o copo do veneno com uma atitude
digna, com um tal prazer de viver como o teria feito com um clice espumante num
banquete; e pergunta ao guarda da priso: Que achas? pode-se fazer desta bebida uma
libao? ser que permitido? Ora, tudo isso muito bom, mas se a nos lembramos de
que ele apesar de tudo propriamente no sabia nada sobre o que havia de vir, ou mesmo
se acaso haveria um porvir; se ns, em meio a esta poesia, percebemos clculos prosaicos,
de que afinal de contas no faria mal a ningum admitir uma outra vida e coisas semelhantes,
como esclareceremos na devida hora, ento se percebe que fica bastante restringida a fora
persuasiva desta prova.
39) Assim como no Banquete era a nostalgia que constitua o substancial, aqui
ocorre o mesmo caso. Entretanto, no Banquete era a nostalgia que desejava possuir, e no
Fdon ela deseja perder; ambas as determinaes so, porm, negativas, pois as duas
aspiraes so ignorantes a respeito do qu para o qual uma delas quer atirar-se e no
qual a outra, pela morte a si mesma, quer dissolver-se.
40) Cf. Platons Werke (Obras de Plato), de Schleiermacher, 1 parte, t. II, Berlim
1818: Portanto, o mais provvel que tenhamos neste discurso uma transcrio da
recordao da verdadeira defesa de Scrates, to fiel quanto era possvel para a memria
treinada de Plato, levando-se em conta a necessria diferena entre o discurso escrito e o
falado, mais descuidado.
41) Eu me recordo ainda de minha primeira juventude, quando a alma exige o
sublime, o paradigmtico, como eu me senti decepcionado, enganado e deprimido ao ler
a Apologia, porque a impresso que eu tive era de que ali toda a poesia, toda a coragem
que triunfam da morte, haviam sido miseravelmente substitudas por um clculo bastante
prosaico, exposto de um modo a fazer crer que Scrates quisesse dizer: Para mim, este
negcio todo, no fundo, bastante indiferente. Mais tarde aprendi a compreend-la de
outra maneira.
42) Aqui a imortalidade e a vida eterna so concebidas como processo infinito,
como um perguntar sem fim.
43) Pois ningum, ningum no mundo
pode matar um defunto.
Mesmo morto, na pastagem,
o ladro levava vantagem.
O leitor deve observar especialmente as duas ltimas linhas; pois assim como o
ladro teria tido vantagem de j estar morto, assim tambm Scrates, que nada sabia, de
certa maneira teria uma vantagem, caso os acusadores pudessem provar que ele no apenas
sabia algo, mas at sabia algo novo.
44) Isto est completamente em analogia com a deciso de Scrates de profetizar;
e a seriedade glacial com que ele atrai os atenienses para a pista escorregadia se harmoniza
muito bem com a explicao que ele mais tarde dar sobre sua significao para o povo
ateniense, de como ele era uma ddiva divina.
45) Trata-se da famosa viagem de descoberta empreendida por Scrates, no para
encontrar algo, mas para se convencer de que nada havia a descobrir.
46) Pois ele como uma mutuca.
188
47) Sim, ele at pretende ser sustentado s custas do Estado.
48) Ou seja, a de nada saber.
49) Contudo, da maneira mais corts do mundo.
50) Este justamente o fino jogo de msculos da ironia. A circunstncia de que ele
sabe que nada sabe o alegra e o deixa infinitamente leve por causa disto, enquanto os outros
se matam por seus tostes. A ignorncia jamais concebida por Scrates especulativamen-
te, mas ela lhe to cmoda, to transportvel. Ele um Asmus omnia secum portans
(Asmus carregando consigo tudo), e este omnia nada. Quanto mais ele se alegra por
causa deste nada, no como resultado mas como infinita liberdade, tanto mais profunda
a ironia.
51) Numa nota referente a esta passagem, Ast diz: por isso o freqente: no
causeis balbrdia; peo-vos para no fazer balbrdia; no vos zangueis comigo se vos
digo a verdade. Ele acha que o autor da Apologia tinha tido ainda diante dos olhos o
acontecimento real, de que Scrates vrias vezes fora interrompido; mas ele faz Scrates
antecipar tais interrupes e com isso transforma a balbrdia real numa apenas aparente.
Com isso Ast no percebe quo autenticamente socrtico era, certamente, esta tranqili-
dade ansiosa, que a todo tempo procura sossegar os atenienses, para que no se aterrorizem
com o grandioso, o extraordinrio que ele tem a dizer. Ora, o grandioso o significado de
sua pessoa para os atenienses, isto , para diz-lo abertamente: que ele uma ddiva divina,
o que se determina mais exatamente quando se diz que ele uma mutuca. Cf. Apologia
30 e. Scrates adverte os atenienses para que no o condenem, no por causa dele, mas
por eles mesmos: ... para que no pequeis contra a ddiva divina, com minha condenao.
Pois se me matardes no encontrareis facilmente um outro semelhante, que (ainda que vos
parea ridculo) adequadamente aferrado pelos deuses cidade, como a um grande e nobre
cavalo, mas que justamente por sua potncia tende a uma certa lerdeza e precisa ser incitado
por uma mutuca.
52) Tudo isso est muito bem; pois Scrates ironicamente indiferente demais
para vir a discutir com seriedade com os atenienses, e da provm que ele uma hora age
como se estivesse pateticamente assustado, outra hora como se estivesse desacoroado e
desanimado.
53) Este mito, de resto, aparece em trs lugares em Plato. Cf. Stallbaum, Ad
Phaedonem p. 177: Olympiodorus narra que esta terceira parte do dilogo se intitulava
evocao dos mortos; nome que segundo consta os antigos utilizavam para o poema
Odissia, de Homero. Mas como h em Plato trs dessas evocaes dos mortos, i.,
fbulas dos infernos, ou seja, no Fdon, no Grgias e na Repblica, e elas se iluminam
mutuamente, preciso compar-las entre si diligentemente.
54) Cf. Praefatio ad Phaedonem, p. 16: Mas como ele via que a dificuldade da
coisa era to grande que era mais fcil pressentir com a alma do que entender e explicar
claramente com a mente, no de admirar que tambm neste livro os exames sutilssimos
das questes estejam entretecidos com narraes mticas e fabulosas, que ocupam o lugar
de demonstraes e de argumentos certos... Com muita verdade, portanto, Eberhard em
sua Miscelnea de Escritos, p. 382, escreveu o seguinte: Pode-se admitir como certo que
Plato s vezes se utilizou de mitos em lugar de raciocnios e demonstraes racionais,
quando se tratava de assuntos que ficam fora do horizonte da razo e da experincia
humanas, ou quando mesmo para ele a prova racional era demasiado difcil, ou quando
lhe parecia demasiado difcil para a capacidade de apreenso de seus ouvintes. Cf. Ad
Phaedonem, p. 177 Freqentemente ele parece ter usado aquelas narraes mticas para
dar a entender que o assunto da discusso era de tal natureza que era melhor se fiar nos
189
pressentimentos e nas conjecturas do que nas demonstraes e explicaes. Quando ele
faz isso, ele utiliza geralmente as fbulas e narraes comumente celebradas pelos gregos,
embora ele mude ou descarte tudo o que no convm aos seus propsitos, e ao mesmo
tempo corrija as supersties de seus concidados e se esforce por remov-las. Da se
entende que Plato, no uso dos mitos, seguiu tambm um outro propsito. Pois ele quis
afastar gradativamente aquelas ineptas supersties do povo, ou ao menos emend-las.
Finalmente, parece ter utilizado os mitos com o propsito de preparar pouco a pouco o
esprito de seus contemporneos, oprimidos pela superstio cega, para receberem a
doutrina de uma sabedoria mais pura.
55) Cf. op. cit., p. 165: O mtico como que a base teolgica da especulao
platnica: o conhecimento ligado e firmado pelo dogma, e o esprito elevado desde o
terreno da reflexo humana para a viso da vida superior infinita, onde ele, esquecendo
sua finitude e sua ipseidade terrena, mergulha na insondvel profundidade do divino e
eterno. Poder-se-ia dizer que nos dilogos platnicos as exposies filosficas s tm a
finalidade de conduzir o esprito para a considerao superior e preparar para a viso da
infinitude e da divindade manifestadas simbolicamente nos mitos, assim como nos mistrios
a contemplao propriamente dita seguia preparao e indicao.
56) Quando o mtico concebido assim, pode dar a impresso de se confundir
com o potico; mas preciso observar que o potico tem conscincia de si mesmo como
tal, tem nesta idealidade a sua realidade e no quer ter nenhuma outra realidade. O mtico,
ao contrrio, situa-se naquele nem um nem outro naquela duplicidade, naquele estado
intermedirio do qual os interesses da conscincia ainda no se arrancaram. O potico
uma proposio hipottica no conjuntivo, o mtico uma proposio hipottica no
indicativo. Esta duplicidade, o enunciado indicativo e a forma hipottica, que oscila entre
no ser nem conjuntivo e nem indicativo e ser ambos, conjuntivo e indicativo, uma
caracterstica do mtico. Enquanto o mito tomado pela realidade ele no propriamente
mito; somente no instante em que ele toca uma conscincia reflexiva ele se torna mito; e
na medida que ele tem um contedo especulativo e se aplica fantasia, aparece a exposio
mtica. Mas num certo sentido a idade do mito j passou, quando surge a questo de uma
exposio mtica; como, porm, ainda no foi permitido reflexo aniquil-lo, o mito ainda
existe, e, ocupado com o partir e ir embora, ele se eleva da terra, mas se espelha,
despedindo-se, ainda uma vez na fantasia, e esta a exposio mtica. Erdmann observa
(Zeitschrift fr spekulative Theologie von Lic. Bruno Bauer /Revista de teologia especu-
lativa, do Licenciado Bruno Bauer/, III vol. 1 fasc., p. 26): Um fato ou mesmo uma srie
de fatos que ainda no constituem ou significam uma idia religiosa, ns chamamos um
mito religioso. O mito religioso um fato ou uma srie de fatos que apresentam um contedo
religioso na forma sensvel temporal, mas que (e nisto se distinguem da histria) no so
uma manifestao necessria da idia mesma, e sim se encontram numa relao exterior
para com ela. Por isso, os mitos no so verdadeiros, mesmo quando contm tambm
verdade; eles so inventados, embora no pela reflexo; eles no so fatos reais efetivos,
porm fingidos. Entretanto, perceber que eles no so verdadeiros, algo reservado a um
momento posterior e mais verdadeiro. Mas a fantasia, para a qual indiferente saber se
so ou no verdadeiros, olha-os com interesse filosfico e, como no caso atual, cansada
do trabalho da dialtica, repousa neles. Num sentido, ela mesma que os inventa, o
potico; num outro sentido, no os inventa, o no-potico; a unidade disto o mtico,
quando se entende por isto a exposio mtica. Portanto, quando Scrates diz no Fdon
que ningum pode afirmar que o mito verdadeiro, a temos o momento de liberdade, o
indivduo se sente livre e emancipado do mito; mas quando ele ento acha, mesmo assim,
que a gente deve ousar acreditar naquilo, a temos o momento da dependncia. No primeiro
190
caso, ele pode fazer com o mito o que quiser, riscar ou acrescentar; no ltimo caso o mito
o sobrepuja, quando ele se entrega a ele, e a unidade a exposio mtica.
57) Plato jamais chegou ao movimento do pensamento especulativo; eis por que
constantemente o mtico, ou melhor, o figurado, pode ainda ser um momento em meio
exposio da idia. O elemento de Plato no o pensamento mas a representao.
58) Cf. Histria e sistema da filosofia platnica, do Dr. K.F. Hermann, 1 parte,
Heidelberg 1839, p. 30 com a correspondente nota 54.
59) O que d realidade ao espao o processo orgnico da natureza, e o que d
realidade ao tempo a plenitude da histria. No mtico, ambos, espao e tempo, tm
apenas realidade de fantasia, isto se v, p. ex., nos mitos da ndia, na maneira infantil como
gastam o tempo, e que, pretendendo dizer muita coisa, nada dizem, porque o critrio que
aplicado no mesmo instante perde sua validade; pois dizer que um rei governou durante
70000 anos , afinal, algo que se anula a si mesmo, dado que a gente utiliza a determinao
temporal sem lhe atribuir nenhuma realidade. Nesta idealidade, tempo e espao se
confundem e se trocam reciprocamente de modo totalmente arbitrrio.
60) O fato de que Scrates o falante tambm na parte mtica, nada prova contra
a justeza da diferenciao estabelecida aqui entre o dialtico e o mtico, dado que, como
sabido, Plato jamais aparece como o falante, utilizando-se sempre do nome de Scrates.
61) Como explicar, de resto, que Plato em um de seus ltimos escritos leve em
considerao toda a dialtica e a ironia socrticas, que ele afinal num nmero nada pequeno
de dilogos intermedirios tinha deixado de lado, e que mais tarde ele tambm no tratar?
Propriamente eu no precisaria discutir isto, dado que no conjunto eu me vinculo
observao de Schleiermacher. Como, porm, a explicao est muito prxima, que ela
encontre um lugar aqui. Com efeito, o primeiro livro trata justamente aquelas questes que
constituem o objeto da investigao dos primeiros dilogos. Era ento bem natural que
Plato desejasse vivamente recordar-se de Scrates e, como na Repblica ele buscava
expor sua viso de conjunto, tambm convinha, com brevidade, voltar a percorrer o
desenvolvimento contido nos dilogos anteriores, e fornecer assim uma espcie de
introduo, que certamente est longe de ser uma introduo para o leitor de A Repblica,
mas que, considerado como recapitulao, sempre poder ter interesse para o leitor de
Plato, e para o discpulo agradecido deve ter tido um grande valor afetivo.
62) Cf. 348 d questo de saber se ele chamava a justia de virtude e a injustia
de vcio, ele responde: No! ao contrrio; o que ele entretanto modifica, pois questo
de saber se ele chamaria justia um vcio, ele responde: No, mas uma sublime
ingenuidade. Ento, injustia chamas mau carter? No, mas sim prudncia, disse ele.
63) Scrates da opinio de que em relao comida e bebida, o mais competente
que deve receber a maior parte, e ento Clicles responde: Teu discurso gira todo tempo
ao redor de comida e bebida, mdico e bobagens, mas eu no me estou referindo a nada
disso. Scrates prosseguiu: Eu te entendo, mas talvez o mais competente deva ento ter
as melhores roupas, e o melhor tecelo deve possuir a vestimenta maior, e andar por a
vestido de maneira mais completa e mais bonita. Clicles: tu com tuas roupas...
Scrates: Mas sapatos, isto evidente que o mais competente e melhor o que deve ter
mais, e o sapateiro talvez deva andar com solas maiores e mais numerosas? etc. (Heise,
p. 111 /Grgias 490 c d e/).
64) Que Scrates, no correr do dilogo, toca um ou outro pensamento mais
positivo, no se pode negar. Mas o positivo aqui novamente concebido em toda a sua
abstrao, e neste sentido o positivo mais uma vez apenas uma determinao negativa.
Assim, o elevar qualquer arte a uma esfera ideal, a uma ordem de coisas superior, onde ela
191
s exercida como firme em si mesma, no afetada por nenhuma profanao terrena, ,
em si e por si, um pensamento muito positivo, mas ao mesmo tempo to abstrato que, em
relao a qualquer arte em particular uma determinao negativa. O pensamento positivo,
o plroma propriamente dito, s se daria quando se tornasse visvel em que a arte busca
a si mesma. A determinao negativa, de que ela no cobia nenhuma outra coisa, deveria
seguir como uma sombra a determinao positiva, como uma possibilidade superada a
cada instante de uma tal aspirao. Aqui, de certo modo, a relao se inverteu, na medida
que se apresenta como positivo o fato de a arte no ser exercida com vistas a uma outra
coisa. Pode-se muito bem dizer que se deveria perseguir a justia somente por amor
justia, mas, para que a ocorra realmente um progresso no pensamento, preciso que a
justia no primeiro lugar se tenha desenvolvido como justia no segundo lugar, preciso
que a inquietude estimuladora da justia da primeira posio tenha encontrado seu repouso
e apaziguamento na justia da segunda posio. Enquanto a gente no souber o que a
justia, continua naturalmente um pensamento negativo dizer que a justia s deve ser
buscada por amor a ela mesma.
65) Nos dilogos da primeira srie Plato vivia ainda em pleno socratismo; a ele
tinha por meta fazer valer o socrtico frente aos princpios prejudiciais dos sofistas daquela
poca (Protgoras), dos oradores e escritores (Fedro) e dos polticos (Grgias), e em
oposio a eles no apenas mostrar o nada e a falta de contedo deles, mas tambm a sua
perniciosidade (Ast, p. 53 e 54). Esta considerao de Ast pode muito bem ser sustentada,
desde que no se esquea de que a polmica aqui mencionada no uma polmica positiva,
que com o pthos da seriedade derruba com troves as falsas doutrinas, mas sim uma
polmica negativa, que de maneira muito mais sutil, mas tambm muito mais enftica, lhes
vai roubando o cho, e fria e imovelmente as v afundarem-se no nada total.
66) Poderia parecer como se a gente pudesse caracterizar o primeiro estdio como
meramente dialtico e ento conceber Scrates pura e simplesmente como dialtico. Foi
o que fez Schleiermacher em seu conhecido ensaio; mas dialtica como tal uma
determinao impessoal demais para esgotar uma figura como a de Scrates; portanto,
enquanto a dialtica se expande infinitamente e se espraia rumo s extremidades, a ironia
a faz refluir para a personalidade, arredonda a dialtica na personalidade.
67) E portanto est certo que Aristteles no reconhea em Scrates uma dialtica
no sentido prprio da palavra.
68) O desenvolvimento pormenorizado de todas estas igualdades e desigualdades,
de todos estes pontos de coincidncia, o leitor j ter encontrado anteriormente nos devidos
lugares.
69) Aristophanes und sein Zeitalter, eine philologisch-philosophische Abhan-
dlung zur Alterthumsforschung, (Aristfanes e sua poca, um tratado filolgico-filosfico de
pesquisa da Antigidade), de H. Theodor Rtscher, Berlim 1827.
70) Nachtrge zu Sulzers allgemeiner Theorie der schnen Knste (Aditamentos
teoria geral das belas artes de Sulzer), tomo VII, 1 parte, p. 162: Infelizmente ns s
conhecemos Scrates a partir das pinturas embelezadoras de um Plato e um Xenofonte,
entretanto, da se destaca muita coisa que provoca estranheza e sugere um homem singular.
A direo por um gnio invisvel, de que o sbio acreditava poder desfrutar, seu recolhimento
e sua submerso em si mesmo, que at no acampamento militar durava o dia inteiro e que
todos os seus companheiros percebiam, suas conversas, cujo objeto, cuja finalidade e cujas
tiradas se distinguiam por tantas caractersticas originais, seu exterior negligenciado e seu
comportamento incomum sob tantos aspectos tudo isso tinha necessariamente de lhe
dar, aos olhos da multido, ares de um tipo original (Sonderling). Assim tambm, na p.
192
140, onde o autor observa que se conhecssemos melhor Scrates certamente se daria
ainda mais razo a Aristfanes: ns nos convenceramos ento infalivelmente de que ele,
apesar de todas as suas grandes virtudes e notveis qualidades, trazia em si, afinal de contas,
os erros e as franquezas da humanidade em rica medida, e que ele, como alis muitos sinais
insuspeitos fazem supor, pertencia sob vrios aspectos classe dos tipos originais, esquisitos
(Classe der Sonderlinge), e sua maneira de ensinar no escapava da censura de prolixidade
e pedantismo.
71) Ueber Aristophanes Wolken (Sobre as Nuvens, de Aristfanes), de J.W.
Svern, Berlim 1827, p. 3s.
72) Confira-se a excelente exposio da histria do coro em Aristfanes, Rtscher,
p. 50-59.
73) Esta seriedade reivindicada pelo prprio Aristfanes na primeira parbase.
74) Cf. v. 1496: Que fao? Que mais h de ser seno trocar sutilezas com as traves
da casa?
v. 1503: Ando pelos ares e olho o Sol de cima.
75) Uma coisa ao menos certa: a ironia muito mais pura, muito mais emancipada
numa passagem anterior, onde Estrepsades se deixa realmente convencer pelos sofismas
de Fidpides de que este tem razo e ele merece a surra. Cf. v. 1437:
Homens de minha idade, penso que ele diz o que justo!
Creio que se deve concordar com os filhos no que razovel...
Pois natural que tambm choremos, se no fazemos o que justo.
Assim tambm, a relao entre os dois tipos de discursos, o bom e o ruim,
concebida com toda a infinitude da ironia, quando dito que o ruim sempre vence e
Estrepsades por isso pede a Scrates que Fidpides aprenda pelo menos e sobretudo o tipo
ruim. Ver v. 882:
Contanto que ele aprenda aqueles dois raciocnios,
o forte, seja ele qual for, e o fraco, aquele que
com palavras faz virar o que injusto no mais forte.
E se no, pelo menos que aprenda o raciocnio injusto, a todo custo.
76) A isto corresponde muito bem quando na natureza o princpio ordenador, em
vez das figuras plsticas dos deuses, vem a ser o turbilho etreo, e a dialtica apenas
negativa se deixa caracterizar excelentemente como turbilho.
77) Cf. v. 331:
Por Zeus, nada disso! que voc no sabia que elas sustentam a maior parte dos
sofistas, adivinhos de Trio, artistas da medicina, vadios de longos cabelos que s tratam
de anis e unhas, torneadores de coros cclicos, homens charlates de coisas celestes.
Sustentam esses vadios que no fazem nada, porque eles costumam cant-las em suas
obras.
E por isso que suas ddivas correspondem a isso. Cf. As Nuvens, v. 316:
De modo algum! So as nuvens celestes, deusas grandiosas dos homens ociosos.
So elas que nos proporcionam pensamento, argumento e entendimento, narrativas
mirabolantes e circunlquios e a arte de impressionar e de fascinar.
78) Nesta descrio, eu me refiro predominantemente ao aspecto intelectual,
porque este que estava, evidentemente, mais prximo aos gregos. certo que uma
dialtica semelhante, como arbitrariedade, se mostra no terreno moral de forma ainda mais
193
preocupante, mas nesta perspectiva eu tambm creio que, ao tentar compreender o perodo
de transio em que se achava a vida grega na poca de Aristfanes, muitas vezes se tem
demasiado diante dos olhos as peculiaridades da poca da gente. Hegel diz, com muita
razo (Histria da Filosofia, t. II, p. 70): No podemos acusar os sofistas por no terem
tomado o bem como o princpio; isso se deve desorientao da poca.
79) Se um ou outro leitor achar que eu enxergo demais em Aristfanes, eu terei
prazer em reconhec-lo, desde que em compensao ele me resolva a dificuldade que
sempre surge quando a gente examina mais de perto a estranha relao em que se encontra
o sujeito frente s nuvens. Aqui h certamente que atentar para dois momentos: o coro se
revestiu num smbolo, nas nuvens, porm estas nuvens por sua vez assumem a figura de
mulheres.
80) por isso que se apresenta como uma confisso de f, que, como toda confisso
de f inclui tanto o lado subjetivo quanto o objetivo, o verso 424 das Nuvens: No
verdade que voc, agora, no aceitar nenhum outro deus a no ser os nossos, o Caos, as
Nuvens (o objetivo) e a Lngua (o subjetivo), e com um grande vigor cmico que
Aristfanes faz Scrates jurar pelos mesmos poderes, cf. v. 627: No, pela Respirao!
No, no, pelo Caos e pelo Ar!
81) Cf. As Nuvens, v. 227: Scrates: Pois nunca teria encontrado, de modo exato,
as coisas celestes se no tivesse suspendido a inteligncia e no tivesse misturado o
pensamento sutil com o ar, o seu semelhante. Se, estando no cho, observasse de baixo
o que est em cima, jamais o encontraria. Pois de fato a terra, com violncia atrai para si
a seiva do pensamento. Padece desse mesmo mal at o agrio.
82) portanto um predicado bem caracterstico, o que As Nuvens aplicam a ele:
sacerdote de tolices sutilssimas, v. 359.
83) V. 177: Discpulo: Espargiu sobre a mesa uma cinza fina, dobrou o espeto e,
depois, usando-o como um compasso... surripiou o manto da palestra... Estrepsades: Por
que ento admiramos aquele famoso Tales? Depressa, abra, abra o pensatrio, e mostre-me
logo este Scrates, pois tenho vontade de aprender! Mas abra a porta!
Se o leitor se recordar que mais tarde Estrepsades retorna do pensatrio sem manto,
com certeza ele perceber a o cmico que h no fato de Estrepsades, que havia esperado
participar dos despojos (um manto), volta para casa no apenas sem lucro, mas at sem
ter nem aquilo que antes possua um manto. E no entanto, este ainda um resultado
bastante tolervel, comparado com o que o prprio Estrepsades diz, quando teme, com o
ensinamento de Scrates, transformar-se pela especulao em absolutamente nada.
V. 717: E como no? Se meus bens sumiram, sumiu o meu corpo, sumiu minha
alma, sumiram os sapatos... E alm disso, alm desses males, cantando de sentinela quase
que eu sumo tambm!
E o convite do coro a Scrates mostra que tudo estava organizado para, como se
diz, esfolar Estrepsades.
V. 810: Coro: E agora que o homem est bobo e visivelmente agitado, sabendo-o,
voc vai engoli-lo tanto quanto puder! Depressa...
84) Cf. v. 497: Scrates: Est bem. Ento tire o manto!
Estrepsades: Fiz algum crime?
Scrates: No, mas a lei que se entre sem manto.
85) Aqui ns temos a concepo aristofnica da famosa imobilidade e fixao do
olhar socrticos.
194
86) Cf. v. 1178: Fidpides: Mas o que que voc teme?
Estrepsades: O dia da lua velha e nova.
Fidpides: Pois h um dia da lua velha e nova?
Estrepsades: Sim, aquele em que dizem que vo depositar uma cauo contra mim.
Fidpides: Ento os depositantes vo perd-la pois no seria possvel que um s dia
fossem dois...
Estrepsades: No seria possvel?
Fidpides: De que jeito? A no ser que uma mesma mulher fosse ao mesmo tempo
velha e jovem.
O ms dos atenienses tinha 30 dias, os vinte primeiros eram contados do primeiro
ao vigsimo, mas os restantes de trs para diante, partindo-se do ms seguinte. O 21
chamava-se assim o 10, o 26 o 5, o 29 o 2. O 30 se chamava o velho e o novo, e o
1 se chamava lua nova. (Comdias de Aristfanes, traduzidas por Krag. Odense 1825,
p. 233 nota.) Neste ltimo dia do ms deviam ser pagos os juros, e por isso este dia era
um horror para Estrepsades. Mas vejam, agora ele estava libertado desta inquietude, e
graas esperteza de Fidpides, que tinha o poder de abolir a realidade e provar que este
dia simplesmente no existia. Eu me esforcei conscientemente por chamar a ateno para
este sofisma como um exemplo daquela dialtica que era ensinada no pensatrio, porque
ele lembra, como pardia, a dialtica socrtica, fundada essencialmente sobre o princpio
de que no se podia, sobre a mesma coisa, enunciar predicados contraditrios, e porque
isto, com tanto vigor cmico, pretende no apenas ter validade no mundo do pensamento,
mas quer ter uma autoridade capaz mesmo de negar a realidade efetiva.
87) Aqui parece ser uma boa ocasio para dar lugar a uma interpretao sobre
aquela passagem, muito discutida e antes j citada, do manto que, segundo a declarao
do discpulo, Scrates teria surripiado da escola de esgrima. No que tange vita anteacta
da interpretao, compare-se Rtscher, p. 284s. Svern refutou a explicao apresentada
por Reisig, e ele mesmo v nesta passagem uma caracterizao da conhecida distrao
socrtica e, baseado no fato de que aquilo teria ocorrido durante uma demonstrao
matemtica, vinculou a coisa estreiteza socrtica que devemos agradecer a Xenofonte,
segundo a qual Scrates queria que s aprendesse matemtica na medida que isto pudesse
ser utilizado na vida cotidiana. Rtscher da opinio de que no se refere a algum fato
particular, mas sim que isto a estava como a suprema e brilhante ilustrao daquela
Gewandtheit (habilidade) de que Estrepsades, to premido pela existncia, tanto preci-
sava. Mas quando, para sublinhar a astcia de Scrates acentua que este surripiara o manto
da palestra, para o que a lei de Slon previa a pena de morte, a eu creio que justamente
com isso ele perde a verdadeira graa que h nessas palavras, graa que ele, em outras
ocasies, toca to de perto. Certamente Aristfanes queria ironizar a dialtica negativa
que se esvai em um monte de experimentos sem contedo, e qual, com uma ironia ainda
mais profunda, ele atribui uma fora criativa, na medida que ele o faz, com demonstraes
artificiosas, como que produzir uma realidade, porm de tal modo que, j que esta realidade
uma coisa finita e terrena, a produo se encontra no limite de um furto; desta maneira
se poderia tambm explicar (o que Rtscher observa numa nota, no mesmo lugar) que
Querofonte, o amigo de Scrates, foi honrado pelos cmicos muitas vezes com o apelido
de Clptos (ladro). As palavras com que o fato introduzido: Espargiu sobre a mesa
uma cinza fina, dobrou o espeto e, depois, usando-o como um compasso, parecem ser a
introduo a um ato criador, e com tanto maior nfase, com toda a surpresa do repentino
seguem-se as palavras: ele surripiou... etc. Mas como quer que se conceba esta
passagem com respeito significao que lhe deve ser atribuda na pea, sempre resta a
195
proeza de Scrates e a carncia que ela devia remediar. O discpulo narra a Estrepsades
que, como faltava comida para a ceia, Scrates empreendera a operao j descrita, com
a qual ele surripiara um manto da escola de esgrima. Mas por um lado no se v como
que com isso ele estaria providenciando a ceia, a no ser que se quisesse supor que Scrates
o teria vendido e assim conseguido os meios necessrios; e por outro lado no se v
simplesmente o que pode significar o fato de ele o ter surripiado da palestra. Na edio de
Hermann (Leipzig 1798), p. 33, encontra-se uma outra verso, a saber: da mesa. Em
seguida Hermann chama a ateno para uma outra dificuldade, ou seja, para o fato de que
o artigo definido est ausente aqui, porque no se trata de um manto determinado;
entretanto, ele no resolve a dificuldade.
88) No se pode negar, neste aspecto, a Estrepsades, uma louvvel tenacidade;
pois embora ele retorne do pensatrio sem ter aprendido qualquer coisa (e a culpada aqui
era a fraqueza da idade dele, v. 855), e no obstante ele ter perdido tanto o manto quanto
os sapatos (v. 857: Estrepsades: No, no perdi, dispensei-o), mesmo assim ele no
perde a esperana e a f na nova sabedoria, contando com as predisposies naturais de
Fidpides.
89) Por isso diz ele tambm, na Apologia de Plato, que jamais fora mestre de
algum e jamais recebera discpulos.
90) Que de resto esto muito bem organizados por Aristfanes, de maneira muito
sbia, pois Scrates desempenha um papel maior no incio da pea do que no final, e, em
contraste com o ensino de Fidpides, deixado fora de cena, a educao de Estrepsades
ocorre diante dos olhos de todos, com o que ento a posio antiquada e a da nova moda,
representadas em personalidades igualmente cmicas, no perdem reciprocamente em
ridculo; isto merece ser notado.
91) V. 368s, onde Scrates explica como ocorre a chuva que vem das nuvens, e
Estrepsades assegura, v. 373: E no entanto antes eu acreditava que era Zeus que urinava
atravs de um crivo.
92) Por isso tambm segue ao silncio solene, que caracteriza qualquer novo ponto
de vista histrico-mundial (pois tais coisas se fazem to tranqilamente, que como se elas
no acontecessem no mundo, mas fora dele), o coro barulhento dos sofistas, uma soma do
zumbido de insetos fantsticos, que num entrevero infinito vo e vm, de novo vo e de
novo vm, por cima de si mesmos e por cima dos outros. Em geral, eles chegam em bandos
enormes, como os gafanhotos sobre o Egito, e indicam que o pensamento do mundo
novamente se prepara para emancipar-se da coao da personalidade, para perder-se numa
formao semelhante da desembocadura do Reno.
93) Cf. v. 360: Coro: ...pois no atenderamos a nenhum outro dos atuais sofistas
das coisas celestes, com exceo de Prdico. A este, por causa da cincia e saber, e a voc,
porque se pavoneia pelas estradas, lana os olhos de lado, anda descalo, suporta muitos
males, e, por nossa causa, finge importncia...
94) Cf. v. 700. O coro se dirige a Estrepsades: Pense, examine, concentre-se,
revirando-se de todas as maneiras! Rpido, se cair num embarao, salte para outro
pensamento do seu intelecto...
Se que no estamos vendo demais nestas palavras, a se pode encontrar uma
caracterizao da dialtica dessultria, que transforma a idia em um corpo opaco, que
no pode ser penetrado, e salta fora dele. Tambm aquele ater-se, que Scrates recomenda,
mostra-se como aquela atitude que apenas se atm ao problema, mas no soluciona. Cf.
v. 743: Scrates: Fique quieto! E se tiver alguma dificuldade nos seus raciocnios, deixe-a
e passe adiante. Depois, movimente-a de novo com o pensamento e pondere.
196
95) Por isso, quando Estrepsades est por comear o aprendizado, Scrates lhe
pergunta o que que ele quer aprender daquelas coisas de que at ento nada sabia. V.
637: Ento vamos, o que que voc deseja aprender agora mesmo, em primeiro lugar,
daquelas coisas que nunca lhe ensinaram? Diga-me, sero por acaso as medidas, os versos
ou os ritmos?
Se aqui com a palavra versos se designa o ensinamento gramatical, e mesmo que
Scrates, com suas sutilezas lingsticas parea um Peer Degn (da comdia de Holberg),
mesmo assim preciso pensar que temos aqui uma pardia exageradamente cmica, e
que neste caso pode muito bem estar indicada uma sutileza dialtica correspondente,
baseada na linguagem.
96) V. 482 e 486.
97) Por isso tambm o fruto do ensinamento corresponde bem a isso; pois Scrates
promete (v. 260): Tornar-se- escovado na fala, charlato, uma flor de farinha!
98) Depois de ter mostrado como a dialtica socrtica sabe aniquilar todas as
determinaes concretas do bem, s custas do prprio bem, como universal vazio e sem
contedo, e com sua ajuda, Hegel observa que foi Aristfanes quem concebeu a filosofia
de Scrates apenas a partir do seu lado negativo (Histria da Filosofia, v. 2, p. 85). Mas
se por acaso houvesse em Scrates uma positividade platnica, certo que no se poderia
negar, por mais liberdade que se quisesse conceder ao poeta cmico, que Aristfanes, afinal
de contas, teria ultrapassado o limite, o limite que o prprio cmico tem, a exigncia de
que a coisa seja verdadeiramente cmica.
99) Por isso, enquanto o proveitoso, em Xenofonte, oscila entre corresponder ao
belo e ao bom, e portanto um conceito mais intelectual do que moral, aqui, pelo contrrio,
o proveitoso concebido de maneira puramente moral, em sua oposio ao bom e em sua
unidade com o mau. Xenofonte no deixa Scrates aceitar pagamento por seu ensinamen-
to, e com isso quer indicar que seu ensinamento era incomensurvel a uma tal taxao,
indica a relao ambgua do ensinamento de Scrates com qualquer avaliao exterior (j
que num sentido era bom demais e no outro sentido ruim demais para tanto); Aristfanes
no apenas o faz receber pagamento, mas at saquear literalmente seus discpulos. Se no
se quiser ver neste ltimo trao uma daquelas acusaes morais que permanecem difceis
de justificar ou ento um exagero brincalho que obriga a uma desculpa, pode-se ento ver
nisto uma indicao figurada da relao do irnico para com o indivduo, dado que nesta
relao ele mais tira do que d, e faz, por assim dizer, no sentido espiritual o que Scrates
faz com Estrepsades no sentido corporal, faz com que ele entre nu no pensatrio e o deixa
sair igualmente pelado.
100) A circunstncia de eu ter ordenado as trs concepes mais segundo sua
relao com a idia (a pura e simplesmente histrica a ideal a cmica) do que segundo
as pocas, talvez possa dar ocasio a que um outro leitor queira censurar-me de me ter
tornado culpado de um anacronismo. Entretanto eu creio que agi corretamente ao
suspender o aspecto cronolgico. Porm eu no desejo por isso, naturalmente, de maneira
alguma retirar da concepo aristofnica o valor que h em estar mais prxima de Scrates
quanto ao tempo. A importncia que com isso ela adquire no sentido histrico, ainda vem
a ser mais aumentada pelo fato de que se conta que Plato teria enviado a Dionsio, o
Velho, As Nuvens, dando-lhe a entender tambm que com esta pea ele poderia aprender
a conhecer o Estado ateniense.
101) Sempre que se trata de reconstruir um fenmeno por meio de uma concepo
que possa ser assim chamada num sentido estrito, h um duplo trabalho: com efeito, tem-se
que explicar o fenmeno e, ao faz-lo, explicar o mal-entendido: atravs do mal-entendido
197
tem-se que conquistar o fenmeno, e por meio do fenmeno quebrar o encanto do
mal-entendido.
102) Essas expresses se encontram por isso e sobretudo nos escritos mais
estritamente histricos.
103) Neues Realschullexikon (Novo Dicionrio Escolar) de Funcke, 2 parte, p.
643s.
104) Tambm em tempos recentes h gente que se ocupou muito com este demnio
e, como vejo num escrito de Heinsius, um alienista de Paris, Lelut, foi to presunoso a
ponto de afirmar: que Scrate tait affect de la folie, quen language technique on
apelle hallucination (afetado pela doena mental que, em linguagem tcnica, se chama
alucinao). O livro se chama: Du dmon de Socrate. par F. Lelut. (Sobre o demnio de
Scrates, por F. Lelut.) Paris 1836.
105) Tanto Plutarco (Plutarchi Chaeronensis opuscula ed. H. Stephanus, Tom.
II, p. 242, 243) como Ccero (De divinatione I,54) colecionaram muitas narrativas sobre
a atividade deste demonaco, e no entanto em todas ele se exprime sempre apenas
advertindo.
106) No se perca de vista que na Apologia que se encontra esta passagem, e
que se deve no conjunto considerar que ela historicamente confivel. No se deve perder
isso de vista, para que a gente se convena de que aqui no estou tratando com uma
concepo platnica, mas me movimento sobre a base de fatos.
107) A tentativa que Scrates fez de se defender mostrando a necessidade de que,
se ele aceitava algo demonaco, ele tambm reconhecia demnios, no nada relevante
mesmo que se abstrasse do revestimento irnico que ele d a esta prova, e da polmica
indireta que a se oculta. Pois mesmo que a gente em geral, ou portanto tambm in casu,
tenha de reconhecer como correto que o tesmo se deixa deduzir com necessidade soligstica
do pantesmo, da no se segue, de maneira nenhuma, que daquele modo Scrates
estivesse justificado frente ao Estado; pois o Estado no tinha chegado a seus deuses pela
via do silogismo, e Scrates podia muito bem relacionar-se indiferentemente, i., irreligio-
samente frente ao resultado que ele estava em condies de obter a qualquer instante em
que lhe pedissem.
108) Lies sobre a Filosofia da Histria, 2 ed., p. 328.
109) Em moribundos, em estados doentios, de catalepsia, pode ocorrer que o
homem aprenda conexes e saiba coisas do futuro e do presente que lhe so inacessveis
num contexto de raciocnios... No que toca mais de perto ao demnio de Scrates trata-se
de uma forma prxima ao sonambulismo, desta duplicidade da conscincia; e com Scrates
parece tambm expressamente ter-se dado algo do tipo que se chama estado magntico
(hipnose), dado que ele freqentemente caa em catalepsia e arrebatamento.
110) Cf. p. 98: Quando no sonambulismo ou no estado de moribundo algum
prev o futuro, costuma-se considerar isto uma viso superior; olhando-se mais de perto,
vemos que se trata apenas de interesse do indivduo, particularidades. Se algum quer casar,
ou construir uma casa etc., o sucesso s importante para este indivduo, este contedo
apenas particular. O verdadeiramente divino, universal, a prpria instituio da
agricultura, o Estado, o matrimnio, as instituies legais; frente a isto, o fato de eu saber
se, embarcando num navio, virei a morrer ou no, algo de menor. uma inverso, que
tambm ocorre em nossa representao saber o que justo, o que tico, algo de muito
superior a conhecer tais particularidades.
198
111) Disto Scrates tinha tomado bastante conscincia, e na Apologia ele coloca
a questo de sua atividade e faz seus juzes tomarem conscincia da questo, provocada
pela acusao. Cf. 20 c: Um de vs poderia intervir: Afinal, Scrates, qual a tua
ocupao? Donde procedem as calnias a teu respeito? Naturalmente se no tivesses uma
ocupao muito fora do comum no haveria esse falatrio, a menos que praticasses alguma
extravagncia. Dize-nos, pois, qual ela, para que no faamos ns um juzo precipitado.
112) Segundo Digenes Laertius, Favorino, contemporneo e amigo de Putarco,
teria lido a ata de acusao no Mtroon. As expresses originais do texto grego so: Esta
acusao foi ditada e reforada por juramento por Meleto, filho de Meleto, do demo de
Piteu, contra Scrates, filho de Sofronisco, do demo de Alpex; Scrates culpado de no
crer nos deuses em que o Estado cr, e introduzir outras e novas essncias demonacas
(divindades): culpado tambm por seduzir a juventude; que a pena seja a morte.
113) Tambm se observar prontamente quo difcil era a posio dos acusadores;
pois era muito fcil para Scrates, cada vez que eles apresentavam positivamente uma
queixa, aniquil-la com a ajuda daquela ignorncia, e a rigor bem que seus acusadores
deveriam t-lo denunciado por sua ignorncia; pois h naturalmente uma ignorncia que,
especialmente no Estado grego, mas numa certa medida em todo e qualquer Estado, deve
ser considerada um crime.
114) Abhandlungen der Kniglichen Academie der Wissenschaften in Berlin, aus
den Jahren 1814-15: Ueber den Werth des Sokrates als Philosophen (Ensaios da
Academia Real das Cincias de Berlim, dos anos 1814-15: Sobre o Valor de Scrates como
Filsofo), p. 51-68.
115) Com isto pode ser comparada a passagem da Apologia, de Xenofonte, 15,
onde se fala da mesma declarao do orculo dlfico a Querefonte, e a dito: Como era
de esperar, a estas palavras os juzes fizeram ouvir murmrio maior ainda. Prosseguiu
Scrates: Entretanto, cidados, em termos mais magnficos ainda se expressou o deus
em relao a Licurgo, o legislador dos lacedemnios. a fama que, no momento em que
Licurgo entrava no templo, disse-lhe a divindade: Chamar-te-ei homem ou deus? A mim
no me comparou a deus, mas disse que em muito sobrepujo os outros homens.
116) Segundo a narrativa de Scrates, o orculo de Delfos declara que pouco valor
ou nenhum tem a sabedoria humana, como se dissesse o mais sbio dentre vs, homens,
quem, como Scrates, compreendeu que sua sabedoria verdadeiramente desprovida do
mnimo valor (23 a,b). Como o orculo era sempre apenas ocasio para conscincia que
o interpretava, a sentena de Delfos encontra em Scrates seu comentador.
117) Cf. Hegel, Histria da Filosofia, T. II, p. 173: O prprio Plato logo
desenvolveu grande habilidade matemtica. Costuma-se atribuir a ele a soluo do problema
dlio ou dlfico que lhe foi colocado pelo orculo e que se refere ao cubo, semelhantemente
com o teorema de Pitgoras, a saber: traar uma linha cujo cubo seja igual soma de dois
cubos dados, isto exige a construo por meio de duas curvas. O digno de nota o tipo
de tarefas que agora os orculos propunham. Haviam recorrido ao orculo por ocasio de
uma peste e ento ele passou esta tarefa totalmente cientfica;... H uma mudana no
esprito do orculo que altamente notvel.
118) Mais tarde os deuses se aplacaram, e por isso Plato no Timeu deduz o
surgimento do mundo da bondade divina, que no conhecia inveja, e sim aspirava por fazer
o mundo ser to semelhante a si quanto possvel.
119) Contudo, esta naturalmente a sua atividade considerada idealmente. Em sua
vida a energia desta clera (esta palavra tomada em sentido metafsico) podia muito bem
ser substituda por uma certa indolncia, um certo submergir para dentro de si mesmo, em
199
cujos instantes ele absorvia previamente o gozo in abstracto, gozo que propriamente devia
ser adquirido in concreto, at que novamente o chamado da divindade ecoava em seu
interior, e ele ento novamente estava pronto para vir auxiliar a divindade no convencer os
homens. Assim se compreende melhor a fixidez do olhar de Scrates, tantas vezes objeto
de comentrios e de que ns tambm j tratamos, como um estado de sonho, na medida
que a negatividade se tornava invisvel para ele e ele como que se deixava inebriar por seu
vazio. por isso que este homem, que normalmente andava por a e puxava conversa tanto
com seus compatriotas quanto com os estrangeiros, nestes instantes ele parava quieto e
se extasiava.
120) Para prevenir qualquer mal-entendido e para, quando possvel, iluminar com
esta observao a partir de um ponto de vista totalmente diferente o que foi dito, quero
recordar que na conscincia crist a orao tem sua validade absoluta; pois o cristo sabe
o que deve pedir, e ele sabe que, quando ele pede por algo, ele ser absolutamente ouvido,
mas isto se fundamenta exatamente em que ele se sabe numa relao real com o seu Deus.
121) verdade que, a servio do Estado, ele tinha participado de trs batalhas (o
Stio de Potidia, a expedio a Dlio na Botia, a batalha de Anfpolis); mais tarde ele se
tornara membro do conselho e ocupara um cargo de supervisor, ainda que apenas por um
dia; mas no obstante ele se havia emancipado totalmente da verdadeira relao entre o
cidado e o Estado. verdade que Xenofonte o justifica neste aspecto, fazendo-o dizer:
Se eu formo bons cidados ento multiplico os servios que devo a minha ptria. Mas
isto devido naturalmente a estreiteza de Xenofonte, com o qual j estamos familiarizados.
122) Ele at mesmo se gaba disto na Apologia onde sublinha que sua vida tinha
sido ativa, mas tambm incomensurvel para os parmetros do Estado (esta ltima
observao ele a expressa, naturalmente com a expresso polmica contra o Estado e na
medida em que ele com profunda ironia confunde as coisas umas com as outras, engana
facilmente ao observador superficial). Ele narra que no se preocupara em juntar dinheiro,
nem com cuidados domsticos, nem com funes e honrarias militares, civis e outras (porm
isto, observado a partir do ponto de vista do Estado, simplesmente no digno de louvor),
nem com partidos e nem com revoltas (e aqui est algo que provoca confuso, pois que
ele no tenha tido participao nisto, o Estado naturalmente deve achar digno de apreo
e de resto a ironia evidente na maneira leviana em que ele mistura a autntica vida poltica
no Estado no mesmo saco que os motins e os sectarismos; e pelo contrrio ele procurou
privadamente prestar ao indivduo o maior benefcio, mas isto evidentemente quer dizer
que ele s entrou em uma relao estritamente pessoal com indivduos; Cf. Apol. 36 b,c.
Uma confuso semelhante se encontra tambm numa outra passagem da Apologia, onde
Scrates comenta muito pateticamente que cada um deve permanecer no posto em que
ele mesmo se havia colocado por achar que era o melhor para ele, ou no qual o Estado o
colocara; pois justamente o espao de manobra de arbitrariedade que ele aqui postula teria
naturalmente que ser, do ponto de vista do Estado, consideravelmente reduzido. A confuso
se torna ainda maior, quando, a seguir, argumenta a partir dos poucos casos nos quais ele,
no servio do Estado, permaneceu no lugar que lhe fora assinalado. Pois o Estado saberia
sempre reconhec-lo; mas o fato de que ele se encarregava de escolher ele mesmo um
lugar, isto era o problemtico.
123) Mas apesar de todo o seu virtuosismo pode muito bem ter-lhe acontecido que,
quando ele no tanto, como quer Ccero, trazia a filosofia do cu e a introduzia nas casas,
mas antes trazia o povo para fora das casas e o tirava do submundo em que viviam, que
ele ento s vezes se deixasse aprisionar a, e numa infindvel conversa fiada com Fulano
e Beltrano perdesse a ironia, perdesse de vista o fio da ironia e momentaneamente, at
200
certo ponto, se perdesse em trivialidades. Isto, a respeito de uma observao anterior
relacionada concepo de Xenofonte.
124) Quando ento Fedro (no dilogo homnimo) se admira que Scrates conhea
to pouco os arredores que at se teria de gui-lo por a, como a um estrangeiro, pois at
parecia que ele nunca tinha sado dos portes da cidade, Scrates responde: Perdo, meu
timo amigo! Eu desejo aprender. Os campos e as rvores no conseguem me ensinar
nada. Somente os homens da capital me ensinam algo.
125) Pois o mtodo que ele seguia: tentando persuadir cada um de vs a cuidar
menos do que seu que de si prprio... menos dos interesses do povo que do prprio
povo (Apol. 36 c) era, naturalmente, em relao aos gregos, completamente invertido;
assim como tambm a proposio: primeiro preocupar-se com o Estado antes de a gente
se preocupar com os prprios assuntos, recorda os empenhos revolucionrios que se
expressam em nosso tempo, no tanto em fatos quanto em pensamentos (naturalmente
aqui os pensamentos dos indivduos particulares) e a soberania usurpada por eles.
126) Eu me esforcei por sublinhar este raciocnio porque ele nos d um aceno a
respeito de como a doutrina moral de Scrates estava constituda (um pouco mais adiante
isto ser objeto de outras investigaes), porque isto mostra que sua doutrina moral tinha
o defeito de estar fundamentada sobre uma teoria de conhecimento completamente
abstrata.
127) Mem. de Xenofonte I, 2 49. Apol. de Xenofonte 20. Com o que pode ser
tambm comparado o comportamento de Fidpedes diante do pai em Aristfanes.
128) Apol. de Xenofonte 29-30.
129) Apol. de Xenofonte 20-21. Mem. I,2 51.
130) Cf. Hegel, op. cit. p. 109.
131) Eu concebi aqui constantemente apenas a relao como tal entre Scrates e
a juventude que ele queria ensinar. Eu no levei em conta, absolutamente, o que podia
haver de prejudicial em seu ensinamento. O que se pode dizer a respeito disso j foi dito
anteriormente. O que quero aqui acentuar, pelo contrrio, o que h de injustificado em
que Scrates assim sem mais nem menos se erigisse em mestre. autoridade divina que
ele evocava para si no se pode, do ponto de vista do Estado, atribuir qualquer valor, dado
que ele, ao se colocar completamente isolado, mais uma vez aqui se evadia da sano do
Estado.
132) Aristfanes de uma outra opinio, no apenas o faz aceitar dinheiro, mas
at mesmo sacos de farinha, por seu ensinamento.
133) verdade que Scrates diz isso, em primeiro lugar, para ir de encontro
objeo de que ele, no crculo de discpulos mais ntimos, pudesse ter ensinado coisas bem
diferentes do que quando outros estavam presentes. Nesta perspectiva, pode-se muito bem
reconhecer que Scrates era sempre o mesmo, mas suas palavras demonstram tambm
quo frouxa era a sua relao com a juventude, j que esta sua relao no estava atada
por nada mais do que contatos casuais na esfera do conhecimento.
134) Compare-se aqui Forchhammer, p. 42s.
135) A quem no for capaz de compreender isso no sentido espiritual, eu gostaria
de indicar Joh. Matth. Gesner: Socrates sanctus Paederasta, cf. Commentarii societatis
regiae scientiarum Gottingensis. Tom. II. ad annum MDCCLII.
136) A histria conservou ainda uma relao em que Scrates se encontrava com
outra pessoa, sua relao com Xantipa. Qualquer um percebe que Scrates no foi
precisamente um exemplo de esposo, e a concepo de sua relao para com ela que
201
atribuda a Scrates por Xenofonte, de que ele obtinha da parte desta mulher raivosa a
mesma utilidade que os domadores tm de um cavalo selvagem, a vantagem de aprender
a disciplin-los, e de que ela era para ele um treinamento na arte de dominar o ser humano,
pois se ele conseguisse resolver o caso dela, fcil lhe seria agentar os outros homens
esta concepo, digo eu, no revela muito amor conjugal, mas certamente um alto grau de
ironia. Cf.
Forchhammer p. 49 e nota 43.
137) Cf. Hegel, op. cit., p. 113s.
138) J que sua vida como tal incomensurvel para a concepo do Estado, e ele
portanto tampouco pode merecer recompensa quanto castigo, ento ele acrescenta
subsidialiter uma outra razo, ou seja, que ele um homem pobre que busca muito a
tranqilidade.
139) No episdio Nala, dos poemas Mahabharata, conta-se como uma jovem
de 21 anos, na idade em que as moas tm o direito de escolher elas mesmas um marido,
procura um para si, entre os pretendentes. Eles so cinco; mas a jovem nota que quatro
deles no esto com os ps tocando na terra e conclui ento, com toda razo, que eles so
deuses. E ela escolhe, portanto, o quinto, que um homem real. Cf. Hegel, Filosofia da
Histria, p. 185.
140) Em qualquer lugar em que esteja um cadver, a se juntaro as guias (Mt
24,28).
141) Aqui mais uma vez Hegel forneceu excelentes exposies. A exposio
pormenorizada que se encontra em sua Hist. da Filosofia, entretanto, pelo que me parece,
nem sempre est de acordo consigo mesma, e leva s vezes o carter de uma coleo de
observaes dispersas, que freqentemente mostram a falta de subordinao diviso
indicada pelas letras do alfabeto. Em compensao, comparado com a exposio mais
pormenorizada, o curto esboo que se encontra na Fil. da Histria justifica que se empregue
uma observao que o prprio Hegel fez alhures, de que o esprito o melhor compendia-
dor. Este esboo to certeiro e to ilustrativo que eu quero cit-lo aqui. Ele se acha p.
327: Com os sofistas, o refletir sobre o que estava mo e o raciocinar comearam.
Justamente esta energia e esta atividade que vamos nos gregos na vida prtica e no exerccio
das artes mostrou-se neles neste vaivm e neste remexer das representaes, de modo que,
assim como as coisas sensveis so alteradas, elaboradas e invertidas pela atividade humana,
assim tambm o contedo do esprito, o que se queria dizer, o conhecido que se movimenta
para l e para c, torna-se objeto de ocupao e esta ocupao torna-se um interesse por
si. O movimento do pensar e o que se passa interiormente nisto, este jogo desinteressado
vem a ser ele mesmo um interesse. Os sofistas cultos, no eruditos ou homens da cincia
mas sim mestres no manejo do pensamento, provocaram o espanto nos gregos. Para cada
questo eles tinham uma resposta, para todos os interesses de contedo poltico e religiosos
eles tinham pontos de vista gerais, e a formao que eles proporcionavam consistia em
saber demonstrar tudo, em cada coisa encontrar um aspecto justificvel. Na democracia h
uma necessidade especfica de falar diante do povo, apresentar-lhe algo, e para tanto
preciso que o ponto de vista que o povo deve considerar essencial lhe seja trazido ante seus
olhos da maneira adequada. Aqui a formao do esprito necessria, e esta ginstica, os
gregos a conquistaram com seus sofistas. Esta formao intelectual se tornou ento o meio
para alcanar suas metas e interesses junto ao povo: o sofista treinado sabia virar o objeto
para este ou aquele lado, e assim se abriram as portas para as paixes. Um princpio capital
dos sofistas era: o homem a medida de todas as coisas; aqui como em todas as sentenas
deles reside a ambigidade no fato de que o homem pode ser o esprito em sua profundidade
202
e veracidade ou tambm em seu arbtrio e seus interesses particulares. Os sofistas pensavam,
com isso, no homem puramente subjetivo, e assim declaravam o querer arbitrrio como
princpio do que era justo, e aquilo que era til ao sujeito como sendo o ltimo fundamento
de determinao.
142) A introduo do Protgoras nos d uma exposio cnica de alguns sofistas
em plena atividade.
143) Esta sentena sofstica pode fornecer interessante contribuio ao destino das
citaes em suas andanas, geralmente longas e complicadas, atravs da vida. H certas
citaes que se assemelham aos caracteres que sempre retomam nas comdias, basta que
a gente de passagem receba um sinal de sua existncia e logo a gente os reconhece. Aquele
ento que colhe sua sabedoria de peridicos, jornais, prefcios de obras e recenses de
livreiros, adquire facilmente uma grande quantidade daquilo que se poderia chamar
conhecimentos de rua. Mas como ocorre com esses, conhece-se o homem por fora, porm
sua origem, histria, relaes etc., a gente em geral ignora completamente. Esta sentena
sofstica pois uma figura permanente no moderno mundo das citaes. Entretanto, Hegel
uma vez tomou a liberdade de conceb-la como se o seu sentido fosse o de que o homem
a meta para a qual tendem todas as coisas. Foi uma violentao atrevida, que facilmente
se perdoa a Hegel, dado que ele mesmo to freqentemente recorda tambm o significado
que tal sentena tinha na boca dos sofistas. Por outro lado, um monte de hegelianos, no
conseguindo ser cmplices no bem, preferiram ser cmplices no mal e jogaram esta moeda
falsa em circulao. Em dinamarqus, a ambigidade da palavra Maal (medida, fim, alvo,
objeto) tentadora para quem no sabe que se trata de uma sentena sofstica, e por isso
eu preferi citar em grego, conforme o Teeteto de Plato, 152 a (Ast 2 v.).
144) Mesmo Grgias, que de resto recusava o ttulo de sofista, apesar de sua dialtica
levar ainda mais adiante o ceticismo sofista, at certo ponto mais positivo do que Scrates.
As trs conhecidas sentenas que ele apresenta em sua obra sobre a natureza contm
certamente ceticismo, que no apenas se ocupa com mostrar a relatividade do ente ou o
seu ser-no-em-si-e-por-si, o seu ser-para-um-outro, mas tambm penetra at as determi-
naes do prprio ente, e, contudo, a maneira como ele concebe o ente ainda est ligada
a uma positividade em relao infinita negatividade absoluta; pois, como Hegel diz da
dialtica de Grgias em geral, esta dialtica , em todo caso, insupervel para aquele que
afirma o ente (sensvel) como real (p. 41). bem verdade que a positividade que eu em
geral atribuo aos sofistas recebeu uma significao um pouco diferente, mas recordemos
que Grgias sem dvida era o que estava mais alto entre os sofistas, de modo que no se
pode negar nele uma certa cientificidade; e contudo, em relao a Scrates, ele permanece
positivo, justamente porque ele tinha uma pressuposio, enquanto que a negatividade
infinita aquela presso que d subjetividade a elasticidade que a condio da
positividade ideal. As proposies que, no Grgias de Plato, so afirmadas por Grgias,
Polo e Clicles com crescente insolncia, tambm so positivas em relao a Scrates,
e positivas no sentido em que eu empreguei a expresso a respeito dos sofistas em geral.
A proposio o justo o que o mais forte quer positiva em relao quela negatividade
em que pressentida a infinitude interior do bem. A proposio de que melhor fazer
injustia do que sofrer injustia positiva em relao quela negatividade em que dormita
a providncia divina.
145) A verbosidade e os longos discursos dos sofistas so, por assim dizer, um sinal
daquela positividade que eles possuam.
146) Poderia, claro, parecer que Scrates era uma individualidade refletida, e as
disposies duvidosas que sua experincia fsica teria indicado parecem dar a entender que
203
ele no tanto era aquilo que era, mas sim se tornara o que era. Entretanto, talvez fosse o
caso de que se tivesse de conceber a questo em analogia com seu exterior feio, que ele
descreve com tanta ironia. Como se sabe, Zpiro forneceu estudos fisiognomnicos sobre
Scrates. Toda a verdade da fisiognomonia baseia-se entretanto na proposio de que a
essncia e s na medida que se encontra na aparncia, ou de que a aparncia a
verdade da essncia, a essncia a verdade da aparncia. A essncia pode ento muito bem
ser a negao da aparncia, mas no sua negao absoluta, pois com isso a prpria
essncia a rigor desapareceria. Uma tal negao , contudo, at certo ponto, a ironia, que
nega o fenomenal, no para, atravs desta negao, pr, mas ela nega o fenomenal em
geral, ela foge recuando em vez de avanar, ela no est no fenmeno, com o fenmeno
ela busca enganar, o fenmeno no para manifestar a essncia, mas para ocult-la. Se a
gente se recorda ento que na Grcia feliz a essncia estava em unidade com o fenmeno
como determinao natural imediata, logo se v que se aquela harmonia fosse abolida a
diferena teria de se tornar um abismo escancarado, at que se produzisse uma unidade
sob uma forma superior. Nesta medida bem possvel que Scrates tenha concebido
ironicamente aquela oposio que havia entre sua essncia e sua aparncia. Ele achava
muito normal que seu exterior sugerisse algo de completamente diferente do que era o seu
interior. Pois por mais que se queira sublinhar a liberdade moral que negava todas essas
disposies naturais contraditrias, mesmo assim permanece a discrepncia, na medida
que seu empenho moral jamais o colocaria em condies de regenerar seu exterior. Scrates
permanece portanto para sempre uma tarefa muito difcil para os fisiognomonistas; pois
se se quiser acentuar o momento de autodeterminao, resta a dificuldade de que o exterior
de Scrates afinal de contas no se alterou essencialmente, e se se quiser acentuar a
determinao hereditria, ento Scrates fica sendo para toda a fisiognomonia uma pedra
de escndalo. (Mehring: Idias para a fundamentao cientfica da Fisiognomonia, na
revista de Fichte, 2 vol., 2 cad., 1840 p. 244, acentua o momento da autodeterminao,
mas no resolve a dificuldade.) Se, por outro lado, a gente enfoca mais a alegria irnica,
que Scrates gozava por ter sido dotado pela natureza de tal modo que qualquer um pudesse
se enganar com ele, ento no ser preciso ir mais adiante em profundezas fisiognomnicas.
147) Mas justamente porque esta exigncia naquela poca da histria do mundo
era verdadeira, a ironia de Scrates era historicamente justificada, e no contm o mrbido
e egostico que ela ter numa poca muito posterior, quando ela, depois que a idealidade
j foi dada em medida plena, demanda um sublimado extravagante.
148) Plato concebeu sua relao com Scrates com tanta beleza quanto piedade
na conhecida expresso de que ele agradecia aos deuses por quatro coisas: por ter sido um
homem e no um animal, um homem e no uma mulher, um grego e no um brbaro,
mas principalmente por ter sido cidado ateniense e contemporneo de Scrates.
149) Cf. Rheinisches Musum (Museu Renano), Bonn 1827. Grundlinien der
Lehre des Socrates (Linhas fundamentais do ensino de Scrates), de Ch.A. Brandis, p.
119: Mas um to grande nmero de to talentosos homens nenhum filsofo da Antigi-
dade conquistou nesta medida para si e para a investigao da verdade, nenhum como
Scrates, nenhum como ele ocasionou uma multiplicidade de escolas, que, profundamen-
te diferentes umas das outras em termos de doutrina e maneiras de ensinar, se reuniam ao
redor da convico de deverem a Scrates seus princpios condutores. Entre as escolas
filosficas, que alguns contam dez, outros nove, e que so caracterizadas como ticas, isto
, socrticas, dificilmente se encontrou uma, afora os epicuristas, que tivesse recusado esta
denominao. (Os acadmicos, os megricos, os de Eritria, os de Elis, os peripatticos,
os cirenaicos, os cnicos, os esticos, os epicuristas).
204
150) Hegel parece tambm estar de acordo com isto, p. 124, mas ele no sempre
constante: Scrates, ele mesmo, no passou alm disso: ele enunciou para a conscincia
em geral a simples essncia do pensamento de si mesmo, o bem, e investigou os conceitos
determinados do bem, para saber se eles exprimiam adequadamente aquilo cuja essncia
deviam exprimir, se a questo mesma atravs deles estaria de fato determinada. O bem foi
transformado na meta para o homem que age. Ao fazer isto, ele tinha presente todo o
mundo da representao, da essncia objetiva, sem buscar uma passagem do bem, da
essncia do consciente como um tal, para o objeto e sem reconhecer a essncia como
essncia das coisas.
151) Leia-se a exposio de Hegel sobre os princpios dessas escolas p. 127 e 128.
152) Compare-se a isto a observao conclusiva do cap. II. Ele (Scrates) torna-se
assim estranho a todo o mundo a que pertence; a conscincia contempornea no tem
nenhum predicado para ele, inominado e indeterminvel ele pertence a uma outra espcie.
153) J a tarefa que Schleiermacher se imps, apresentar o valor de Scrates como
filsofo, mostra suficientemente que aqui no se pode esperar encontrar algum resultado
absolutamente satisfatrio. Para mais uma vez lembrar uma expresso anteriormente
introduzida de Hegel, e que, por estranho que parea, de Hegel mesmo no que toca a
Scrates a questo no tanto de filosofia quanto de vida individual. O que ento
Schleiermacher reivindica para Scrates a idia do saber, e esta tambm a positividade
que, como j foi observado, na opinio de Schleiermacher se escondia por trs de sua
ignorncia. Schleiermacher observa, p. 61: Pois de onde mais ele poderia declarar como
um no saber o que os outros acreditavam saber, seno apenas por meio de uma
representao mais correta do saber e por meio de um procedimento mais correto baseado
neste? E sempre que ele expe este no-saber, a gente v que ele parte dessas duas
caractersticas: primeiro, que o saber o mesmo em todos os pensamentos verdadeiros, e
portanto tambm cada um desses pensamentos precisaria trazer em si a forma caracterstica
do mesmo, e depois, que todo saber forma uma totalidade. Pois suas demonstraes se
baseiam sempre sobre o fato de que a partir de um pensamento verdadeiro a gente no
poderia deixar-se envolver em contradio com um outro, e que tambm um saber, derivado
de um ponto e encontrado atravs de meios corretos, no poderia contradizer a um outro
saber que seja encontrado, a partir de um outro ponto, da mesma maneira, e, na medida
que ele descobria nas representaes correntes dos homens tais contradies, procurava
em todos os que de alguma maneira pudessem compreender ou mesmo apenas pressentir,
agitar tais pensamentos fundamentais. E mais adiante, atribui a ele o mtodo e o concebe
a partir do Fedro como aquele que tem a dupla tarefa: saber como que a gente rene
corretamente muitas coisas na unidade e divide uma grande unidade mais uma vez segundo
sua natureza em mltiplos(p. 63). Se atentarmos ento no que indicado com isso, no
h nesta exposio nada que no caiba muito bem em nossa concepo total. O que aqui
ele acentua , com efeito, a idia da conseqncia (lgica), a lei em que repousa a riqueza
do conhecimento; entretanto, ela concebida de maneira to negativa que o princpio que
a est contido, e que Scrates tambm utilizava, o principium exclusi medii inter duo
contradictoria (princpio do mdio excludo entre dois contraditrios). A totalidade que
todo o saber deve formar , por sua vez, concebida to negativamente que ela propriamente
a negatividade infinita. As duas tarefas do mtodo so igualmente negativas; pois a
unidade sob a qual o mltiplo sintetizado a unidade negativa onde ele desaparece, e a
diferena com a qual a unidade se dissolve a negatividade do discursivo. Mas isto ns
tambm concebemos, afinal de contas, como o essencial na dialtica de Scrates: produzir
a infinita conseqncia interna do ideal (det Ideelles uendelige Conseqvents i sig). O que,
por outro lado, falta em Schleiermacher, embora at certo ponto no seja razovel exigir
205
isto dele, dado que ele mesmo limitou a sua tarefa, a conscincia da significao de
Scrates como personalidade. Nesta perspectiva ento Baur, naquele escrito tantas vezes
citado, tem grandes mritos, e toda a considerao de que a semelhana entre Scrates e
Cristo deva ser buscada em primeiro lugar no valor que ambos tinham enquanto persona-
lidades, uma considerao muito fecunda. S que importante agora reter a infinita
desigualdade que ainda resta dentro daquela igualdade. Que a ironia ento seja uma
determinao da personalidade, algo que eu j recordei muitas vezes nas pginas
anteriores. Com efeito, ela tem aquele voltar-se para si mesmo que o caracterstico de
uma personalidade, que procura retornar a si mesma, e encerra-se em si mesma. S que
a ironia neste movimento retorna a si com mos vazias. Sua relao com o mundo no
consiste em que esta relao seja um momento no contedo da personalidade, sua relao
com o mundo consiste em que a cada instante no h uma relao com o mundo, sua
relao consiste em que, no momento em que a relao deve iniciar, retira-se afastando-se
dele com uma avareza ctica; mas esta avareza o reflexo da personalidade em si mesma,
que certamente abstrato e sem contedo. A personalidade irnica por isso propriamente
apenas o esboo de uma personalidade. Nesta medida v-se que h uma absoluta
desigualdade entre Scrates e Cristo; pois em Cristo residia imediatamente a plenitude da
divindade e sua relao com o mundo uma absolutamente real, de modo que a comunidade
tem conscincia de ser os membros de seu corpo.
154) Aristfanes constitui uma exceo; veremos isto depois.
155) Por ocasio deste dilogo ele faz uma observao bem geral, p. 69: Assim
deste jeito terminam uma poro de dilogos xenofnticos e platnicos, e eles nos deixam
com respeito ao resultado (contedo) bastante insatisfeitos. Assim, o Lsis: O que propor-
cionam o amor e a amizade entre os homens? E assim a Repblica iniciada com a
investigao sobre o que seria o justo. Esta confuso tem ento o efeito de levar a meditar,
e esta a meta de Scrates. Este lado meramente negativo o principal.
156) Aqui Hegel faz, com o predicado mais propriamente socrticos uma
diferenciao nos dilogos, porm sem indicar mais de perto se ele est ou no satisfeito
com os esforos da filologia.
157) Quando ele chama esta dialtica de a propriamente platnica, ele estabelece
assim uma oposio a uma outra dialtica que no to propriamente platnica.
158) Costuma-se apresentar Scrates como um modelo de virtude, tambm Hegel
mantm esta viso e observa, p. 55: Scrates era um modelo de virtudes morais: sabedoria,
modstia, moderao, temperana, justia, coragem, firmeza, firme retido frente a tiranos
e povo, estranho cobia e ambio. Isto pode estar certo, mas j o predicado que
Hegel usa para estas virtudes, morais, indica que lhes faltava a profunda seriedade, que
qualquer virtude s adquire quando est ordenada em uma totalidade. Mas dado que o
Estado tinha perdido sua significao para Scrates, suas virtudes no so virtudes cvicas
mas virtudes pessoais, sim, elas so, se se quiser exprimi-lo com todo o rigor, virtudes
experimentais. O indivduo (Individet) est livre por cima delas; e se Scrates est livre
daquela intolerncia que seguidamente se manifesta em moralistas rigorosos, e se podemos
dar razo a Hegel em que no temos de pensar em Scrates, de jeito nenhum, moda
da ladainha de virtudes morais (p. 56), mesmo assim permanece igualmente certo que
todas estas virtudes s tm realidade para o indivduo como experimento. Ele est livre
acima delas, pode dispensar-se delas quando quiser, e quando no o faz porque no o
quer, mas o fato de que ele no quer , por sua vez, porque ele no o quer, isto jamais se
torna para ele uma obrigao mais profunda. E neste sentido se pode muito bem dizer que
no h seriedade no indivduo quanto a estas virtudes, por mais a srio que ele as tome, a
206
menos que se queira negar que falta seriedade a todo e qualquer exerccio arbitrrio, o que
no outra coisa seno sofstica no terreno do agir.
159) A proposio de que virtude saber pode, com respeito a Scrates, ser
elucidada tambm de uma outra perspectiva, se a gente se recordar da outra proposio
socrtica sobre a qual anteriormente ns j falamos. A proposio de que virtude saber
contm, com efeito, no apenas, como antes j se mostrou, uma determinao negativa
frente eticidade ingnua (ubefangne) que na maior inocncia no sabe o que faz, mas
tambm uma caracterizao daquela infinita conscincia interna do bem, graas qual
este ultrapassa em seu movimento abstrato todas as determinaes da finitude. Isto se v
ainda mais claramente na proposio de que pecado ignorncia, pois isto implica em que
pecado inconseqncia. O pecado pra em algum lugar, esquiva-se, no permanece
nessa infinitude que tem o bem. Na medida que a virtude na determinao do saber se
liberta da eticidade imediata, ela assume uma configurao ideal, que corresponde
infinitude ideal do bem. Na eticidade substancial a virtude est a cada instante limitada, na
eticidade da idealidade a virtude se sabe integrada na infinitude do bem, sabe-se naquela
infinitude em que o bem se conhece. Mas tudo isto so contudo sempre determinaes
abstratas negativas, enquanto a gente ficar apenas com a determinao do saber, mesmo
que se trate da negatividade absoluta infinita. Que pecado seja ignorncia e inconseqncia,
verdadeiro de um ponto de vista metafsico completamente abstrato, que apenas observa
tudo na perspectiva de sua infinita conseqncia interna.
160) Na Repblica de Plato, a dialtica corresponde ao bem (assim como o amor
corresponde ao belo). bem normal, ento, que Aristteles recuse a dialtica em Scrates.
Com efeito, ele carecia da dialtica capaz de deixar o oposto subsistir, mas esta justamente
necessria, se o bem se deve mostrar como o infinitamente positivo.
207
PARTE II
Sobrc o conccito dc ironia
209
210
INTRODUO
O quo dovo constltulr proprlomonto o ob[oto dosto porto do
lnvostloocoo [o lol dodo, ot corto ponto, no porto ontorlor, no
modldo quo oll, sob o lormo do contomplocoo, um ospocto do
concolto [o so tornou vlsivol. Por lsso, no prlmolro porto do dlssorto-
coo ou noo tonto prossupus o concolto do lronlo, quonto o dolxol
surolr, oslorcondo-mo por orlontor-mo no torrono do lonmono.
Com lsso, oncontrol umo orondozo dosconhocldo, um ponto Je ostu
quo so mostrou como oquolo quo tom do tor sldo o curucteristco Je
5ocrutes. Chomol osto ponto do vlsto do lronlo: contudo, o nomo
quo so lho do , no prlmolro porto do dlssortocoo, o monos lmpor-
tonto: o prlnclpol quo nonhum momonto, nonhum troco tonho
possodo dosporcobldo, bom como quo todos os momontos, todos
os trocos so tonhom lntoorodo om umo totolldodo. 5e este ponto Je
ostu reulmente ronu, so oooro dovo sor docldldo, consldorondo
quo ou chooorol, no dosonvolvlmonto do concolto, tombm quolo
momonto, no quul Socrotos Jeoe enquuJrur-se, so quo o sou ponto
do vlsto oro om vordodo lronlo. Entrotonto, osslm como no prlmolro
porto do dlssortocoo ou so mo ocupol com Socrotos, osslm tombm
so mostroro no dosonvolvlmonto do concolto om quo sontldo Socro-
tos um momonto do dosonvolvlmonto do concolto, om outros
polovros, mostror-so-o so nolo o concolto do lronlo se esqotou
ubsolutumente, ou so ndo l outrus lormos do oporlcoo do lonmo-
no, quo dovomos louolmonto lovor om consldorocoo, ontos do
podormos dlzor quo o concolto osto sullclontomonto comproondldo
(opjuttet). Enquonto, pols, no prlmolro porto do dlssortocoo o con-
colto polrovo sompro no sooundo plono, com um lmpulso constonto
211
poro ossumlr umo conllourocoo no lonmono, nosto sooundo porto
do dlssortocoo o oporlcoo lonomonol do concolto, como umo cons-
tonto posslbllldodo do hobltor ontro nos, vol ocomponhor o doson-
volvlmonto. Essos dols momontos soo lnsoporovols: pols coso o
concolto noo ostlvosso no lonmono, ou, mols corrotomonto, coso o
lonmono noo so tornosso comproonsivol, rool, oponos om o com o
concolto, o lnvorsomonto coso o lonmono noo ostlvosso no concol-
to, ou, mols corrotomonto, o concolto noo so tornosso comproonsivol,
rool, o noo sor om o com o lonmono, ontoo todo conhoclmonto
sorlo lmpossivol, no modldo quo ou corocorlo, no prlmolro coso, do
vordodo o no sooundo, do roolldodo. So o lronlo pols umo
dotormlnocoo do sub[otlvldodo, ontoo voromos om soouldo u neces-
sJuJe do Juus jormus Je upurdo dosto concolto: o o roolldodo
o[untou um nomo o ombos. A prlmolro lormo noturolmonto oquolo
no quol u subjetoJuJe pelu prmeru oez loz volor sou dlrolto no
hlstorlo unlvorsol. Aqul tomos Socrotos, quor dlzor, com lsso nos
osslnolodo ondo tomos do procuror o concolto om suo oporlcoo
hlstorlco. Ouondo, porm, o sub[otlvldodo so onunclou no mundo,
noo voltou o dosoporocor som dolxor vostiolo, o mundo noo rocolu
no lormo ontorlor do dosonvolvlmonto, multo polo controrlo, o
ontloo dosoporocou o tudo so tornou novo. So dorovonto dovo sor
possivol quo so mostro umo novo lormo do oporlcoo do lronlo, lsso
tom do ocontocor do monolro quo o sub[otlvldodo so loco volor om
umo lormo olndo mols olto. Tom do oxlstlr umu sequnJu potncu
Ju subjetoJuJe, umo sub[otlvldodo do sub[otlvldodo, corrospon-
donto rolloxoo do rolloxoo. Com lsso ostomos novomonto orlonto-
dos hl st orl comonto, somos com olol to roportodos oo
dosonvolvlmonto quo o lllosollo modorno oxporlmontou om Kont o
quo so complotou om Flchto, o olndo mols proxlmomonto oos pontos
do vlsto quo opos Flchto llzorom volor o sub[otlvldodo olovodo
sooundo potnclo. Ouo lsto do loto o coso, tombm o mostro o
roolldodo, pols oqul nos nos doporomos novomonto com o lronlo.
Mos como osto ponto do vlsto umo consclnclo sub[otlvo potonclo-
do, soouo-so quo osto tomo consclnclo do lronlo nitldo o dotorml-
nodomonto, o quo olo docloro oxpllcltomonto o lronlo como sou
ponto do vlsto. lsso ocontocou ontoo tombm om Fr. Schloool, quo
procurou lozor volor o lronlo om rolocoo roolldodo, om Tlock, quo
procurou loz-lo volor no pooslo, om Soloor, quo tomou consclnclo
dolo osttlco o lllosollcomonto. Flnolmonto o lronlo tombm oncon-
trou oqul o sou mostro om Hoool. Enquonto o prlmolro lormo do
lronlo noo lol combotldo, mos uculmuJu por so ter jeto justu
sub[otlvldodo, o sooundo lormo do lronlo lol combotldo o unquluJu
212
pols, como oro ln[ustlllcodo, so so podlo juzer justu u elu suporon-
do-o.
So com ossos obsorvocoos so osto oooro sullclontomonto orlon-
todo o rospolto do hlstorlo dosto concolto, do monolro oloumo lsto
slonlllco ollrmor quo umo concopcoo dosto concolto, onquonto olo
busco ouorldo o opolo nos dosonvolvlmontos mols ontloos, noo
osto[o lloodo o dlllculdodos. No modldo quo buscomos, com ololto,
um comploto o cooronto Jesenoolomento Jeste conceto, looo nos
convoncomos do quo olo tom umo hlstorlo curloso, ou, mols corro-
tomonto, noo tom nenlumu lstoru. No poriodo postorlor o Flchto,
quondo o concolto lol ospoclolmonto volorlzodo, oncontromo-lo
ropotldomonto nomoodo, ropotldomonto suoorldo o ropotldomonto
prossuposto. So, por outro lodo, buscomos um cloro dosonvolvlmon-
to, procuromos om voo
1
. Soloor so quolxo do quo A.W. v. Schloool
om suos Loes sobre Arte Drumtcu e Lteruturu, ondo dovoriomos
osporor, mols do quo om quolquor outro luoor, oscloroclmonto
sullclonto, ovoco o lronlo so do monolro luooz numo unlco possooom.
Hoool
2
so quolxo do quo o mosmo ocontoco com Soloor o quo Tlock
noo so sol molhor. E [o quo todos so quolxom, por quo ou noo dovorlo
mo quolxor tombm Eu mo quolxo do quo com Hoool ocontocou
o controrlo. Em todos os sous slstomos, o codo possooom ondo
podoriomos osporor vor o lronlo dosonvolvldo, vmo-lo oponos
monclonodo: o olndo quo tonhomos do concodor quo noo sorlo
pouco o quo Hoool dlsso sobro o lronlo, coso qulsssomos tronscrovor
tudo, om um outro sontldo tombm noo lol multo: pols om todos os
possooons dlz mols ou monos o mosmo colso. Acrosconto-so o lsto o
loto do quo olo dlrloo o sou otoquo contro nocoos lroquontomonto
dllorontos quo so lloorom o osto polovro, o o consoqunclo dlsso soro
quo, como o llnouooom noo constonto, suo polmlco nom sompro
complotomonto cloro. Noo obstonto, lonoo do mlm podor quolxor-
mo do Hoool no mosmo sontldo om quo Hoool so quolxo do sous
prodocossoros. Encontrom-so oxcolontos obsorvocoos ospoclolmonto
no sou Comentros Jos Escrtos Postumos Je 5olqer, quo so ochom
no volumo 16 (Jub. Auso. XX) dos obros complotos do Hoool. E
olndo quo o oxposlcoo o o doscrlcoo dos pontos do vlsto noootlvos
(pols quonto o ossos so opllco, ospoclolmonto poro o doscrlcoo, o
rooro: loquere ut oJeum te - lolo, poro quo ou to vo[o) nom sompro
so[om too oxoustlvos, too cholos do contoudo como podoriomos
doso[or, Hoool sobo multo bom domlno-los, o nosto modldo toromos
umo contrlbulcoo poro o doscrlcoo, do monolro modloto, no posltl-
vldodo quo olo loz volor. Enquonto os lrmoos Schloool o Tlock
tlvorom o suo molor lmportnclo orocos polmlco com o quol olos
213
onlqullorom um dosonvolvlmonto ontorlor, o onquonto oxotomonto
por osto motlvo o ponto do vlsto dolos llcou um tonto dlsporso,
porquo olos noo voncorom o botolho prlnclpol o slm umo multlpllcl-
dodo do poquonos ombotos, Hoool, polo controrlo, tom umo lmpor-
tnclo obsoluto por tor voncldo om suo vlsoo do con[unto posltlvo o
polmlco roslstnclo, quo, tol como o vlrolndodo do rolnho Brunlldo,
nocossltovo do um homom loro do comum, um moco como Sloo-
lrlod, poro sor submotldo. Tombm om Joon Poul so lolo do lronlo
lroquontomonto, o om suo Esttcu so oncontro um ou outro dodo,
contudo som outorldodo lllosollco ou outontlcomonto osttlco. Como
ostoto, olo mols lolo o portlr do umo oxporlnclo ortistlco rlco, do quo
proprlomonto lundomonto o sou ponto do vlsto osttlco. Poro olo,
lronlo, humor o coprlcho (Luno) soo como quo dllorontos llnouooons,
o o suo doscrlcoo so llmlto o oxprossor o mosmo ponsomonto
lronlcomonto, humorlstlcomonto, no llnouooom do humor coprlcho-
so, osslm como Fr. Boodor, dopols do tor lolto umo oxposlcoo sobro
oloumos proposlcoos mistlcos, s vozos troduz osto mosmo oxposlcoo
poro o llnouooom mistlco.
Mos dodo quo too lroquontomonto o concolto do lronlo roco-
bou umo slonlllcocoo dlvorso, lmporto quo noo nos utlllzomos dolo,
clontomonto ou noo, do monolro totolmonto orbltrorlo, lmportonto
quo, rocorrondo llnouooom unlvorsol, obsorvomos quo os dlloron-
tos slonlllcocoos ossumldos polo concolto oo lonoo do tompo so
subordlnom todos o olo.
OBSERVAES ORIENTADORAS
Ero umo voz umo poco, o olo noo osto too lonoo, om quo
tombm oqul so podlo lozor sucosso com um bocuJnlo Je ronu,
quo componsovo todos os locunos om outros ospoctos, lovoroclo
oloum com honrorlos o lho dovo o roputocoo do sor culto, do
comproondor o vldo o o coroctorlzovo onto os lnlclodos como
mombro do umo vosto lronco-moconorlo osplrltuol. Alndo nos do-
poromos do voz om quondo com um ou outro roprosontonto dosto
mundo dosoporocldo, quo consorvo osto llno sorrlso, slonlllcotlvo,
omblouomonto rovolodor do tonto colso, osto tom do cortosoo ospl-
rltuol, com o quol olo loz jortunu om suo [uvontudo o sobro o quol
construlu todo o sou luturo, no osporonco do tor voncldo o mundo.
Mos oh! lol umo docopcoo! Em voo procuro sou olhor oxplorodor
por umo olmo lrmo, o coso o poco do sou osplondor noo ostlvosso
olndo lrosco no momorlo do um ou do outro, suos corotos pormono-
corlom um onlomotlco hloroolllo poro umo poco no quol olo vlvo
214
como hospodo o ostronoolro. Pols nosso tompo oxloo mols, oxloo so
noo um putlos olovodo, polo monos oltlssononto, so noo ospoculo-
coo, polo monos rosultodos: quondo noo vordodo, polo monos
convlccoo, quondo noo slncorldodo, polo monos protostos do slnco-
rldodo: o no lolto do sonslbllldodo, polo monos dlscursos lntormlno-
vols o rospolto dosto. Por lsso nosso tompo cunho umo ospclo bom
dlloronto do rostos prlvlloolodos. Noo pormlto quo o boco so locho
obstlnodo, ou quo o loblo suporlor tromo com or trovosso, olo oxloo
quo o boco llquo oborto: pols como podoriomos lmoolnor um
vordodolro o outntlco potrloto, sonoo dlscursondo, o rosto doomo-
tlco do um ponsodor prolundo, sonoo com umo boco quo losso copoz
do onoollr o mundo todo: como nos podoriomos roprosontor um
vlrtuoso do coploso polovro vlvonto, sonoo com o boco osconcorodo
Elo noo pormlto quo poromos qulotos o nos oprolundomos: ondor
dovooor [o dosporto suspolto: o como nos podoriomos contontor com
lsso no lnstonto movlmontodo om quo vlvomos, noo poco pronho
do dostlno, quo, como todos roconhocom, osto orovldo do oxtroor-
dlnorlo Nosso tompo odolo o lsolomonto, o como suportorlo quo
um homom chooosso ldlo dososporodo do ondor sozlnho otrovs
do vldo, osso nosso tompo, quo do moos o brocos dodos (como
mombros vlo[ontos dos corporocoos do oliclo o soldodos rosos), vlvo
poro o ldlo do comunldodo
3
Mos so ocoso o lronlo osto lonoo do sor um slnol ospocillco do
nosso poco, doi noo so soouo Je muneru ulqumu quo o lronlo tonho
JesupurecJo totulmente. Do mosmo lormo, o nosso tompo tombm
noo umo poco do duvldo, omboro multos oxprossoos do duvldo
tonhom rostodo, nos quols, por osslm dlzor, podomos ostudor o
duvldo, so bom quo pormonoco umo dlloronco quolltotlvo ontro umo
duvldo ospoculotlvo o umo duvldo vuloor sobro lsto ou oqullo. Asslm,
ocorro no dlscurso rotorlco lroquontomonto umo llouro quo troz o
nomo do lronlo: o cu[o coroctoristlco osto om so dlzor o controrlo do
quo so ponso. Ai [o tomos ontoo umo dollnlcoo quo porcorro todo
lronlo, ou so[o, quo o jenomeno ndo u essncu, e sm o contrro
do ossnclo. No modldo quo ou lolo, o ponsomonto, o sontldo
montol, o ossnclo, o polovro o lonmono. Estos dols momontos
soo obsolutomonto nocossorlos, o nosto sontldo quo Plotoo obsor-
vou quo todo ponsor um lolor. A vordodo oxloo ontoo o ldontldodo:
pols so ou tlvosso o ponsomonto som o polovro, noo torlo o ponso-
monto, o so ou tlvosso o polovro som o ponsomonto, tombm noo
torlo o polovro, osslm como noo so podo dlzor dos crloncos o dos
loucos quo olos lolom. So ou olho dopols poro o su[olto lolonto, mols
umo voz ou tonho umo dotormlnocoo comum o todo lronlo, ou so[o,
215
o sujeto nequtoumente lore. Ouondo oo lolor ou tomo consclnclo
do quo o quo dlto por mlm mlnho oplnloo o quo o onunclodo
umo oxprossoo odoquodo do mlnho oplnloo, o quondo ou prossu-
ponho quo oquolo poro quom ou lolo tom no onunclodo o mlnho
oplnloo totol, ontoo ou ostou omorrodo polo onunclodo, lsto , ou
ostou nolo posltlvomonto llvro. Aqul cobo o ontloo vorso: semel
emssum oolut rreoocuble oerbum (too looo pronunclodo, o polovro
voo lrrovooovolmonto). Tombm com rolornclo o mlm mosmo ou
ostou lloodo, o noo mo posso soltor o codo lnstonto quo ou quolro.
Ouondo, oo controrlo, o onunclodo noo corrospondo mlnho
oplnloo, ou ostou llvro om rolocoo oos outros o o mlm mosmo.
A jquru Je lnquuqem roncu superu lmodlotomonto u s
mesmu, no modldo quo o orodor prossupoo quo os ouvlntos o
comproondom, o dosto modo, otrovs do umo nooocoo do lonmo-
no lmodloto, o ossnclo ocobo ldontlllcondo-so com o lonmono. So
s vozos ocorro quo um tol dlscurso lrnlco vom o sor mol comproon-
dldo, lsto noo culpo do lolonto, o noo sor no modldo quo olo lol so
motor com um potroo too mollcloso como o lronlo, quo tonto oosto
do prooor pocos oos sous omloos como oos sous lnlmloos. Costumo-
so dlzor do umo tol orlontocoo lrnlco do dlscurso: Noo ho sorlododo
nosto sorlododo. A oxprossoo too srlo quo couso horror, mos o
ouvlnto oxporlonto osto lnlclodo no mlstrlo quo so oscondo por
dotros. Mos com lsso o lronlo osto novomonto suporodo. A lormo
mols corronto do lronlo conslsto om dlzormos num tom srlo o quo
contudo noo ponsodo sorlomonto. A outro lormo, om quo o oonto
brlncondo dlz om tom do brlncodolro oloo quo so ponso o srlo,
ocorro roromonto
4
. Mos, como [o lol dlto, o llouro do llnouooom
lrnlco so onulo o sl mosmo, pols como um onlomo poro o quol
tomos no mosmo lnstonto o solucoo. As vozos o llouro do llnouooom
lrnlco tom umo proprlododo quo tombm coroctoristlco poro todo
lronlo, umu certu nobrezu, quo provm do loto do quo olo oostorlo
do sor comproondldo, mos noo dlrotomonto, o tol nobrozo loz com
quo osto llouro olho como quo do clmo poro bolxo o dlscurso slmplos
quo codo um podo comproondor som dlllculdodos: olo como quo
vlo[o no corruooom nobro do lncoonlto o dosto poslcoo olovodo olho
com dosdm poro o dlscurso podostro comum. No comunlcocoo
cotldlono, o llouro do llnouooom lrnlco oporoco prlnclpolmonto nos
clossos olovodos, como umo prorroootlvo quo loz porto, [unto com
outros cotooorlos somolhontos, do bonton (bom-tom), o quol oxloo
quo so sorrlo do lnocnclo o so consldoro o vlrtudo oloo do bltolodo,
olndo quo so ocrodlto nolo ot um corto ponto.
216
No modldo ontoo quo os circulos mols olovodos (lsso com-
proondldo noturolmonto no sontldo do umo hlororqulo osplrltuol)
lolom osslm do monolro lrnlco, como os rols o os nobros lolom
lroncs poro quo o povo loloo noo comproondo, nosto modldo, o
lronlo osto om vlos do se solur: olo noo oostorlo do sor comproondldo
polo comum dos mortols. Por consooulnto, uqu u ronu ndo se unulu
u s mesmu. Constltul oponos umo lormo subordlnodo do voldodo
lrnlco o doso[or tor tostomunhos poro ostor bom corto o soouro do
sl: o louolmonto oponos umo slmplos lnconsoqunclo, quo o lronlo
tom om comum com todos os pontos do vlsto noootlvos - quo olo,
quo por dollnlcoo procuro o lsolomonto, tonto constltulr umo soclo-
dodo o, lncopoz do so olovor ldlo do comunldodo, so roollzo om
convonticulos. Mos ho too pouco unldodo comunltorlo numo cllquo
do lrnlcos quonto honostldodo num Estodo do lodroos. Dolxomos,
porm, do loro osto lodo, polo quol o lronlo so obro poro os
consplrodoros o o consldoromos no suo rolocoo com os noo-lnlclo-
dos, no suo rolocoo poro com oquolos contro os quols o suo polmlco
so dlrloo, no suo rolocoo poro com o oxlstnclo, quo concobldo por
olo lronlcomonto: oi olo costumo so monllostor Je Juus munerus. Ou
o lrnlco so Jentjcu com o dosordom quo olo quor combotor, ou
olo ossumo lronto o osso umo reludo Je oposdo, mos noturolmon-
to, sompro do tol modo quo osto[o consclonto do quo o opornclo
dolo o controrlo doqullo om quo olo so opolo, o quo soborolo osso
lnodoquocoo.
Em rolocoo o um sobor tolomonto protonsloso, quo sobo tudo
do tudo, lronlcomonto corroto entrur no joqo, sor orrostodo por
todo osto sobodorlo, oxclto-lo com oplousos do [ubllo poro quo osto
so olovo codo voz mols, numo loucuro codo voz mols olto, dosdo quo
oi so pormonoco consclonto do quo tudo oqullo vozlo o som
contoudo. Dlonto do um ontuslosmo lnsipldo o lnopto, lronlcomon-
to corroto ultrupuss-lo olndo num oplouso oltlssononto o numo
louvocoo quo subo oos cus, omboro o lrnlco osto[o consclonto do
quo osto ontuslosmo o molor tollco do mundo. E quonto mols o
lrnlco tlvor sucosso com o lroudo, quonto molhor ocoltocoo suo
moodo lolso tlvor, tonto molor soro suo oloorlo. Mos olo soborolo osto
oloorlo sozlnho o tom todo o culdodo poro quo nlnoum porcobo suo
lmposturo. - Esto umo lormo do lronlo quo so ocorro roromonto,
omboro olo so[o too prolundo o locll do sor oxocutodo como oquolo
outro lronlo quo oporoco sob o lormo do umo oposlcoo. Em propor-
coos monoros, bom quo olo vlsto s vozos opllcodo contro umo
possoo quo osto omoocodo por umo ou outro ldlo llxo: contro umo
possoo quo so lmoolno llndo o, portlculormonto um homom, por
217
oxomplo, closo do suos costolotos: ou contro um outro quo so
ocrodlto osplrltuoso ou quo torlo dlto umo voz umo plodo quo nunco
conso do ropotlr: ou contro umo possoo cu[o vldo, por osslm dlzor,
culmlnou num ocontoclmonto unlco, oo quol olo sompro rotorno, o
do quom so consoouo orroncor sompro do novo o norrocoo do
hlstorlo, dosdo quo so solbo prosslonor o botoo corto otc. Em todos
ossos cosos, o oloorlo do lrnlco conslsto oxotomonto om purecer
uprsonuJo noquolo mosmo llxocoo quo montm o outro proso.
Umo dos moloros oloorlos do lrnlco conslsto om doscobrlr om todo
porto ostos pontos lrocos: o quonto mols proomlnonto o possoo om
quom so oncontrom tols trocos, tonto mols oloorlo lho do podor
loz-lo do bobo, t-lo om sou podor, omboro osto noo so d conto
dlsso, do modo quo ot umo possoo omlnonto om olouns lnstontos
so torno um lontocho poro o lrnlco, quo o loz doncor como um
titoro, quo olo mono[o moxondo os cordoos conlormo doso[o: o
curloso quo os pontos lrocos dos possoos, mols do quo sou lodo bom,
so ossomolhom oos ocordos quo podom sor provocodos tocondo do
umo corto monolro: oquolos porocom tor umo nocossldodo noturol
om sl, onquonto nos porturbo tonto quo os lodos bons so[om
submotldos o tontos lnconsoqunclos.
Mos por outro lodo tombm coroctoristlco do lronlo oporocor
no llouro do umo rolocoo do oposlcoo. Dlonto do umo sobodorlo
tronsbordonto, sor too lonoronto, too tolo, sor too pototo quonto
possivol, o no ontonto oo mosmo tompo mostror tonto vontodo do
oprondor, tonto boo vontodo, quo o dono do vordodo slnto mosmo
umo orondo oloorlo om dolxo-lo dor umo olhodo nos sous vostos
torronos: dlonto do um ontuslosmo sontlmontol, lnouldo, sor sm-
ploro Jemus poro coptor o subllmo quo ontuslosmo o outro, o
contudo todo tompo mostror umo boo vontodo, quo oostorlo tonto
do coptor o comproondor oqullo quo lho poroco um onlomo - ostos
soo oxprossoos complotomonto normols do lronlo. E quonto mols o
tollco lrnlco oporocor como um corocoo conllonto, quonto mols
outntlco porocor o sou oslorco slncoro o honosto, tonto molor soro
o suo oloorlo. Doi nos vomos quo tonto podo sor lrnlco llnolr sobor
quondo so sobo quo noo so sobo, como llnolr noo sobor quondo so
sobo quo so sobo. - A lronlo podo olndo mostror-so do umo monolro
mols lndlroto otrovs do umo rolocoo do oposlcoo, quondo olo do
prolornclo s possoos mols slmplos o mols llmltodos, noo poro
burlor-so dolos, mos slm poro oscornocor dos homons soblos.
Em todos ostos cosos o lronlo so mostro como oquolo quo
comproondo o mundo, quo procuro mlstlllcor o mundo clrcundonto,
noo tonto poro ocultor-so quonto poro juzer os outros se reoelurem.
218
Mos o lronlo tombm podo so mostror quondo o lrnlco procuro
lovor o munJo crcunJunte u julsus pstus o rospolto dolo mosmo. No
nosso tompo, om quo os rolocoos burouosos o soclols quoso tornom
lmpossivol quolquor lstoru secretu Je umor, om quo o cldodo o o
vlzlnhonco quoso sompro proclomorom do olto do pulplto, ontos quo
o postor o tonho lolto, o onloco do lollz cosol: no nosso tompo, om
quo o vldo do soclododo so sontlrlo lrustrodo om um do sous
prlvllolos prolorldos, so noo tlvosso o podor do unlr nos locos do
omor o oo mosmo tompo rosorvor-so o dlrolto (olo, noo o postor) do
dlzor oloumo colso contro, do modo quo os moxorlcos publlcos quo
looltlmom um omor, o osslm umo unloo controido som quo o cldodo
llquo clonto quoso consldorodo lnvolldo ou oo monos como um
otontodo oscondoloso oos sous dlroltos, osslm como os ooontos
lunororlos consldorom o sulcidlo umo lormo lnodmlssivol do oscopor
do mundo -, om nosso tompo, ou dloo, podo multo bom porocor
nocossorlo o oloum lozor [ooo lolso, so noo doso[o quo o cldodo
ossumo o honroso noooclo do lozor om sou nomo o podldo do
cosomonto, do modo quo olo nodo mols proclso lozor do quo
oporocor com o costumolro coro do nolvo uJ moJum ( monolro do)
Podor Erlk Modson, com luvos broncos o soourondo umo doclorocoo
do proprlo punho com um osboco do suos porspoctlvos do luturo,
[unto com outros sodutoros lnstrumontos moolcos (som osquocor um
momorondo mul otoncloso) quo so costumo tor moo poro o ultlmo
ossolto. So soo ontos clrcunstnclos oxtorloros os quo oxloom um
corto mlstrlo, ontoo o mlstlllcocoo opllcodo soro puro o slmplos
Jssmuludo. Mos quonto mols osto lndlviduo concobo ossos mlstl-
llcocoos como oplsodlo om suo proprlo hlstorlo do omor, quonto
mols [ocoso olo om suo oloorlo do otrolr o otoncoo dos outros poro
um ponto complotomonto dlloronto, tonto mols u ronu oporoco. O
lrnlco oozo todo o lnllnltudo do omor, o oquolo oloroomonto
lntorlor, quo os outros procurom conllondo soorodos, olo consoouo
tondo conlldontos do molor conllonco, quo ontrotonto noo sobom
do nodo. Tols mlstlllcocoos soo, om cortos clrcunstnclos, lnovltovols
tombm no lteruturu, ondo somos corcodos s vozos por umo
multldoo do lotrodos vlollontos quo doscobrom outoros como o
Crstnu Alcooteru orron[o bons portldos.
A lronlo oporoco tonto mols quonto monos o quo dotormlno
oloum o brlncor do oscondor umo rozoo oxtorlor (consldorocoo
do lomillo, rolornclo o corrolro, pusllonlmldodo otc.): o quonto mols
umo corto njntuJe nteror o quo dosporto no oscrltor o doso[o do
montor o suo obro llvro do todo rolocoo llnlto com suo proprlo possoo,
o doso[o do so vor llvro do todos os condolnclos dos componholros
219
do lnlortunlo o do todos os conorotulocoos do cordlol conlrorlo dos
outoros. Mos so o colso chooor o tol ponto quo oporoco oloum oolo
cocoro[ondo, quo oostorlo lmonsomonto do botor um ovo, o quo so
consloo lovo-lo o ossumlr o potornldodo lmputodo, molo dosconvor-
sondo o molo rolorcondo o orro dosso oonto, oi o lrnlco osto com
o [ooo oonho. E so s vozos doso[omos, o no nosso tompo olouns
locllmonto podorlom sontlr-so tontodos o lsto, dosplr o hoblto quo
codo um obrloodo o vostlr o corrooor, multo humlldomonto,
sooundo os normos do suo posdo socul o por oxlonclos do closso,
ou so oloum doso[o ovontuolmonto, polo monos umo voz, sobor so
tom sobro os condonodos o vontooom do podor oporocor com outros
tro[os quo noo os do lnstltulcoo, ontoo oqul tombm soro nocossorlo
umo corto mlstlllcocoo. Ouonto mols oqullo quo dotormlno oloum
o umo tol mlstlllcocoo lor um ob[otlvo llnlto -, como quondo um
comorclonto vlo[o ncoqnto poro lovor odlonto umo boo solucoo
poro umo ospoculocoo, ou um rol, poro surproondor lunclonorlos
lozondorlos, ou um ooonto do policlo com o ob[otlvo do, poro vorlor,
oporocor como um lodroo duronto o nolto, ou um lunclonorlo
suboltorno por modo dos suporloros otc. -, tonto mols o colso so
oproxlmoro puro o slmplosmonto do umo dlsslmulocoo. Ao contro-
rlo, quonto mols so troto do umo nocossldodo do, voz por outro, sor
um homom o noo sompro o otornomonto um consolholro do chon-
colorlo, quonto mols lnllnltudo potlco so oncontro oi, quonto molor
o orto com o quol o mlstlllcocoo oxocutodo, tonto mols oporoco
o lronlo. E so consoouo dosoncomlnhor complotomonto o publlco,
tolvoz ot sor dotldo como possoo suspolto, ou onvolvldo om lntoros-
sontos hlstorlos do lomillo, oi slm o lrnlco olconco o quo doso[o.
Mos o quo, nostos cosos o om outros somolhontos, oporoco no
lronlo, o lberJuJe subjetou, quo o codo lnstonto tom om sou podor
u possblJuJe Je um nico, o noo so dolxo constronoor por rolocoos
ontorloros. Ho oloo do sodutor om todo lniclo porquo o su[olto olndo
osto llvro, o oxotomonto este qozo quo o lrnlco omblclono. A
roolldodo olotlvo pordo om tols lnstontos suo volldodo poro olo, quo
polro llvro sobro olo. A loro[o Cotollco romono tomou consclnclo
dlsto om olouns pontos dotormlnodos, o por lsso tlnho o hoblto, no
ldodo Mdlo, do so olovor om cortos pocos do ono oclmo do suo
proprlo roolldodo obsoluto o tomor-so o sl mosmo do monolro lrnlco,
como p. ox. no Fosto do Burro, no Fosto dos Folloos, nos Brlncodol-
ros Poscols otc. Umo tol porcopcoo oro o rozoo do llconco concodldo
oos soldodos romonos poro contor sotlros sobro o trlunlodor. Aqul,
o um so tompo, so ostovo consclonto do brllho do vldo o do roolldodo
do olorlo, o, no mosmo lnstonto, lronlcomonto oclmo dolos. louol-
220
monto so oscondlo, (som nocossldodo mosmo dos sotlros do Luclo-
no,) multo lronlo no vldo dos dlvlndodos orooos, nos quols nom o
roolldodo colostlol oro poupodo polo sopro do vonto cortonto do
lronlo. Too corto como ho multo oxlstnclo quo noo roolldodo
olotlvo, o ho oloo no porsonolldodo quo polo monos om cortos
momontos lncomonsurovol com o roolldodo olotlvo, osslm tombm
corto quo ho umo vordodo no lronlo. A lsto so ocrosconto olndo o
sooulnto: do monolro como nos tomomos ot oooro o lronlo, olo lol
comproondldo mols como umo oxprossoo momontnoo: do modo
quo om todos os cosos monclonodos olndo noo podomos lolor do
lronlo puro ou do lronlo como ponto do vlsto. Por outro lodo, quonto
mols so propooo o obsorvocoo do rolocoo ontro roolldodo olotlvo o
su[olto, quo oqul lol ocoslonolmonto volorlzodo, tonto mols proxlmos
ostoromos do ponto om quo o lronlo so mostro om suo totolldodo
usurpodo.
A concepdo que um Jplomutu tem do mundo lrnlco sob
multos ospoctos, o o conhocldo lroso do Tollo;rond, quo o homom
odqulrlu o llnouooom noo poro monllostor, mos poro ocultor sous
ponsomontos, contm umo prolundo lronlo sobro o mundo, o
comblno totolmonto, no porspoctlvo do lntollonclo politlco, com
umo outro proposlcoo outontlcomonto dlplomotlco, munJus oult
Jecp, Jecputur erqo (o mundo quor sor onoonodo, looo, quo so[o
onoonodo). Doi noo so soouo obsolutomonto quo o mundo dlplomo-
tlco consldoro o oxlstnclo lronlcomonto: polo controrlo, olo tom
multos colsos cu[o volldodo quor lmpor. - A dlloronco ontro todos
ostos munjestuoes Je ronu ot oqul monclonodos portonto
oponos quontltotlvo, um mols ou monos, onquonto u ronu sensu
emnentor (no sontldo mols olovodo, mols proprlo) so dlloronclo
quolltotlvomonto do lronlo ot oqul doscrlto, osslm como o duvldo
ospoculotlvo so dlloronclo quolltotlvomonto do duvldo vuloor o om-
pirlco. A lronlo sensu emnentor noo so dlrloo contro osto ou oquolo
oxlstonto lndlvlduol, olo so dlrloo contro todo o roolldodo dodo om
umo corto poco o sob cortos condlcoos. Elo comporto, por lsso, umo
oprlorldodo om sl, o noo onlqullondo sucosslvomonto um podoco
do roolldodo opos o outro quo olo olconco o suo vlsoo do con[unto
(Totol-Anskuolso) mos slm, por lorco dosto vlsoo do totolldodo quo
olo lovo o cobo suo dostrulcoo no lntorlor do lndlvlduol. Noo osto
ou oquolo lonmono, mos o totolldodo do oxlstnclo quo
obsorvodo sub spece ronue (sob o cotooorlo do lronlo). Vomos
osslm o [ustozo do donomlnocoo hooollono do lronlo como nequto-
JuJe njntu ubsolutu.
221
Antos do possormos poro umo onollso mols proxlmo o mols
dotolhodo, poroco corroto quo nos orlontomos no rooloo concoltuol
ondo hoblto o lronlo. Proclsomos, poro osto llnolldodo, dlstlnoulr o
quo so podorlo chomor umo ronu executou
5
do umo ronu con-
templutou.
Obsorvomos prlmolromonto o quo ousomos chomor lronlo
executou. No modldo quo o lronlo loz volor o rolocoo do oposlcoo
om todos os suos dllorontos nuoncos, podorlo porocor quo o lronlo
so ldontlllco com Jssmuludo
6
. Em oorol so costumo, por quostoo
do brovldodo, troduzlr lronlo por dlsslmulocoo ou llnolmonto. Mos
dlsslmulocoo donoto mols o oto ob[otlvo quo lovo o cobo o dosocordo
ontro ossnclo o lonmono: lronlo donoto, olm dlsso, o oozo
sub[otlvo, no modldo quo no lronlo o su[olto so llborto do vlnculocoo
quol osto proso polo contlnuldodo dos condlcoos do vldo: osslm so
podo dlzor do lrnlco quo olo so llboro. Acrosconto-so o lsso quo o
dlsslmulocoo (ou llnolmonto), so o colocomos om rolocoo com o
su[olto, tom umo lntoncoo, mos osto lntoncoo um ob[otlvo oxtorlor,
ostronho dlsslmulocoo mosmo: o lronlo, oo controrlo, noo tom
nonhumo lntoncoo, sou ob[otlvo lmononto o olo mosmo umo
lntoncoo motolislco. A lntoncoo noo nodo mols do quo o proprlo
lronlo. Ouondo o lrnlco so oprosonto como dlloronto do quo olo
roolmonto , oi podorlo docorto porocor quo suo lntoncoo so[o lovor
os outros o ocrodltorom nlsso: contudo, suo lntoncoo proprlomonto
o sontlr-so llvro, mos lsto olo oxotomonto por lorco do lronlo, o
osslm, o lronlo noo tom outro llnolldodo ou lntoncoo, mos llm om
sl. Vomos pols locllmonto quo o lronlo so dlloronclo do [osultlsmo,
no quol o su[olto osto por corto llvro no oscolho dos molos poro otlnolr
suo lntoncoo, mos do monolro oloumo osto llvro no sontldo do lronlo,
no quol o su[olto noo tom umo lntoncoo.
No modldo quo ossonclol lronlo tor um oxtorlor oposto oo
lntorlor, podorlo porocor quo olo so ldontlllco com o lpocrsu. Em
dlnomorqus, s vozos so troduzlu lronlo tombm por Skolkootlohod
(plcordlo, plrroco, trovossuro, som-voroonhlco), o o um hlpocrlto so
costumo chomor olonskolk (lmpostor, mollcloso). Mos o hlpocrlslo
portonco proprlomonto oo torrono morul. O hlpocrlto so oslorco
constontomonto poro porocor bom, omboro so[o mou. A lronlo, polo
controrlo, sltuo-so num torrono motolislco, o oo lrnlco so lntorosso
porocor dlloronto do quo roolmonto: do modo quo, osslm como o
lrnlco oscondo suo brlncodolro no sorlododo, suo sorlododo no
brlncodolro (mols ou monos como os ruidos do noturozo no Colloo),
osslm tombm podo ocorror-lho o ldlo do porocor mou, omboro so[o
222
bom. So quo tomos do lombror quo os dotormlnocoos morols soo, o
rloor, domoslodo concrotos poro o lronlo.
Contudo, o lronlo tombm tom umo loco toorlco ou contem-
plutou. So o consldorormos como um momonto subordlnodo, ontoo
o lronlo , som duvldo, o vlsoo cortolro poro o torto, o lolso, o voldoso
no oxlstnclo. No modldo quo olo copoz do coptor tols colsos,
podorlo porocor quo lronlo so ldontlllco com oscornlo, sotlro, sorcos-
mo otc. E cloro quo olo tom umo somolhonco com lsso, no modldo
quo olo tombm v o lodo voldoso: mos quondo olo quor oprosontor
suo obsorvocoo, olo so dlstlnouo, pols noo onulo oqullo quo voldoso
(voo), noo so comporto lronto o lsto como o [ustlco punltlvo om
rolocoo oo viclo, noo tom om sl oloo do roconclllodor como o cmlco
(Jet Comske), mos ontos ot rejoru o voldoso om suo voldodo,
torno o louco olndo mols louco. E lsso o quo so podorlo chomor o
tontotlvo do lronlo poro modlor os momontos dlscrotos, noo om umo
unldodo suporlor, o slm om umo loucuro suporlor.
Consldorondo o lronlo no modldo quo olo so volto contru toJu
u exstncu, oi olo tombm so ooorro oposlcoo ontro ossnclo o
lonmono, ontro o lntorlor o o oxtorlor. Podorlo ontoo porocor quo
olo onquonto noootlvldodo obsoluto so ldontlllco com o JuoJu. Mos,
om porto, dovo-so lombror quo duvldo umo dotormlnocoo do
concolto, o lronlo um sor-poro-sl Ju subjetoJuJe: om porto, quo o
lronlo ossonclolmonto prtcu, o quo olo so toorlco poro novo-
monto sor protlco, ou, com outros polovros, quo o lronlo noo so ocupo
com o colso o slm consloo mosmo. Por lsso, quondo o lronlo suspolto
do quo por tros do lonmono tom do oscondor-so oloo do dlloronto
doqullo quo osto no lonmono, o culdodo do lronlo sompro quo o
su[olto so slnto llvro, do modo quo o lonmono noo odqulro roolldodo
poro o su[olto. O movlmonto por lsso totolmonto lnvorso. No
duvldo, o su[olto quor constontomonto lr oo ob[oto, o o sou lnlortunlo
osto om quo o ob[oto looo constontomonto dlonto dolo. No lronlo, o
su[olto quor constontomonto olostor-so do ob[oto, o quo olo consoouo
oo tomor consclnclo o codo lnstonto do quo o ob[oto noo tom
nonhumo roolldodo. No duvldo, o su[olto tostomunho do umo
ouorro do conqulsto, no quol codo lonmono onlqullodo porquo o
ossnclo tom do ostor mols otros. No lronlo, o su[olto boto om rotlrodo
constontomonto, contosto o roolldodo do todo o quolquor lonmono,
poro solvor o sl proprlo, no lndopondnclo noootlvo om rolocoo o
tudo.
Enllm, no modldo quo o lronlo so montm consclonto do quo
o oxlstnclo noo tom nonhumo roolldodo, o pronunclo o mosmo
223
proposlcoo do nlmo plodoso, oi podorlo porocor quo o lronlo so[o
umo ospclo do Jeoodo (plododo). Tombm no dovocoo, o rooll-
dodo lnlorlor, so posso chomo-lo osslm, lsto , os rolocoos ou
condlcoos do mundo, pordo o suo volldodo: mos lsto so ocontoco,
ontrotonto, no modldo quo os reluoes com Deus ollrmom no mosmo
lnstonto suo roolldodo obsoluto. O nlmo dovoto dlz tombm quo
tudo voldodo, mos lsto so ocontoco no modldo quo otrovs dosto
nooocoo tudo o quo rotm o porturbo posto do lodo o o otorno-
monto subslstonto vom poro o contro. Alm dlsso, o nlmo dovoto,
quondo dlz quo tudo voldodo, noo loz oxcocoo com o proprlo
possoo, noo do lmportnclo o olo, mos polo controrlo olo tombm
tom do sor posto do lodo poro quo o Dlvlno noo so[o olostodo por
suo roslstnclo, o slm so dorromo sobro osto nlmo quo so obro
dovotomonto. Slm, nos mols prolundos oscrltos do odlllcocoo nos
vomos quo o nlmo plodoso consldoro o suo proprlo porsonolldodo
llnlto como o mols mlsorovol do todos. Ao controrlo, no lronlo,
quondo tudo so torno voldodo, o sub[otlvldodo so llborto. Ouonto
mols tudo so torno voo (voldodo, voculdodo), quonto mols vozlo do
contoudo, tonto mols volotll so torno o sub[otlvldodo. E onquonto
tudo so torno voldodo, o su[olto lrnlco ndo so torno voldodo puru s
mesmo, mos slm llborto suo proprlo voldodo. Poro o lronlo, tudo so
torno nodo: mos o nodo podo sor tomodo do vorlos monolros. O
nodo ospoculotlvo o ovonosconto o codo lnstonto dlonto do con-
crocoo, dodo quo olo proprlo o lmpulso do concroto, o nsus
jormutous (oslorco crlodor) do concroto: o nodo mistlco o nodo
poro o roprosontocoo, um nodo quo contudo too rlco do contoudo
o como o sllnclo do nolto tom voz poro oquolo quo tom ouvldos
poro ouvlr: o nodo lrnlco, llnolmonto, o qulotudo do morto, no
quol o lronlo rooporoco como lontosmo (tomo-so o ultlmo oxprossoo
com todo o suo omblouldodo).
A VALIDADE HISTRICO-UNIVERSAL DA IRONIA, A
IRONIA DE SCRATES
Rotornomos, porm, coroctorlzocoo oorol do lronlo, dodo
ontorlormonto, o osslm com lsso llco sullclontomonto lndlcodo quo
o lronlo [o noo so volto poro osto ou oquolo lonmono lndlvlduol,
contro um oxlstonto lndlvlduol, o slm quo toJu u exstncu so tornou
ostronho oo su[olto lrnlco o osto por suo voz so torno ostronho
oxlstnclo, quo o proprlo su[olto lrnlco, no modldo quo u reulJuJe
pordou suo volldodo poro olo, ot um corto ponto (tombm) so
tornou lrrool. A polovro roolldodo proclso contudo sor tomodo oqul
224
prlmolromonto no sontldo do roolldodo hlstorlco, quor dlzor, o
roolldodo dodo o umo corto poco sob cortos condlcoos. Com ololto,
om porto osto polovro podo sor tomodo num sontldo motolislco,
osslm, p. ox., quondo so ostudo o problomo motolislco do rolocoo
do ldlo com o roolldodo, som quo so quostlono osto ou oquolo
roolldodo o slm o concrocoo do ldlo: om porto o polovro roolldodo
podo sor usodo o rospolto do ldlo roollzodo hlstorlcomonto. Esto
roolldodo nomoodo por ultlmo ontoo om dllorontos pocos sompro
umo outro. Com lsso noo so dovo do monolro nonhumo ochor quo
o roolldodo hlstorlco no somo totol do oxlstnclo noo torlo um otorno
noxo om sl mosmo, porm, poro os oorocoos soporodos por tompo
o ospoco, o roolldodo dodo sompro dlloronto. Emboro o ospirlto do
mundo osto[o sompro om sl mosmo om todo o quolquor dosonvol-
vlmonto, o mosmo noo so do com o humonldodo o umo corto poco
o com os lndlviduos dodos o umo corto poco. A ossos so oprosonto
umo roolldodo dodo, o noo osto om podor dolos rocuso-lo: pols o
dosonvolvlmonto do mundo conduz oquolo quo quor ocomponho-
lo, o orrosto consloo oquolo quo so rocuso. Mos no modldo quo o
ldlo concroto om sl, -lho nocossorlo constontomonto vlr o sor o
quo olo , l., - tornor-so concroto. Mos lsto olo so podo tornor-so
otrovs do oorocoo o dos lndlviduos.
Aqul so mostro umo contruJdo, polo quol ovonco o Jesen-
oolomento Jo munJo. A roolldodo dodo o umo corto poco o
volldo poro o oorocoo o os lndlviduos no oorocoo, o contudo, so noo
qulsormos dlzor quo todo dosonvolvlmonto ocobou, proclso quo
osto roolldodo so[o dosolo[odo por umo outro roolldodo, o lsso tom
do ocontocor otrovs do o com os lndlviduos o o oorocoo. Asslm,
poro o oorocoo contompornoo do Rolormo, o cotollclsmo oro o
roolldodo dodo: o contudo olo oro oo mosmo tompo o roolldodo quo
como tol noo tlnho mols volldodo. Aqul colldo portonto umo rooll-
dodo com umo outro roolldodo. Aqul so oncontro o trqco prolundo
no hlstorlo unlvorsol. Um lndlviduo podo oo mosmo tompo ostor
[ustlllcodo hlstorlcomonto o contudo noo outorlzodo. Enquonto osto
nosto ultlmo coso, tom do tornor-so umo oitmu: mos no modldo quo
volo o prlmolro, olo tom do voncor: quor dlzor, olo tom do voncor,
om so tornondo umo oitmu. Aqul so v como o dosonvolvlmonto
do mundo consoquonto om sl: pols modldo om quo o roolldodo
mols vordodolro dovo vlr luz, rospoltodo mosmo osslm o roolldodo
ultropossodo: noo ho umo rovolucoo, mos umo ovolucoo: o roolldodo
possodo so mostro como olndo osslm [ustlllcodo oo oxlolr umo vitlmo,
o o novo roolldodo oo olorocor osto socrlliclo. Mos proclso um
socrlliclo, porquo roolmonto dovo vlr luz um novo momonto,
225
porquo o novo roolldodo noo oponos umo conclusoo do ultropos-
sodo, o slm contm om sl oloo mols, noo um slmplos corrotlvo poro
o possodo, mos oo mosmo tompo um novo lniclo.
Em codo umo dostos vlrodos no hlstorlo oxlstom dols movl-
montos quo dovom sor notodos. Por um lodo, o novo dovo vlr luz,
por outro lodo, o volho dovo sor dosolo[odo. No modldo quo o novo
dovo vlr luz, nos nos doporomos oqul com o nJoiJuo projtco,
quo ovlsto o novo dlstnclo, no oscuro o om trocos lndollnldos. O
lndlviduo proltlco noo possul o porvlr, olo oponos o prossonto. Noo
consoouo loz-lo vlooror, mos do quolquor monolro olo osto pordldo
poro o roolldodo quol portonco. Suo rolocoo poro com olo no
ontonto umo rolocoo pocillco, pols o roolldodo dodo noo sonto
nonhumo oposlcoo. A osto soouo o lero trqco proprlomonto dlto.
Esto luto polo povo, oslorco-so poro onlqullor oqullo quo poro olo
osto om vlos do dosoporocor: mos suo torolo noo conslsto tonto om
dostrulr quonto om tornor vloonto o novo, o com lsso lmodlotomonto
dostrulr o possodo. Mos, por outro lodo, o ontloo dovo sor dosolo[o-
do, o volho dovo sor vlsto om todo o suo lmporlolcoo. Aqul nos
doporomos com o sujeto ronco. Poro o su[olto lrnlco o roolldodo
pordou todo o suo volldodo, olo so tornou poro olo umo lormo
lncomploto quo lncomodo ou constronoo por todo porto. O novo,
por outro lodo, olo noo possul. Aponos sobo quo o prosonto noo
corrospondo ldlo. Elo o quo dovo [uloor. Num corto sontldo, o
lrnlco proltlco, pols olo oponto sompro poro o lronto, poro oloo
quo osto om vlos do chooor, mos noo sobo o quo so[o. Elo proltlco:
mos so orlonto, so sltuo uo contrro Jo projetu. O proloto ondo do
moos dodos com sou tompo o o portlr dosto ponto do vlsto vlslumbro
o quo ho do vlr. O proloto osto, como so obsorvou ontorlormonto,
pordldo poro suo proprlo poco, mos lsto so porquo osto moroulhodo
no suo vlsoo. O lrnlco, polo controrlo, oportou-so dos lllolros do sou
proprlo tompo o tomou poslcoo contro osto. Aqullo quo dovo vlr lho
oculto, [oz otros dolo, s suos costos: mos o roolldodo o quo olo so
opoo como lnlmloo oqullo quo olo dovo dostrulr: contro olo so volto
sou olhor dovorodor, o suo rolocoo com sou proprlo tompo
podomos opllcor o polovro do Bibllo: Els quo os ps doquolos quo
to lovoroo ostoo porto. Tombm o lrnlco umo vitlmo oxloldo
como socrlliclo polo dosonvolvlmonto do mundo: noo quo o lrnlco
sompro proclso colr como umo vitlmo, no sontldo ostrlto, mos slm
porquo o zolo no sorvlco do ospirlto do mundo o dovoro.
Aqul tomos ontoo o lronlo como u nequtoJuJe njntu ubso-
lutu. Elo nequtoJuJe, pols oponos nooo: olo njntu, pols noo
nooo osto ou oquolo lonmono: olo ubsolutu, pols oqullo, por lorco
226
do quo olo nooo, um mols olto, quo contudo noo . A lronlo noo
ostoboloco nodo: pols oqullo quo dovo ostobolocor osto otros dolo.
Elo umo domnclo dlvlno, lurloso como um Tomorloo quo noo
dolxo podro sobro podro. Aqul nos tomos portonto o lronlo. Em corto
modldo, codo vlrodo hlstorlco proclso tombm possulr osto lormocoo
(Formuton) o cortomonto noo sorlo oloo som lntorosso hlstorlco
porsooulr tol lormocoo otrovs do hlstorlo unlvorsol. Eu noo quoro,
no ontonto, loncor-mo o lsto, mos oponos cltor como oxomplos do
tompo proxlmo Rolormo CurJunus, Cumpunellu e 8runo. Mosmo
Erosmo do Rotordom lol, ot corto ponto, lronlo. Crolo quo ot oooro
noo so lovou om conto sullclontomonto o slonlllcocoo dosto lormocoo
(Formotlon): o lsto tonto mols ostronho quondo so sobo com quo
prodllocoo Hoool trotou o noootlvo. Mos oo noootlvo no slstomo
corrospondo o lronlo no roolldodo hlstorlco. No roolldodo hlstorlco o
noootlvo oxlsto, o quo [omols ocorro no Slstomo.
A lronlo umo Jetermnudo Ju subjetoJuJe. No lronlo o
su[olto osto nequtoumente lore: pols o roolldodo quo lho dovo dor
contoudo noo osto oi, olo llvro do vlnculocoo no quol o roolldodo
dodo montm o su[olto, mos olo noootlvomonto llvro o como tol
llutuonto, susponso, pols noo ho nodo quo o soouro. Mos osto mosmo
llbordodo, osto llutuor, do oo lrnlco um corto ontuslosmo, no
modldo quo olo como quo so ombrlooo no lnllnltudo dos posslblll-
dodos, no modldo quo olo, quondo proclso do um consolo por tudo
o quo noulrooo, podo buscor roluolo no onormo lundo do rosorvo
do posslbllldodo. Entrotonto, olo noo so ontrooo o osto ontuslosmo,
quo oponos rosplro o nutro o ontuslosmo do dostrulcoo quo ho nolo.
- Mos dodo quo o lrnlco noo osto do posso do novo, podor-so-lo
porountor com o quo, ollnol, olo onlqullo o volho, o o lsso so proclsorlo
rospondor: olo unulu (tlntetqjor) o roolldodo dodo com u propru
roolldodo dodo, mos proclso lombror oo mosmo tompo quo o novo
prlnciplo nolo osto prosonto kutu Junumn, como posslbllldodo
7
. Mos
no modldo quo olo onlqullo o roolldodo com o proprlo roolldodo, olo
so coloco oo sorvlco do lronlo do mundo. Hoool noto, om suo Hst.
Ju Flosoju, 2 vol., p. 62: Todo dloltlco dolxo volor o quo dovo
volor, como so volosso, dolxo quo o proprlo dostrulcoo lntorno oi so
dosonvolvo - unlvorsol lronlo do mundo, o osslm o lronlo do mundo
osto concobldo bom corrotomonto. Exotomonto porquo codo rooll-
dodo hlstorlco lndlvlduol contudo oponos momonto no roollzocoo
do ldlo, olo corrooo om sl mosmo o oormo do suo ruino. lsto so
mostro ospoclolmonto com todo clorozo no juJuismo, cu[o slonlllco-
coo como momonto do tronslcoo ospoclolmonto slnoulor. Asslm
oro, p. ox., umo prolundo lronlo sobro o mundo, quondo o Lol,
227
dopols do onunclo dos mondomontos, ocroscontou o promosso: so
cumprlros lsto, soros solvo, dodo quo so mostrou quo os homons noo
podlom cumprlr o Lol, o osslm umo solvocoo quo llcou vlnculodo o
umo tol condlcoo mols do quo hlpottlco. Mos quo o [udoismo so
onulou o sl mosmo por sl mosmo, lsto so mostro oxotomonto om suo
rolocoo hlstorlco poro com o crlstlonlsmo. Mosmo som nos oprolun-
dormos numo lnvostloocoo do slonlllcodo do oporlcoo do Crlsto, so
nos nos llxormos oponos nolo como um ponto do vlrodo no hlstorlo
unlvorsol, noo dolxoromos som duvldo do porcobor o lormocoo
(Formuton} lrnlco. Elo nos dodo, do rosto, com Jooo Botlsto. Elo
noo oro oquolo quo dovlo vlr, noo soblo o quo dovlo vlr, o contudo
olo dostrulu o [udoismo. Elo o onulou noo com o novo, mos o
onlqullou por molo dolo mosmo. Rolvlndlcou dosto o quo o [udoismo
quorlo dor - [ustlco: mos lsto o [udoismo noo ostovo om condlcoos
do dor, o por lsso orrulnou-so. Jooo dolxou portonto o [udoismo
subslstlr o oo mosmo tompo dosonvolvou nolo o oormo do ruino. A
porsonolldodo do Jooo Botlsto llco totolmonto no sombro, porcobo-so
nolo do corto modo o lronlo do mundo om suo conllourocoo ob[otlvo,
do modo quo olo so torno oponos um lnstrumonto nos moos dosto.
Mos, poro quo o lormocoo lrnlco so dosonvolvo complotomonto,
oxloo-so quo oo mosmo tompo o sujeto tome conscncu Je suu
ronu, so slnto noootlvomonto llvro oo condonor o roolldodo dodo,
o oozo o llbordodo noootlvo. Poro quo lsto posso ocontocor, o
sub[otlvldodo tom do sor dosonvolvldo, ou molhor, no modldo quo
o sub[otlvldodo so loz volor oporoco o lronlo. A sub[otlvldodo sente
o sl mosmo lronto roolldodo, sonto o suo proprlo lorco, suo volldodo
ou slonlllcocoo. No modldo, porm, quo olo sonto lsso, olo so llborto
por osslm dlzor do rolotlvldodo, no quol o roolldodo dodo quor
prond-lo. Contonto quo osto lronlo osto[o [ustlllcodo hlstorlcomonto,
o llbortocoo do sub[otlvldodo omproondldo oo sorvlco do ldlo,
mosmo quo o su[olto lrnlco noo osto[o cloromonto consclonto dlsto.
E o oonlol no lronlo [ustlllcodo. Do lronlo ln[ustlllcodo volo o sooulnto:
quom qulsor solvor suo olmo, pord-lo-o. Mos so o lronlo osto
[ustlllcodo ou noo, so o hlstorlo podo [uloo-lo.
Mos polo loto do o su[olto vor o roolldodo lronlcomonto, doi
noo soouo do monolro oloumo quo olo so roloclono lronlcomonto
consloo mosmo oo lmpor suo concopcoo do roolldodo. Asslm, om
tompos rocontos, lolou-so bostonto do lronlo o do concopcoo lrnlco
do roolldodo: mos osto concopcoo roromonto conllourou-so lronlco-
monto. Mos quonto mols lsto ocontoco, tonto mols corto o lnovltovol
tombm o ruino do roolldodo, tonto mols o su[olto lrnlco prodo-
mlno sobro o roolldodo quo olo quor onlqullor, o tonto mols llvro olo
228
tombm. Aqul olo procodo ontoo sllonclosomonto no mosmo
oporocoo como o lronlo do mundo. Elo dolxo o oxlstonto subslstlr
(dot Bostooondo bostooo), mos poro olo osto noo tom nonhumo
volldodo: s vozos, olo loz como so osto tlvosso volldodo poro olo, o
sob osto moscoro o ompurro rumo ruino corto. Contonto quo o
su[olto lrnlco osto[o hlstorlcomonto [ustlllcodo, ho oqul umu unJuJe
do qenul o do rejlexdo ortistlco.
Entrotonto, [o quo o lronlo umo dotormlnocoo do sub[otlvl-
dodo, ontoo olo tombm tlnho do so mostror lo ondo o sub[otlvldodo
polo prlmolro voz oporocou no hlstorlo unlvorsol. Com ololto, u ronu
u prmeru e u mus ubstrutu Jetermnudo Ju subjetoJuJe. lsso
oponto poro oquolo vlrodo hlstorlco om quo o sub[otlvldodo polo
prlmolro voz oporocou, o osslm nos chooomos o Socrotos.
No prlmolro porto dosto dlssortocoo [o lol sullclontomonto
osclorocldo como oro o ronu Je 5ocrutes. Todo o roolldodo dodo
tlnho pordldo poro olo suo volldodo, olo so tornoro estrunlo u toJu
reulJuJe Ju substunculJuJe. Esto um dos lodos do lronlo: mos,
polo outro lodo, 5ocrutes se serou Ju ronu poro dostrulr o holonls-
mo (Groocltoton): sou comportomonto lronto o osto oro constonto-
monto lrnlco: olo oro lonoronto o nodo soblo, mos procurovo
constontomonto oscloroclmonto [unto oos outros: mos, dolxondo
osslm o ordom oxlstonto subslstlr, olo o orrulnou. Esto totlco olo
consorvou ot o llm, o quo so mostro ospoclolmonto quondo lol
procossodo. Mos o zolo nosto sorvlco o dovorou, o jnulmente u ronu
o uqurrou, o tontoou, tudo pordou suo roolldodo. Esto concopcoo do
Socrotos o do slonlllcocoo do sou ponto do vlsto no hlstorlo unlvorsol
mo poroco orrodondor-so too noturolmonto om sl mosmo (ut ujrunJe
sq sq selo), quo olo consooulro, como osporo, sor ocolto por um ou
outro loltor. Dodo, porm, quo Hoool so rocuso o comproondor o
ponto do vlsto do Socrotos como lronlo, torno-so nocossorlo tomor
om consldorocoo os ob[ocoos quo so oncontrom oqul ou oll om sous
oscrltos.
Antos ou quoro, por quonto ostlvor om mlnhos lorcos, tontor
olucldor umo lroquozo do quo poroco podocor todo o concopcoo do
Hoool do concolto lronlo. Hoool lolo sompro do lronlo com multo
ovorsoo: o lronlo, o sous olhos, umo obomlnocoo. A poco do
oporlcoo do Hoool colncldo com o poriodo mols olorloso do Schloool.
Mos osslm como o lronlo dos Schloool hovlo lolto, no osttlco, o
[uloomonto do umo sontlmontolldodo quo so olostrovo, osslm tom-
bm oro Hoool oquolo quo dovlo corrlolr o dosocorto quo hovlo no
lronlo. Um dos moloros mrltos do Hoool conslsto om tor dotldo, ou
229
polo monos tor tontodo dotor os lllhos pordldos do ospoculocoo om
sou comlnho do pordlcoo. Poro lsso, porm, nom sompro olo utlllzou
os molos mols suovos, o o suo voz, quondo os lntorpolovo, nom
sompro oro suovo o potornol, mos lroquontomonto tlnho oloo do
osporo como num mostro-oscolo. Os odoptos do lronlo orom os quo
mols o lmportunovom, o olo looo om soouldo pordou o osporonco
do solvo-los o os trotou o portlr do ontoo como pocodoros lrrocupo-
rovols o ompodornldos. Sompro quo so lho oloroco o oportunldodo
Hoool lolo dossos lrnlcos, sompro trotodos do monolro mols oltlvo,
slm, Hoool olho poro olos do clmo poro bolxo, com onormo dosdm
o oltlvoz, poro ossos quo olo chomo do llustros porsonolldodos. Mos
o loto do Hoool tor JesJenluJo estu jormu Je ronu quo lho ostovo
mols proxlmo pro[udlcou, noturolmonto, suo concopcoo do concolto
(hons Oplottolso ol Boorobot). Doi porquo noo oonhomos umo
vordodolro onollso, mos om componsocoo Schloool sompro oonho
umo boo sovo. Com lsso noo so quor dlzor, do modo nonhum, quo
Hoool noo tonho rozoo contro os lrmoos Schloool, o quo o lronlo do
duplo Schloool o Schloool noo tonho sldo um dosvlo multo orovo: o
tombm com lsso noo so quor nooor quo Hoool tonho contrlbuido
provoltosomonto polo sorlododo com quo so opoo o quolquor lsolo-
coo, umo sorlododo quo loz com quo so posso lor multos do suos
onollsos com bostonto odlllcocoo o roconlorto. Por outro lodo, noo
so podo omltlr quo Hoool, oo so voltor unllotorolmonto contro o lronlo
pos-llchtoono, Jexou Je perceber u oerJuJe Ju ronu, o oo ldontl-
llcor todo lronlo com oquolo, lol ln[usto com o lronlo. Looo quo Hoool
onunclo o polovro lronlo, lmodlotomonto vom o ponsor om Schloool
o Tlock, o sou ostllo lnstontonoomonto so lmproono do umo corto
oxosporocoo. No sou dovldo luoor, dovo sor osclorocldo om quo
conslsto o orrnoo o ln[ustlllcodo no lronlo do Schloool, bom como
o mrlto do Hoool om rolocoo o lsto. Rotornomos oooro suo
monolro do consldoror o lronlo do Socrotos.
Antorlormonto nos [o chomomos o otoncoo poro o loto do quo
Heqel, oo oxpor o mtoJo Je 5ocrutes, dostoco ospoclolmonto duos
lormos, suo lronlo o suo molutlco (orto do portolro, G[ordomodor-
kunst). Suo oxposlcoo o rospolto so oncontro no Hstoru Ju Flosoju,
2 vol., p. 5-67. A onollso do lronlo socrotlco s vozos bostonto
rosumldo, om componsocoo, Hoool oprovolto o oportunldodo poro
brodor contro o lronlo onquonto prlnciplo oorol, o ocrosconto, p.
62: Fol Frodorlco Schloool quom lnvontou por prlmolro osto pon-
somonto, Ast ropotlu suos polovros: o dopols soouom os polovros
srlos quo Hoool costumo pronunclor om tols ocosloos. Socrotos llnoo
sor lonoronto o, sob opornclo do so dolxor onslnor, onslno os outros.
230
P. 60: Esto ontoo o lodo do lomoso ronu socrtcu. Elo tom nolo
o conllourocoo sub[otlvo do dloltlco, olo umo monolro do so
comportor no troto com os outros: o dloltlco soo os rozoos do colso,
o lronlo monolro ospoclol do so comportor do possoo o possoo.
Mos como um pouco ontos oro dlto quo Socrotos uso o mosmo lronlo
quondo olo quor rldlculorlzor o modo dos sollstos, oqul looo
omoroo umo dlllculdodo: pols num dos cosos Socrotos quor ollnol
onslnor, o no outro oponos conlundlr. Hoool lombro ontoo quo osto
lronlo socrotlco poroco contor oloumo lnvordodo, oxpoo, porm, om
soouldo, o [ustozo do sou comportomonto. Enllm, mostro olo o
vordodolro slonlllcocoo do lronlo socrotlco, o suo orondozo. Esto
conslsto om quo olo lovo o concrotlzor o dosonvolvor, oxpllcltor os
roprosontocoos obstrotos. E ocrosconto, p. 62: Ouondo dloo quo
sol o quo o rozoo, o quo o l, ostos soo ontoo roprosontocoos
complotomonto obstrotos: poro quo so tornom concrotos proclso
quo olos so[om oxpllcltodos, quo so prossuponho noo sor conhocldo
o quo olos soo proprlomonto. Socrotos olotuou osto oxpllcocoo do
tols roprosontocoos: o lsto o quo ho do vordodolro no lronlo
socrotlco. Mos com lsso ocobo tuJo conjunJJo, o oprosontocoo do
lronlo socrotlco pordo todo sou poso hlstorlco, o o possooom oqul
cltodo too modorno quo nom lombro Socrotos.
A quostoo do Socrotos noo oro, do nonhumo monolro, con-
crotlzor o obstroto, o os oxomplos oduzldos lorom oscolhldos som
duvldo com multo lnlollcldodo: pols ou noo crolo quo Hoool pudosso
poro tonto lntroduzlr onoloolos, o noo sor quo olo qulsosso tomor
todo Plotoo, sob o protoxto do quo o nomo do Socrotos sompro
usodo om Plotoo, com o quo olo ontrorlo om conlronto tonto consloo
mosmo quonto com todos os domols. O quo Socrotos quorlo ndo oro
concretzur o ubstruto, mos slm, otrovs do concroto lmodloto, lovor
o ubstruto u upurecer. Por lsso, dlonto dostos obsorvocoos hooollo-
nos, bosto lombrormos, por um lodo, o duplo lormo do lronlo quo
oncontromos om Plotoo (pols ovldonto quo Hoool ponso noquolo
lronlo quo chomomos plotnlco, com o quol olo ldontlllco, no p. 64,
o lronlo socrotlco), o, por outro lodo, tombm o lol do movlmonto
om todo o vldo do Socrotos: olo noo conslstlo om lr do obstroto poro
o concroto, mos slm lr do concroto poro o obstroto, o clequr
constuntemente ut ui. Ouondo, pols, todo lnvostloocoo sobro lronlo
socrotlco om Hoool tormlno ldontlllcondo-o com o plotnlco, o tonto
o socrotlco quonto o plotnlco llcom sondo umo monolro do
convorsocoo, umo onlmocoo soclol ou mundono, mols do quo com
olo so pudosso comproondor oquolo nooocoo puro, oquolo rolocoo
noootlvo (p. 64), tomos ontoo quo tols obsorvocoos [o lorom ros-
231
pondldos nos portos procodontos. Ao oxpor o muutcu do Socrotos,
Hoool tombm noo so sol molhor. All olo dosonvolvou o slonlllcodo
do quostlonomonto socrotlco, o tol oxposlcoo too bolo quonto
vordodolro: mos u Jstndo quo nos llzomos ontorlormonto, ontro
porountor poro rocobor umo rosposto o porountor poro conlundlr,
noo porcobldo. O oxomplo quo olo oscolho no llnol, do concolto
do dovor, noo tom, com ololto, nodo do socrotlco, o noo sor quo olo
protondo oncontror um dosonvolvlmonto socrotlco no PurmnJes.
- E quondo olo lolo, llnolmonto, do lronlo trqcu do Socrotos, tomos
do lombror quo ndo o lronlo do Socrotos, o slm o lronlo do mundo
com Socrotos. louolmonto, osto nocoo noo podo osclorocor nodo
com rolornclo quostoo do lronlo socrotlco.
No Comentro us obrus Je 5olqer, p. 488, Hoool chomo o
otoncoo mols umo voz poro o dlloronco ontro o lronlo do Schloool o
o do Socrotos. Ouo ho[o dlloronco, nos [o concodomos, o no luoor
odoquodo olndo lromos mostror molhor, mos doi noo so soouo do
modo oloum quo o ponto do vlsto do Socrotos noo so[o lronlo. Hoool
consuro Fr. Schloool porquo osto, som comproondor o ospoculotlvo
o dolxondo-o do lodo, orroncou o proposlcoo llchtoono sobro o
volldodo constltutlvo do ou do sou contoxto motolislco, orroncou-o
do torrono do ponsomonto o o opllcou dlrotomonto roolldodo poro
nooor o roolldodo vlvo do rozoo o do vordodo o poro roduzl-los
opornclo no su[olto o oo porocor poro os outros. Elo ontoo chomo
o otoncoo poro o loto do quo, poro coroctorlzor osto lolslllcocoo do
vordodo om opornclo, ousou-so doturpor o nomo do lnoconto lronlo
socrotlco. Com ololto, quondo so colocou o somolhonco no loto do
quo Socrotos sompro ontrovo om umo lnvostloocoo ossovorondo
nodo sobor, poro conlundlr os sollstos, o rosultodo dosto comporto-
monto sompro oloo noootlvo, quo llco som rosultodo clontillco. At
oi o ossorcoo do Socrotos, do quo nodo soblo, osto dodo como
sorlododo comploto, o osslm olo ndo ronco. Eu noo quoro oqul
oprolundor o quostoo do dlllculdodo quo suroo oo mostror Hoool oi
quo o onslnomonto do Socrotos ocobovo som rosultodo, quondo
oproxlmomos lsto do outro oxpllcocoo hooollono, oprosontodo onto-
rlormonto, do quo o onslnomonto do Socrotos concrotlzovo o obstro-
to, mos por outro lodo ou quoro vor om moloros dotolhos ut que
ponto o lonornclo oro ulqo Je sro puru 5ocrutes.
Antorlormonto [o lol mostrodo quo Socrotos, quondo dlzlo quo
oro lonoronto, soblo contudo, dodo quo tlnho clnclo do suo lnscln-
clo, o tombm so mostrou quo suo clnclo noo oro contudo umo
clnclo do oloo, quor dlzor, noo tlnho um contoudo posltlvo, o
portonto suo lonornclo oro lrnlco, o dodo quo Hoool, conlormo ou
232
vo[o, lnutllmonto tontou vlndlcor poro olo um contoudo posltlvo, ou
ocho quo o loltor nosto ponto podo dor-mo rozoo. So o sou sobor
losso um sobor do oloo, ontoo suo lonornclo torlo sldo oponos umo
Convorsotlonslorm (lormo do convorsocoo). Aooro, porm, suu
ronu est completu em s mosmo. Nosto ponto, sru o suo
lonornclo uo mesmo tempo em que tumbm ndo sru, o neste
ponto extremo tomos quo montor Socrotos. Ouo oloum solbo quo
noo sobo o lniclo do llcor sobondo, mos quondo noo so sobo mols
do quo lsso, ontoo so um lniclo. E osto sobor quo montm Socrotos
lrnlco. Looo quo Hoool, tondo chomodo o otoncoo poro o loto do
quo o lonornclo do Socrotos oro umo colso srlo, ocho quo podo
mostror com lsso quo suo lonornclo noo oro lrnlco, poroco do novo
quo Hoool noo constonto. Com ololto, quondo o lronlo dovo
lormulor um onunclodo supromo, ocontoco oi como poro todos os
pontos do vlsto noootlvos, olo pronunclo oloo do posltlvo, olo lovo o
srlo oqullo quo dlz. Poro o lronlo nodo osto ostobolocldo, olo vlro o
moxo com tudo uJ lbtum: mos so olo quor onunclor lsto, dlz oloo
do posltlvo, com o quo ontoo o suo soboronlo nosto ponto ocobo.
Ouondo pols Schloool ou Soloor dlz: o roolldodo oponos
opornclo, llusoo, oponos voculdodo, um nodo, olo quor dlzor lsto
ovldontomonto com sorlododo, o noo obstonto Hoool dlz quo lsto
lronlo. A dlllculdodo quo oqul so oncontro osto proprlomonto om quo
lronlo no sontldo ostrlto [omols podo sor lormulodo num onunclodo,
porquo o lronlo umu Jetermnudo do sujeto que--puru-s, quo
om constonto oollldodo nodo dolxo subslstlr, o por couso dosto
oollldodo ndo conseque concentrur-se numo osdo Je conjunto como
osto do noo dolxor nodo subslstlr. A consclnclo quo Schloool o
Soloor tm do quo o llnltudo noo nodo, ovldontomonto too
sorlomonto ponsodo como o lonornclo do Socrotos. Em ultlmo
lnstnclo, o lrnlco proclso sompro pr oloo, mos oqullo quo olo
osslm poo nodo. Oro, lmpossivol quo so posso tomor o srlo o
nodo, som so chooor o oloo (o quo ocontoco, quondo olo tomodo
ospoculotlvomonto o srlo), ou ontoo so dososporor (quondo olo
tomodo possoolmonto o srlo). Entrotonto, o lrnlco noo loz nom
umo colso nom outro, o nosto sontldo so podo dlzor quo olo noo lovo
o srlo nodo dlsso. A lronlo o [ooo lnllnltomonto lovo com o nodo,
quo noo so ossusto com olo, mos torno sompro o onlronto-lo do
coboco orouldo. Ouondo noo so tomo o nodo ospoculotlvomonto ou
possoolmonto o srlo, ontoo cloro quo olo tomodo lovlonomonto,
o nestu meJJu quo olo noo lovodo o srlo. Coso Hoool qulsosso
dlzor quo Schloool noo lovovo o srlo quo o oxlstnclo um nodo
som roolldodo, dovorlo hovor oi oloumo colso quo poro Schloool
233
tlvosso volldodo, mos ontoo suo lronlo sorlo moro lormo. Podo-so
dlzor ontoo do lronlo quo olo leou lo} nuJu u sro, no modldo quo
noo lovo colso oloumo o srlo. Elo concobo o nodo sompro om
oposlcoo o oloo, o, poro llbortor-so do sorlododo do oloumo colso,
ooorro o nodo. Mos o nodo tombm noo lovodo o srlo, o noo sor
no sontldo do quo noo ho sorlododo om rolocoo o nonhumo colso.
Asslm ocorro tombm com o lonornclo do Socrotos, suo lnsclnclo
o nodo, com o quol olo onlqullo quolquor sobor. lsto so podo vor
molhor om suo concopcoo do morto.
Elo noo sobo o quo o morto o o quo ho dopols do morto, so
ho oloo ou slmplosmonto noo ho nodo, olo ontoo lonoronto: mos
osto lonornclo noo o lncomodo, polo controrlo, olo so sonto pro-
prlomonto bom llvro nolo, o, no ontonto, poro olo ho umo sorlododo
totol no loto do olo sor lonoronto. - Eu crolo, por lsso, quo mo doroo
rozoo num ponto: quo com ossos obsorvocoos do Hoool noo llco
ostobolocldo nodo quo proibo supor quo o ponto do vlsto do Socrotos
lronlo.
Rosumomos: o quo no prlmolro porto dosto dlssortocoo lol
sollontodo como coroctoristlco do ponto do vlsto do Socrotos, quo
todo o vldo substonclol do holonlsmo tlnho pordldo o volldodo poro
olo, lsto quor dlzor: quo o roolldodo oxlstonto oro poro olo lrrool, o
lsto noo num ou noutro sontldo oponos, mos slm om suo totolldodo
olobol como tol: quo olo, om rolocoo o osto roolldodo som volldodo,
llnolu dolxor o ordom ostobolocldo subslstlr, o osslm o conduzlu
ruino: quo olo ontoo lo llcondo codo voz mols lovo, sompro mols lovo,
codo voz mols llvro noootlvomonto: osslm nos vomos quo este ponto
Je ostu Je 5ocrutes, do ocordo com o onollso quo llzomos, oro,
onquonto nequtoJuJe njntu ubsolutu, ronu. Entrotonto, noo oro
o roolldodo om oorol quo olo nooovo, mos oro o roolldodo dodo o
umo corto poco, o do substonclolldodo tol como oxlstlo no Grclo,
o o quo o lronlo oxlolo oro o roolldodo do sub[otlvldodo, o roolldodo
do ldoolldodo. A hlstorlo [uloou quo Socrotos ostovo [ustlllcodo oos
olhos do hlstorlo unlvorsol. Elo lol umo vitlmo. E som duvldo um
dostlno troolco, no ontonto, o morto do Socrotos proprlomonto noo
troolco: no lundo, o Estodo orooo chooo tordo com suo condonocoo
morto, o, por outro lodo, noo tlro umo orondo odlllcocoo do
oxocucoo do pono do morto, pols o morto noo tlnho poro Socrotos
nonhumo roolldodo. Poro o horol troolco, o morto tom volldodo: poro
olo, o morto no vordodo o ultlmo luto o o ultlmo solrlmonto. Com
lsso, o contomporonoldodo quo olo quorlo onlqullor podo sotlslozor
suo sodo do vlnoonco. Mos umo tol sotlslocoo o Estodo orooo noo
podlo consooulr com o morto do Socrotos: pols Socrotos, com suo
234
lonornclo, tlnho lmpodldo todo comunlcocoo mols plono do sontldo
com o ponsomonto do morto. E vordodo quo o horol troolco noo
tomo o morto, mos roconhoco nosto um solrlmonto, umo possooom
posodo o duro, o nosto sontldo tom volldodo suo condonocoo, mos
Socrotos noo sobo slmplosmonto nodo, o nosto sontldo umo ronu
sobre o EstuJo, quo o condono o pordor o vldo, o com lsso cr quo
o punu.
A IRONIA APS FICHTE
Fol, poro lombrormos oponos colsos sullclontomonto conhocl-
dos, om Kont quo o modorno ospoculocoo, quo oooro so sontlo odulto
o omonclpodo, consou-so do tutolo, no quol tlnho vlvldo ot oll sob
o Joqmutsmo o so dlrlolu, como o lllho prodloo, oo sou pol o oxlolu
quo llzosso o lnvontorlo o o portllho com olo. E bom conhocldo o
rosultodo dosto portllho, o como o ospoculocoo nom proclsou vlo[or
oo ostronoolro poro dospordlcor sous molos, pols noo hovlo obun-
dnclo. Ouonto mols, no crtcsmo, o ou moroulhovo no contomplo-
coo do ou, tonto mols mooro, sompro mols mooro llcovo osto ou, ot
quo ocobou tornondo-so um lontosmo, lmortol como o morldo do
Auroro*. Acontocou com o ou o mosmo quo com o corvo, quo,
oncontodo com os oloolos do roposo sobro suo possoo, dolxou colr
o quol[o. Enquonto o rolloxoo rollotlo constontomonto sobro o
rolloxoo, o ponsomonto so dosoncomlnhou, o codo posso quo olo
dovo odlonto o olostovo noturolmonto mols o mols do todo contoudo.
Aqul so mostrou o quo so mostroro om todos os tompos, quo quondo
so quor ospoculor ospoclolmonto lmportonto ostor no dlrocoo
corroto. O ponsomonto nom porcobou quo oqullo quo procurovo
ostovo no sou proprlo procuror, o quo so noo o qulsosso procuror oll,
noo o oncontrorlo om todo o otornldodo. Acontocou com o lllosollo
o mosmo quo com um homom quo osto do oculos o oposor dlsto
procuro por olos, procuro dlonto do norlz o quo osto om sou norlz, o
por lsso nunco o oncontro.
Mos osto dodo oxtorlor poro o oxporlnclo, quo como um corpo
solldo colldlo com oquolo quo lozlo o oxporlnclo, ombos so dlston-
clondo om soouldo com o lorco do volocldodo do collsoo, o Dnq un
scl (colso om sl), quo contlnuo sompro tontondo o su[olto do
* Segundo a mitologia grega, Aurora, a deusa de dedos de rosa, conseguiu a
imortalidade para seu marido, Tito, mas sem a permanente juventude. Com o tempo, o
belo amante se converteu num velho decrpito. (N.R.)
235
oxporlnclo (osslm como umo corto oscolo no ldodo Mdlo ocrodl-
tovo quo os slnols sonsivols no Eucorlstlo ostovom oi poro tontor o l)
-, osto oxtorlor, osto Dnq un scl oro o quo constltuio o lroquozo do
slstomo do Kont. Slm, pormonocou o porounto, so o ou noo sorlo olo
mosmo umo Dnq un scl. Esto quostoo lol lovontodo o rospondldo
por Fclte. Elo romovou o dlllculdodo com osto un scl, colocondo-o
no lntorlor do ponsomonto, lnllnltlzou o ou no Eu-Eu. O ou produ-
conto o mosmo quo o ou produzldo. O Eu-Eu o ldontldodo
obstroto. Com lsso Flchto llborou lnllnltomonto o ponsomonto. Mos
osto njntuJe Jo pensumento, om Flchto, , como todo lnllnltudo
llchtoono, umo njntuJe nequtou (suo lnllnltudo morol um conti-
nuo oslorco polo oslorco: suo lnllnltudo osttlco contlnuomonto
produzlr polo produzlr: o lnllnltudo do Dous contlnuomonto doson-
volvlmonto polo dosonvolvlmonto), , pols, umo lnllnltudo om quo
noo ho nonhumo llnltudo, umo lnllnltudo som nonhum contoudo.
Ao lnllnltlzor dosto monolro o ou, Flchto loz volor um ldoollsmo, om
rolocoo oo quol todo roolldodo ompolldoclo, um ocosmlsmo, om
rolocoo oo quol sou ldoollsmo so tornou roolldodo, omboro losso
docotlsmo. Com Flchto, o ponsomonto so torno lnllnltlzodo, o sub-
[otlvldodo so torno o noootlvldodo lnllnlto, obsoluto, o tonsoo o o
osplrocoo lnllnltos. Doi provm o lmportnclo do Flchto no clnclo.
Suo Wssensclujtslelre (Doutrlno do Clnclo) lnllnltlzou o sobor.
Mos o lnllnltlzou noootlvomonto, o osslm olo obtovo, om voz do
vordodo, o cortozo, olconcou noo o lnllnltudo posltlvo, mos noootlvo,
no ldontldodo obsoluto do Eu consloo mosmo: om voz do um oslorco
posltlvo, l., o lollcldodo, um oslorco noootlvo, l., um dovor.
Mos [ustomonto por osto lotor noootlvo, o sou ponto do vlsto
tlnho um ontuslosmo lnllnlto, umo lnllnlto olostlcldodo. Kont coroco
do lnllnltudo noootlvo, Flchto, do posltlvo. Flchto tom por lsso um
mrlto obsoluto no quostoo do mtodo: com olo o clnclo so tornou
um todo do um so bloco. Mos no modldo quo Flchto llxou o
ldontldodo obstroto no Eu-Eu, no modldo quo olo, om sou rolno
ldoollsto, noo quls tor nodo o vor com o roolldodo, olo olconcou o
nico ubsoluto, o portlr do quol quorlo construlr o mundo, o o
rospolto do quol tonto so lolou. O ou so tornou o constltulnto. Mos
dodo quo o ou so oro concobldo do monolro lormol o portonto
noootlvo, Flchto pormonocou proprlomonto porodo nos molmnu
(oslorcos) lnllnltomonto olostlcos do um lniclo. Elo tom o lmpulso
lnllnlto do noootlvo, sou nsus jormutous (oslorco crlodor), mos o
tom como umo lmpotuosldodo quo noo consoouo solr do luoor, o
tom como umo lmpoclnclo dlvlno o obsoluto, como umo lorco
lnllnlto, contudo lnoporonto, porquo nodo ho o quo olo so posso
236
opllcor. E umo potonclocoo, umo oxoltocoo, potonto como um dous,
copoz do lovontor o mundo lntolro, o contudo nodo tondo poro
lovontor. O ponto do portldo do problomo do lllosollo lol osslm
trozldo consclnclo, com o ousnclo do prossuposlcoos quo olo
dovo comocor, mos o onormo onorolo dosto comoco noo vol odlonto.
Pols poro quo o ponsomonto, o sub[otlvldodo, odqulro suo plonltudo
o vordodo, precso que se Jexe nutrr, proclso moroulhor no
prolundldodo do vldo substonclol, obrloor-so oll como o comunldodo
so obrloo om Crlsto, proclso, om porto com onoustlo, om porto com
slmpotlo, om porto rocuondo, om porto so ontrooondo, quo so dolxo
trooor polos ondos do mor substonclol, osslm como no lnstonto do
ontuslosmo o su[olto quoso so pordo dlonto do sl, moroulho o olundo
noqullo quo o ontuslosmo, o contudo sonto um suovo orroplo,
porquo so troto do suo vldo. Ho quo tor corooom, porm lsto
nocossorlo, pols todo oquolo quo qulsor solvor o suo olmo pord-lo-o.
Mos noo o corooom do dososporo: pols como Toulor dlz, do
monolro too bolo, o proposlto do umo sltuocoo multo mols concroto:
Doch dieses Verlieren, dies Entschwinden
Ist eben das echte und rechte Finden
(Pois este perder, este desaparecer,
justamente o verdadeiro encontrar).
E sobldo quo Flchto obondonou mols tordo osto ponto do vlsto,
quo tonho tldo multos odmlrodoros o poucos soouldoros, o procurou
om olouns oscrltos do ocosloo numo monolro mols odlllconto ocolmor
o dlmlnulr o plorosollo (plonltudo do ontondlmonto) ontorlor. Por
outro lodo, olo tombm procurou, como so doproondo dos oscrltos
postumos, publlcodos por sou lllho, tornor-so sonhor o mostro do-
quolo lnllnltudo noootlvo, om so oprolundondo no ossnclo proprlo
do consclnclo. lsto, ontrotonto, noo concorno nosso lnvostloocoo,
onquonto, polo controrlo, ou quoro oqul otor-mo somonto oo ponto
do vlsto quo so lloo uo prmero Fclte, lsto , lronlo do Schloool o
do Tlock.
Com Flchto, o sub[otlvldodo so tornoro llvro, do monolro
lnllnlto o noootlvo. Mos poro solr dosto movlmonto do ousnclo do
contoudo, om quo so movlo om lnllnlto obstrocoo, olo proclsovo sor
nooodo: poro quo o ponsomonto pudosso sor rool, proclsovo tornor-
so concroto. Com lsso so dostoco o quostoo do roolldodo motolislco.
Esto prlnciplo llchtoono, do quo o sub[otlvldodo, o eu, tom oulJuJe
consttutou o o unlco onlpotonto, conqulstou 5clleqel o Teck, o
o portlr doi olos opororom oo nivol do mundo. Dlsto rosultou umo
duplo dlllculdodo. Em prlmolro luoor, conlundlu-so o ou ompirlco o
237
llnlto com o Eu otorno: om sooundo luoor, conlundlu-so o roolldodo
motolislco com o roolldodo hlstorlco. Apllcou-so osslm som mols nom
monos um ponto do vlsto metujisco lncomploto u reulJuJe. Flchto
quorlo construlr o mundo: mos o quo olo tlnho om monto oro um
construlr slstomotlco. Schloool o Tlock quorlom lnvontor um mundo.
8
Doi so v quo osto lronlo noo ostovo o sorvlco do ospirlto do
mundo. Noo oro um momonto do roolldodo dodo quo dovlo sor
nooodo o dosolo[odo por um novo momonto: mos todo reulJuJe
lstorcu oro nooodo, poro obrlr luoor o umo roolldodo outoproduzl-
do. Noo oro o sub[otlvldodo o quo dovlo surolr oqul, pols o sub[otl-
vldodo [o ostovo prosonto nos rolocoos do mundo mos oro umo
sub[otlvldodo oxoltodo, umo sequnJu potncu Ju subjetoJuJe.
Looo so v quo osto lronlo oro complotomonto ln[ustlllcodo, o quo o
otltudo do Hoool lronto o olo tom suo rozoo do sor.
A lronlo

so oprosontovo ontoo como oquolo, dlonto do quol


nodo ostovo ostobolocldo, nodo subslstlo (lntot vor Bostooondo),
como oquolo quo tlnho ocobodo com tudo, o oo mosmo tompo como
oquolo quo tlnho plonos podoros poro lozor tudo. Ouondo dolxovo
oloo subslstlr, quo soblo quo tlnho podor poro onlqullo-lo, o o soblo,
no mosmo lnstonto om quo o dolxovo subslstlr. So olo punho oloo,
quo soblo quo tlnho outorldodo poro oboll-lo, o o soblo no mosmo
lnstonto om quo o punho. Elo so soblo do posso do poJer ubsoluto
puru lqur e Jeslqur. Elo tlnho o dominlo tonto sobro ldlos quonto
sobro lonmonos, o onlqullovo uns polos outros. Elo onlqullovo o
lonmono mostrondo quo olo noo corrospondlo ldlo: onlqullovo
o ldlo mostrondo quo olo noo corrospondlo oo lonmono. Em
ombos os cosos com todo rozoo, dodo quo o ldlo o o lonmono so
oxlstom um no outro o um com o outro. E om tudo lsso, o lronlo lo
lovondo suo vldo som culdodos: pols o su[olto oro sullclontomonto
homom poro lozor tudo lsso: pols quom too orondo como Alo, o
quom podo subslstlr dlonto dolo
Mos o roolldodo (o roolldodo hlstorlco) ontro em reludo com
o su[olto numu Juplu muneru: porto como um Jom, quo noo so
dolxo dosdonhor, o porto como umu tureju, quo quor sor roollzodo.
A dlscropnclo, quo o lronlo ostoboloco com o roolldodo, [o osto
sullclontomonto lndlcodo quondo so dlz quo o orentudo roncu
essenculmente critcu. Tonto o sou lllosolo (Schloool) como o sou
pooto (Tlock) soo critlcos. Noo so omprooo ontoo o stlmo dlo - quo
sob multos ospoctos so protondo quo dovo tor chooodo om nosso
tompo - poro dosconsor do obro hlstorlco, mos slm poro crltlcor. Mos
critlco oorolmonto oxclul slmpotlo, o oxlsto umo critlco, poro o quol
238
quolquor colso ostobolocldo subslsto too pouco quonto quolquor
lnocnclo dlonto do dosconllonco politlco. Entrotonto, noo so crltlco-
rom os ontloos closslcos, noo so crltlcou, como Kont, o consclnclo,
mos so crltlcou o proprlo roolldodo. Oro, bom podo hovor multo colso
no roolldodo quo oxloo o critlco, o o mol no sontldo do Flchto, o
lndolnclo o o prooulco, podom multo bom tor tomodo conto do
multo colso, o suo os nertue (lorco do lnrclo) podo oxlolr umo
corrocoo, ou, com outros polovros, podo tor hovldo multo oxlstonto
do loto quo, [ustomonto porquo noo oro roolldodo, proclsovo sor
cortodo: mos por couso dlsso do monolro nonhumo so podorlo
[ustlllcor dlrlolr sou otoquo critlco contro todo o roolldodo. Ouo
Schloool lol critlco, bosto quo ou o lombro: mos quo Tlock tombm
lol critlco, oi louolmonto so mo doro rozoo, so noo so protondor
contostor-mo o loto do quo Tlock lntroduzlu om sous dromos suo
polmlco contro o mundo, o do quo osto, poro sor comproondldo,
prossupoo um lndlviduo polomlcomonto dosonvolvldo, umo clrcuns-
tnclo quo tombm contrlbulu poro quo olos pormonocossom rolotl-
vomonto monos populoros do quo torlom morocldo dovldo suo
oonlolldodo.
Ouondo ou dlzlo, mols oclmo, quo u reulJuJe om porto se
upresentu como um Jom lGuoe), llcovo osslm oxprossodo o rolocoo
do lndlviduo com um possodo. Esto possodo quor ontoo tor volldodo
poro o lndlviduo, noo quor llcor dosporcobldo ou sor lonorodo. Poro
o lronlo, oo controrlo, proprlomonto noo ho nenlum pussuJo. lsto
so dovo o quo o lronlo so ovodlu do lnvostloocoos motolislcos. Elo
conlundlu o ou tomporol com o Eu otorno. Mos osto Eu otorno noo
tom nonhum possodo, o por consooulnto osto ou tomporol tombm
noo tom nonhum. No modldo, porm, quo o lronlo quor tor o
oontllozo do ossumlr um possodo, osto proclso sor Je tul nuturezu quo
o lronlo posso rosouordor suo llbordodo sobro olo, o posso lozor o
sou [ooo com olo. E por lsso quo o porto mitlco do hlstorlo - os sooos
o os ovonturos - lol o quo mols oncontrou oroco oos sous olhos. Por
outro lodo, o hlstorlo proprlomonto dlto, ondo o vordodolro lndlvi-
duo tom suo llbordodo posltlvo, porquo nolo quo olo tom suos
promlssos, proclsovo sor dolxodo do loro. Poro tonto, o lronlo loz
como Hrculos, quondo osto lutou contro Antou, lnvoncivol onquon-
to tlvosso contoto com o torro. Hrculos, como so sobo, lovontou
Antou, olostondo-o do choo o osslm o domlnou. A lronlo loz o
mosmo colso com o roolldodo hlstorlco. Com um oosto todo hlstorlo
so tornou mlto - pooslo - londo - ovonturo. E dosto monolro o lronlo
llcovo novomonto llvro. Aooro olo podlo lozor suo oscolho o oolr
como bom ontondosso. Suos prolornclos lorom prlnclpolmonto poro
239
o Grclo o o ldodo Mdlo. Entrotonto, olo noo so pordlo om concop-
coos hlstorlcos, o quo olo soblo oro Dlchtuno und Wohrholt(Pooslo
o Vordodo). Oro olo vlvlo no Grcu, sob o bolo cu orooo, pordldo
no oozo prosonto do vldo hormnlco orooo, o oi vlvlo do modo o tor
suo roolldodo nlsto.
Mos quondo llcovo lotloodo dlsso, ompurrovo osto roolldodo
posto orbltrorlomonto poro too lonoo do sl, quo osto dosoporoclo
complotomonto. O mundo orooo noo tlnho nonhumo volldodo poro
olo como um momonto do hlstorlo do mundo, mos tlnho volldodo
poro olo, o volldodo obsoluto, so porquo lsto lho oorodovo. Oro olo
moroulhovo nos llorostos prlmltlvos Ju lJuJe MJu, oscutovo o
murmurlo mlstorloso dos orvoros o so onlnhovo om suos crlstos
lrondosos, oro so roluolovo om suos covornos obscuros, om rosumo,
buscovo no ldodo Mdlo suo roolldodo no componhlo do covolholros
o trovodoros, opolxonovo-so por umo nobro donzolo, montondo um
corcol loooso o com um lolcoo do coco ooorrodo oo sou broco
ostlrodo. Mos quondo osto hlstorlo do omor pordlo suo volldodo, o
ldodo Mdlo rocuovo oo lnllnlto, o so pordlo mols o mols, sous
contornos codo voz mols vooos nos bostldoros do consclnclo. A
ldodo Mdlo noo tlnho nonhumo volldodo poro olo onquonto um
momonto do hlstorlo unlvorsol, mos volldodo o volldodo obsoluto,
so porquo o lronlo so comprozlo nlsto. A mosmo colso so ropoto om
toJos os Jominos toorlcos. Por um momonto, estu ou uquelu relqdo
oro o obsoluto poro olo: mos olo soblo todo tompo multo bom quo
o rozoo polo quol lsto oro o obsoluto oro porquo o proprlo lronlo
osslm o quorlo, o com lsso, ponto llnol. No lnstonto sooulnto olo [o
quorlo outro colso. Elo onslnovo, por consooulnto, osslm como
onslnodo om Nutlun, o 5bo, quo todos os rolloloos soo louol-
monto boos, o o crlstlonlsmo tolvoz o plor, o so poro vorlor lho
oorodovo sor olo mosmo umo crlsto. A mosmo colso no torrono
clontillco. Juloovo o condonovo todo o quolquor ponto Je ostu
centijco, ostovo sompro dltondo sontonco ossontodo o tompo todo
no cotodro do [ulz: oooro, lnvostloor, lsto olo noo lozlo. Sltuovo-so
constontomonto oclmo do ob[oto, o lsto oro ollos multo noturol: pols
so oooro o roolldodo dovorlo lnlclor. Com ololto, o lronlo so ovodlro
do quostoo motolislco sobro o rolocoo do ldlo com o roolldodo: mos
o roolldodo motolislco sobropolro oo tompo, o osslm oro lmpossivol
roolldodo coblcodo polo lronlo sor dodo no tompo. E osto conduto,
quo so [uloo o condono, quo Hoool (vol. XVl, p. 465) comboto
prlnclpolmonto om Fr. Schloool. Nosto ospocto, [omols so podoro
roconhocor sullclontomonto os orondos mrltos Je Heqel no com-
proonsoo Jo pussuJo lstorco. Elo noo rocuso o possodo, mos slm
240
o comproondo, noo dosprozo outros pontos do vlsto clontillcos, mos
os ultroposso.
Com Hoool, portonto, llco posto umo borrolro contro oquolo
lntormlnovol convorso llodo do quo o hlstorlo unlvorsol dovo lnlclor
oooro, como so olo dovosso lnlclor proclsomonto s quotro horos ou
no mols tordor ontos dos clnco. So um ou outro hooollono dou umo
orroncodo hlstorlco too lormldovol quo noo consoouo mols dotor-so
o numo corrldo tromondo vol poro os qulntos do dlobo, Hoool noo
tom culpo nonhumo dlsso: o olndo quo so posso, no quo tonoo
contomplocoo hlstorlco, roollzor mols do quo Hoool o loz, cortomonto
nlnoum quo tonho umo ldlo do slonlllcocoo do roolldodo olotlvo
soro too lnoroto o ponto do, proclpltondo-so om ultropossor Hoool,
chooor o osquocor o quo dovo o osto, so quo oloumo voz o ontondou.
So so qulsosso dlzor o quo quo outorlzo o lronlo o tomor o otltudo
monclonodo, ontoo so dovorlo dlzor quo porquo o lronlo sobo quo
o lonmono noo o ossnclo. A ldlo concroto, o por lsso tom do
tornor-so concroto, mos osto tornor-so concroto do ldlo [ustomonto
o roolldodo hlstorlco. Nosto roolldodo hlstorlco, codo olo portlculor
tom suo volldodo como momonto. A lronlo, porm, noo roconhoco
osto volldodo rolotlvo. Poro o lronlo, o roolldodo hlstorlco oro tom
umo volldodo obsoluto, oro noo tom nonhumo: pols, ollnol olo
ossumlu poro sl o lmportonto oncoroo do produzlr o roolldodo.
Mos u reulJuJe tombm, poro o lndlviduo, umu tureju
lOpquoe} que quer ser reulzuJu. Aqul, so dovorlo cror, o lronlo torlo
do mostror-so om sou lodo mols lovorovol: pols tondo ultropossodo
todo o roolldodo dodo, dovor-so-lo cror quo olo torlo oloo do bom
poro colocor no luoor dosto. Mos osto noo o coso, do monolro
nonhumo: pols, como o lronlo consooulu domlnor o roolldodo
hlstorlco lozondo-o llutuor, osslm tombm olo proprlo ocobou por
tornor-so llutuonto. 5uu reulJuJe somente possblJuJe. Com
ololto, so o lndlviduo ooonto dovo ostor om condlcoos do rosolvor
suo torolo do roollzor o roolldodo olotlvo (ot roollsoro Vlrkollohodon),
ontoo olo tom do so sontlr lntoorodo om um contoxto molor, tom do
sontlr o sorlododo do rosponsobllldodo, tom do sontlr o rospoltor todos
os consoqunclos roclonols. Dlsto o lronlo osto llvro. Elo so sobo no
posso do um podor do lnlclor tudo do novo quondo bom lho porocor:
noo ho possodo quo o compromoto, o osslm como no plono toorlco
o lronlo oozo om llbordodo lnllnlto o sou podor critlco, osslm tombm
no plono protlco olo oozo umo llbordodo dlvlno somolhonto quo noo
conhoco nonhum vinculo ou ontrovo, mos [ooo dosonlroodo o
olooromonto, rotoucondo como um Lovloto no mor. Llvro o lronlo o
, cortomonto, llvro dos culdodos do roolldodo, mos tombm llvro do
241
suos oloorlos, llvro do suos bncoos: pols como noo ho nodo oclmo
dolo mosmo, noo podo rocobor nonhumo bncoo: pols sompro o
monor quo rocobo o bncoo do molor. E por osso llbordodo quo o
lronlo onsolo. Por lsso olo so vlolo o nodo o ossusto mols do quo sor
domlnodo por oloumo lmprossoo: pols so quondo so llvro dosto
monolro vlvo-so pootlcomonto o, como so sobo, o orondo oxlonclo
do lronlo do quo so dovo ooer poetcumente. Mos vlvor pootlco-
monto oro ontondldo polo lronlo como oloo do dlloronto o oloo mols
do quo oqullo quo quolquor homom sonsoto quo tonho oloum
rospolto polo volor humono o oloumo comproonsoo do suo orlolno-
lldodo ontondorlo com osto oxprossoo. Elo ndo ontondlo, com tol
oxprossoo, o sorlododo ortistlco quo vom om ouxillo do dlvlno no
homom, o slloncloso o colmomonto llco oscuto do voz do quo
coroctoristlco numo lndlvlduolldodo, buscondo surproondor sous
movlmontos, poro ontoo coloco-los dlsposlcoo do lndlviduo, lo-
zondo com quo todo o lndlvlduolldodo hormonlcomonto so doson-
volvo rumo o umo llouro plostlco comploto om sl mosmo (l slo solv
olrundot). Elo ndo ontondlo com lsso o quo vom monto do crlstoo
plodoso, quondo olo tomo consclnclo do quo o vldo umo oduco-
coo, umo lormocoo quo, bom ontondldo, noo dovo lozor dolo oloo
do totolmonto dlloronto (pols o Dous dos crlstoos noo possul o
onlpotnclo noootlvo lnllnlto do Dous dos moomotonos, poro o quol
um homom do tomonho do umo montonho o umo mosco do
tomonho do um ololonto soo too possivols quonto umo montonho
do olturo do um homom o um ololonto too poquono quonto umo
mosco, todos os colsos podondo sor porloltomonto dllorontos do quo
soo), mos dovo [ustomonto dosonvolvor os oormos quo o proprlo
Dous plontou no homom, [o quo o crlstoo tom consclnclo do sl como
oquolo quo tom roolldodo dlonto do Dous. Aqul o crlstoo tombm
vom om ouxillo do Dous, torno-so como quo o sou coloborodor no
tormlnor o boo obro quo o proprlo Dous comocou.
Com oquolo oxprossoo o lronlo ndo so contontou com um
protosto contro todo o vuloorldodo, quo noo outro colso sonoo o
produto lomontovol do sou molo, contro todos ostos homons ordl-
norlos, produzldos s duzlos, do quo o mundo osto cholo: olo quorlo
oloo mols. Pols umo colso so crlor (pootlcomonto) o sl mosmo, o
umo outro colso so dolxor crlor. O crlstoo so dolxo crlor, o nosto
sontldo um crlstoo bom slmplos vlvo multo mols pootlcomonto do
quo umo porcoo do cobocos tolontosos. Mos ot oquolo quo so crlo
o sl mosmo no sontldo orooo roconhoco quo lho lol posto umo torolo.
Por lsso lho lmporto tonto tomor consclnclo do dodo orlolnol quo
ho nolo, o osto orlolnolldodo o llmlto no lntorlor do quol olo crlo, o
242
no lntorlor do quol olo pootlcomonto llvro. A nJoJuulJuJe tom
portonto um jm quo sou llm obsoluto, o suo otlvldodo busco
proclsomonto roollzor osto llm, soboroor o sl mosmo om o duronto
osto roollzocoo, quor dlzor, suo otlvldodo conslsto om so tornor jur
scl (por sl) o quo olo un scl (om sl). Mos osslm como os homons
ordlnorlos noo possuom nonhum on slch, podondo vlr o sor
quolquor colso, osslm tombm o lrnlco noo tom nonhum un scl.
Noo , ontrotonto, por olo sor moro produto do sou molo: multo polo
controrlo, olo polro oclmo do todo o sou molo: mos poro bom podor
vlvor pootlcomonto o poro bom podor crlor o sl mosmo, o ronco
ndo poJe ter nenlum un scl.
Dosto modo, o proprlo lronlo so olundo noqullo quo olo mols
comboto: pols um lrnlco odqulro umo corto somolhonco com o
homom mols prosolco, so quo o lrnlco tom o llbordodo noootlvo,
com o quol olo osto por clmo do sl mosmo crlondo pootlcomonto. E
por lsso quo o lrnlco too lroquontomonto so torno om nodo: pols
poro o homom volo o quo noo volo poro Dous: quo do nodo noo
suroo nodo. Mos o lrnlco consorvo constontomonto poro sl suo
llbordodo potlco, o quondo olo noto quo noo so torno nodo, ontoo
pootlzo lsto tombm: sobo-so quo, ontro os poslcoos o colococoos
potlcos do vldo proconlzodos polo lronlo, o mols nobro dontro olos
o do tornor-so slmplosmonto nodo. Um Touoonlchts (lmprosto-
vol), por consooulnto, no pooslo do oscolo romntlco, sompro o
possoo mols potlco, o oqullo do quo os crlstoos, ospoclolmonto om
tompos ooltodos, lolom too lroquontomonto, do tornor-so um louco
oos olhos do mundo, o lrnlco [o roollzou suo monolro, so quo olo
noo osto buscondo o mortirlo, pols poro olo oqullo o oozo potlco
supromo. Entrotonto, o lnllnlto llbordodo potlco, quo sompro
lndlcodo como lncluido nosto tornor-so nodo, oxprlmo-so tombm
do umo monolro mols posltlvo, pols o lndlviduo lrnlco lroquonto-
monto percorreu nu jormu Ju possblJuJe umo multlpllcldodo do
dotormlnocoos, olo so vlvonclou pootlcomonto nolos, ontos do ocobor
no nodo. No lronlo, o olmo osto sompro om poroorlnocoo, osslm
como no doutrlno pltooorlco sobro o mundo, so quo oooro som
proclsor do tonto tompo. Mos so llco poro tros com rolocoo oo tompo,
olo lovo vontooom om rolocoo multlpllcldodo do dotormlnocoos, o
cortomonto oxlstom multos lrnlcos quo ontos do oncontror dosconso
no nodo porcorrorom Jestnos multo mols oxtroordlnorlos quo o
doquolo oolo do quo lolo Luclono, um oolo quo prlmolro tlnho sldo
Pltoooros om possoo, ontos do so tornor Asposlo, o bolozo ombiouo
do Mlloto, dopols loro o cinlco Crotos, dopols um rol, um mondloo,
um sotropo, um covolo, umo orolho, um sopo o mll outros colsos,
243
quo sorlo multo prollxo onumoror, llnolmonto um oolo, o lsto mols
do umo voz, porquo oro o quo mols lho oorodovo. Poro o lrnlco
tudo possivol. Nosso Dous osto no cu o loz tudo o quo lho oorodo:
o lrnlco osto no torro o loz tudo o quo lho do prozor. Noo obstonto,
noo so podo lovor o mol no lrnlco quo lho custo tonto tornor-so
oloumo colso: pols quondo so tom dlonto do sl umo posslbllldodo too
lmonso, noo nodo locll oscolhor. So poro vorlor, o lrnlco ocho
[usto dolxor o Jestno e o ucuso docldlrom. Elo conto, por lsso, nos
dodos, como os crloncos: Edolmonn, Bottolmonn (princlpo, mon-
dloo), o osslm por dlonto. E no ontonto, como todos ostos dotorml-
nocoos so volom poro olo como posslbllldodos, olo podo porcorror
todo o oscolo quoso too doprosso quonto os crloncos. O quo s vozos
custo tompo oo lrnlco, o osmoro quo olo omprooo puru oestr u
roupuqem corretu, odoquodo porsonooom quo olo mosmo lnvon-
tou do sor. Nosto ospocto, o lrnlco ontondo do ossunto o possul um
loto consldorovol do moscoros o lontoslos suo llvro oscolho. Oro olo
ondo com o loco oroulhoso do um potriclo romono, onvolto om umo
tooo com orlos do purpuro, ou sonto lmpononto com umo sorlododo
romono om umo sellu curuls (codolro curul): oro so oculto num
humlldo tro[o do poroorlno ponltonto: oro so ossonto com os pornos
cruzodos como um poxo turco om sou horm: oro olo orro por oi sob
os tro[os do um torno tocodor do citoro, com o lovozo o o llbordodo
do um possorlnho. Els oi o quo o lrnlco tom om monto quondo dlz
quo so dovo ooer poetcumente, o lsso quo olo consoouo oo pootlzor
o sl mosmo.
Mos rotornomos obsorvocoo ontorlor, do quo umo colso se
Jexur crur poetcumente o umo outro crur u s mesmo poetcu-
mente lJqte sq selo}. Com ololto, oquolo quo so dolxo crlor tom
tombm um contoxto dodo dotormlnodomonto, oo quol olo dovo
o[ustor-so, o osslm olo noo so torno umo polovro som sontldo,
orroncodo do suo conoxoo. Mos poro o lrnlco, osto contoxto, quo
olo quollllcorlo do opndlco, noo tom nonhumo volldodo, o como olo
noo osto lntorossodo om lormor-so o sl mosmo do monolro o o[ustor-
so oo sou molo, proclso quo oqullo quo o clrcundo so dolxo
conlormor com olo, ou so[o, olo noo oponos crlo pootlcomonto o sl
mosmo, mos poetzu quulmente seu munJo crcunJunte. O lrnlco
llco oi porodo, oroulhosomonto lochodo om sl mosmo, o loz os
homons doslllorom dlonto dolo, como Adoo com os onlmols, o noo
oncontro componhlo poro sl. Por osso otltudo, olo ontro constonto-
monto om collsoo com o roolldodo o quo portonco. Torno-so por lsso
lmportonto suspenJer oqullo quo o constltulnto do roolldodo
olotlvo, oqullo quo o ordono o sustonto, lsto , u morul e u oJu tcu.
244
E ols quo nos oncontromos oooro no ponto quo lol o prlnclpol ob[oto
do otoquo do Hoool. Tudo o quo subslsto no roolldodo dodo tom poro
o lrnlco somente oulJuJe potcu: pols, ollnol, olo vlvo pootlcomon-
to. Mos quondo o roolldodo dodo pordo, dosto monolro, o suo
volldodo poro o lrnlco, lsto noo ocontoco porquo olo oro umo
roolldodo coduco, quo dovlo sor substltuido por umo outro mols
vordodolro, o slm porquo o lrnlco oquolo Eu otorno, poro o quol
nonhumo roolldodo o odoquodo. Asslm doscobrom-so tombm
oooro os rozoos polos quols o lrnlco so coloco poro olm do morol
o do vldo tlco, otltudo quo o proprlo Soloor roprovo, quondo dlz
quo noo o quo olo ontondo por lronlo. Proprlomonto noo so podo
dlzor quo o lrnlco so coloco loro o oclmo do morol o do vldo tlco,
mos olo vlvo do umo monolro domoslodo obstroto, domoslodo
motolislco o osttlco poro podor chooor concrocoo do morol o do
tlco. Poro olo, o vldo um dromo, o o quo o ocupo o onrodo
onoonhoso do dromo. Elo mosmo ospoctodor, olndo quondo olo
proprlo o otor. lnllnltlzo por lsso o sou ou, volotlllzo-o motolislco o
ostotlcomonto, o omboro do voz om quondo so rocolho too oooistlco
o ostroltomonto quonto possivol, om outros horos tromulo too solto
o dlstondldo, quo o mundo lntolro podorlo cobor nolo. Elo so
ontuslosmo dlonto do umo vlrtudo quo so socrlllco, osslm como um
ospoctodor so ontuslosmo no tootro: olo um critlco rlooroso quo
sobo multo bom quondo osto vlrtudo so torno lnsipldo o lolso. Elo
copoz do so orropondor, mos so orropondo osttlco o noo morolmon-
to. No lnstonto do orropondlmonto, olo osto ostotlcomonto por clmo
do sou orropondlmonto, oxomlno so osto osto corroto ostotlcomonto
o so coborlo bom como umo rpllco no boco do umo porsonooom
potlco.
No modldo quo o lrnlco, com o llconco potlco molor possivol,
so crlo o sl mosmo o oo mundo clrcundonto, no modldo quo osslm
olo vlvo sompro no modo hlpottlco o sub[untlvo, o suo vldo perJe
toJu contnuJuJe. Com lsso, olo so submoto totolmonto oo ostodo
do nlmo (Stomnlno). Suo vldo so roduz o merus Jsposoes ujetous
(luttor Stomnlnoor). Oro, corto quo tor ostos dlsposlcoos do nlmo
podo sor oloo do multo vordodolro, o nonhumo vldo torrono too
obsoluto oo ponto do lonoror o controdlcoo quo oi rosldo. Mos numo
vldo soudovol o dlsposlcoo olotlvo ollnol oponos umo potonclocoo
do vldo quo do rosto so oolto o so movo om oloum. Um crlstoo srlo
sobo multo bom quo ho lnstontos om quo olo osto tomodo mols
prolundomonto o do monolro mols vlvo polo vldo crlsto do quo
hobltuolmonto: mos nom por lsso olo so torno um poooo quondo o
dlsposlcoo do nlmo posso. Ouonto mols soudovol o sorlomonto olo
245
vlvo, tonto mols quor pormonocor sonhor do sou ostodo olotlvo
(Stomnlnoon), quor dlzor, tonto mols quor humllhor-so sob osto o
com lsso solvor suo olmo. Mos dodo quo noo ho nonhumo contlnul-
dodo no lrnlco, osslm so sucodom um oo outro os mols opostos
ostodos do nlmo. Oro olo um dous, oro um oroo do orolo. Suos
tonolldodos olotlvos (Stomnlnoor) soo too cosuols como os oncorno-
coos do Brohmo. E o lrnlco, quo se cr lore, col por lsso sob o lol
torrivol do lronlo do mundo o llco ponondo sob u mus ussustuJoru
escruoJdo. Mos o lrnlco um pooto, o doi rosulto quo, mosmo
sondo umo bolo [ooodo polos coprlchos do lronlo do mundo, nom
sompro olo do o lmprossoo do o sor. Elo pootlzo tudo, o pootlzo [unto
os ostodos do nlmo. Poro sor llvro do loto, olo proclso tor os
tonolldodos olotlvos om sou podor, por lsso codo tonolldodo olotlvo
tom do sor lnstontonoomonto substltuido por outro. So s vozos
ocontoco quo os ostodos do nlmo so sucodom um oo outro do
monolro dososporodo, ot olo porcobo quo os colsos noo ondom
multo bom: ontoo olo so pootlzo. Ele noentu poetcumente quo olo
proprlo quo ovoco os ostodos do nlmo, olo pootlzo ot porollsor-so
osplrltuolmonto o dolxor do pootlzor. A proprlo tonolldodo olotlvo
portonto noo tom nonhumo roolldodo poro o lrnlco, o roro quo
olo d llvro curso s tonolldodos olotlvos sonoo sob u jormu Jo
contruste. Suos olllcoos so ocultom no nobro lncoonlto do oroco[o,
suo oloorlo onvolvldo om lomontocoos. Oro olo osto o comlnho do
convonto, o duronto o tro[oto vlslto o montonho do Vnus, looo olo
so dlrloo montonho do Vnus o duronto o vlooom rozo om um
convonto.
Tombm os omproondlmontos clontillcos do lronlo ovoncom
do ocordo com o ostodo do nlmo. E lsso prlnclpolmonto o quo Hoool
condono om Tlock, o quo tombm vom luz om suo corrospondnclo
com Soloor: oro tom todos os rospostos, oro olo olndo procuro: oro
olo doomotlco, oro ctlco: oro vol o Jocob Bhmo, oro oos orooos,
o osslm por dlonto: tudo umo quostoo do nlmo (lutter 5temnn-
qer). E no ontonto, como ollnol sompro dovo hovor um loco, poro
lloor num con[unto ostos opostos, umo unldodo ondo so rosolvom
os onormos dlssonnclos dossos tonolldodos olotlvos, olhondo os
colsos mols do porto tombm so oncontroro osto unldodo no lrnlco.
TJo o uncu contnuJuJe quo o lrnlco tom. Tdlo, osto otornl-
dodo som contoudo, osto lollcldodo som oozo, osto prolundldodo
suporllclol, osto soclododo lomlnto. Mos o tdlo proclsomonto o
unldodo noootlvo ossumldo numo consclnclo possool, om quo os
controrlos dosoporocom. Nlnoum ho do contostor quo no momonto
otuol tonto o Alomonho quonto o Fronco possuom umo quontldodo
246
lmonso do tols lrnlcos, o noo proclsom mols lozor-so lnlclor nos
mlstrlos do tdlo por oloum lordo lnols, mombro ltlnoronto do um
clubo do spleen: o olouns dontro ostos [ovons robontos do [ovom
Alomonho o do [ovom Fronco ho multo tompo ostorlom mortos do
tdlo so sous rospoctlvos oovornos noo so tlvossom mostrodo bos-
tonto potornols mondondo prond-los o osslm lhos dondo oloo poro
rollotlr. So so qulsor tor um rotroto moonillco do um tol lrnlco, quo
[ustomonto por suo dupllcldodo do oxlstnclo coroco do oxlstnclo,
ou oostorlo do lombror oponos Aso-Loko*.
Vomos oqul como u ronu permunece sempre nequtou: no
ospocto toorlco olo ostoboloco um dosocordo ontro ldlo o roolldodo,
ontro roolldodo o ldlo: no ospocto protlco ontro posslbllldodo o
roolldodo, ontro roolldodo o posslbllldodo. Poro domonstror lsso, o
sooulr, no lonmono hlstorlco do lronlo, ou dovo porcorror um pouco
mols om dotolhos os sous roprosontontos mols lmportontos.
FRIEDRICH SCHLEGEL
Do Frlodrlch Schloool, oqul so dovo tomor como ob[oto do
dlscussoo o bom conhocldo romonco LucnJe, quo so tornou o
ovonoolho do Jovom Alomonho, o slstomo poro o suo Roobllltocoo
do Corno, o quo poro Hoool oro oloo obomlnovol
10
. Esto dlscussoo
noo osto llvro, contudo, do dlllculdodos: pols [o quo, como so sobo,
LucnJe um llvro bostonto losclvo, locllmonto ou corro o porloo do,
oo rossoltor tol ou quol possooom poro um oxomo mols dotolhodo,
tornor lmpossivol poro o loltor mols puro solr dosso totolmonto soo
o solvo. Eu sorol, contudo, too culdodoso o modorodo quonto
possivol.
Poro noo comotor ln[ustlco com Schloool, dovo-so rocordor us
mutus noersoes quo so lntroduzlrom lurtlvomonto nos mols vorlodos
dominlos do vldo o tm sldo lnconsovols om tornor o umor too docll,
too bom omostrodo, too lnouldo o rostolro, too lndolonto, too utll o
oprovoltovol como um onlmol domstlco, numo polovro, too prlvodo
do orotlsmo quonto possivol. Nosto sontldo, dovor-so-lo ostor multo
oroto o Schloool so olo tlvosso consoouldo oncontror umo soido, mos
lnlollzmonto o cllmo doscoborto por olo, o unlco sob o quol o omor
* Divindade escandinava, cujas aes ora amistosas ora desleais explicam a
duplicidade a que se refere o autor. (N.R.)
247
podorlo prosporor, noo um cllmo mols morldlonol om rolocoo oo
nosso cllmo do norto, mos um cllmo ldoollzodo quo noo so oncontro
om luoor nonhum. Por lsso, noo bosto quo os oonsos o os potos
domstlcos do omor cosolro botom os osos o olovom umo lormldovol
orltorlo quondo ouvom o possoro solvooom do omor zunlndo oclmo
do suos cobocos: mos todo homom com um sonso potlco mols
prolundo, com onsolos lortos domols poro so dolxor prondor nos tolos
do oronho romntlcos, o com oxlonclos vldo podorosos domols
poro so contontor com oscrovor um romonco, dovo oqul lovontor sou
protosto, [ustomonto om nomo do pooslo, o dovo procuror domons-
tror quo noo umo soido o quo Fr. Schloool oncontrou, mos slm um
dosvlo om quo olo so dosoncomlnhou, dovo procuror domonstror
quo vlvor noo o mosmo colso quo sonhor. So olhormos mols do
porto oqullo quo Schloool comboto com suo lronlo, cortomonto
nlnoum ho do nooor quo hovlo o quo ho multo colso no lniclo, no
contlnuocoo o no conclusoo do vldo con[uool quo moroco umo tol
corrocoo o quo lovo o su[olto noturolmonto o so llbortor do tols colsos.
Exlsto oi umo sorlododo bltolodo domols, umo nloso no convonln-
clo ou utllldodo, umo mseroel teleoloqu ldolotrodo por tontos
homons o quo oxloo como vitlmo odoquodo o socrlliclo do todos os
omblcoos lnllnltos. Asslm, o omor noo nuJu em s e puru s, mos
oponos so torno oloo orocos o umo llnolldodo, submotondo-so osslm
quolo mosqulnhoz quo loz Furoro no tootro prlvodo do lomillo.
Tor lntoncoos, oolr por lntoncoos, o urdlr lntonclonolmonto, do
monolro ortistlco, lntoncoos com lntoncoos: osto mou costumo osto
too prolundomonto onrolzodo no louco noturozo do homom somo-
lhonto o Dous quo, so olo oloumo voz qulsor movlmontor-so llvro-
monto no corrontozo lntorlor dos lmooons o dos sontlmontos quo
lluom otornomonto, ot poro lsso olo toro do dltor-so vordodolros
proscrlcoos o tronslormor lsso om umo lntoncoo (p. 153). E cloro,
o monolro como os possoos omom, outro colso. Ai o homom omo
no suo mulhor o outro soxo, o mulhor omo o morldo somonto om
luncoo do suos quolldodos noturols o do suo oxlstnclo burouoso, o
ombos omom nos lllhos oponos o obro o o proprlododo dolos (p.
55). Oh! vordodo, mlnho omloo, o sor humono por noturozo
umo bosto slsudo (p. 57). Ho umo rloldoz morol, umo comlso do
lorco, dontro do quol nonhum homom rozoovol consoouo movor-so.
Em nomo do Dous, quo so rompom! Em controsto com lsso, ho
nupclos tootrols onluorodos do um romontlsmo oxooorodo, poro os
quols o noturozo polo monos noo podo colocor nonhumo llnolldodo,
o com cu[os doros lnlocundos o obrocos lmpotontos nom os ostodos
crlstoos nom os poooos soo sorvldos. Ouo o lronlo dosobo contro
248
ostos colsos. Porm noo unlcomonto contro todos ostos colsos quo
Schloool dlrloo o sou otoquo.
Ho umo concepdo crstd do cosomonto quo tovo oudoclo
sullclonto poro onunclor, no momonto mosmo dos nupclos, o mol-
dlcoo, ontos do proclomor o bncoo. Ho umo concopcoo crlsto quo
submoto tudo oo pocodo, noo conhoco nonhumo oxcocoo, nodo
poupo, nom o crlonco no solo do moo, nom o mols bolo dos mulhoros.
Ho umo sorlododo nosto concopcoo, prolundo domols poro sor
comproondldo polos ocupodos trobolhodoros do prosolco dlo-o-dlo,
sovoro domols poro sor rldlculorlzodo polos lmprovlsodoros do coso-
monto. - Asslm, [o so possorom os tompos om quo os homons vlvlom
too lollzos som culdodos o proocupocoos, too lnocontos, quondo tudo
oro too humono: ontoo, os proprlos dousos dovom o tom, do voz om
quondo dopunhom suo dlonldodo colostlol poro surrlplor o omor do
mulhoros torronos: ontoo, oquolo quo coutoloso o socrotomonto so
dlrlolo lurtlvomonto poro um oncontro morcodo, podlo tomor, ou
mosmo llson[oor-so com o posslbllldodo do vor um dous ontro sous
rlvols: oquolos tompos om quo o cu, olto o bolo, so curvovo sobro
omoros lollzos como tostomunho omlstoso, ou colmo o sorlomonto
os ocultovo no qulotudo solono do nolto: quondo ontoo tudo vlvlo
poro o omor, o tudo, por suo voz, oro poro os omontos lollzos oponos
um mlto do omor. E oqul quo so sltuo o dlllculdodo, o o portlr dosto
ponto do vlsto quo so dovom [uloor todos os tontotlvos do Schloool o
do novo o do ontloo oorocoo romntlco. Aqueles tempos j pussurum,
o mosmo osslm u nostulqu romdntcu recuu ot olos, rumo oos quols
omproondo noo pereqrnutones sucrus, mos projunus. So losso
possivol roconstrulr um tompo dosoporocldo, ontoo so dovorlo ro-
construi-lo om todo o suo purozo, o dosto modo o holonlsmo om todo
o suo lnoonuldodo.
Mos lsto o romontlsmo noo loz. Proprlomonto, noo o holo-
nlsmo quo olo roconstrol, mos olo lnvonto um contlnonto dosconho-
cldo. E noo oponos lsto, mos o sou prozor oltomomto rollnodo: pols
olo noo so contonto oponos om oozor lnoonuomonto, mos oo mosmo
tompo quor pormonocor consclonto do onlqullomonto do otlcldodo
dodo: como quo o poroxlsmo do sou oozo sorrlr doquolo otlcldodo
sob o [uoo do quol os outros, como so cr, susplrom, o oi osto o llvro
[ooo do orbltrorlododo lrnlco. Ao colocor o ospirlto, o Crlstlonlsmo
ps o dlscordlo ontro o corno o o ospirlto
11
, o, ou o ospirlto dovo
nooor o corno, ou o corno nooor o ospirlto. Esto ultlmo oltornotlvo
o quo o romontlsmo quor, o nlsto dlloronto do holonlsmo: porquo
no oozo do corno oozo oo mosmo tompo o nooocoo do ospirlto. Com
lsto olo lntonto ontoo ooer poetcumente: ou crolo, porm, quo so
249
mostroro quo olo llco prlvodo [ustomonto do potlco, pols so otrovs
do roslonocoo rosulto o vordodolro lnllnltudo lntorlor, o somonto osto
lnllnltudo lntorlor om vordodo lnllnlto o om vordodo potlco.
A LucnJe Je 5clleqel quor suspondor todo otlcldodo, ou,
como Erdmonn so oxprlmo, com bostonto lollcldodo: Todos os
dotormlnocoos tlcos soo oponos [ooo, orbltrorlo poro oquolo quo
omo, so o cosomonto monooomlo, so o cosomonto en quutre (o
quotro) otc.
12
E, vomos odmltlr, so Luclndo losso moromonto um
coprlcho, lllho lontosloso do orbltrorlododo, boloncondo olooromon-
to os pornos como o poquono Gullhormlno, som so proocupor com
sou vostldo o nom com o quo os outros podorlom [uloor: so losso
oponos umo trovossuro [ocoso quo oncontrosso suo oloorlo om
colocor tudo do coboco poro bolxo, vlrondo o rovlrondo tudo: so
losso oponos umo lronlo onorocodo sobro todo o otlcldodo quo so
ldontlllco com os usos o os costumos: quom hovorlo do quoror sor
too rldiculo poro noo rlr dlsso tudo, ondo hovorlo oloum too
cobocudo quo noo so dlvortlsso dollclosomonto do bom orodo
Entrotonto, osto noo do modo oloum o coso, multo polo controrlo,
Luclndo tom um curter oltomonto Joutrnro, o umo corto sorlodo-
do moloncollco, quo porposso o llvro, poroco provlr do loto do sou
horol tor chooodo too tordo oo conhoclmonto doquolo vordodo
morovllhoso, o osslm umo porto do suo vldo tor-so possodo som
provolto. A lmpudnclo (Frecllet), quol osto romonco so roloro
too lroquontomonto, como quo conclomondo o olo, noo , portonto,
umo coprlchoso susponsoo momontnoo do voloros ob[otlvos, como
so o omprooo do polovro lmpudnclo oqul noo losso mols quo umo
trovossuro, quo, por puro potulnclo, so opllcovo om omprooor umo
oxprossoo mols lorto: noo, osto lmpudnclo oqullo quo o oonto
chomo som mols nom monos lmpudnclo, mos quo too omovol o
lntorossonto quo u lonestJuJe, u moJstu o u Jecncu, prlmolro
vlsto otroontos, oo sou lodo so mostrom como personuqens reulmen-
te nsqnjcuntes. Ouo LucnJe tonho um tol corotor doutrlnorlo
(romonco do toso), sobro lsto concordoro quolquor um quo tonho
lldo o llvro. E so oloum protondosso nooo-lo, ou lho podlrlo poro
oxpllcor o dlllculdodo sooulnto: como quo o Jovom Alomonho pdo
onoonor-so tonto So olo consooulsso rospondor sotlslotorlomonto,
ontoo ou oostorlo do rocordor quo Schloool, como so sobo, tornou-so
cotollco dopols, o como tol doscobrlu quo o Rolormo lol o sooundo
quodo no pocodo, o quo lndlco sullclontomonto quo olo lovoro o srlo
LucnJe.
Portonto, o quo LucnJe protondo superur todo otlcldodo,
noo so no sontldo do usos o costumos, mos slm, todo oquolo otlcldodo
250
quo o volldodo do ospirlto, u Jomnudo Jo espirto sobre u curne.
Tombm so mostroro portonto quo olo corrospondo oxotomonto
qullo quo ontorlormonto coroctorlzomos como sondo o ospocillco
poro o oslorco do lronlo: suprlmlr todo o roolldodo o pr om sou luoor
umo roolldodo quo noo nonhumo roolldodo: o por lsso tombm
osto totolmonto corto quo oquolo [ovom, ou molhor, oquolo mulhor,
om cu[os brocos Jullus oncontrovo ropouso, quo LucnJe losso
tombm umo doquolos quo tm umo quodo multo orondo poro o
romntlco, o quo noo vlvom no mundo ordlnorlo, mos num mundo
quo olos mosmos crlorom o ponsorom (p. 6), umo doquolos,
portonto, quo proprlomonto noo tm nonhumo outro roolldodo olm
do roolldodo sonsivol, osslm como umo dos moloros torolos do Jullus
losso o do lmoolnor um obroco otorno, provovolmonto como o unlco
vordodolro roolldodo.
So consldoromos ontoo LucnJe como um tol cotoclsmo do
omor, olo oxloo do sous dlscipulos o quo Dldorot chomo um
conhoclmonto sonsivol do corno, um dom roro, o so compromoto
o dosonvolv-lo ot oquolo sonso ortistlco suporlor do voluplo (p. 2
o 30), o Jullus so oprosonto como socordoto dosto culto dlvlno, noo
som uncoo, como oquolo, o quom o voz do proprlo ospirlto so loz
oscutor otrovs do cu oborto: Tu s mou lllho omodo, om quom
tonho mlnho ololcoo (p. 35), como oquolo quo conclomo o sl
mosmo o oos outros: Consooro-to o tl mosmo o onunclo quo so o
noturozo dlono do honro o so o soudo omovol (p. 27). O quo
Luclndo quor uquelu sensuulJuJe nuu, poro o quol o ospirlto um
momento nequJo: oqullo o quo olo so opoo uquelu esprtuulJuJe,
no quol o sonsuolldodo um momento ucollJo e ncorporuJo.
Nosto sontldo, lncorroto quondo o poquono Gullhormlno, com dols
onos do ldodo, o possoo mols osplrltuoso do suo poco ou do suo
ldodo (p. 15), oprosontodo como o sou ldool, pols om suo osloro
sonsivol o ospirlto noo nooodo, dodo quo o ospirlto olndo noo osto
prosonto. O quo olo quor o nudoz, o por lsso quo dotosto o lrlo
nordlco: quor oscornocor do ostroltozo montol, quo noo consoouo
suportor o nudoz. So lsto do loto ostroltozo montol, ou so, ontos, o
vostlmonto quo nos cobro umo bolo lmooom do como dovo sor
todo sonsuolldodo - pols quondo o sonsuolldodo osto domlnodo
osplrltuolmonto olo noo osto do todo nuo -, sobro lsto noo quoro
lnslstlr, mos oponos rocordor quo so costumo dosculpor o Arqulmo-
dos o loto do tor porcorrldo polodo os ruos do Slrocuso, o cortomonto
noo por couso do cllmo omono, morldlonol, mos slm porquo o suo
oloorlo osplrltuol, sou houroko, houroko o cobrlo sullclontomonto.
251
A conlusoo o o dosordom quo LucnJe quor lntroduzlr no
mundo ostobolocldo, o romonco tonto llustror plostlcomonto com o
mols comploto conjusdo nu estruturu. Jullus norro por lsso, looo no
lniclo, quo [unto com os domols rooros do rozoo o do vlrtudo olo
tombm obondonou o ostllo (p. 3), o p. 5 olo dlz: Poro mlm o poro
osto oscrlto, poro mou omor por olo o poro sou dosonvolvlmonto om
sl, noo ho nodo mols odoquodo do quo, looo do comoco, ou onlqullor
oqullo quo nos chomomos ordom o olosto-lo bom dolo o rolvlndlcor
poro mlm o dlrolto o umo ostlmulonto conlusoo, ollrmondo-o no
protlco. Com lsso olo quor ontoo olconcor o vordodolromonto
potlco, o quondo olo ronunclo o todo ontondlmonto o dolxo o
lontoslo rolnor sozlnho
13
, bom podo sor quo olo tonho sucosso o
tombm o loltor, so coloboror, o consloom montor polo lorco do
lmoolnocoo osto conluso mlsturo om umo unlco lmooom om otorno
movlmonto. - A dospolto dosto conlusoo ou quoro mosmo osslm mo
oslorcor por trozor umu espce Je orJem mlnho oxposlcoo o lozor
com quo o todo so oorupo om um dotormlnodo ponto.
O horol dosto romonco, Jullus, noo nonhum Don Juon (o
quol, com suo sonsuolldodo oonlol, onconto o todos, como um
loltlcolro: o quo oporoco com umo outorldodo lmodloto, quo mostro
sor olo sonhor o princlpo, umo outorldodo quo o polovro noo podo
doscrovor, mos do quol so podo tor umo ldlo om olouns toquos do
orco obsolutomonto lmporlosos do Mozort: o quo noo soduz, mos por
quom todos quorom sor soduzldos, o so suo lnocnclo lhos losso
dovolvldo olos so doso[orlom sor soduzldos outro voz: um domnlo,
quo noo tom nonhum possodo, nonhumo hlstorlo do sou dosonvol-
vlmonto, mos quo como Mlnorvo [o solto poro o vldo complotomonto
ormodo): o horol dosto romonco umo personulJuJe presu u
rejlexdo, quo so so dosonvolvo sucosslvomonto. Em Lelrjulre Jer
Mdnnlclket (Anos do oprondlzodo do moscullnldodo) nos llcomos
conhocondo osto suo hlstorlo mols do porto. Brlncor do loroo com
o opornclo do mols vlvo polxoo o contudo ostor dlstroido o ousonto:
om um lnstonto do ordor orrlscor tudo o, looo dopols do tor pordldo,
olostor-so doll lndlloronto: osto oro um dos mous hobltos, sob os quols
Jullus lo lovondo suo [uvontudo solvooom (p. 5). O outor cr tor
Jescrto u oJu Je Julus sujcentemente com este unco truo. E nlsto
nos ostomos plonomonto do ocordo com olo. Jullus um homom
[ovom quo lntorlormonto osto dllocorodo o oxotomonto orocos o osto
dllocoromonto rocobou umo ldlo vlvo doquolo moolo dos duondos,
quo om poucos lnstontos podlo tornor um homom multos, multos
onos mols volho: um [ovom quo orocos oo sou dllocoromonto osto
no posso oporonto do umo onormo quontldodo do lorcos, too corto
252
como o ontuslosmo do dososporo do lorcos otltlcos: um [ovom quo
[o ho multo tompo lnlclou o qrun jnule, mos olndo lovonto suo toco
poro o mundo com umo corto dlonldodo o oroco, com umo corto
lovozo osplrltuol o rouno todos os suos lorcos num unlco olonto poro
com umo portldo brllhonto loncor umo luz morovllhoso sobro suo
vldo quo noo tovo nonhum volor o quo noo dolxoro nonhumo locuno
otros do sl: um homom [ovom, quo duronto multo tompo ostovo
lomlllorlzodo com o ldlo do um sulcidlo, mos os tompostodos do suo
olmo noo lho dolxorom tompo poro tomor umo doclsoo. E portonto
o omor quom o dovoro solvor. Dopols do tor ostodo bom proxlmo
do soduzlr umo lnoconto monlnlnho (umo ovonturo quo ontrotonto
noo tom obsolutomonto nonhumo outro consoqunclo: pols olo oro
ovldontomonto lnoconto domols poro podor sotlslozor suo ovldoz do
sobor), oncontrou om Llsotto o mostro quo olo proclsovo, umo
lnstrutoro quo [o ho multo tompo so tlnho consoorodo oos mlstrlos
noturnos do omor, o cu[os llcoos publlcos Jullus tonto om voo
rostrlnolr o oulos portlculoros o oxcluslvos.
O rotroto do Llsotto tolvoz umo dos colsos mols mlnucloso-
monto oloborodos do todo o romonco, o o outor o trotou com vlsivol
prodllocoo, tudo lozondo poro loncor sobro olo umo luz potlco.
Como crlonco, olo tlnho sldo mols moloncollco do quo onlmodo, mos
[o ontoo Jemonucumente entususmuJu pelu sensuulJuJe (p. 78).
Dopols tlnho sldo otrlz, mos somonto por pouco tompo, o sompro
oscornoclo do suo lolto do [olto o do tdlo quo suportoro. Por llm, so
olortoro totolmonto oo sorvlco do sonsuolldodo. Alm do suo lndo-
pondnclo, o quo olo omovo dosmosurodomonto oro o dlnholro, quo
porm soblo omprooor com bom oosto. Componsovom sous lovoros
oro umo somo do dlnholro, oro o sotlslocoo do suos prodllocoos
coprlchosos por um lndlviduo. Sou boudolr oro slmplos o dospo-
[odo do todos os movols costumolros, oponos por todos os lodos
ospolhos orondos o coros, o, ontro ostos, quodros suntuosos do
Corrooolo o Tlclono. Em voz do codolros, outntlcos topotos orlontols
o olouns orupos do mormoro do motodo do tomonho noturol. Ai olo
so ossontovo monolro turco duronto o dlo lntolro, sozlnho, com os
bruos cruzuJos ocosumente, pols tlnho horror o todo trobolho
lomlnlno. Elo so rolroscovo oponos do tompos om tompos com
porlumos, o dolxovo ontoo quo o sou [ocko;, um ooroto do umo
bolozo do ostotuo, quo olo mosmo soduzlro quondo olo tlnho quotorzo
onos, losso poro olo hlstorlo, rolotos do vlooons o contos. Prestuou
poucu utendo, o noo sor quondo surolo oloo rldiculo ou umo
obsorvocoo oorol quo olo consldorosso vordodolro: pols noo ostlmovo
nom tlnho ouvldos poro nodo quo noo losso roolldodo, o ochovo
253
rldiculo todo pooslo. E osto o doscrlcoo quo Schloool loz do umo vldo
quo, por mols porvortldo quo losso, poroco tor tldo o protonsoo do
sor potlco. O quo oi prodomlno ospoclolmonto o oco urstocrutu,
quo noo osto o llm do nodo, noo osto o llm do trobolhor, o ontos
oborroco quolquor otlvldodo lomlnlno: noo osto o llm do ocupor o
sou ospirlto, mos dolxo oos outros osto torolo: umo oclosldodo quo
dovoro o osooto todos os lorcos do olmo om um qozo ejemnuJo, o
dolxo o proprlo consclnclo ovoporor-so om um cropusculo ropulsl-
vo. Mos oozo lsto tlnho do sor, pols ollnol do contos oozor vlvor
pootlcomonto. O outor poroco tombm quoror otrlbulr um volor
potlco oo loto do quo oo dlstrlbulr os sous lovoros olo nom sompro
ponsovo om dlnholro: noquolos momontos om quo o quo dotorml-
novo suo oscolho noo oro o dlnholro, o outor poroco quoror olovor
o sou mlsorovol omor, dondo-lho um rolloxo doquolo dodlcocoo quo
so o omor lnoconto possul, como so losso mols potlco sor um sorvo
do humor do quo sor oscrovo do dlnholro. Ai olo sonto ontoo nosto
oposonto suntuoso, o, perJJu poro sl mosmo, o conscncu
oxtorlor, quo os orondos ospolhos produzom rollotlndo suo lmooom
do todos os lodos, o unlco consclnclo quo olo consorvou. E por lsso
tombm quo olo costumovo, oo lolor do sl mosmo, chomor-so do
Llsotto, o lroquontomonto dlzlo quo, so soubosso oscrovor, oscrovorlo
o suo hlstorlo, como se josse u Je umu outru pessou, o lolovo
oorolmonto do sl mosmo do prolornclo no torcolro possoo.
Mos lsto noo oro, obsolutomonto, porquo suos loconhos no
torro tlvossom o slonlllcocoo hlstorlco louol s do Csor, como so suo
vldo noo lho portoncosso, mos oo mundo: oro, lsso slm, porquo osto
otu unte uctu (vldo ontorlor) lho posovo domols, poro quo olo pudosso
oouontor o sou poso. Rollotlr sobro osto vldo, pormltlr quo ossos
llouros omoocodoros o [uloossom, lsso sorlo domoslodo sro poro
podor sor potlco. O quo olo quorlo oro dolxor osto vldo mlsorovol
dllulr-so om contornos lndollnldos, olho-lo posmodo, como oloo
complotomonto oxtorlor o sl mosmo. Ouorlo choror por osto monlno
lnlollz o obondonodo, oostorlo tolvoz do lho dodlcor oloumo loorlmo:
porm, quo osto monlno losso olo mosmo, lsto quorlo osquocor.
Ouoror osquocor umo lroquozo, o contudo om tol omponho podo
s vozos rovolvor-so umo onorolo quo oponto poro oloo do molhor:
ontrotonto, protondor rovlvor pootlcomonto o sl mosmo do tol mo-
nolro quo o orropondlmonto porco sou ooullhoo, porquo ollnol do
contos so troto do umo ostronho, quo noo dlz rospolto o olo, o quo o
oozo olndo so posso olovor polo socroto cumpllcldodo, lsto slm, umo
coourJu torrlvolmonto olomlnodo. E noo obstonto este seu merqu-
llur nu nurcose esttcu
14
quo, proprlomonto, om todo o LucnJe,
254
oporoco como umo coroctorlzocoo do quo so[o ooer poetcumente,
o quo, oo onvolvor o ou mols prolundo om um ostodo do sonombu-
llsmo, proporclono oo ou orbltrorlo um ospoco llvro poro suo outo-
sotlslocoo lrnlco.
lsso olndo dovo sor ob[oto do umo lnvostloocoo um pouco mols
oprolundodo. Multo oonto procurou mostror quo osto ospclo do
lltoroturo, quol portonco LucnJe, lmorol: multo oonto orltou oh!
ol do vos! o tols lomurlos sobro o llvro: o contudo, onquonto so
pormltlr oo outor ollrmor obortomonto o oo loltor ocrodltor plomonto
quo tols llvros soo potlcos, noo so toro consoouldo orondo colso, o
lsto tonto monos quonto o homom tom um dlrolto oo potlco too
orondo como o dlrolto quo o morol tom sobro o homom. Ouo so dloo
ontoo, o olndo por clmo so provo, quo olos soo noo oponos lmorols
mos tombm curentes Je poesu porquo soo rrelqosos: o quo so
dloo do umo voz por todos quo quolquor homom poJe ooer poet-
cumente so o quser em oerJuJe. Com ololto, so porountormos o quo
pooslo, podoromos rospondor com umo coroctorlzocoo bom oorol
quo olo : umo vltorlo sobro o mundo: otrovs do umo nooocoo
doquolo roolldodo lmporlolto quo o pooslo lnououro umo roolldodo
suporlor, oloroo o tronsllouro o lmporlolto om porlolto, o com lsso
otonuo o dor prolundo quo quor oscurocor tudo. Dosto monolro, u
poesu umu espce Je reconcludo, mos ndo u oerJuJeru
reconcludo: pols olo noo mo roconclllo com o roolldodo om quo
ou vlvo, com suo roconclllocoo noo ocorro nonhumo tronsubston-
clocoo do roolldodo dodo, o slm olo mo roconclllo com o roolldodo
dodo proporclonondo-mo umo outro roolldodo, suporlor o mols
porlolto.
Ouonto molor lor ontoo o oposlcoo, tonto mols lmporlolto soro
proprlomonto o roconclllocoo, do modo quo multos vozos noo so
tornoro umo roconclllocoo, mos ontos umo hostllldodo. Somonto o
rolloloso ostoro portonto proprlomonto om condlcoos do produzlr ou
vloblllzor u oerJuJeru reconcludo: pols olo lnllnltlzo o roolldodo
poro mlm. O potlco por lsso umo ospclo do vltorlo sobro o
roolldodo, mos o lnllnltlzocoo conslsto oi mols numo omlorocoo poro
loro do roolldodo do quo num pormonocor nolo. Vlvor pootlcomonto
portonto vlvor lnllnltomonto. Mos o lnllnltudo podo sor ou umo
lnllnltudo oxtorlor ou umo lnllnltudo lntorlor. O quo quor oozor om
potlco lnllnltudo tom ontoo umo lnllnltudo poro sl, mos osto umo
njntuJe exteror. Com ololto, oo oozor ou ostou constontomonto
loro do mlm mosmo no outro. Mos umo tol lnllnltudo dovo nocosso-
rlomonto obollr o sl mosmo. Somonto quondo ou, oo oozor, noo
ostou loro do mlm mosmo, mos slm om mlm mosmo, somonto ontoo
255
o mou oozo lnllnlto: pols olo nterormente njnto. Ouom oozo
pootlcomonto, mosmo quo oozosso o mundo lntolro, corocorlo olndo
do um oozo, pols olo noo oozo o sl mosmo. Mos oozor o sl mosmo
(noturolmonto noo no sontldo ostolco ou oooistlco, pols oi novomon-
to noo ho umo vordodolro lnllnltudo, o slm no sontldo rolloloso) o
vordodolro lnllnltudo.
Foltos ossos consldorocoos, voltomos o oncoror o oxlonclo do
ooer poetcumente como Jntco uo qozur (o [ustomonto porquo o
nosso tompo osto too prolundomonto ponotrodo polo rolloxoo, osto
oposlcoo ontro o roolldodo potlco o o roolldodo dodo tom do so
mostror om umo conllourocoo multo mols prolundo do quo [omols
so vlu no mundo: pols ontloomonto o dosonvolvlmonto potlco
ondovo mono o mono com o roolldodo dodo, mos ho[o o quo volo,
om vordodo, o sor ou noo sor, [o quo o oonto noo so contonto do
vlvor pootlcomonto do voz om quondo, mos oxloo quo todo o vldo
so[o potlco): mostro-so ontoo locllmonto quo se perJe o qozo
supremo, o vordodolro bom-ovonturonco, ondo o su[olto noo sonho,
mos so possul o sl mosmo om lnllnlto lucldoz, obsolutomonto
tronsporonto o sl mosmo: pols lsto so possivol poro o lndlviduo
rolloloso, quo noo tom suo lnllnltudo loro do sl, mos om sl. - O
vlnoor-so osslm um oozo potlco, o os poooos ocrodltovom quo os
dousos tlnhom rosorvodo poro sl o vlnoonco por olo sor doco:
ontrotonto, olndo quo ou sotlsllzosso obsolutomonto mlnho vlnoonco,
olndo quo ou losso um dous no sontldo poooo, dlonto do quom tudo
tromosso, o cu[o looo do lro pudosso consumlr tudo, olndo osslm, no
vlnoonco ou so oozorlo o mlm mosmo ooolstlcomonto, mou oozo
sorlo oponos umo lnllnltudo oxtorlor, o o mols slmplos do todos os
homons, quo noo codosso oo luror do vlnoonco, mos domlnosso suo
lro, ostorlo multo mols proxlmo do tor voncldo o mundo, o so olo
oozorlo o sl mosmo om vordodo, so olo torlo lnllnltudo lntorlor, so olo
vlvorlo pootlcomonto. - So qulsormos, o portlr dosto ponto do vlsto,
consldoror o vldo quo om LucnJe oprosontodo como umo vldo
potlco, podoromos ontoo odmltlr quo ho nolo todo oozo possivol,
mos um prodlcodo noo so ho do nooor quo tomos o dlrolto do usor
poro olo: quo olo umo vldo njntumente coourJe.
Coso noo so quolro ollrmor quo sor covordo ldntlco o vlvor
pootlcomonto, ontoo sorlo bom possivol quo osto vldo potlco so
mostrosso como bostonto, ou, molhor dlto, completumente Jespro-
oJu Je poesu: pols vlvor pootlcomonto noo quor dlzor tornor-so
opoco o sl mosmo, dorrotor-so o sl mosmo num coloroo ropuononto,
porm quor dlzor tornor-so lucldo o tronsporonto o sl mosmo, noo
om sotlslocoo llnlto o oooistlco, mos slm om sou obsoluto o otorno
256
volor. E so lsso noo possivol poro todo o quolquor homom, ontoo
o vldo loucuro, o portonto umo tomorldodo louco o som louol quo
o lndlviduo (don Enkolto), olndo quo so[o o mols tolontoso ontro
todos os quo vlvorom no mundo, quolro lmoolnor quo poro olo lol
rosorvodo o quo lol nooodo oos outros: pols dos duos umo: ou sor
homom o obsoluto, ou todo o vldo som sontldo, o o dososporo o
unlco colso rosorvodo poro quolquor um quo noo so[o too lnsonsoto,
too dosomoroso o oroulhoso, ou too dososporodo o ponto do cror
quo so[o o ololto. A oonto noo so dovo portonto rostrlnolr o llcor
doclomondo oloumos moxlmos morols contro todo oquolo tondnclo
quo dosdo LucnJe, lroquontomonto com multo tolonto, lroquonto-
monto oncontondo bostonto, so props, noo o orlontor, mos o
dosorlontor os possoos: mos o oonto ndo Jeoe permtr quo se
conoenum u s mesmos e uos outros quo eles sdo potcos, ou quo
nosto comlnho quo so loororo oqullo o quo todo o quolquor homom
tom um dlrolto lncontostovol: vlvor pootlcomonto.
Mos nos rotornomos mols umo voz o Jullus o Llsotto. Llsotto
ocobo suo vldo como tlnho comocodo, cumprlndo o oosto quo Jullus,
por lolto do tompo, noo podo complotor, o com um sulcidlo busco
olconcor o ob[otlvo do todos os suos potlcos osplrocoos - lorur-se
Je s mesmu. Elo consorvo contudo o toto osttlco ot o oxtromo, o
suo ultlmo rpllco, quo olo, do ocordo com sou sorvlcol, pronunclou
om voz olto: Llsotto dovo lr oo lundo, oo lundo oooro om soouldo:
osslm o quor o lnlloxivol dostlno, dovo sor oncorodo como umo
ospclo do tollco dromotlco, bom noturol poro oloum quo prlmolro-
monto loro ortlsto no tootro o mols tordo o lol no vldo. - A morto do
Llsotto dovlo noturolmonto lmprosslonor Jullus. Eu quoro ontrotonto
dor o polovro oo proprlo Schloool, poro quo noo so ponso quo ostou
lolsoondo. A prlmolro consoqunclo do ruino do Llsotto lol quo olo
possou o Jolutrur suu lembrunu com romonosco rospolto (p. 77).
Todovlo, osto ovonto noo bostou poro omodurocor Jullus: Esto
oxcocoo qullo quo Jullus consldorovo comum oo soxo lomlnlno
(o hobltuol nos mulhoros oro o noo possulr o oxtromo onorolo do
Llsotto), oro domoslodo lndlto o o omblonto ondo olo o oncontrou
domoslodo lmpuro poro podorom lovo-lo o umo vlsoo vordodolro
(p. 78).
Dopols, opos tor dolxodo Jullus rotroido por oloum tompo no
solldoo, Schloool novomonto o coloco om contoto com o vldo soclol
o om umo rolocoo mols lntoloctuol com olouns mombros lomlnlnos
dosto soclododo, otrovosso mols umo voz multos oplsodlos omoro-
sos, ot quo llnolmonto oncontro om LucnJe o unldodo do todos
oquolos momontos dlscrotos, oncontro, por osslm dlzor, tonto sen-
257
suulJuJe quonto rquezu Je espirto. Como, ontrotonto, ostos lloo-
coos omorosos noo ostoo lundodos mols prolundomonto do quo
numo sonsuolldodo lntoloctuollzodo, como noo tm om sl nenlum
momento Je resqnudo, com outros polovros, como noo so troto do
nonhum cosomonto, como so montm o concopcoo do quo o
posslvldodo o vldo vooototlvo soo oxprossoos do umo ordom porlolto,
u etcJuJe uqu mus umu oez nequJu. Umo tol lloocoo omoroso
noo podo portonto rocobor nonhum contoudo, no sontldo mols
prolundo noo podo tor nonhumo hlstorlo, os omontos possom
slmplosmonto o lozor en Jeux (o dols), o quo Jullus ocrodltovo sor o
molhor o lozor com o solldoo, ou so[o, modltor sobro o quo umo ou
outro sonhoro culto podorlo dlzor ou rospondor nosto ou noquolo
ocosloo plconto. Troto-so portonto do um omor som nonhum con-
toudo rool, o o otornldodo do quol olndo so lolo bostonto noo outro
colso sonoo o quo so podorlo chomor do o lnstonto otorno do oozo,
umo lnllnltudo quo noo nonhumo lnllnltudo, o como tol coroco do
pooslo. Noo so consoouo ontoo ovltor o sorrlso quondo umo lloocoo
omoroso too dbll o lrooll protondo sor copoz do roslstlr s tompos-
todos do vldo, protondo lmoolnor-so com lorco sullclonto poro con-
sldoror o mols osporo coprlcho do ocoso como sondo umo bolo
tlrodo do ospirlto o umo oxuboronto orbltrorlododo (p. ), [o quo
osto omor, ollnol do contos, noo hoblto no mundo rool, o slm num
mundo lmoolnodo, ondo os omontos soo olos mosmos sonhoros dos
tompostodos o dos lurocoos. Umo voz quo tudo numo tol lloocoo osto
voltodo poro o oozo, olo concobo tombm ooolstlcomonto, cloro,
suo rolocoo com o oorocoo quo lho dovo o vldo: Asslm o rolloloo do
omor onloco o nosso omor do monolro sompro mols lorto o prolundo:
o osslm tombm o crlonco rodobro, como um oco, o prozor dos pols
corlnhosos (p. 11). Soouldomonto oncontrom-so pols quo com
ostupldo sorlododo doso[om vor sous lllhos too looo quonto possivol
bom ostobolocldos, tolvoz ot v-los bom ontorrodos: controstondo
com ostos, Jullus o Luclndo porocom quoror soouror os lllhos do
prolornclo no ldodo do poquono Gullhormlno poro torom nolos sou
entretenmento.
O quo ostronho om LucnJe o om todo o tondnclo quo soouo
o osto romonco quo, portlndo Ju lberJuJe Jo eu o do moturldodo
constltutlvo, om voz do chooorom o umo molor osplrltuolldodo,
ocobom nu meru sensuulJuJe, o, com lsso, ocobom no sou contro-
rlo. No otlcldodo o rolocoo do ospirlto oo ospirlto lndlcodo, mos
quondo o ou quor umo llbordodo mols olto, quor nooor o ospirlto
tlco, ocobo colndo sob o lol do corno o do lnstlnto. Mos como osto
sonsuolldodo noo lnonuo, soouo-so quo o mosmo orbltrorlododo
258
quo o colocou om sous protonsos dlroltos podo rovlror-so no lnstonto
sooulnto, poro rolvlndlcor umo osplrltuolldodo obstroto o oxooorodo.
Estos vlbrocoos podom ontoo sor comproondldos om porto como o
[ooo do lronlo do mundo com o lndlviduo, o om porto como o
tontotlvo do lndlviduo do lmltor o lronlo do mundo.
TIECK
Do Tlock comontoromos ospoclolmonto olouns dromos sotirl-
cos o suo lirlco. Suos novolos mols ontloos sltuom-so ontos do poco
om quo olo, orocos oos lrmoos Schloool, lol lovodo oo conhoclmonto
do vordodo: suos ultlmos novolos oproxlmom-so mols o mols do
roolldodo o noo roro procurom chooor o umo totol conorunclo com
osto, com umo corto omplltudo. Em Tlock ou [o rosplro um pouco
molhor, o so ontoo volto o olhor poro Luclndo slnto como so ostlvosso
ocordondo do um sonho do lnqulotonto onoustlo, no quol ou torlo
oo mosmo tompo ouvldo os ocordos sodutoros do sonsuolldodo o o
ulvo do loro solvooom, oi mlsturodos: slnto como so mo tlvossom
olorocldo umo boborooom ropuononto, proporodo no coldolroo dos
bruxos, o quo tlro do quom o bobo todo oosto, todo opotlto polo vldo.
Schloool toorlzo (docoror), dlrlolndo-so dlrotomonto contro o roolldo-
do. Com Tlock noo osto o coso: olo so ontrooo o umo unmudo
potcu, montondo-o, porm, no suo nJjerenu jrente u reulJuJe.
So quondo noo procodo osslm quo so oproxlmo do um otoquo
roolldodo, o mosmo nostos ocosloos o otoco so do lormo mols
lndlroto. Nlnoum protondoro nooor quo umo tol onlmocoo potlco,
quo tronsbordo complotomonto num upo-upo oxcosslvomonto lr-
nlco, tonho o suo volldodo. Nosto ponto, Hoool comotou lroquonto-
monto ln[ustlco com Tlock, o ou proclso concordor totolmonto com
o obsorvocoo, lolto ollos por um lorvoroso hooollono, o osto rospol-
to
15
: Elo so sontlo louolmonto vontodo nos brlncodolros o no
oloorlo. Contudo, os pontos mols prolundos do humor lho llcorom
om porto lnocossivols, o o lormo mols roconto do lronlo ropuonovo
o tol ponto suo orlontocoo quo quoso lho loltovo o copocldodo poro
roconhocor o chooor mosmo o oproclor o quo hovlo tombm do
outntlco nolo. Entrotonto, quonto mols umo tol oloborocoo potlco
so oproxlmo do roolldodo, quonto mols olo dopondo do rupturo com
o roolldodo poro so tornor lntolloivol, quonto mols polmlco olo
oncorro om sl, quonto mols olo loz do dosonvolvlmonto polmlco
umo condlcoo do slmpotlo do loltor, tonto mols olo se ujustu Ju
nJjerenu potcu, pordo suo lnocnclo o torno-so lntonclonol. Noo
259
so troto mols do llconco potlco, quo como Munchhouson so ooorro
o sl mosmo polo nuco o dosto modo, som um ponto do opolo,
susponso no or, oxocuto plruotos, umo mols ostronho do quo o outro:
noo so troto mols do lnllnltudo pontoistlco do pooslo: mos o su[olto
llnlto quo ormo o olovonco do lronlo poro orroncor todo o oxlstnclo
do sous oonzos mols llrmos. Todo oxlstnclo so torno oooro um mero
joqo poro o orbltrorlododo potlco, quo noo monosprozo nonhum
dotolho, nom mosmo o mols lnslonlllconto, mos poro o quol nodo
subslsto, nom mosmo o mols ossonclol. Nosto sontldo, proclso-so
oponos porcorror o llsto dos porsonooons do umo poco do Tlock ou
do quolquor outro pooto romntlco poro so tor umo nocoo do quonto
colso lnoudlto o oltomonto lnvorossimll ocorro nosto mundo potlco.
Os onlmols lolom como homons, os homons como os blchos,
codolros o mosos tomom consclnclo do suo slonlllcocoo no oxlstn-
clo, os homons sontom o oxlstnclo como umo colso som slonlllco-
coo, o nodo so torno tudo o tudo so tronslormo om nodo, tudo
possivol, ot o lmpossivol, tudo rlmo com tudo, ot o dlsporoto, quo
com nodo comblno.
E proclso ontrotonto rocordor quo Tlock o todo o escolu romdn-
tcu ontrorom ou polo monos ponsorom ontror om contoto com umo
poco om quo os homons ostovom por osslm dlzor totolmonto
petrjcuJos numu orJem socul Jejntou. Tudo ostovo plono o
ocobodo num dlvlno otlmlsmo chlns quo noo dolxovo lnsotlslolto
nonhumo osplrocoo looitlmo, nom lrroollzodo nonhum doso[o rozoo-
vol. Os prlnciplos o os moxlmos odmlrovols do trodlcoo orom ob[oto
do umo dovoto odorocoo: tudo oro obsolutomonto o proprlo Abso-
luto: o oonto so obstlnho do polloomlo o ondovo com chopu
ormodo. Tudo tlnho o suo lmportnclo. Codo um modlo, com umo
dlonldodo motlzodo o do ocordo com suo sltuocoo ou poslcoo soclol,
o quonto podorlo roollzor o quo lmportnclo torlom sous oslorcos
lnconsovols poro sl o poro o todo soclol. Noo so vlvlo, como os
quokors lovlonomonto o lozom, som rospoltor os horos o os botldos
do componorlo: om voo tol lmplododo tontovo lntroduzlr-so sorrotol-
romonto. Tudo ondovo om sou posso tronqullo, modldo, mosmo
oquolo quo quorlo lnlclor um nolvodo, pols soblo, ollnol do contos,
quo suo couso oro looitlmo o quo ostovo dondo um posso oxtromo-
monto srlo. Tudo sooulo o botor dos horos. No dlo do Soo Jooo, o
oonto so ospolhovo oo or llvro, ontuslostlcomonto: no orondo dlo do
Ponltnclo, o oonto llcovo contrlto sob o poolro: o oonto so opolxo-
novo oo complotor vlnto onos: s doz horos om ponto o oonto lo poro
o como. A oonto controio motrlmnlo, vlvlo poro os colsos domstlcos
o poro o poslcoo soclol dontro do Estodo: o oonto oonhovo lllhos,
260
oonhovo proocupocoos cosolros: chooovo oo vloor do ldodo, como
homom, oro obsorvodo nos oltos postos om suo oboncoodo otlvldo-
do, tlnho um troto omloovol com o postor, sob cu[os olhos o oonto
lovovo o cobo oplcomonto multos doquolos oostos oonorosos quo
lozom honrodo um nomo, o o oonto tlnho cortozo do quo o postor
um dlo, com o corocoo omoclonodo, om voo procurorlo polovros
poro doscrov-los, o oonto oro omloo no vordodolro o slncoro sontldo
dosto polovro, um omloo do vordodo, osslm como so oro Consolholro
do Estodo do vordodo.
A oonto ontondlo do mundo, o oducovo os lllhos poro quo ostos
tombm chooossom o lsto, o umo nolto por somono o oonto so
ontuslosmovo ouvlndo o hlno do um pooto sobro o bolozo do
oxlstnclo: o do novo o oonto oro tudo poro os sous, ono opos ono,
com soouronco o proclsoo, som so otrosor um mlnuto. O mundo so
lnlontlllzovo, ele precsuou ro[uvonoscor. E nosto sontldo o romontls-
mo loz bom. Atrovosso o romontlsmo umo ro[odo do vonto lrosco,
umo rolrosconto brlso motlnol vlndo dos llorostos vlroons modlovols
ou do tor puro do Grclo: os llllstous sontom um cololrlo porpossor-
lhos o osplnho, porm lsto nocossorlo poro vorror o mou cholro
bostlol quo ot ontoo o oonto tlnho rosplrodo. Os com onos possorom,
o costolo oncontodo rossuroo do torro, sous hobltontos dosportom, o
llorosto rosplro suovomonto, os possoros contom, o bolo prlncoso
otrol outro voz protondontos poro [unto do sl: no llorosto rossoom do
novo os cornotos do coco o o lotldo dos coos, os complnos oxolom
porlumos, concoos o pooslos so soltom do noturozo o osvoocom om
circulos, o nlnoum sobo do ondo vm ou poro ondo voo. O mundo
ro[uvonosco, mos, como Holno obsorvou com multo ospirlto, ro[u-
vonoscou tonto com o romontlsmo quo so tornou Je nooo umu
cruncnlu. Esto o dosoroco do romontlsmo: noo o roolldodo o
quo olo ooorro. A pooslo dosporto, os lortos osplrocoos, os onsolos
socrotos, os sontlmontos quo oxoltom o o noturozo dosportom, o
prlncoso oncontodo dosporto - o o romdntco odormoco. E om
sonlos quo olo vlvonclo tudo oqullo, o so ontos tudo dormlo oo sou
rodor, oooro tudo osto ocordodo, mos olo dormo. Mos sonhos noo
onchom borrloo. Fotloodo o consodo olo ocordo, noo-rovloorodo,
poro tornor o doltor-so poro dormlr, o looo proclso produzlr ortlllclol-
monto ostos ostodos do sonombullsmo. Entrotonto, quonto mols orto
proclso poro lsso, tonto mols oxtrovooonto so torno tombm o ldool
quo o romntlco ovoco.
E ontro ostos dols polos quo so movlmonto o pootor romntlco.
Do um lodo osto u reulJuJe JuJu com todo o sou mlsorovol ospirlto
llllstou, do outro lodo osto u reulJuJe Jeul com suos llouros cropus-
261
culoros. Estos dols momontos ostoo numo rolocoo nocossorlo um oo
outro. Ouonto mols o roolldodo corlcoturodo, tonto mols olto [orro
o ldool, so quo o lonto quo oqul [orro noo solto poro o vldo otorno.
O loto, porm, do quo osto pooslo so movlmonto ontro opostos,
mostro proclsomonto quo olo ndo , no sontldo prolundo, oerJuJeru
poesu. O vordodolro ldool noo , dum [olto ou do outro, um olm:
olo osto otros do nos, no modldo quo o lorco quo lmpulslono: olo
osto odlonto do nos, no modldo quo o moto quo ontuslosmo: mos
oo mosmo tompo osto om nos, o osto suo vordodo.
Mos por lsso quo osto ospclo do pooslo tombm noo podo
ontror numo reludo vordodolromonto potlco com o letor: oxoto-
monto porquo o proprlo pooto noo ontro numo rolocoo potlco
outntlco com suo pooslo. O ponto Je ostu potco, om quo o pooto
so poslclonou, o urbtrureJuJe potlco: u mpressdo Je conjunto,
quo osto pooslo dolxo otros do sl, um ouzo, no quol nodo rostou.
Esto orbltrorlododo so onunclo om todo o construcoo do obro. Oro
o poco so proclplto, oro olo ostoclono ostoonondo num oplsodlo, oro
olo rocuo: oro ostomos no ruolo Podor Modson, oro no cu: oooro
ocorro oloo oltomonto lnvorossimll: mols odlonto ouvo-so um slno
dlstnclo, o corto[o plodoso dos trs rols mooos: oooro soouo um
solo do cornoto do cocodoros
16
: um oroumonto sustontodo com
sorlododo o no mosmo lnstonto so mostro o controrlo, o o unldodo
do rlso protondo roconclllor os oposlcoos, mos osto rlso ocompo-
nhodo do lonoinquos sons do llouto prolundomonto moloncollcos
otc., otc.
Oro, proclsomonto porquo todo o ostruturo noo so oroonlzo om
umo totolldodo potlco, porquo o olomonto potlco conslsto [usto-
monto poro o pooto nosto llbordodo com quo olo dlspoo sobro tudo,
poro o loltor, no llbordodo com o quol olo lmlto os coprlchos do pooto,
porquo, dloo ou, todo o ostruturo noo so oroonlzo om umo totolldodo
potlco, por lsso mosmo quo os olomontos dlscrotos llcom lsolodos,
ou molhor, porquo os olomontos dlscrotos subslstom num oslorco
lsolodo quo nenlumu unJuJe potcu podo surolr. O oslorco pol-
mlco [omols oncontro ropouso, pols o potlco conslsto [ustomonto
om constontomonto llboror-so om novos polmlcos: o osslm como
dllicll poro o pooto oncontror o ldool, osslm tombm dllicll poro olo
oncontror o corlcoturo. Codo troco polmlco contm sompro um
mols, umo posslbllldodo do ultropossooom rumo o umo doscrlcoo
olndo mols osplrltuoso. O oslorco ldool noo tom, por outro lodo,
nonhum ldool, pols todo ldool no mosmo lnstonto moromonto umo
olooorlo, quo oncorro dontro do sl um ldool olndo mols olto, o osslm
por dlonto ot o lnllnlto. E por lsso quo o pooto noo podo dor ropouso
262
nom poro sl mosmo, nom poro o loltor, pols ropouso [ustomonto o
controrlo do um tol pootor. O unlco ropouso quo olo tom o
otornldodo potlco, ondo olo vlslumbro o ldool, mos osto otornldodo
um obsurdo, [o quo olo som tompo, o por lsso, no lnstonto
sooulnto, o ldool so torno olooorlo.
Como Tlock possul umo onoonhosldodo som louol poro con-
cobor o ospocto llllstou dos colsos, umo vlrtuosldodo morovllhoso
poro o porspoctlvo lolso, osslm o seu esjoro Jeul tombm tom umo
tol prolundldodo ortoslono, quo o lmooom quo dovo oporocor no cu
vol sumlndo lnllnltomonto no lnllnlto. Elo tom um dom slnoulor poro
suscltor no oonto umo sonsocoo mlstorloso, morovllhoso, o os llouros
humonos ldools quo do voz om quondo oporocom podom proclso-
monto por sou ospocto blzorro lozor o oonto tromor do susto, pols so
ossomolhom s vozos o ostronhos produtos do noturozo, com sou
olhor lntolloonto o llol lnsplrondo noo tonto conllonco, mos slm umo
corto unlemlcle Anqst (ostronho o lnqulotonto onoustlo)
17
.
Dodo, pols, quo todo o oslorco dosto pooslo conslsto ossonclol-
monto om umo constonto oproxlmocoo puru r clequnJo perto
doquolo otmosloro olotlvo - quo contudo [omols oncontro suo ox-
prossoo complotomonto odoquodo, o com lsso osto pooslo pooslo
sobro o pooslo ot o lnllnlto - o por outro lodo om colocor o loltor
numo otmosloro olotlvo - quo lncomonsurovol mosmo poro os
roollzocoos dosso pooslo - noturolmonto olo tom o suo lorco no
elemento lirco. Mos osto lirlco noo podo tornor-so posodo o orovo,
do um contoudo mols prolundo: proclso constontomonto olloolror-so
codo voz mols, o rossoor do monolro codo voz mols dollcodo numo
dlstonto rosposto do um oco quo vol morrondo. O muscul o
momonto sub[otlvo no llrlsmo, o olo dosonvolvldo do modo
totolmonto unllotorol. Nosto sontldo, olo so torno o sonorldodo no
vorso, o rossonnclo, com quo um vorso ovoco o sooulnto o rospondo
o olo, o orocloso orobosco, no quol o vorso so movlmonto com possos
do donco lovos o oools, o poro lsso, por osslm dlzor, olo mosmo conto,
o quo o mols lmportonto. A rmu so torno um covolholro ondonto,
om busco do ovonturos: o oqullo quo Tlock o todo o romontlsmo
tonto olobororom, o oxporlnclo do oloum quo v um rosto ostronho
subltomonto o osto lho poroco contudo too conhocldo, como so [o
tlvosso sldo vlsto ho multo, multo tompo num possodo quo [oz poro
olm do consclnclo, osto oxporlnclo tombm ocorro om rolocoo
rlmo, quo ropontlnomonto so oncontro [unto com um volho conho-
cldo do tompos molhoros, provocondo umo sonsocoo totolmonto
mlstorloso. Consodo o oborrocldo do suo componhlo hobltuol, o rlmo
procuro novos o lntorossontos omlzodos. Por llm, o olomonto muslcol
263
se solu completumente, o s vozos o romontlsmo tovo roolmonto
sucosso om roconstrulr oquolo tlpo do pooslo quo todo mundo
conhoco, dosdo suo lnlnclo, no bolo vorso: Ulon Dulon Dorl.
(Vorso lnlontll no ostllo do: Unl, dunl, t, solom mlnou... N.
Trodutor). Tols poomos dovom noturolmonto sor consldorodos os
mols porloltos: pols oqul o otmosloro olotlvo tom, o lsso o quo
lmporto, umo obsoluto llbordodo do ocoo o osto complotomonto
lndopondonto, dodo quo todo contoudo nooodo.
So ontoo Tlock noo nooou o roolldodo com tonto sorlododo
como Schloool, o sou ldool oxooorodo o lmpotonto, quo dosoporoco
como umo nuvom no cu ou como suo sombro luoldlo sobro o torro,
mostro, noo obstonto, quo olo so dosoncomlnhou. Schloool sossooou
no cotollclsmo: Tlock s vozos oncontrou ropouso numo ospclo do
ldolotrlo do todo o oxlstnclo, polo quol tudo so tornou quulmente
potco.
SOLGER
Soloor lol quom protondou tomor consclnclo lllosollcomonto
dos quostoos roloclonodos com o lronlo. Elo ps o suo vlsoo por
oscrlto nos suos Loes Je Esttcu, publlcodos opos suo morto
18
,
bom como om dlvorsos ostudos quo so oncontrom nos Escrtos
Postumos
1
. Hoool dou multo otoncoo s oxposlcoos do Soloor o o
trotou com umo corto prodllocoo. No comontorlo oos sous oscrltos
postumos quo [o cltomos multos vozos, olo so oxprlmo, p. 486, nos
sooulntos tormos: Hobltuolmonto nos vomos nolo (o lronlo) umo
oporlcoo lontosmooorlco clobro quo so quor dlstlnoulr: mos no coso
do Soloor, nos podomos troto-lo como um prlnciplo. No lntroducoo
suo Esttcu, Hoool troto tombm do Soloor: Soloor noo so
contontovo, como os domols, com umo culturo suporllclol, mos suo
nocossldodo mols lntorlor, outontlcomonto ospoculotlvo, o lmpulslo-
novo o sondor o prolundldodo do ldlo lllosollco (p. 8), o lomonto
quo Soloor tonho morrldo codo domols, som tompo poro chooor o
dosonvolv-lo do monolro mols concroto.
Noo nodo locll dor oqul umo oxposlcoo do concopcoo do
Soloor: pols, como Hotho obsorvou corrotomonto (p. 3), lol
numo clorozo lllosollco do dllicll comproonsoo quo olo dosonvol-
vou suo monolro do vor. A quostoo o sooulnto: Soloor se perJeu
complotomonto no nequtoo: o por lsso quo so com oloum oscru-
pulo ou mo orrlsco por osto mor tompostuoso, noo tonto por tomor
oi pordor o mlnho vldo, mos ontos por couso do proocupocoo do quo
264
vonho o tornor-so multo dllicll dor oo loltor oloumo lnlormocoo mols
ou monos conllovol sobro o mlnho poslcoo ou sobro o luoor om quo
ou mo oncontro o codo lnstonto. Com ololto, [o quo o noootlvo [omols
so torno vlsivol sonoo com o posltlvo, o como, porm, oqul o
noootlvo oquolo quo domlno sozlnho o osto om todo suo lnlocun-
dldodo, tudo so torno conluso poro nos, o no lnstonto om quo so
conllo no posslbllldodo do so tor umo dotormlnocoo polo quol o oonto
so posso orlontor tudo dosoporoco do novo, porquo o posltlvo, quo
oporoco oo lonoo, oxomlnodo mols do porto, so rovolo como umo
novo nooocoo. Emboro Soloor tonho, portonto, suo lmportnclo no
dosonvolvlmonto (oorol), noo ho duvldo do quo sorlo molhor consl-
doro-lo como umu oitmu, oxloldo polo slstomo do Hoool. Doi so
oxpllco tombm o prodllocoo do Hoool por olo: Soloor o covololro
motolislco do noootlvo. Por lsso, olo tompouco ontro om collsoo com
o roolldodo no mosmo sontldo quo os domols lrnlcos: pols suo lronlo
noo so conllouro do monolro nonhumo om oposlcoo roolldodo
20
.
Suo lronlo ronu contemplutou, olo v o nulldodo do tudo. A lronlo
um orooo, um sontldo poro o noootlvo.
Os oslorcos do Soloor so sltuom totolmonto dontro do torrono
clontillco. Oro, como olo noo nos dou om porto oloumo umo
oxposlcoo cooronto o proorosslvo, rloorosomonto clontillco, mos
slmplosmonto exclumuoes ujoristcus, quo oro nos conduzom o
obsorvocoos puromonto motolislcos, oro o modltocoos hlstorlco-lllo-
sollcos, osttlcos, tlcos otc., oxclomocoos quo tonoom todo o domi-
nlo do clnclo, [o rosulto doi umo orondo dlllculdodo. Acrosconto-so
o lsso quo suu termnoloqu soouldomonto mols potlco do quo
lllosollco (como quondo olo dlz quo Dous, oo so monllostor, so
socrlllco: pols ou bom sol quo umo tol oxprossoo podorlo porlolto-
monto sor omprooodo om onoloolo com o slonlllcocoo motolislco om
quo no clnclo roconto so utlllzo o oxprossoo Dous so roconclllo com
o mundo: contudo, como tombm osto uso roconto constltul umo
volotlllzocoo do concolto om rolocoo tormlnoloolo crlsto, noo so
podorlo ocoltor osto obuso como umo [ustlllcotlvo roclonol poro o
procodlmonto do Soloor om rolocoo o um concolto olndo mols
concroto), o so ocrosconto quo olo nom sompro do oo loltor umo ldlo
cloro do orlontocoo tomodo polo movlmonto. Exprossoos tols como
nooor, onlqullor, suporor, soo usodos lroquontomonto, mos, poro quo
o loltor posso vordodolromonto orlontor-so, proclso conhocor o lol do
movlmonto. O nequtoo tom, com ololto, umu Juplu jundo, om
porto olo lnllnltlzo o llnlto, om porto llnltlzo o lnllnlto. Ouondo ontoo
noo so sobo om quol corronto so osto, ou molhor, quondo so osto oro
numo, oro no outro, ontoo tudo llco conluso. Alm dlsso, proclso
265
ostor do ocordo sobro o slonlllcocoo doqullo do quo so dlz quo dovo
sor nooodo: pols coso controrlo o nooocoo (como o cosuro noquolo
vorso lomoso) podo colr num luoor orrodo. Asslm, quondo so dlz quo
o roolldodo dovo sor onlqullodo, dovo sor nooodo, proclso sobor o
quo quo so ontondo nosto coso por roolldodo: pols num sontldo o
proprlo roolldodo oporocou orocos o umo nooocoo. Mos om noo
ocorrondo o ocordo, podo-so chooor o conlusoos do tlpo: o homom
o Ncltqe (nulo, nodo)
21
([o oqul proclso procuror o sontldo om
quo o homom o Ncltqe, o vor so noo ho oloo do posltlvo o volldo
nosto Ncltqe), o osto Ncltqe dovo sor onlqullodo (oqul, mols umo
voz, proclso prlmolromonto oxpllcor ot quo ponto o proprlo
homom podo onlqullor o Ncltqe nolo, polo quo olo ontoo num outro
sontldo noo llcorlo o Ncltqe), o noo obstonto o Ncltqe om nos
o proprlo dlvlno (cl. Escrtos Postumos, prlmolro porto, p. 511).
Soloor quer proJuzr o obsoluto JentJuJe ontro o llnlto o o
lnllnlto, quor suprlmlr o muro quo do tontos monolros busco sopo-
ro-los. Elo lobuto, por lsso, poro otlnolr o lniclo obsoluto, llvro do
prossuposlcoos: sou oslorco , pols, ospoculotlvo. Em sous Escrtos
Postumos, 1 volumo, p. 507, dlz olo: Mos cloro quo o suo clnclo
- do lllosolo - so dlloronclo ossonclolmonto do todos os domols por
olo obronoor tudo. Codo umo dos outros tom oloo do prossuposto,
do dodo, ou umo dotormlnodo lormo do conhoclmonto, como o
motomotlco, ou um dotormlnodo motorlol, como hlstorlo, clnclos
noturols o somolhontos. Somonto olo dovo crlor o sl mosmo. Suo
lronlo contomplotlvo v pols o llnlto como o Ncltqe, como oqullo
quo dovo sor suporodo
22
. Mos por outro lodo o lnllnlto tombm tom
do sor nooodo, noo podo subslstlr num An scl (om sl) poro-olm.
Dosto modo so produz o vordodolro roolldodo. Cl. Escrtos Postumos,
1 volumo, p. 600: Mos o llnlto, o loto comum, too pouco o
vordodolro roolldodo, como o lnllnlto, o rolocoo oos concoltos o s
oposlcoos comblontos, tombm noo o otorno. A vordodolro rooll-
dodo um momonto do contomplocoo, no quol llnlto o lnllnlto, quo
nosso ontondlmonto costumolro so conhoco om rolocoo rociproco,
vm o sor totolmonto suporodos, no modldo quo Dous ou o Etorno
oi so monllosto. Aqul tomos, portonto, o ldlo no oplco do nico
ubsoluto, nos o tomos por lsso como o noootlvldodo lnllnlto o
obsoluto. Oro, so oloo dovo surolr doi, o noootlvo dovo lmpor-so
novomonto, llnltlzondo o ldlo, lsto , tornondo-o concroto. O nooo-
tlvo o lnqulotudo do ponsomonto, mos osto lnqulotudo (Uro) dovo
mostror-so, tornor-so sonsivol: o prozor do noootlvo dovo mostror-so
como o prozor quo lovo o oporor, suo dor, como o dor do porto. So
lsso noo ocorro, ontoo tomos oponos o roolldodo lrrool do contom-
266
plocoo, do dovocoo, do pontoismo. Ouor so llxo, pols, o dovocoo,
como um momonto, quor so protondo tronslormor todo o vldo om
dovocoo, om ombos os cosos u oerJuJeru reulJuJe noo oporoco.
So o dovocoo um moro momonto, noo ho outro colso o lozor sonoo
lnstontonoomonto ovoco-lo do novo: so olo dovo ocupor todo o vldo,
ontoo o roolldodo noo suroo do vordodo. Noo odlonto nodo, ontoo,
quondo Soloor oxpllco quo noo so dovorlo, com Plotoo, ponsor o
ldlo num luoor colostlol ou suprocolostlol: noo odlonto nodo, quon-
do olo ossoouro quo noo dolxo, como o loz Splnozo, o llnltudo
dosoporocor como um slmplos moJus: noo odlonto nodo, quo olo,
dllorontomonto do Flchto, noo quolro lozor o ldlo orlolnor-so om um
otorno vlr-o-sor: o tompouco odlonto quo olo dosoprovo o tontotlvo
do Scholllno do mostror quo o sor porlolto osto no oxlstnclo. Tudo
lsso soo oponos ostudos prollmlnoros. Soloor osto no lniclo: mos este
nico complotomonto ubstruto, o lmportonto oooro quo o duolls-
mo quo ho no oxlstnclo so mostro om suo vordodo. Entrotonto, lsto
noo ocontoco. Multo polo controrlo, llco cloro quo Soloor roolmonto
noo consoouo roconhocor quolquor volldodo oo llnlto. Elo noo
copoz do concrotlzor o lnllnlto. Elo consldoro o llnlto como o
Nlchtloo, como o ovonosconto, como o nlchtloo All (todo nulo,
nodo totol).
As Jetermnuoes morus noo tm, por lsso, nenlum oulor,
todo o llnltudo com suos osplrocoos morols o lmorols dosoporoco no
contomplocoo motolislco, poro quom ostos colsos nodo soo. Cl. sous
Escrtos Postumos, 1 volumo, p. 512: Ouo nos possomos sor mous,
lsso dopondo do loto do tormos umo opornclo, umo oxlstnclo
comum quo om sl noo boo nom mo, noo oloo nom nodo, mos
somonto umo sombro quo o sor (dos Woson) pro[oto sobro sl mosmo
om suo oxlstnclo soporodo, o no quol nos podomos pro[otor, como
numo nuvom do lumoco, o lmooom do bom o do mol. Todos os
nossos vlrtudos slmplosmonto morols soo umo tol lmooom rollotldo
do bom, o ol doquolo quo conllo nolos! Todos os nossos viclos
slmplosmonto morols soo um tol rolloxo do mol, o ol doquolo quo
dososporo por couso dolos o os tomo por oloo do rool o vordodolro
o noo cr noquolo dlonto do quol olos nodo soo o quo o unlco quo
os podo orroncor do nos. Aqul oporoco cloromonto o lroquozo do
Soloor. Pols cortomonto vordodo quo os vlrtudos morols noo tm
um volor om sl o poro sl, mos unlcomonto polo humlldodo quo dolxo
Dous produzl-los om nos: o cortomonto vordodo quo os viclos do
homom soo obolldos por Dous o noo por nossos proprlos lorcos: mos
doi noo so soouo, do monolro nonhumo, quo so dovo pordor o sl
mosmo motollslcomonto o quo nosto coso so lonoro o slnorolsmo quo
267
vom om ouxillo do dlvlndodo, o no outro coso so lonoro o orropon-
dlmonto quo noo so loroo do Dous. Asslm, podo multo bom o llnlto
sor o Ncltqe, mos olo oncorro cortomonto oloumo colso do consls-
tonto.
O oslorco clontillco, portonto, quo so mostro om tudo lsso, ndo
leouJo u cubo, o por lsso tom-so oqul ontos um estuJo Je sonlo
punteistco do quo um dlscurso ospoculotlvo quo d conto do un scl
(om sl) obstroto do ldontldodo obsoluto do lnllnlto o do llnlto. O
pontoismo podo monllostor-so do duos monolros, ou quondo ou
ocontuo o homom, ou quondo ocontuo Dous, ou com umo consl-
dorocoo ontropocntrlco, ou com umo consldorocoo toocntrlco. So
ou loco o onoro humono produzlr Dous, ontoo noo ho nonhumo
luto ontro Dous o o homom: o so ou loco o homom dosoporocor om
Dous tombm noo ho nonhumo luto. Esso ultlmo ovldontomonto
o coso do Soloor. E cloro quo olo noo quor quo Dous so[o ponsodo
monolro do Splnozo como substnclo, mos lsto so dovo o quo olo
noo quor suporor o ldontldodo, dodo no dovocoo, do dlvlno o do
humono.
Estos lnvostloocoos metujiscus noo soroo dosonvolvldos mols
pormonorlzodomonto. Ouoromos por lsso voltor nossos otoncoos
poro um outro cclo do consldorocoos quo portoncom mols o um
torrono Joqmtco-especulutoo. Soloor utlllzo, som mols, repre-
sentuoes concretus como Dous, socrlllcor-so, dodlcor-so oo omor
otc. A oonto oncontro o todo horo olusoos o roprosontocoos tols como
Dous crlondo o portlr do nodo, suo roconclllocoo otc. Esto porto
Hoool trotou com todo osmoro, posso por lsso vlnculor-mo o olo.
Prlmolro, ontoo, oloumos cltocoos do Soloor. E sobrotudo no prlmol-
ro volumo do sous Escrtos Postumos, nos duos cortos publlcodos,
umo poro Tlock, o outro poro Abokon, quo so oncontro o molorlo
dossos lompo[os ospoculotlvos. Escrtos Postumos, Prlmolro Porto, p.
603: Dous, oxlstlndo om nosso llnltudo ou so monllostondo, so
socrlllco o sl mosmo o so dostrol om nos: pols nos somos nodo. No
mosmo porto, p. 511, obsorvo: Noo nosso rolotlvo lroquozo quo
constltul nosso lmporlolcoo, o noo nosso sor proprlo o ossonclol
quo constltul nosso vordodo. Nos somos lonmonos vozlos, porquo
Dous mosmo ossumlu oxlstnclo om nos o osslm so soporou do sl
mosmo. E noo lsto o supromo omor, quo olo tonho colocodo o sl
mosmo no nodo, poro quo nos pudssomos sor, o quo olo tonho ot
so socrlllcodo o sl mosmo o dostruido sou nodo, tonho morto suo
morto, o llm do quo nos noo pormonocssomos um puro nodo, o
slm pudssomos rotornor o olo o nolo sor O nodo om nos olo
mosmo o dlvlno, no modldo quo nos o roconhocomos como o nodo
268
o roconhocomos o nos mosmos como tol. Nosto sontldo, olo tombm
o bom, o nos so podomos sor vordodolromonto bons dlonto do
Dous polo outo-socrlliclo. A dlscussoo do Hoool o osto rospolto so
oncontro no olto do poolno 46 o nos sooulntos (Werke, Jub. Auso.
XX 165s.)
23
. Aqul looo so mostroro quo Soloor, oposor do suo
onorolo ospoculotlvo, noo tonto nos orlonto quonto nos dosorlonto,
o quo so torno roolmonto dllicll, por jultu Je toJus us Jetermnuoes
ntermeJrus, do docldlr so os nooocoos otlnoom o sou olvo.
Ouondo olo dlz: Dous, oxlstlndo om nosso llnltudo ou so monllos-
tondo , proclsoriomos sobor om quo sontldo Dous oxlsto no llnltudo:
corocomos oqul do concolto do crudo. Ouondo, com ololto, nos
lomos mols odlonto quo olo, oxlstlndo osslm no llnltudo, so socrlllco
o sl mosmo, podorlo porocor quo oqul tomos umo oxprossoo poro o
crlocoo. Mos so osto o sontldo quo olo quls dor, ontoo o oxprossoo
noo rlooroso: pols sonoo olo proclsorlo dlzor: Dous, quondo so
socrlllco (ou onquonto so socrlllco), crlo. lsto podorlo porocor conllr-
modo polo loto do quo o prodlcodo corrospondonto quo Dous so
dostrol o sl mosmo. Pols quondo nos dlzomos quo Dous so dostrol o
sl mosmo, tomos oqul umo nooocoo, ontrotonto, bom notor, umo
nooocoo otrovs do quol o lnllnlto vom o lozor-so llnlto o concroto.
Mos, por outro lodo, o oxprossoo Dous so socrlllco, tonto quonto
o outro Dous so onlqullo, podo lovor-nos ontos ldlo do reconc-
ludo. lsso conllrmodo polos polovros quo looo soouom: nos
somos nodo, pols com lsto posto o llnlto, mos posto om suo
llnltudo, om suo nulldodo, o osto nulldodo quo dovo sor nooodo,
com o quo ontoo o nooocoo lnllnltlzo o llnlto. Aqul nos corocomos
ontrotonto do dotormlnocoos lntormodlorlos poro osclorocor om quo
sontldo o homom nodo, dotormlnocoos lntormodlorlos do umo tol
obrononclo quo o slonlllcocoo do pocodo torlo do ostor lncluido
nosto concopcoo. Tomos tombm umo lolto do clorozo ospoculotlvo
quo noo loz [ustlco nom crlocoo, nom roconclllocoo, nom
llnltudo o nom oo pocodo. So ontoo comporormos com lsso os
oxprossoos tomodos do corto do Soloor o Tlock, olndo oi so mostro
um lusco-lusco ospoculotlvo somolhonto. Ai oprondomos quo nos
somos lonmonos vozlos porquo o proprlo Dous ossumlu oxlstnclo
om nos o osslm so soporou do sl mosmo.
Evldontomonto oqul osto prossontldo o concolto do crlocoo.
Mos, som lolor quo loltom oqul dotormlnocoos lntormodlorlos poro
podor coptor corrotomonto o oto do crlocoo, nom mosmo o ldlo
pontoistlco osto oxposto com proclsoo: pols ollnol noo so podo
proprlomonto dlzor quo nos somos nlchtloo Erscholnunoon (lon-
monos vozlos) porquo Dous tomou oxlstnclo om nos: ontos so
269
proclsorlo dlzor, do ocordo com o concopcoo o o tormlnoloolo do
Soloor, quo Dous oo onlqullor-so o sl mosmo orlolno o nodo do todo
llnltudo: mos quondo Dous oi tomo oxlstnclo, Dous noo osto
soporodo do sl mosmo (como no momonto do crlocoo), mos om sl
mosmo, o o nodo susponso. E quondo dlto ontoo mols odlonto:
E noo lsto o supromo omor, quo olo so tonho colocodo no nodo
poro quo nos pudssomos sor, oqul mols umo voz crudo o recon-
cludo ostoo oqulvocodos o conjunJJus recprocumente. Com
ololto, Dous noo so coloco no nodo poro quo possomos sor: pols
ollnol somos nodo: mos Dous so colocou no nodo poro quo nos
pudssomos cossor do sor nodo. No modldo quo Soloor quor vor
nlsso o omor do Dous, loltom oqul mols umo voz dotormlnocoos
lntormodlorlos: pols o concolto do crlocoo tom do sor sompro dodo
o llm do quo o omor do Dous noo so torno ooocntrlco. Nos trochos
sooulntos, Soloor utlllzo oxprossoos olndo mols concrotos, quondo
dlz quo Dous so socrlllcou o sl mosmo o onlqullou sou nodo o motou
suo morto. Com lsso podo-so ponsor no roconclllocoo, no nooocoo
do llnltudo o no rotorno o Dous o om Dous. Mos como lol dlto
ontorlormonto quo Dous oo oxlstlr om nosso llnltudo onlqullo o sl
mosmo, ontoo nos tomos oooro o mesmissmu expressdo tonto poro
o crudo quonto poro o reconcludo. E dopols, noo locll do
comproondor o quo quor dlzor quo Dous so socrlllco o sl mosmo,
looo quo lsto oxpllcodo com os polovros sooulntos: olo onlqullo sou
nodo. Mos o conlusoo llco molor olndo quondo oprondomos quo o
Ncltqe om nos o dlvlno: pols ollnol nos somos o Ncltqe, o como
podo ontoo o Ncltqe om nos (o osto ultlmo oxprossoo poroco lndlcor
quo ho oloo do dlloronto om nos, quo noo o Ncltqe} ser o Jono
Flnolmonto, oi so onslno quo nos mosmos podomos roconhocor o
Ncltqe om nos. So com lsso so quor dlzor quo nos mosmos
podomos, orocos o osto conhoclmonto, nooor o Ncltqe, ontoo
ovldonto quo oqul tomos um conceto peluquno Ju reconcludo.
Em todo osto ostudo, poroco quo o quo Soloor vlslumbro
oquolo nooocoo do nooocoo, quo contm om sl o vordodolro ollrmo-
coo. Mos como todo osto procosso toorlco noo chooou o so doson-
volvor, codo nooocoo posso orrodomonto poro outro, o doi ndo
rosulto u oerJuJeru ujrmudo. Hoool comproondou lsto com multo
clorozo o obsorvo por lsso oxpllcltomonto no p. 470: Oro nos somos
oi pressupostos como o nuJu (quo o mol), oro so omprooo poro
Dous outro voz o oxprossoo duro, obstroto: dlz-so quo ele so unqulu,
portonto, quo sorlo olo quom porlo o nodo, o lsto, poro quo nos
puJssemos ser, o dopols dlto quo o Ncltqe om nos o proprlo
270
dlvlno, no modldo mosmo quo nos o roconhocomos como o Nclt-
qe.
So ou qulsosso oooro dor oo loltor umo ldlo do concepdo Je
5olqer quo o coptosso bom do porto otrovs do sou concolto prodl-
loto, o do lronlo, ou dlrlo quo Soloor proprlomonto tronslormo u
exstncu Je Deus om ronu: Dous so lntroduz o sl mosmo conston-
tomonto no nodo, so rotomo, novomonto rotorno oo nodo o osslm
por dlonto: um dlvlno possotompo quo, como todo lronlo, poo os
mols torrivols controstos. No onormo oscllocoo dosto duplo movl-
monto (tonto contriluoo quonto contripoto) o llnltudo tomo porto, o
no momonto do soporocoo o homom oi so oncontro como o sombro
do dlvlno, lnscrovo suos vlrtudos o viclos morols nosto oxlstnclo do
sombro quo somonto oquolo cu[os olhos so obrlrom poro o lronlo
porcobo como um nodo. Umo voz quo todo llnltudo nodo, uquele
que, qruus u ronu, u o como tul, oem em socorro Ju JonJuJe.
Mols lonoo do quo lsto ou noo posso lr, porquo noo oncontro om
Soloor nonhum oscloroclmonto sobro quol o roolldodo quo o
llnltudo oonho com o lronlo. E corto quo Soloor lolo om oloumos
possooons do umo mistlco quo quondo oncoro o roolldodo o moo
do lronlo, o quo, oo controrlo, quondo oncoro o mundo otorno o
lllho do ontuslosmo o do lnsplrocoo, o olndo lolo do umo prosonco
lmodloto do dlvlno quo so mostro [ustomonto no loto do quo nosso
roolldodo dosoporoco: contudo, oqul tombm jultum us Jetermnu-
oes ntermeJrus oxloldos poro so podor construlr umo concopcoo
totol mols prolundomonto posltlvo.
Vo[omos oooro do quo monolro Soloor lovou o cobo o sou
ponto do vlsto no dominlo do esttcu. Aqul olo vom om socorro dos
romntlcos, o so torno o porto-voz lllosollco do romontlsmo o do
lronlo romntlco. Aqul nos doporomos, com ololto, com o mosmo
concopcoo lundomontol, do quo o llnltudo um nodo, quo dovo
olundor como roolldodo noo-vordodolro, poro quo o vordodolro
posso vlr luz. O quo ho do vordodolro nlsto [o lol onlotlzodo no
dovldo luoor, mos o quo ho oi do moloorodo ou tombm procurol
mostror. Asslm, noo so v quol o roolldodo quo dovo sor onlqullodo,
so ocoso o roolldodo noo-vordodolro (quonto o lsto, Soloor rospon-
dorlo cortomonto com um slm: mos oi so torlo do lnslstlr om sobor o
quo quo olo comproondo por roolldodo noo-vordodolro, pols coso
controrlo suo rosposto ollrmotlvo so tronslormorlo om toutoloolo),
quor dlzor, so ocoso sorlo o oooismo dos momontos dlscrotos o quo
dovorlo sor nooodo poro quo o roolldodo vordodolro pudosso vlr
luz, o roolldodo do ospirlto, noo como um olm, mos como umo
roolldodo prosonto: ou ocoso sorlo oquolo possotompo dlvlno quo
271
noo dolxo subslstlr nonhumo roolldodo. Poroco ontoo quo Soloor
quor oncontror nu urte e nu poesu estu reulJuJe mols olto quo vom
luz polo nooocoo do roolldodo llnlto. Entrotonto, com lsso suroo
umo novo dlllculdodo: pols [o quo osto pooslo, chomodo lroquonto-
monto por Soloor om suo corrospondnclo com Tlock do o mols
olto, o romntlco, [ustomonto noo osto om condlcoos do opozlouor
o nooocoo noquolo roolldodo suporlor, o portonto, [o quo o pooslo
romntlco tondo olndo ossonclolmonto o nos lozor tomor consclnclo
[ustomonto do quo o roolldodo dodo lmporlolto, o por outro lodo o
roolldodo suporlor oponos so dolxo vlslumbror no oproxlmocoo
lnllnlto do prossontlmonto, osslm poroco tornor-so nocossorlo mols
umo voz roloclonor-so lronlcomonto com todo o quolquor producoo
potlco lndlvlduol, [o quo codo produto lndlvlduol moromonto
oproxlmocoo. E cloro portonto quo uquelu reulJuJe mols olto, quo
dovo vlr luz no pooslo, do loto ndo est nu poesu, mos om
pormononto vlr-o-sor. Noo mo comproondom mol nosto ponto,
como so ou com lsso qulsosso dlzor quo o vlr-o-sor noo um
momonto nocossorlo quo portlclpo do roolldodo do ospirlto: mos o
vordodolro roolldodo vom o sor o quo olo , onquonto o roolldodo
romntlco mero or-u-ser. Dosto monolro, por oxomplo, o l umo
vltorlo sobro o mundo, o contudo olo um comboto, o quondo
combotou [o voncou o mundo: o no ontonto olo [o tlnho voncldo o
mundo ontos do tor combotldo. Asslm o l llco o quo olo , o l noo
um otorno comboto, mos olo umo vltorlo quo comboto. No l,
portonto, oquolo roolldodo suporlor do ospirlto noo moro dovlr,
mos olo prosonto, omboro oo mosmo tompo vonho-o-sor.
A lronlo monclonodo lroquontomonto nos Loes Je Esttcu
do Soloor, ospoclolmonto no socoo quo troto von dom Oroonlsmus
dos Kunstlorlschon Golstos (do oroonlsmo do ospirlto ortistlco).
lronu o entususmo soo oi oprosontodos como os dols lotoros
nocossorlos poro o producoo, os duos condlcoos nocossorlos uo
urtstu. No dovldo luoor soro osclorocldo molhor o quo so dovo
ontondor por lsso, oqul ou quoro oponos obsorvor quo todo osto
monolro do vor proprlomonto portonco o um ponto Je ostu totol-
monto Jjerente, o noo sor quo so protondo vor o lronlo monllostor-so
no onlqullomonto do proprlo obro do orto, o so dolxo oo ontuslosmo
o rosponsobllldodo do coroctorlzor o ostodo do nlmo quo prossonto
o roolldodo mols olto.
Em componsocoo, dovom sor onollsodos mols do porto olou-
mos obsorvocoos quo ocorrom no comontorlo do Soloor sobro os
Loes do Schloool (Escrtos Postumos, t. ll). Aqul lmporo umo
notovol lolto do clorozo. Em oloumos possooons, com ololto, Soloor
272
lolo do lronlo do tol modo quo olo so mostro como oquolo potncu
lmtuJoru quo onslno [ustomonto o homom o pormonocor no rooll-
dodo, onslno o procuror o suo vordodo no llmltocoo. Dopols do tor,
p. 514, protostodo contro o proposlcoo do quo o lronlo onslnorlo
o homom o so colocor por clmo do tudo, ocrosconto: o vordodolro
lronlo porto do sooulnto prlnciplo: quo o homom, onquonto vlvor
nosto mundo prosonto, noo podoro cumprlr sonoo nosto mundo suo
dostlnocoo, ot no sontldo supromo do polovro. Aquolo busco do
lnllnlto noo o conduz roolmonto, como o ponso o outor, poro olm
dosto vldo, mos slm rumo oo lndotormlnodo o vozlo, [o quo, como
olo mosmo conlosso, osto busco noo ostlmulodo sonoo polo
sontlmonto dos llmltos torronos, dos quols nos om ultlmo onollso noo
podomos prosclndlr. Tudo o quo nos cromos conduzlr poro olm dos
motos llnltos noo posso do vo o vozlo qulmoro. Ai osto umo vordodo
prolundo, quol mols odlonto rotornorol. Mos todos mo doroo
cortomonto rozoo om quo so podorlo ocrodltor sor oi Gootho quom
osto lolondo, mols do quo Soloor. Jo os polovros subsoquontos nos
doo um pouco o quo ponsor, quondo onslnom quo tunto o mols olto
quunto o mols inllmo no oxlstnclo llnlto ujunJum: o noo locll
ostobolocor umo hormonlo ontro osto ollrmocoo o o possooom
procodonto, ondo so onslno quo o homom so podo cumprlr o suo
dotormlnocoo om so llmltondo, o noo sor quo odmltomos quo o
dotormlnocoo do homom osto om lr oo lundo, mos poroco quo
oquolo quo so dlsslpo num lnllnlto vozlo podo tombm olconcor osto
dotormlnocoo, o com lsto ot o[udor olndo mols o dlvlndodo, on-
quonto o outro oporontomonto podo colocor obstoculos no comlnho
do Dous.
Encontromos oqul tombm, lroquontomonto monclonodo, suo
concopcoo do roolldodo como oqullo quo dovo sor onlqullodo,
como, por oxomplo, p. 502: o mundono o tomporol, como tol,
dovo sor consumldo, so quo dovomos conhocor como o otorno o
ossonclol osto oi prosonto. Ouoromos oooro vor ot quo ponto Soloor
consoouo lozor oquolo roolldodo mols olto so monllostor vordodolro-
monto no orto o no pooslo, o ut que ponto ui, do ocordo com o
concopcoo do Soloor, surqe o oerJuJero repouso no munJo Ju
poesu. Ouoromos cltor umo possooom ondo olo lolo do nosso
rolocoo com o pooslo, p. 512: So onollsomos otontomonto o quo
sontlmos com rolocoo o obros-prlmos vordodolromonto troolcos ou
cmlcos, torno-so ovldonto quo, olm do lormo dromotlco, ho oloo
do mols prolundomonto comum o ombos os onoros. Todo o conlllto
ontro o lmporlolto no homom o o suo dotormlnocoo mols olto comoco
o nos oporocor como um nodo, com o quo oloo totolmonto dlloronto
273
poroco domlnor, loro dosto duolldodo. Vomos os horols orrorom o
rospolto do quo ho do mols nobro o mols bolo om sou ospirlto o sou
corocoo, noo oponos o rospolto do sucosso mos tombm sobro suo
orloom o volor, slm, nos nos olovomos mosmo vondo o ruino do
molhor, o noo oponos quondo nos roluolomos om umo osporonco
lnllnlto. E no comdlo osto mosmo nodo dos colsos humonos nos
olooro, quondo olo nos oporoco como oqullo o quo ostomos roduzl-
dos do umo voz por todos... Mos oquolo ostodo do nlmo (5tmmunq)
no quol os controdlcoos so dostroom o por lsso mosmo contm o
ossonclol poro nos o quo chomomos lronlo, o quo no cmlco
chomomos [ovlolldodo (Luune) o lumor. Aqul so mostro, pols, ot
quo ponto o nooocoo, quo onlqullo o roolldodo, chooo oo ropouso
numo roolldodo suporlor. Nos somos olovodos polo ruino do molhor,
mos osto olovocoo do ordom complotomonto noootlvo: troto-so do
eleoudo Ju ronu, quo oqul so lormo somolhonco do lnvo[o dlvlno,
o quo contudo noo oponos lnvo[oso do orondloso o do oxcolonto,
mos olndo mols do poquono o lnslonlllconto, sobrotudo lnvo[oso do
llnltudo. Ouondo o orondloso olundo, lsto o troolco, mos o pooslo
nos roconclllo com osto troolco, oo nos mostror quo o vordodo sol
vltorloso. Ai osto o quo olovo o o quo odlllco. Nos somos olovodos
portonto, noo oo vor o ruino do orondo, mos somos roconclllodos
com suo ruino oo vormos quo o vordodolro vonco, o nos olovomos
com osto vltorlo. Mos quondo ontoo no troodlo ou so vo[o o ruino
do horol o mo olovo com lsso, quondo no troodlo ou oponos mo
torno consclonto do nodo dos colsos humonos, quondo o troodlo
mo olooro do mosmo modo quo o comdlo, proclsomonto por lsso,
por mo mostror o nodo do orondloso como o comdlo mostro o do
poquono, oi no vordodo noo volo luz u reulJuJe mus ultu. Slm, o
outor poroco oqul noo quoror nos dolxor nom oo monos oquolo
ostodo do nlmo quo prossonto o roolldodo mols olto, pols olo dlz,
ollnol, quo nos somos olovodos polo ruino do molhor, o lsto noo
oponos quondo nos olostomos o roluolomos numo osporonco lnllnl-
to. Pols o oloo mols quo podorlo surolr com osto dllulcoo om umo
osporonco lnllnlto noo nodo mols nom monos do quo o lollcldodo
do vor quo tudo olundou, o orldoz o o voculdodo, ondo cortomonto
ho ropouso ot domols.
Rosumlndo oooro o quo lol oqul dosonvolvldo o rospolto do
Soloor, dovo tor llcodo cloro quo o seu ponto Je ostu lol, como olo
mosmo o doslonou, o do ronu, so quo suo lronlo oro do nuturezu
especulutou. Nolo, o noootlvldodo lnllnlto obsoluto um momonto
ospoculotlvo, olo tom o nooocoo do nooocoo, o contudo ho um vu
dlonto do sous olhos, do modo quo olo noo v o ollrmocoo. Como
274
so sobo, olo morrou codo. Eu noo quoro oqul docldlr so olo torlo
loorodo lovor o bom tormo o ponsomonto ospoculotlvo do quo olo
so opodorou com tonto onorolo, ou so, quom sobo, ontos o suo
onorolo so torlo consumldo no oslorco do lozor volor o nooocoo: ou
prollro ontrotonto ponsor om Soloor como umo vitlmo olorocldo oo
slstomo postoo Je Heqel.
A ironia como momento dominado.
A verdade da ironia
Jo lol lombrodo omtorlormonto quo Soloor om suos Loes Je
Esttcu loz do lronlo umo condlcoo do todo o quolquor producoo
ortistlco. Ouondo ontoo dlzomos nosto contoxto quo o poetu dovo
reluconur-se roncumente com suu poesu, com lsso quoromos dlzor
oloo dlloronto doqullo quo lol lolodo ontos. Multo lroquontomonto
tom-so louvodo Shokospooro como o oroo-mostro do lronlo, o ollnol
noo podo hovor nonhumo duvldo do quo oi so tom rozoo. Noo
obstonto, Shokospooro noo dolxo, do monolro nonhumo, o contoudo
substonclol oslumor-so om um subllmodo sompro mols luooz, o so
suo lirlco s vozos culmlno no loucuro, noo lho lolto, por outro lodo,
nosto loucuro um oxtroordlnorlo orou do ob[otlvldodo. Ouondo
ontoo Shokospooro so roloclono osslm lronlcomonto com suo pooslo,
lsso ocorro proclsomonto poro obrlr ospoco oo olomonto ob[otlvo. A
ronu osto osslm presente em toJu purte oo mosmo tompo: olo
rotlllco codo troco lndlvlduol, poro quo noo ho[o oxcosso ou dololto,
poro lozor [us o tudo, poro quo so produzo o vordodolro oqullibrlo
no rolocoo mlcrocosmlco do pooslo quo orovlto om torno do sl
mosmo. Ouonto moloros controstos ho no movlmonto, tonto mols
lronlo proclso poro dlrlolr o domlnor os ospirltos quo quorom
ovodlr-so lnsubmlssos. Ouonto mols lronlo houvor, tonto mols llvro
o pootlcomonto o pooto llutuoro susponso sobro suo obro potlco.
Por lsso, o lronlo noo osto prosonto om oloum ponto portlculor do
pooslo, mos slm onlprosonto, do tol modo quo o lronlo vlsivol no
pooslo por suu oez JomnuJu roncumente. Portonto, o lronlo
llborto oo mosmo tompo o pooslo o o pooto. Mos poro quo lsto posso
ocontocor proclso quo o proprlo pooto domlno o lronlo. Noo
obstonto, nom sompro doi so soouo, do monolro oloumo, quo polo
loto do o pooto tor consoouldo domlnor o lronlo no lnstonto do
crlocoo potlco, consoquontomonto tombm domlnorlo o lronlo no
roolldodo quol olo mosmo portonco. Costumo-so dlzor om oorol
quo o vldo possool do pooto noo lntorosso o nlnoum. lsto tombm
osto totolmonto corroto: noo obstonto, no prosonto lnvostloocoo
275
coborlo lombror o JesucorJo quo costumo lroquontomonto ocorror
nosto ossunto.
Alm dlsto, o lmportnclo dosto dosocordo crosco modldo
quo o poetu ndo pormonoco no ponto do vlsto do oonlolldodo
meJutu. Ouonto mols o pooto so olosto dosto, tonto mols nocossorlo
so torno tombm poro olo possulr umo concopcoo olobol do mundo,
o osslm domlnor o lronlo om suo oxlstnclo lndlvlduol, tonto mols
nocossorlo so torno poro olo sor, ot corto ponto, jlosojo. So osto
o coso, ontoo tombm o producoo potlco lndlvlduol noo llcoro om
umo rolocoo oponos oxtorlor com o pooto, olo quororo vor om codo
poomo um momonto do sou proprlo dosonvolvlmonto. O quo loz o
orondozo do oxlstnclo potlco do Gootho (Dqter-Exstents) quo
olo soblo ostobolocor um ocordo ontro o suo vldo do pooto (Dqter-
Tlouerelse) o o suo proprlo roolldodo. Mos puru sso precso
nooumente ronu, porm, bom ontondldo, ronu JomnuJu. Poro o
romntlco, codo producoo potlco portlculor ou umo crlonco
mlmodo quol olo mosmo so ontrooo totolmonto som podor oxpll-
cor-so como lho lol possivol chomo-lo vldo, ou um ob[oto quo
provoco ovorsoo. Nonhumo dos oltornotlvos, noturolmonto, vordo-
dolro: o vordodo quo o producoo slnoulor momonto. Em Gootho,
o lronlo, ontoo, oro no sontldo ostrlto um momonto domlnodo, oro
um ospirlto o sorvlco do pooto. Por um lodo, codo poomo so
orrodondovo om sl mosmo polo lronlo: por outro lodo, codo obro
potlco lndlvlduol so mostrovo como momonto o com lsso todo o
oxlstnclo potlco so orrodondovo om sl mosmo polo lronlo. O
Prolossor Holboro odoto como pooto o mosmo ponto do vlsto, o so
om quoso todos os rpllcos quo oscrovou podo proporclonor um
oxomplo do oconomlo lntorno do lronlo do poco, osslm tombm so
mostro, otrovs do todo o suo obro, um oslorco consclonto quo
dostlno o codo poco lndlvlduol um luoor dontro do totolldodo dosto
obro. Aqul tombm o lronlo osto domlnodo, roduzldo o um momon-
to: o ossnclo noo outro colso sonoo o lonmono, o lonmono noo
outro colso sonoo o ossnclo: o posslbllldodo noo too osqulvo quo
so rocuso o ontror om oloumo roolldodo, mos o roolldodo o
posslbllldodo. Esto concopcoo Gootho sompro roconhocou como
comboto o como vltorlo, o o sustontou sompro com onormo onorolo.
Mos o quo volo poro o oxlstnclo-do-pooto (Dqter-Exstent-
sen), volo tombm, ot corto ponto, poro u oJu Je toJo e quulquer
nJoiJuo purtculur. Com ololto, o pooto noo vlvo pootlcomonto polo
loto do crlor umo obro potlco, pols quondo osto noo osto om rolocoo
consclonto o lntorno com olo ontoo noo oxlsto no vldo dolo oquolo
lnllnltudo lntorlor quo umo condlcoo obsoluto poro vlvor pootlco-
276
monto (vomos osslm tombm quo o pooslo multos vozos tomo olonto
otrovs do lndlvlduolldodos lnlollzos, slm, quo o onlqullomonto
doloroso do pooto so torno umo condlcoo poro o crlocoo potlco),
mos olo so ooe poetcumente quondo olo mosmo osto orlontodo o
osslm lntoorodo no tompo om quo vlvo, osto posltlvomonto llvro no
roolldodo quol portonco. Mos quolquor outro lndlviduo poJe otlnolr
tombm osto ooer potco. Por outro lodo, o dom roro, o sorto dlvlno
do podor dor umo conllourocoo potlco oo quo lol vlvonclodo
pootlcomonto, lsto llco noturolmonto rosorvodo como sorto do olouns
ololtos dlonos do lnvo[o.
A lronlo lol osslm JomnuJu, lmoblllzodo no solvooom lnllnl-
tudo, om quo ovoncovo tompostuoso o dovorodoromonto, mos doi
noo so soouo, Je muneru nenlumu, quo olo dovo pordor o suo
slonlllcocoo ou ser totulmente Jepostu. Multo polo controrlo, quondo
o lndlviduo osto corrotomonto orlontodo, o olo o osto quondo o lronlo
lol llmltodo, ontoo quo o lronlo odqulro suo [usto slonlllcocoo, suo
vordodolro volldodo. Em nosso tompo, tom-so lolodo lroquontomon-
to no lmportnclo do duvldo poro o clnclo: mos o quo o duvldo
poro o clnclo, o lronlo poro o vldo possool. E osslm como os
homons do clnclo ollrmom quo noo possivol umo vordodolro
clnclo som o duvldo, osslm tombm so podo, com lntolro rozoo,
ollrmor quo nonhumo vldo outontlcomonto humono possivol som
lronlo. Ouondo, pols, o lronlo ocobou do sor domlnodo, olo oxocuto
um movlmonto quo o oposto doquolo om quo olo monllosto suo
vldo lndomodo. A ronu lmtu, jntzu, restrnqe, o com lsso conloro
oerJuJe, reulJuJe, conteuJo: olo Jscplnu o pune, o com lsso do
sustentudo o consstncu. A lronlo um dlsclpllnodor (Tuqtemester,
podooooo), quo so tomldo por quom noo o conhoco. Ouom
slmplosmonto noo comproondo o lronlo, quom noo tom ouvldos
poro sous sussurros, coroco eo pso doqullo quo so podorlo chomor
o nico ubsoluto Ju oJu pessoul, coroco doqullo quo om cortos
momontos lndlsponsovol poro o vldo possool, coroco do bonho do
ronovocoo o do ro[uvonosclmonto, do bonho do purlllcocoo, quo
solvo o olmo do tor o suo vldo no llnltudo, mosmo quo vlvo oi com
lorco o onorolo: olo noo conhoco o lroscor o o lorco quo so oncontrom
quondo, sontlndo o or posodo domols, nos dosplmos o nos otlromos
oo mor do lronlo, noturolmonto noo poro oi pormonocormos, mos
poro tornormos o nos vostlr soudovols o olooros o lovos.
Ouondo pols ouvlmos oloum comontor com or do supo-
rlorldodo quo o lronlo om sou oslorco lnllnlto tomo os lrolos nos
dontos, bom quo so lho podo dor rozoo, tronqullomonto: no modldo
quo nosso lntorlocutor, porm, noo conhoco o lnllnltudo quo ropou-
277
so no lronlo, olo ndo u Jomnu, mus lle submsso. E o quo ocontoco
sompro quo noo so porcobo o dloltlco do vldo. E proclso corooom
poro noo codor oos consolhos onoonhosos ou mlsorlcordlosos do
dososporo quo pormltom o oloum rlscor-so o sl mosmo do numoro
dos vlvontos: mos doi noo so soouo do monolro oloumo quo quolquor
vondodor do touclnho, covodo o nutrldo om outo-sullclnclo, tonho
mols corooom do quo oquolo quo codo oo dososporo. E proclso tor
corooom poro roslstlr oo onconto do trlstozo, quondo nos quor
onslnor o lolsoor todo oloorlo om moloncollo, todo nostololo om
prlvocoo, todo osporonco om lombronco: proclso corooom poro
quoror oi sor olooro: mos doi noo so soouo do [olto nonhum quo um
odulto quo noo posso do umo crlonco orondo, com um sorrlso do
nousoo o com um olhor bbodo do oloorlo, tonho mols corooom do
quo oquolo quo, curvodo polos culdodos, noo sobo mols sorrlr, Asslm
tombm como o lronlo. So proclso so procovor contro o lronlo como
dlonto do umo sodutoro, louolmonto proclso recomenJ-lu como
quu puru o cumnlo. E oxotomonto om nosso tompo proclso
rocomondo-lo dosto monolro. Asslm, por oxomplo, o clnclo om
nosso tompo chooou posso do um resultuJo tdo proJqoso, quo
poroco ot lmpossivol: o lntoloccoo noo so dos mlstrlos do onoro
humono, mos tombm do dlvlndodo, posto vondo por um proco
too bolxo quo do bostonto o quo ponsor. Em nosso tompo, ompol-
oodo polo rosultodo, osquocou-so quo um rosultodo noo tom no-
nhum volor quunJo ndo conqustuJo. Mos ol doquolo quo noo
podo toloror quo o lronlo oprosonto o conto. A lronlo , como o
noootlvo, o comlnho: noo o vordodo, mos o comlnho. Todo oquolo
quo so tom um rosultodo como tol, noo o possul: pols noo tom o
comlnho. Ouondo ontoo o lronlo lntorvm, olo troz o comlnho, noo
oquolo comlnho do quol ponso opodoror-so quom lmoolno possulr
um rosultodo, mos oquolo comlnho no quol o rosultodo o obondono.
Acrosconto-so o lsso quo bom quo dovo sor vlsto como o torolo do
nosso tompo (oor TJs Opquoe) o troduzlr o rosultodo do clnclo poro
o vldo possool, uproprur-se pessoulmente dosso. Asslm, so o clnclo
onslno quo o roolldodo tom um volor obsoluto, ontoo o lmportonto
om vordodo quo olo odqulro volor, o contudo noo so podo nooor
quo sorlo multo rldiculo so oloum, quo oprondou om suo [uvontudo
o tolvoz ot onslnou oos outros quo o roolldodo tom um volor
obsoluto, onvolhocosso o morrosso som quo o roolldodo tonho tldo
poro olo outro volor sonoo o do, oportuno o lnoportunomonto,
onunclor osto sobodorlo: quo o roolldodo tom volor. So o clnclo loz
o modlocoo (meJerer) do todos os oposlcoos, ontoo o lmportonto
quo osto roolldodo plonlllcodo vordodolromonto vonho luz. Ho om
278
nosso tompo, om outro sontldo, um ncrioel entususmo o contudo
oqullo quo o ontuslosmo poroco sor ncroelmente pequeno. Como
o lronlo podo sor bonllco oqul! Ho umo mpucncu, quo quor
colhor untes do somoor: dolxomos quo o lronlo o dlsclpllno. Ho om
codo vldo possool tonto colso quo dovo sor ro[oltodo, tontos robontos
solvooons quo dovom sor orroncodos: oqul do novo o lronlo trobolho
odmlrovolmonto: pols, como [o lol dlto, quondo o lronlo osto doml-
nodo, suu jundo Je extremu mportdncu, poro quo o vldo possool
odqulro soudo o vordodo.
A lronlo, como um momonto domlnodo, mostro-so om suo
vordodo [ustomonto nlsso: quo olo onslno o roollzor o roolldodo, o
colocor o nloso uJequuJu nu reulJuJe. Doqul noo so soouo, do [olto
nonhum, o conclusoo bom solntslmonlono do quo so dovo ldolotror
o roolldodo, ou nooor quo ho om codo homom, ou dovorlo hovor,
umo nostololo por oloo mols olto o mols porlolto. Mos osto nostololo
noo podo osvozlor o roolldodo, multo polo controrlo, o contoudo do
vldo tom do sor um vordodolro o slonlllcotlvo momonto numo
roolldodo mols olto, cu[o plonltudo otrol o olmo. Com lsso, o roolldodo
odqulro o sou volor, noo como um purootorlo - pols o olmo noo
dovoro sor purlllcodo do modo o, dloomos, solr dosto vldo totolmonto
nuo, bronco o dospo[odo - mos slm como hlstorlo, no quol o
consclnclo so ontrooo sucosslvomonto - porm do tol modo quo o
lollcldodo noo conslsto om osquocor tudo lsso, mos om pormonocor
prosonto oi. Por lsso, o roolldodo noo quor sor rocusodo, o o nostololo
dovo sor um omor sodlo, noo umo lormo modroso o olomlnodo do
luolr do mundo. Podo ontoo sor vordodo, quondo o romontlsmo
susplro por oloo do mols olto: mos osslm como o homom noo dovo
soporor o quo Dous unlu, osslm tombm olo noo dovo nunco, [omols,
rounlr o quo Dous soporou: mos umo tol nostololo morbldo umo
tontotlvo do quoror tor o porlolto ontos do tompo. A roolldodo odqulro
portonto suo volldodo nu udo. Mos o ocoo noo dovo dooonoror om
umo corto lnslstnclo ostupldo, olo dovo tor um oprlorl om sl, quo o
lmpoco do pordor-so numo lnllnltudo som contoudo.
lsto com rospolto prtcu. No quo toco teoru, u essncu
tom do se mostrur como o jenomeno. No modldo quo o lronlo
domlnodo, olo noo mols cr, como cortos possoos bom ovlsodos, quo
sompro dovo hovor oloumo colso oscondldo por tros: mos olo tom-
bm lmpodo todo ldolotrlo do lonmono o, como olo onslno o
rospoltor o contomplocoo, osslm tombm solvo doquolo prollxldodo
quo ocho quo poro lozor umo oxposlcoo sobro o hlstorlo unlvorsol,
por ox., so proclsorlo do tonto tompo quonto o mundo tovo poro
vlvonclo-lo.
279
No modldo, onllm, quo o quostoo pudosso sor o do volldodo
otorno do lronlo, oi osto quostoo so podorlo oncontror suo rosposto
quondo so ontrosso no torrono do humor. Humor contm um
cotlclsmo multo mols prolundo do quo o lronlo: pols nolo tudo olro
noo mols oo rodor do llnltudo, o slm do pocobllldodo: o cotlclsmo do
humor so roloclono com o do lronlo do mosmo monolro quo o
lonornclo so roloclono com o ontloo proposlcoo: creJo quu ubsur-
Jum (crolo porquo obsurdo): mos o humor contm tombm umo
posltlvldodo multo mols prolundo, pols olo so movlmonto noo om
dotormlnocoos humonos, mos slm toontroplcos ( tleuntlropske
8estemmelser), olo noo so contonto com lozor do homom um
homom, mos quor lozor do homom um homom-dous. Entrotonto,
tudo lsto so sltuo poro olm dos llmltos dosto lnvostloocoo, o so
oloum doso[or motorlol poro umo rolloxoo ultorlor, ou oostorlo do
lndlcor o roconsoo quo o Prolossor Mortonson nos dou dos Noous
Poesus do Holboro.
Notas: 2 Parte:
1) Solgers nachgelassene Schriften und Briefwechsel herausgegeben von Tieck
un Fr.v.Raumer, 2ter Band (Escritos Pstumos e Correspondncia de Solger, publicados
por Tieck e Fr.v.Raumer, 2 vol., p. 514 (num juzo sobre as Lies de A.W. Schlegel): O
crtico estranhava muito ver mencionada apenas uma vez em toda a obra a ironia, que ele
considerava o verdadeiro ponto central de toda a arte dramtica, de modo que mesmo no
dilogo filosfico, na medida que fosse de alguma maneira dramtico, ela no seria
dispensvel, citada apenas na Parte II, seo 2, p. 72, e ainda por cima para proibir-lhe
toda e qualquer intromisso no propriamente trgico; e entretanto ele se recorda de
afirmaes anteriores do autor, que pelo menos pareciam aproximar-se muito destas idias.
Mas a ironia tambm o oposto exato daquela viso da vida na qual se enrazam seriedade
e brincadeira, tais como o autor as concebe.
2) Hegels Werke. Sechszehnter Band (Obras de Hegel, Vol. 16), p. 492 (numa
recenso dos Escritos Pstumos de Solger): Acontece o mesmo com Solger; nas
exposies especulativas da idia suprema, que ele nos d no tratado acima citado com a
mais profunda seriedade espiritual, ele jamais menciona a ironia, a qual estaria unida da
maneira mais ntima com o entusiasmo, e em cuja profundeza seriam idnticas arte, religio
e filosofia. Justamente a, ter-se-ia acreditado, seria o lugar onde se encontraria esclarecida
a significao filosfica deste nobre mistrio, desta grande desconhecida. Ibidem a respeito
de Tieck.
3) Com isto no deve ser de modo nenhum desconhecido ou diminudo o esforo
srio do nosso tempo, mas certamente seria de se desejar que em sua seriedade ele fosse
mais srio.
4) Onde ela ocorre mais seguidamente, costuma haver uma ligao com um certo
desespero, e por isso ela se encontra freqentemente nos humoristas; assim, por ex. quando
Heine, em tom de brincadeira, fica ponderando sobre o que seria pior, se a dor de dentes
ou uma m conscincia, e se decide pela primeira.
280
5) A esta ironia executiva ou, como tambm poderia ser chamada, dramtica,
pertence tambm a ironia da natureza, ou seja, na medida que a ironia na natureza no
consciente, mas s aparece para quem tem capacidade de enxerg-la; para este, como
se a natureza, como uma pessoa viva, brincasse com ele ou lhe confiasse seus cuidados e
suas penas. Este desacordo no est na natureza, que para tanto demasiado natural e
ingnua demais, porm para aquele que se desenvolveu ironicamente, este desacordo se
mostra na natureza. Schubert (em sua Symbolik des Traumes (Simbologia do Sonho),
Bamberg, 1832) oferece uma quantidade destes traos irnicos na natureza para escolha
de todos os gostos. Ele observa que a natureza, com profundo escrnio, emparelha
maravilhosamente clamor com prazer, alegria com queixume, assim como aquela voz da
natureza, a msica elica do Ceilo, canta no tom de uma voz de clamor profundo (p. 38).
Ele chama a ateno para a justaposio irnica na natureza dos extremos mais afastados,
cf. p. 41: Na associao de idias da natureza, segue imediatamente ao ponderado homem
racional o estpido macaco, ao sbio e casto elefante o porco impuro, ao cavalo o burro,
ao feio camelo os elegantes veados, ao morcego, insatisfeito com a sorte comum dos
mamferos e macaqueando os pssaros, segue, na outra direo, o rato que mal ousa
abandonar as profundezas. Mas todas estas coisas no esto na natureza, e contudo o
sujeito irnico as enxerga a. Assim tambm pode-se conceber todos os enganos dos
sentidos como uma ironia da natureza. Mas para tomar conscincia disto preciso ter uma
conscincia que seja ela mesma irnica. Quanto mais polemicamente desenvolvido for um
indivduo, tanto mais ironia ele tambm encontrar na natureza. Uma tal considerao da
natureza pertence por isso mais ao desenvolvimento romntico do que ao clssico. A
harmonia grega tinha muita dificuldade para encontrar tais sutilezas na natureza. o que
eu gostaria de mostrar com um exemplo: Na afortunada Grcia s raramente a natureza
testemunhava algo de diferente das harmonias doces e suaves de uma alma afinada
proporcionalmente, pois at o cuidado grego era belo, e por isso o Eco era uma ninfa
amigvel. Ao contrrio, na mitologia nrdica, onde a natureza ressoava selvagens gritos de
guerra, onde a noite no era iluminada e clara, mas sombria e ameaadora, plena de angstia
e terror, onde o cuidado no era suavizado por uma calma recordao, mas apenas por
um profundo suspiro e um eterno esquecimento, a o Eco era um duende monstruoso.
Na crena popular nrdica o eco se chama por isso Dvergml ou Bergml (lngua-de-
ano ou fala-do-monte), cf. Grimm: Irische Elfenmaerchen (Contos de elfos irlandeses),
p. LXXVIII. Cantos dos Feroes. Randers 1822, p. 464. Esta ironia da natureza s tratada
aqui numa nota de p de pgina, porque afinal ela s aparece propriamente para o indivduo
humorista; pois propriamente s atravs da considerao do pecado no mundo que a
concepo irnica da natureza entra justamente em cena.
6) Assim concebida a ironia por Teofrasto, cf. Theophrasti Characteres, ed.
Astius p. 4 Cp. I: Sobre a ironia. Aqui se define assim a ironia: dissimulao para o mal
por atos e palavras (EM GREGO e LATIM: PROSPOESIS EP KEIRON PRXEN KAI
LGON/ simulatio dissimulatioque fallax et fraudulenta).
7) O negativo tem, assim como a gua na relao com aquilo que se espelha nela,
a propriedade de mostrar to acima de si o que ele produz como mostra abaixo de si o que
ele combate; mas o negativo sabe disto to pouco quanto a gua.
8) Entretanto, esta tendncia irnica no se encerra, de maneira nenhuma, com
Tieck e Schlegel, pelo contrrio, ela teve na Jovem Alemanhauma rica sementeira. Esta
Jovem Alemanhafoi tambm levada em considerao sob muitos aspectos na anlise
geral deste ponto de vista.
9) Utilizo em toda esta exposio a expresso: a ironia e o irnico, mas poderia da
mesma forma dizer: o romantismo e o romntico. Ambas as expresses designam
essencialmente o mesmo, sendo que uma recorda mais o nome com que este partido
batizou a si mesmo, e a outra o nome com que Hegel o batizou.
10) Lucinde. Um romance de Fr. v. Schlegel. 2 edio inalterada. Stuttgart 1835.
281
11) Com isso o cristianismo no quer de maneira alguma aniquilar a sensualidade,
pois ele ensina que s aps a ressurreio que os homens no se casaro e as mulheres
no sero dadas em casamento; mas ele recorda tambm o caso daquele homem que no
tinha tempo para ir s grandes npcias porque ele mesmo queria casar-se.
12) Vorlesungen ueber Glauben und Wissen (Lies sobre f e saber). Berlim
1837 (p. 86).
13) Isto de deixar a fantasia reinar sozinha realmente algo que se repete em todo
o Lucinde. Onde haveria algum to desumano que no se alegrasse com o leve jogo da
fantasia? Mas da no se segue que toda a vida deva se abandonar a uma viso fantstica.
Quando a fantasia chega ao ponto de reinar sozinha, ela esgota e anestesia a alma, rouba-lhe
o vigor moral e transforma a vida num sonho. E no entanto justamente isto o que Lucinde
quer, e seu ponto de vista est por isso caracterizado p. 153 com as seguintes palavras:
O auge da razo consiste em calar por prpria opo, devolver a alma fantasia e no
perturbar as doces brincadeirinhas da jovem me com sua criana de colo; pois o sentido
manifestamente este, que quando a razo alcanou seu ponto mais alto, a forma
(Formation) da razo deve dar lugar fantasia, que agora deve imperar sozinha, e no ser
apenas um interldio na obra da vida (Livets Gjerning).
14) Isto ensinado especialmente num idlio sobre a ociosidade, onde a mais alta
perfeio posta na pura e genuna passividade. Quanto mais belo o clima, tanto mais
passivo se . S os italianos sabem caminhar, e s os do Oriente entendem de deitar; mas
onde que o esprito se cultivou mais suave e docemente do que na ndia? E em todos os
quadrantes o direito ao cio o que diferencia o homem nobre do homem comum, e
constitui propriamente o princpio da nobreza (p. 42). A mais alta e mais perfeita no
outra seno o puro vegetar; a vida vegetativa em geral aquele ideal para o qual aqui se
tende, e por isso Julius escreve a Lucinde: Ns dois um dia ainda vamos contemplar em
Um esprito que somos flores de Uma planta ou ptalas de Uma flor, e com sorrisos vamos
ento saber que o que agora chamamos apenas esperana era propriamente lembrana
(p. 11). At mesmo a nostalgia assume a forma de uma vida calma vegetativa: Julius,
perguntava Lucinde, por que que eu sinto em to serena calma a nostalgia profunda? S
na nostalgia encontramos a calma, respondia Julius. Sim, a calma s isto, quando o nosso
esprito no se deixa perturbar por nada, ansiar por si e procurar, quando ele no pode
encontrar nada de mais sublime do que a prpria nostalgia (p. 148), Julius: A santa calma
eu s achei naquela nsia, amiga. Lucinde: E eu nesta bela calma aquela santa nostalgia
(p. 150).
15) Vorstudien fr Leben und Kunst, herausgegeben von Dr. H. G. Hotho,
Stuttgart und Tbingen 1835 (Estudos Prvios para a Vida e a Arte, publicados pelo Dr.
H. G. Hotho, Stuttgart e Tbingen 1835.), p. 394.
16) Com isto pode ser comparada a excelente exposio de Hotho, op. cit. p. 412:
A independncia aventureira deixa a aberto para a fantasia um espao ilimitado para
todo tipo de formaes fantsticas; hora em que querem, atrevidos episdios surgem para
l e para c, curiosidades do tipo de arabescos se entrelaam coloridas com risadas trocistas
atravs da frouxa estrutura, a alegoria espalha nebulosamente as figuras costumeiramente
to limitadas, no meio disto corre como um fantasma o gracejo da pardia em petulncia
desconcertante, e com esta arbitrariedade genial vem confraternizar-se aquela comodidade
abatida que no consegue rejeitar nenhuma idia ociosa, pois tm origem comum.
17) Se algum desejar obter, com a ajuda de um desenho, uma representao de
uma tal figura, eu indicarei a imagem que se encontra no des Knaben Wunderhorn, alte
deutsche Lieder. Dritter Band (A cornucpia maravilhosa do rapaz, Antigas canes
alems. Vol. III).
18) K.W.F. Solgers Vorlesungen ber Aesthetik, herausgegeben von K.W.L.
Heyse. (Lies sobre Esttica, de K.W.F. Solger, publicadas por K.W.L. Heyse.) Leipzig
1829.
282
19) Solgers nachgelassene Schriften und Briefwechsel. Herausgegeben von
Ludwig Tieck und Friedrich v. Raumer (Escritos pstumos e correspondncia de Solger.
Publicados por L. Tieck e Fr.v.Raumer.), Leipzig 1826.
20) Por isso est totalmente correta a observao de Solger em seus Escritos
Pstumos, 2 parte, p. 514: Mas ento por acaso a ironia uma atitude vil de no se
interessar por tudo aquilo que interessa essencial e seriamente aos homens, por toda a
discrepncia em sua natureza? De jeito nenhum; isto seria uma zombaria vulgar, que no
estaria acima da seriedade e da brincadeira, porm as combateria no mesmo terreno e com
as suas prprias foras.
21) Conservei esta palavra alem porque propriamente no conheo nenhuma
palavra dinamarquesa que designe exatamente a mesma coisa. Se por acaso o leitor se
sentir incomodado com esta palavra, pelo menos h a vantagem de se ter constantemente
um memento sobre Solger.
22) Aqui se reconhecer imediatamente a diferena essencial entre a ironia de Solger
e a que foi descrita anteriormente. A ironia de Solger uma espcie de devoo
contemplativa, e para ele no importante conservar o sujeito para-si em sua posio arisca
e reservada. Toda finitude deve ser negada, o sujeito que observa tambm, sim, a rigor ele
j est negado nesta contemplao.
23) De resto, o tratamento que Hegel d s observaes de Solger fornece uma
contribuio interessante para a questo: em que relao est Hegel com a viso crist?
283

Potrebbero piacerti anche